Халықтың ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Адам баласы көне замандардан тылсым сырларды
ұғынып, білуге ұмтылған. Қоршаған дүниенің жасырын сырларын білмегендіктен,
өзіне белгісіз заттың барлығына құдай немесе ұлы күш ретінде табынған. Әр
затқа табына отырып, оны ұғыну мақсатында өз түсініктерін жүйелеп,
әрқайсысын түрлі аңыз-әңгімелерге арқау етіп алып, тұтас топтамалық сипат
берген. Міне, осы тұрғыдағы құдайлар мен алыптар туралы миф (таңғажайып
сарындағы әңгімелер) ескі грек, рим халықтарында көп болған. Ал өз
халқымыздың мұралары негізінен қарастырсақ, отқа, суға, күнге, айға табыну
барысында қалыптасқан ұғым-түсініктер мен осы бағыттағы әңгімелер
қаншама?!
Заман өтіп, ақыл-білім толысқан сәтте, табиғаттағы құбылыстардың түгел
дерлік алапат күш емес, табиғат заңдылығына байланысты қалыптасып, дамып
тұратын орта көріністері екендігін түсінді. Сондықтан олар жайындағы
әңгімелер бұрынғы мағынасын жойып, кейінгі айтушылардың аузында ертегі
болып кеткен. Өмірде болмайтын істер, қиялдың көтеріп суреттеген әңгімелері
деп танылған. Қазақ ескілігінде кездесетін жалмауыз, диуаналар, мыстан
кемпірлер, араласқан әңігімелердің барлығы да сондай қиялдардың табысы.
Ұлт мәдениетінің қай түрінде болмасын, онда сол ұлттың бүкіл таным
болмысы мен тұрмыс-тіршілігінің көрінісі сақталады. Белгілі бір ұлттың
тарихынан, мәдениетінен, таным болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен хабардар
ететін оның фольклорлық мұралары. Қазіргі таңда фольклор мұралары қай елде
болсын ұлттық-мәдени болмыстың айқын көрініс табатын тармағына жатады, әр
халықтың өмірінен, мәдениетінен қызықты деректер береді.
Ал қазақ фольклорын жинау, жариялау, аудару кеш қолға алынғандықтан,
бұл салада атқарған істерімізден гөрі, қолға алып қарастырмағанымыз
анағұрлым басым екені анықталып тұр. Соның бір көрінісі – қазақ фольклоры,
соның ішінде ертегі үлгілерін жинау, жариялау және аудару мәселесінің
жүйелі атқарылмауы. Қазіргі кезде қазақ ертегілерін аударудың маңызы мен
мәнін, қызметін зерттеу әдебиеттің қалыптасу кезеңдері жайында мағлұматтар
жинақтау үшін аса маңызды. Сол себепті біз поэтикалық элементтерді,
релийлерді, атауларды қазақ ертегілерінің ең маңызды бөлігі деп қарап,
олардың орыс тіліне дұрыс аударылуын арнайы зертттеудің қажеттілігі
жетерлік.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Диссертациялық жұмыстың мақсаты-
қазақ ертегілерінің орыс тіліне аударылу тарихы мен тәжірибесін жүйелі
түрде зерттеу, ертегілердің мәдениетарлық коммуникациядағы қызметін
көрсету.
Зерттеу барысында мынандай міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының сирек кітаптар мен
қолжазбалар қорындағы, Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы Орталық
ғылыми кітапханасындағы ертегілерге қатысты материалдары жинау, саралау,
сараптау.
- Қазақ ертегілерін жинаған, зерттеген ғалымдардың еңбегін жүйелеп, оларды
салыстырып, текстологиялық талдау жасау.
- Мерзімді баспасөз бетінде жарияланған ертегілердің аударма варианттарын
саралау.
- Ертегеілердің жанрлық, құрылымдық ерекшеліктерін көрсету. Олардың
аударудың тәжірибесін зерделу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Қазақ фольклортану ғылымында ертегілердің
жанрлық ерекшеліктеріне қатысты мәселелер сөз болғанымен, оларды аудару
жайы жүйелі сөз болған емес. Қазақ ертегілерінің орыс тіліне аударылуы
жанрлық тұрғыдан алғаш рет жүйелі түрде қарастырылды. Ертегіні аудару
кезінде жіберілген кемшіліктер жүйеленіп, нақты мысалдар арқылы
көрсетіледі. Орыс тіліндегі аудармаларда қазақ ертегілерінің өзіндік
ерекшеліктерінің берілу сапасы анықталды.
Диссертациялық жұмыстың методологиялық негіздері: Диссертатиялық
жұмыс жазу ісінде орыс және қазақ фольклористика ғылымының көрнекті
өкілдері: В.В.Радлов. Г.Н.Потанин, А.Алекторов, Н.Пантусов, А.Васильев,
Ә.Диваев, А.Тацак, т.б., сонымен қатар қазақ фольклортану ғылымының белгілі
өкілдері: Ш.Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Әуезов,
М.Ғабдуллин, Н.С.Смирнова, С.Қасқабасов, С.Садырбаев, Е.Тұрсынов, Ш.Ибраев
т.б зерттеушілердің еңбектері басшылыққа алынды.
Диссертациялық жұмыстың құрлымы. Диссерртациялық жұмыс кіріспеден,
негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, зерттеу нысаны мен дерек көздері, зерттеу әдістері,
жұмыстың теориялық, әдістемелік, тәжірибелік маңыздылығы, сарапталуы және
құрлымы жөнінен мағлұматтар берілген. Бірінші тарауда қазақ ертегілернің
жиналуы, зерттелуі, аударылуы жайлы айтылса, екінші тарауда қазақ
ертегілерінің түпнұсқаларын орыс тіліндегі аударма мәтіндермен салыстыра
талдау қарастырылады.
Зерттеу жұмысының сарапталуы және жариялануы: Зерттеудің нәтижелері әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде өткен Аударма теориясы мен
тәжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті мәселелері атты
республикалық ғылыми-теориялық конференцияда баяндалып, кафедрада алдын ала
қорғауда талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеудің теориялық мәселелері
республикалық ғылыми конференцияларда баяндалып, респубикалық басылымдарда
3 мақала жарияланды.
Қазақ ертегілерінің жиналуы, зерттелуі, аударылуы
Халықтар арасындағы мәдениетаралық коммуникацияға белсенді қызмет етіп
келе жатқан әдеби мәтіндердің бірі ертегі екені сөзсіз. Көптеген елдердің
ауыз әдебиетінен үлкен орын алатын, ауызша шығарған күрделі шығармасының
бір түрі – ертегілер. Сол барлық елдер фольклорында ертегі деген атау әрі
саны мол, әр алуан көп шығармалардың тобына арналған жинақты атау болады.
Жалпы барлық ертегілерге тән ортақ ерекшелік – бұлар қара сөзбен айтылатын
оқиғалы, көркем әңгіме. Ғажайып хал, қиял әңгімелер түрінде немесе орасан
оқиғалы қызғылықты әңгімелер ретінде құрылған ертегінің бәрі де негізінен
адамдардың тұрмысы, кәсібі, еңбегі, әлеуметтік тартыстары, тарихымен
байланысты болып келеді. Осы аталған адам өмірінің салаларының бәрінен
қазіргі ертегілердің түрлері пайда болған, заманға сәйкес өзгеріп, дамып
отырған.
Бұл ертегілердің ішінде араласатын заттар ерекше таңғажайып істер
істейді. Әр түрлі күйге түсіп құбылады. Төрт көз ит болып, бір уақытта есек
болып, бір кезде түлкі болып кететін сияқты жерлері түгелімен осы
ерекшеліктерді білдіреді. Ертегінің жері де, мезгілі де белгісіз болады.
Бұрынғы өткен заманда болған оқиға. Белгісіз от дариясы, жын, пері мекені,
алтын сарай, күміс бәйтерек, аспанда салынған үйлермен келеді. Осы сияқты
жай өмірден жат болып жасалатын істер ертегінің дағдысы болып саналады.
Ертегі сөздерінің өзіндік белгісі болады. Олардың бәрін ойдан шыққан деп
есептеуге болмайды.
Ертегі жанры көркем проза болғандықтан ол танымдық, тағылымдық,
тәрбиелік, көркем эстетикалық қызметтер атқарды. Сондықтан ертегілік проза
тек шындықты көрсетуді ғана мақсат тұтпайды, ол оқиғаны қиял арқылы барынша
әсерлі етіп баяндауға тырысады.
Қазақ ертегілерінің жеке түрлерін талдаудан бұрын, осы бағыттағы
зерттеу еңбектерге шолу жасау қажет.
ХІХ ғасырдың бірініші жартысындағы қазақ халқының ауыз әдебиеті туралы
ғылымның қалыптасу тарихын бірнеше салаға бөліп қарастыруға болады. Олар а)
қазақ фольклорының ерте дәуірдегі және ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы жәй-күйі
туралы ой-пікірлер; ә) ауыз әдебиеті үлгілерінің жиналуы және жарық көруі;
б) басқа тілдерге (әсіресе, орыс тіліне) аударылу мәселесі; в) фольклордың
жазушылардың шығармашылығындағы қолданылуы. [1,94]
ХІХ ғасырдың бірініші жарытысындағы қазақ фольклорын ғылыми-зерттеу
жұмыстары негізінен алғанда тарихи-этнографиялық сипатта болды. Қазақ
даласында болған ғалымдар мен саяхатшылар ауыз әдебиетінің үлгілерін
халықтың тұрмыс-тіршілігімен, әдет-ғұрпымен бірлікте алып қарастырады.
Осыған байланысты қазақ фольклорының жанрлық жүйесі мен идеялық-көркемдік
ерекшеліктернен гөрі, өлең-жырлардың қай жерлерде қандай себеппен
айтылатындығы, ақын-жыраулардың өнері молырақ сөз болды. Зерттеушілер өз
көзімен көрген жәйттерді, олардан алған әсерлерін қағаз бетіне тез түсірді.
Қазақ фольклоры туралы айтылған ой-пікірлерді, бақылау тұжырымдарды
солардың еңбектерінен кездестіреміз.
Өткен ғасырдың алғашқы жартысында қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін
болған зерттеушілер мен ғалымдардың атқарған тыңғылықты істернің үлкен
саласы-халықтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жүйелеу жарыққа шығару
жұмыстары. Бұл кезде ел аузындағы өлең-жырларды, ескі сөздерді жазып алуға
айтарлықтай көңіл бөлінді.
Қазақ ертегісін зерттеу жұмысының басы сол ертегілерді жинап
жариялаудан басталды. Зерттеушілер негізінен қазақ ертегілерін қазақ
тіліндегі айтушылардың аузынан қазақша жазып алып, жинап бастырған. Ал тағы
бір зерттеушілер қазақ ертегілерін орыс тіліне аударып орысша жариялаған.
Алғашқы нұсқада еңбек еткендер – В.В.Радлов, Ә.Диваев, И.Н.Березин сияқты
ғалымдар. Екінші бағытта орыс тілінде қазақ ертегілерін, аңыздарын мол
жариялаған адамдар: А.Алекторов, Г.Н.Потанин, А.Васильев, Н.Пантусов. және
т.б бірнеше жинаушылар. Орыс тіліне аударып, қазақ ертегілерін, аңыздарын
көп таратқан бірталай баспа орындары болған: Акмолинские обл. Ведомасти,
Оренбургский листок, Киргизкая степная газета, Тургайская газета
сияқты орыс тілінде шығатын баспасөз беттерінде орыс оқымыстылары мен
қазақ зерттеушілерінің жинаған көп ертегілері мен аңыздары басылған.
Ертегілердің өз үлгілерін жариялаумен қатар Шоқан, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов,
А.Алекторов сияқты адамдардың қазақ ертегілері туралы айтқан азын-аулақ
айтқан пікірлері де бар. Мысалы, Шоқан қазақ ертегілерінің көпшілігінде
Афанасьев жариялаған орыс ертегісіне ұқсас әңгімелер көп екенін айтады.
Шоқанның бұл пікірін Алекторов та қостаған. Ол қазақ ертегілерінің көбінде
солтүстік елдер ертегісімен және шығыс елдер ертегісімен ұқсастық бар
екенін айтып кетеді. [2, 314-315]
Қазақ ертегісінің, өзге халықтық ауыз әдебиеті үлгілеріндей, ең мол
таралып, ретті түрде жазылып топталып зерттелуі және жариялану кезі Қазан
революциясынан кейін ерекше дами бастаған. Қазақ ертегілерінің аса көп
мәтіндері арнаулы ұйымдастырылған экспедициялар көмегімен көп жылдар
бойында Қазақстанның барлық өлкелерінен жазылып алынып жүрген. Қазақстан
Ғылым академиясының Тіл мен Әдебиет институтының талабымен жиналған
жүздеген ертегілер қазір қорда сақтаулы тұр. Сол кездері қазақ ертегілері
көптеп орыс тілінде жарияланды, басқа тілдерге де аударылды. Қазақ
ертегілерінің орыс тіліне аударылған бір тобы 1952 жылы Мәскеуде профессор
Сидельниковтың басқаруымен басылып шықты.
Қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып, хатқа түсуі, баспа жүзіне
шығуы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталды деп айтуға болады. Бұл жерде
Шоқан Уалиханов, Г.Н. Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваевтардың айрықша еңбек
сіңіргенің айтып кетуге болады. [3, 98]
Осы аталған адамдар сол кезде Орынборда, Омбыда, Қазанда, Астрахань
мен Ташкенте шығатын газет-журналдар бетінде қазақ ертегілерін үнемі
жариялап отырды. Олар жинаған ертегілерді екі тілде: қазақ және орыс
тілінде, кейде бір тілде ғана жариялап отырды. Ертегілерді қазақ тілінде
шығаратын болса, оның қысқаша мазмұны орысша беріліп отырған. Бұлардың
жинаған материалдары өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында Дала уалаяты
газетінде, Торғай облыстық ведомасында, Ақмола облыстық ведомасында,
Орынбор газетінде, Астрахань газетінде және т.б. басылып жарық көріп
отырған. Қазақ ауыз әдебиетінің, әсіресе ертегілердің көптеген үлгілері
Омбы мен Орынборда шығатын газеттерде жарияланып отырған.
Қазақ халық ауыз әдебиетіне байланысты алғаш ғылыми тұрғыдағы пікір
білдіріп, зерттеулер жасаған Шоқан Уалиханов екені белгілі. Бірақ бұл
Шоқанға дейін қазақ халық ауыз әдебиетіне байланысты бірде-бір дерек жоқ
екен деген пікір емес. Қазақ елін, қазақ жерін зерттеу, білу мақсатымен
келген, ұлан ғайыр қазақ даласына тағдыр айдап жолы түскен Европа елдерінің
саяхатшылары, ғалымдары, әскерлері мен басқа да зиялы қауым өкілдері қазақ
фольклорының шексіз байлығын, көркемдігін, заманалар көшінде байи түскенін,
халықтың ғажап дәстүрін айрықша атап өткендігі белгілі ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы
қазақ еліндегі феодалдық-патриархалдық қоғамның кемшіліктерін сынап,
көшпелі халықты менсінбей кемсіте қараған А.Левшиннің өзі қазақ халқының
өнерлі болуына таңдана қарап, адам табиғатынан ақын және музыкант болып
туады деп мойындады. [4,17] Қазақ даласына табаны тиген кез келген
Европаның өкілі бұдан бұрын өзі ешқашан кездестірмеген, еш жерде көрмеген
құндылыққа, әншілік, жыршылық, күйшілік, жыраулық, ақындық, шешендік
өнерден өмірге келген шексіз бай қазақ фольклорына таңдана, әрі қызыға
қараған солар қалдырған жолжазбалар мен қолжазбалардан, күнделіктер мен
хаттардан, ресми іс-қағаздары мен зерттеу еңбектерден, экспедиция
материалдары мен мақалалардан және олардың жеке мұрағаттарынан көрініс
тауып отыр. Олар өздері қажет еткен деректердің бәрін фольклордан тапқан.
Қазақ халық ауыз әдебиетін жинап, зерттеуде Шоқан Уалиханов,
Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваев еңбектерінен бастау алған қазақ
фольклортану ғылымы А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов,
Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Н.Смирнова, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев
еңбектері арқылы қазақ ғылымы мен мәдениетіндегі тың тараулардың бетін
ашты.
Б.Уақатов, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, С.Садырбаев,
Ш.Ибраев және т.б. ғалымдар зерттеулерінде жекелеген жанрлардың табиғатын,
шығу тарихын, көркемдік кестесі арнайы қарастырылып, фольклортану
проблемалары сөз етілетін. Қазақ тарихи жырларының мәселелері, Қазақ
фольклорының тарихы, Қазақ фольклорының типологиясы атты коллективтік
монографиялар – сол ғылымдар еңбегінің жемісі. Алайда, бұл қазақ ауыз
әдебиетінің барлық мәселелері зерттеліп бітті деген сөз емес. Бұл орайда
белгілі фольклор танушы ғалым Ш.Ыбыраевтың Қазақ фольклористикасы: кеше,
бүгін, ертең атты еңбегінде ауыз әдебиеті үлгілерін зерттеудің болашағы
туралы айтып өткен пікірін де ескеруіміз керек. Байқап қарасақ, күні
бүгінге дейін алдыңғы қатарлы ғалымдардың басқа халықтар фольклорының
негізінде тер төгіп, түрлі методологиялық ізденістерден кейін барып ашқан
заңдылықтарын біз өз фольклорымыздан қиналмай-ақ тауып аламыз да, зерттеу
әдісі бойынша ешбір жаңалықсыз дәлелдей салады екенбіз. Ал жоқ болса әуре
болып іздеп жатпаймыз. Тегінде бұл ауыз әдебиеті жоғалған құбылыстан орнын
әлі күнге сезінбегенімізден, қолдағы барды қанағат тұтып, байлықтардың
бәрін білгенімізбен, байыбына тереңдеп, бармағанымыздан болса керек. Түптеп
келгенде, бұл жағдай асыл мұрамыздың байлығына да кері әсерін тигізуде.
Жоғарыда аталған адамдардың ішінен қазақ ертегілерін жинап бастыруда
айтарлықтай еңбек еткен адамдар – Шоқан Уалиханов, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов,
Ә.Диваев, Н.Пантусов, А.Алекторов, А.Васильев, Б.Дауылбаевтар. Бұлар ел
арасынан жинаған материалдарын бірнеше газетке бастыртып және де жеке жинақ
етіп шығарып отырған. Оған мысал ретінде А.Алекторовты айта аламыз. Ол
өзінің жинаған ертегілерін Омбы, Астрахань, Орынбор газеттерінде
жариялатқызған. Ал кейін ол өзі жинаған ертегілерді 1898 жылы Киргизкая
хрестоматия деген атпен, кітап ретінде бастырып шығарған.
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинауда ерекше еңбек еткен тұлға-ол
Шоқан Уалиханов. Оның ғылыми ізденістернің алғашқы қадамы ауыз әдебиеті
ескерткіштерін жинап, жазып алуынан басталды. Ғалымның бұл іске бет бұруына
әкесінің ықпалы зор болды. Шоқанның Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырының кейбір
нұсқаларын жазып алуы, оның фольклорлық мұраларды жинаушылық жұмысының басы
екенін байқатады. Ауыз әдебиетінің әр үлгісін ғалым айтарлықтай
ұқыптылықпен жинап, зерттеп отырған. Сол зерттеулерінің ішінде Шоқан
Уалиханов қазақ ертегілерінің жалпы бағыты, оқиғалық құрамы жөнінде құнды
пікірлер білдіріп кеткен. Ертегі айтушылардың репертуарлары бай екенін айта
келе, ертегілерде алып, батыр, жезтырнақ, шайтан секілді кейіпкерлердің
кездесетінің айтып кетеді. Қазақ ауыз әдебиеті шығармаларын жинау мен
зерттеуді Шоқан Уалиханов өзіндік мақсат тұтпаған. Ол халық туындыларынан
елдің салт-санасын, дүниетанымын, тұрмыс, кәсіп ерекшелігін білгісі келген.
Бірақ ол жинаған қазақ фольклоры шығармалары толық күйінде сақталмаған.
Шоқанның фольклор жинаушылық саласындағы тындырған зор еңбегінің
дерегін замандастарының естелік мақалаларынан көруге болады. Оның қазақтар
туралы жинаған үлкен портфелі бар еді, соның қайда екені белгісіз, Ол
жазбалардың шет жағасын көрген де едім – деп жазады Г.И.Потанин. [5, 54]
Шоқан жазбаларының ішінде оның ескі қазақ жырлары туралы ой-пікірлері
сақталған. Соның бірінде қазақ арасындағы жырлардан маған тағы екеуі
мәлім: бірі Ер Көкше деп аталады және Ер Қосай деп мәлімдейді ол.
Қазақтың ұлы ғалымының фольклор саласындағы атқарған игі ісінің бірі
ол қырғыз ауыз әдебиеті, оның жүйелері, туралы байқаулары, жазып алғандары,
талдаулары жатады. Ғалам қырғыз фольклорын негізінен үш топқа бөліп
қарастырған. Ол ертегілер мен тарихи немесе қияли аңыз-әңгімелерді жеке бір
сала етіп көрсетеді. Бұларда қиял-ғажайып сарындардың мол кездесетінің
байқаған. Ертегілер мен аңыздарда адамдар жат күштер: алыптарман,
жалмауыздармен, жаналғыштармен күресіп, жеңіске жетіп отыратының атап
өтеді. Әдетте ертегі қаһарманы біреудің жалғыз ұлы болып келетіндігі, оның
мінген аты өзіне лайықты, мықты серік болатыны, тіл бітіп сөйлей
алатындығы, қиын кезеңдерде батырға нағыз жанашыр, көмекші сипатында
жүретіні, көбінесе ондай ерлер жаудың немесе жалмауыздың қолындағы тұтқын
болған сұлу қыздың ғажайып әрекет жасап босатуы, жас батыр алыс, белгісіз
сапарға аттанғанда ата-анасы оны жібергісі келмейтіндігі, бірақ қаһарманның
қайтпас қайсарлығын көріп еріксіз рұқсат беруі сияқты ертегілерге тән ортақ
сарындар баяндалған. Бұл жерде Шоқан Уалихановтың қырғыз ертегілерінің
құрылымымен жақсы танысқанын байқауымызға болады. Шоқан қырғыз ертегілерін
сөз еткен кезде ол оны татар ертегілерімен де салыстырғаны айтылып кетеді.
Мысалы, ол ертегілердің қайталама желіде келіп, ұқсас та ортақ жайлардың
кездесетіне назар аударған. Қырғыздың шежіресі бойынша да Шоқан өз
пікірлерін қалдырған. Халықтың, рудың, тайпаның тарихы қырғыздар арсында
жанұялық шежіре, аңыз-әңгіме түрінде атадан балаға ауысқанын көрсетіп
отырады. . [6, 61]
Ыбырай Алтынсарин - қазақ халқының қилы тағдырында ғұмырын ұлт
мүддесіне арнаған еңбегі бөлек тұлға. Ыбырай Алтынсариннің аса көрнекті
қоғам және мәдениет қайраткері дәрежесіне көтерілуіне халық
шығармашылығының, көне замандардан келе жатқан бай ауыз әдебиетінің
тигізген көмегі, әсер ықпалы ерекше зор.
Өмір есігін аттағаннан сәби шағынан бастап ыбырай халықтың сөз өнерін
қадірлеп, сөздің күші мен құдіретін сезіне өседі. Әкесі Алтынсарыдан ерте
айырылып, атасы Балғожаның қолында тәрбиеленіп ер жетеді.
Ыбырай Алтынсарин өзінің ұлт мүддесін көтерген ұлы мұраты жолында
қыруар еңбек бейнетін кешті, заманның қисынсыз қысымын бастан өткерді.
Ыбырай Алтынсариннің қазақ мектебінде оқитын балаларға арналған, қазақ
тарихындағы таза ана тілінде жазылған оқулығы-Қазақ хрестоматиясы 1879
жылы Қазан қаласында орыс әрпімен басылып шықты. Ыбырай Алтынсариннің бұл
еңбегінде қазақ тілінің тазалығын сақтады, қазақтың жаңа жазба әдебиетінің
жаңа жанр, жаңа мүмкіндіктерін ашты. Ыбырай Қазақ хрестоматиясы арқалы
білімге ұмтылған қазақ баласының бар арманың орындаудың басында болды.
Ыбырай Алтынсариннің өмірін, шығармашылық мұрасын көп зерттеген, кең
зерттеген ғалым Әнуар Дербісәлиннің мәліметі мынандай:
Хрестоматияны Ыбырай алғашқыда екі кітап етіп шығаруды жоспарлаған
еді.
... Бірақ бұл екінші кітабын ол толық аяқтай алмады. Оның жазылып
біткен жеке тараулары ағартушының өзі қайтыс болғаннан кейін, қолжазба
күйінде жоғалып кеткен. Бұл кітабына ағартушы айрықша үміт артқан еді.
Қазақ даласының қазіргі жағдайында маңызы күшті болатын бұл еңбекті,-
деп жазады ол 1880 жылы, ойдағыдай орындап шығуыма құдай тек өмір мен күш
беретін болсын, мұны жақсылап қолдана білсек, бұл қазақ даласына көп
өзгеріс енгізеді.
Қайнекей Жармағамбетов Қазақ хрестоматиясының бірінші кітабы 1879
жылы, екінші кітабы 1880, үшінші кітабы 1889 жылы басылып шыққан дейді.
[7,98]
Еңбекте халық ауыз әдебиеті үлгіллері, қазақ ақындарының өлең-
жырларынан үзінділер берілді.
Ыбырай Алтынсарин осы еңбекте өзінің жаңа үлгідегі қазақ әдебиеті
тарихындағы жаңа жанрлардың бастапқы үлгі, нұсқаларын шығарды.
Қазақ хрестоматиясы 4 тараудан тұрады.
1. Балалар өмірінен алынған әңгімелер, бұлар түрлі орыс
хрестоматияларынан, көбіненсе Пульсонның хрестоматиясынан алынды:
мысалдармен халық әдебиеті; балалардың туғандарына жазған хаттары.
2. Әртүрлі жастардағы адамдардың өлең жырларынан үзінді.
3. Ең жақсы қазақ ақындарынан өмірінен алынған әңгімелер.
4. Қазақтың мақал-мәтелдері.
Ыбырай Алтынсарин бұл бөлімдерге әдебиет үлгілерінің көпшілігін, сол
кезде шыққан жинақтардан алған болуы мүмкін.(мысалы В.Радлов кітабы).
Сонымен бірге бірталай шығарманы ел аузынан өзі жазып алып, жинап қосқан.
Өңдеген, әрлеген. Мысалы, Жиренше шешен, Қарақылыш, Тазша бала,
Алтын айдар , Қарабатыр ертегілерінің Ы.Алтынсарин кітабындағы мәтінін
басқа басылымдардағы мәтінмен салыстыра қарағанның өзінде бірталай
өзгешеліктер байқалады.
Ыбырай басылымында ертегі тілі басқа жазбалармен салыстырғанда
әлдеқайда көркем, жанды. Ауызша баяндау нұсқасына жақын. Жазушы
баспасынан Қазақ халық әдебиеті сериясымен шыққан көп томдық ертегілер
жинағынның төртінші томындағы Қара батыр, Алтын айдар ертегілерін
Қазақ хрестоматиясындағы Ыбырай бастырған сол ертегілерді салыстырғанда
автордың өз мәнері, өз баяндау машығын айқындай түсерлік сөз қолданыс,
сөйлем құрлымдары байқалған.
Хрестоматияға енген Қарабатыр ертегісінің көркемдік, әсіресе, жас
өспірімдердің ой дүниесіне әсер етушілік, тартымдылық сипаттары өзгеше
басым. Бұдан кітап авторының қазақ ертегілерін көп және терең білетіні
байқалады. Қарабатыр туындысы балалардың білім, жас, сана ерекшелігіне
лайықтығ барлық жағынан тура келетіндігі ескерілген. Ертегінің негізгі
кейіпкері-Қарабатырдың ісі, ойы, қиялы, тағдыры баланың сінезі мен санасына
тән. Жаугершілік заманда қолға түскен баланы түрікпен елінің жортуылшылары
аш-жалаңаш күйінде қойдың соңына салып қояды, бала қойдың сүтін ішіп күн
көреді. Қайдан, қалай келгенін білмейтін бала туған елге ұшқан құстан
басқадан хабар берудің жолын таппайды. Осы мақсатпен ол қарғаға,
сауысқанға, тырнаға, қазға, аққуға жалынып, мұғын шағады; мұнда ол әр
құстың өзіне ғана тән ерекшелігін, мінезін дәл тауып айтады. Ақырында,
қарлығаш кеп баланың қолына қонып мұң-зарың тыңдайды. Бала бойындағы
тұмарын алып қарлығаштың мойнына тағады. Әкем тұмарымды көріп таныса да,
қай елде екенімді біле алмас деп, пышақпен қолын қанатып, қанымен түрікпен
елінің таңбасын салып жібереді. Қарлығаш алыс сапарға баланың елін іздеп
ұшады. Оның ұшу хикаясы, баланың әке-шешесін іздеу, табуы өз алдына бөлек-
бөлек оқиға. Өлеңмен аралас келіп отыратын бұл туынды өзінің ерекешелігімен
баурап алатындай.
Ертегі оқушысына ерте замандағы халық өмірінің аумалы-төкпелілігін,
адам тағдырының көбіне-көп ақ найзаның ұшымен, барымтаның күшімен шешілу
ерекшелігін ұғындырады, жас кейіпкерінің қиын-қыстау кезеңдегі ақыл, ойы
мен тапқырлығын, бірден-бір дұрыс шешім қабылдай алған зейінді, зеректігін
таныстырады. Ертегінің жанға жақындығы осы жерінде, ертегі оқушыны бас
бостандығы үшін қимыл-әрекетке баруға, бақытты өмір үшін күресуге шақырады,
тәрбиелейді.
Ертегілер жинағына Қарабатырдың Мәшһүр Жүсіп тапсырған нұсқасы
енген. Бұл ертегіні Ыбырай Қазақ хрестоматиясында бастырған. Ыбырай
Алтынсариннің 1994 жылы шыққан Таңдамалы шығармалар жинағындағы Қара
батыр ертегісінің мәтінімен Ертегілердегі мәтінді салыстырғанда көлем,
мазмұнда алшақтық байқалмады. Ал жекелеген сөз қолданыс, сөйлем құрлымында
айырмашылық бары анық байқалған. Және ол айырма Ыбырайдың жазу машығына тән
өзіндік белгі. [8, 132]
Ыбырай жинағындағы ертегінің атауы Қарабатыр (баланың аты) болып
бөлек жазылған. Ертегілерде-Қара батыр. Мәшһүр Жүсіп жазбасында ертегі
былай басталады. Орал тауын мекендеген елдегі бір шалдың баласы
Қарабатырды жас күнінде жортушылар ұрлап алып кетіп, еліне апарған соң, қой
бақтырып қойыпты. Ол балаға жөнді тамақ бермеген соң, бала далада қой
сауып, қорықтық ішіп күн көріп жүріпті.
Аш, жалаңаш сақтап, жөнді тамақ бермеген соң, бала қойдың далада сүтін
сауып ішіп, сонымен күн көріп жүріпті. Бір күні бала далада қамығып жылап
отырғанда, алдына бір қарға қонады. Бала қарғаға айтты:
-Қарғалар-ау, қарғалар, қанды көрсе жорғалар тұмарымды ал сана, біздің
елге бар сана, сағынып жүрген әкеме, тұмарымды бере қал сана...
Бір күні бала далада қамығып жылап отырса, қасына қарғалар келіп қонады.
Бала қарғаларға айтады:
Қарғалар-ау, қарғалар,
Қанды көрсе жорғалар.
Құмарымды ал сана
Біздің елге бар сана
Сағынып жүрген әкеме,
Тұмарымды беріп қуантып
Жүрекжарды ал сана.
Ыбырай Алтынсариннің кітабында: Қара батыр деген ерді бала күнінде
түрікпен елінің жортушылары ұстап алып, еліне апарған соң қой бақтырыпты.
Ат, жалаңаш сақтап жөнді тамақ бермеген соң бала қойдың далада сүтін
сауып ішіп, сонымен күн көріп жүріпті. Бір күні бала далада қамығып жылап
отырғанда, алдына бір қарға келіп қонады. Бала қарғаға айтты:
-Қарғалар-ау, қарғалар, қанды көрсе жорғалар тұмарымды ал сана, біздің
елге бар сана, сағынып жүрген әкеме, тұмарымды бере қал сана...
Ыбырай Алтынсарин ертегінің ауызша айтылу сипатын, стилін сақтап
бастырған. Мәшһүр Жүсіп Көпеев біршама жазба тілдің стилімен әрлеп,
жатықтандыра түскен Ыбырай бастырған ертегі тілі жеңіл, нақ-нақ оралымды,
өзіндік ырғақпен оқылады. Бұл жерде сөз ұстартуға мүмкіндігі молынан жетіп
тұрса, Ыбырай мақсатты түрде халық тілінің өз мүмкіндігін, өз байлығын
барынша ашып тастайтын ауыз әдебиеті үлгілірінің өз стилін сақтайды.
Ыбырай Алтынсариннің балаларға араналған ертегілерді қайсыбір тұста
өзіндік сөз мәнерімен, өзіндік сөйлем құру тәсілімен жинақыландыра,
ширықтырып, ширата түсу машығымен бірге, оның халық ауыз әдебиеті
үлгілерінің баяндау стилін қалпынша сақтауға ден қойғандығына, әр сөздің
реңіне, бояуына, әсер күшіне, сөздің сөзге түсірер жарығына ерекше мән
бергенін айтуға болады.
Ы.Алтынсарин ауыз әдебиеі туралы арнайы зерттеу жазбаса да, оның
фольклорлық мұраларды тану мен бағалауы, жеке жанрлары мен нұсқаларға
көзқарасы өзгеше айқын да нақты.Ұлы ағартушы, ең алдымен, ауыз әдебиетін,
халықтың рухани байлығының көзі деп қарап, қоғамның жаңа буынын, жас адамын
халықтық рухта, халықтың арман-тілегіне сай рухта тәрбиелеудің белсенді
құралы ретінде пайдаланылады, өзінің гуманистік, ағартушылық, педагогтік,
озық идеяларына халықтың ауыз әдебиетінен терең үндестік, идеялық жақындық,
білік тауып, сол идеяларының бірсыпырасын халық шығармалары арқалы
насихаттаған. Сөйтіп, ол халық туындыларына жаңа өмір беріп, сол арқылы
санасына, жүрегіне тура жол тапты, нағыз ұлы мұрат халықты жақсылық пен
әділдікке қарай ұмтылдыру екенін дәлелдеді. Ыбырай, сонымен қатар, ауыз
әдебиеті үлгілерін көркемдіктің тамаша мектебі деп танып, сол арқылы жас
өспірімдерге ана тілін білдіруді, үйретуді көздеді. Халықтың сан ғасыр бойы
жинақтаған көркемдік ойларын, тәжірибесін, талғамын сақтап, келген ауыз
әдебиетін жастарға терең де жан-жақты таныту арқылы оларды тек көркем ойлау
мен сөйлеуге, көркемдікті танытуға ғана емес, жалпы елге, халыққа, отанға,
анаға, ана тілге деген щексіз берілгендік пен адалдық рухында тәрбиелеуге
болады деп танып, бүкіл білімін, күш жігерін осы жолға арнап, жұмасады.
Оның хрестоматиясы оған енген нұсқалар, ол нұсқаларды іріктеу принциптері,
оларға артқан үміті мен көздеген мақсаттары соның айғағы. Бұл
Ы.Алтынсариннің қазақ фольклорын жинау, жариялау, тану саласындағы еңбегі
мен есімін мақтаныш етуге толық дәлел бола алады дейді. [8,140]
Қазақ ауылдарын көп аралаған, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, баспа
жүзінде шығаруда бірсыпыра еңбек сіңірген адамның бірі – А.Васильев. Оның
фольклор жинаушылық қызметінде ерекше орын алатын сала-ертегілер.
Ол қазақ ертегілерін жинауды 1890 жылдары бастаған. Көбінесе
ертегілерді Торғай обласында тұратын қазақтардан жазып алып жүрген. Кейін
қызмет бабында ел аралаған кезде жарық көрген Образцы киргизкой народной
словесности. Вып. 1 деп аталатын кітабына тек қана қазақ ертегілерін
кіргізген. Атап айтқанда, А.Васильевтің бұл кітабына мына ертегілер кірген:
Тазша бала; Қарашаш қыз; Ермағамбет; Қарымбай батыр; Шал мен кемпір; Алтын
Айдар, Ербосын батыр, Бай баласы мен сұлу қыз; Алтын пышақ; Оқыған бала;
Қырық құлақ; Қара қылыш; Әлібек; Залым ұры; Амалшыл Бекжан; Алдар көсе;
Сарт пен қазақ; Түлкі мен тырна; Түлкі; Тоғыз тоңқылдық, бір шіңкелдік;
Томай баласы (өтірік ертегі); Үш ағайынды жігіт (өтірік ертегі). [9, 116]
А.Васильев 1906 жылы Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматясын қайта
шығарған кезде ағартушының өзі қалдырып кеткен қолжазбалардан деп Қара
батыр, Алтын Айдар, Тазша бала ертегілерін қосқан. Бұл нұсқалардың
соңғы екеуі Васильевтің 1898 жылғы өз кітабынан алынған үлгілер болады.
Жинаушы барлығы 23 ертегі жазып алып, жариялағаны белгілі. Қазірде осы
үлгілердің 13-і қазақ ертегілері жинағына кіріп, рухани айналымға енген.
Олар: Тазша бала, Қарашаш қыз, Шал мен кемпір, Әлібек батыр; Залым ұры;
Амалшыл Бекжан; Алдар көсе; Сарт пен қазақ; Түлкі мен тырна; Түлкі; Тоғыз
тоңқылдық, бір шіңкелдік; Томай баласы (өтірік ертегі); Үш ағайынды жігіт
(өтірік ертегі), Алдар Көсе мен бай баласы, Алдар Көсе мен Тоңғақ,
Құйыршық, Қайсысы үлкен.
А.Васильевтің ертегі жинаудағы айырым бір қасиеті- ертегілерді орыс
тіліне аударып жарияланып отырғаны. Осындай жолмен жасалған Ахмет и хан,
Бухарец и казах, Золотой нож, Караглыш сияқты ертегілер
В.М.Сидельников құрастырған Казахские сказки көптомдығына кірді. [10, 9]
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін ел арасынан жинау ісіне белсене ат
салысқан адамның бірі – Н.Н.Пантусов болды. 1897 жылы жарық көрген
энциклопедияның он екінші томында (шығарушылары Ф.А.Брокгауз, И.А.Эфрон),
Н.Н.Пантусов жайлы мақалада қысқаша мынандай мағлұмат беріледі: ол Орта
Азия, қазақ ауыз әдебиеті және этнографиясы жайлы көптомды жинақтар
жариялады. Ол жетпісінші жылдардан бастап қазақ елінің көп жерін аралайды,
қазақ тілін үйренеді және жүрген жерінде ауыз әдебиеті нұсқаларын жазып
алып отырады; жинаған материалдарын орыс тіліне аударды. Оның еңбектері
көбінесе, Дала уалаяты газетінде (орысша аты Киргизкая степная газета)
екі тілде үзбей жарияланып отырған. Кейіннен ол Қазақ-қырғыз тілін
үйренушілерге көмекші материалдар және Қазақ халық әдебиетінің үлгілері
деген атпен 1899-1909 жылдар арасында жеті жинақ шығарады. Олар Қазан
қаласында басылды. Н.Н.Пантусов бірнеше қазақ етгеілерінің орысша
аудармасын ұсынды: Святой Ишан, Справедливый хан, Хан и святоша,
Святой и Сулеймен, Синие голуби и Шыгайбай и Алдар Косе. Сонымен
қатар ол қазақ ертегілерінің түпнұсқаларын сақтаған.
Мысылы, Святой Ишан ертегісінде адамдардың екі тобы баяндалады. Бірі
тобы – ақымақтар. Олардың екі түрі болады: бірінші топтағы ақымақтарға
айтқан сөз бір құлақтан кіріп, екінші құлақтан шықса, екінші топтағы
ақымақтар мүлде ештеңке естімейді. Екінші тобы-ақылдылар. Олар керісінше
бәрін ұғынады да, ешнәрсені ұмытпайды. [11, 8]
Фольклорлық мұраларды зерттеу ісіне өзіндік үлес қосқан ғалымның
бірі–В.В.Радлов. Түркі тектес елдердің, оның ішінде қазақ халқының ауыз
әдебиеті үлгілерін жинап, жариялау мен зерттеуге аса зор үлес қосқан ғалым.
Оның қаламыннан жүзден астам күрделі ғылыми зерттеулер дүниеге келді.
В.В.Радлов – орыс алфавитін қолдана отырып қазақ фольклорын алғаш
жариялаушылардың бірі. Кейін оның бұл әдісін Ы.Алтынсарин жалғастырды.
В.В.Радлов ХІХ ғасырдың бойында бұның алдында Шоқан айтып кеткен
пікірдің дұрыстығына қосылып кетеді, Шоқан Уалиханов татар молдаларының
қазақ ортасына діншілдік, фанатиктік уағыз таратып, исламшыл аңыз-
қиссаларды көп жинағанын қатты сынға алған.
В.В.Радлов өзі жинаған қазақ ортасына жайылған ислам дінімен жалғас
тарап жүрген ертегілік аңыздарды бастырып жариялайды және солардың ішінде
Кітап өлең деген бөлімінде қазақтың халықтық шығармаларына араласа тарай
бастаған Жұм-Жұма сияқты әңгімелерді ХІХ ғасырдың соңғы дәуірлеріндегі
жасанды жаңалықтар есебінде санайды. [12, 12]
Жалпы ревалюцияден бұрын қазақ ертегілерін жинап жариялаушылар
арасында ғылымдық жолмен еңбек еткен зерттеуші В.В.Радлов еді. Оның жазып
алған ертегілері (кейбір жерлерде Радловтың қазақша сөйлесуге жатық
болмағандығымен) ертекшінің өз тілін бар ерекшелігімен, өте дәл береді.
Бұған кездескен ертегішілер өзгеше айтқыр, тілі бай, өнерлі ертегішілер
болған сияқты,- деп айтады М.Әуезов. [13, 214] Олардың айтуында ертегінің
дағдылы бастамалары, аяқталуы, ертегінің өзіне лайық тілі, әрбір орынды
жерлерде қолданылатын мерзімді ертегілік сөйлемдер, және айшықты орамды сөз
құрамдары әрдайым кездесіп отырады. Қысқасы ертегінің әрбір айтушыға
байланысты жекешелік түр, тіл жаңалықтары да және осы алуандас халық ауыз
әдебиетнің көркемдік түр, стиль өзгешелігі де, бұл айтушылардың айтуынан
және Радловтың ғылымдық, ұқыптылықпен дәл түсіріп жазып алуынан аса айқын
байқалады.
Осылайша өзі естіп, өзі көрген, жазып алған тіл деректеріне қарап
В.В.Радлов қазақ халқының тіл өнері жөнінде тұтас пікір айтады: Өзге
туыстас елдерінен қазақтың ерекшелігі – сөз орамына шебер және тамаша
шешен деген. Бірақ өзге қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін жазғанда
қолданған әдеті бойынша өткен ғасырдағы буржуазиялық фольклористиканың
дағдысына түсіп, Радлов өзіне ертегі айтып берген адамдардың аты-жөндерін
жазбайды екен. Оларды елемей, атамай өтіп кетеді. Ал Г.Н.Потанин қазақтың
ертегі мен аңыздарын жинап, орыс тіліне аударып бастыруда Радловқа
ұқсамайды. Ол көбінесе өзіне белгілі ертегі аңыз әңгімелерді айтып берген
адамдардың аттарын, тұрған болыстарын, ауылдарын атап отырады.
Бұл тұста Радлов халықтың ауызша шығармасы коллективтік шығарма деген
түсінік ауқымында қалады. Ол халық ауыз әдебиеті туып таралуында
коллективтің ролі күшті болумен қатар, жеке өнерпаздардың да қызметі
күрделі болатынын ескермеген сияқты. Түркі тайпаларының халық әдебиті
нұсқаларына жазған алғы сөзінде Радлов фольклорды жинау, жариялау мақсатын
баяндайды. Ұсынылып отырған бұл том, – дейді ол, – Алтайдың күн батысын
мекендеген, бұл күндері исламды ұстанған түркі тайпаларына арналып отыр. .
.. [6, 211]
Одан әрі В.В.Радлов материалдарды қайдан жинағаны туралы мағлұмат
береді. Солардың ішінде ол: Семей, Сергиопль (Қазіргі Аягөз), Қапал, Верный
(Қазіргі Алматы), Бұқтырма бойын аралап, фольклор деректері мен материалдар
жинағанын айтады.
Академик В.В.Радлов үшін қазақ фольклоры негізінен тілді тереңдей
зерттеуге материал болды. Ол фольклорлық текстер арқылы қазақ тілінің сырлы
әлеміне тереңдей үңілгісі келді. Сондықтан фольклорлық материалдарды жазып
алған кезде, ол жыршы мен ертегішілердің ауызекі тілінде кездесетін
ерекшеліктерді барынша қамтып, өзгеріссіз түсіруге тырысқан. Тілші-ғалым
болғандықтан В.В.Радлов қазақ ауыз әдебиеті шығармаларындағы лексикалық
байлықтардың көркемдік мәнін терең түсінуге айтарлықтай мән берген.
В.В.Радловтың тұтастай қазақ материалынан тұратын елеулі еңбегі Түркі
тайпалары халық әдебиті нұсқаларының ІІІ томы. Шығармалардың мазмұны мен
түріне қарай тарауларға бөлінген, әрқайсысына тақырып, тарау қойылған. Бұл
томның Ертек деп аталатын тарауына 11 шығарма кірген. Мұнда ол ертектерді
тақырыбына қарай бөлмей, мазмұны жағынан мәнді нұсқаларды келтірген.
Бұлардың біразы осы күнгі Қазақ ертегілері басылымының үш томында
жарияланып жүр.
Қазақ фольклористикасының ғылым ретінде қалыптасуына атақты орыс
ғалымдары Вс.Миллер мен Г.Потаниннің, т.б салыстырмалы еңбектері игі әсер
етті. Всеволад Миллер әкесі мен ұлының күресі жайындағы бүкіл әлемге кең
тараған сюжеттің орыс батырлар жырындағы ерекшелігін талдай келіп, қазақтың
Дариға атты ертегісін салыстыра қарастырады. Бұл ертегінің сюжеті белгілі
Қасен-Құсайын қиссасынан тараған, кейін өзінше жырланып, Дариға деген
атапен жарияланған, ал ертегі түрін А.Белослюдов Шығыс Қазақстаннан жазып
алған. [14,235-236]
Вс.Миллер мазмұнын толық баяндап шығып, оны орыс былинасымен,
Шахнамемен және Кавказ эпосымен салыстыра зерттеп, олардың ұқсастығы мен
айырмашылығын ашады және қазақ ертегісінің ерекшеліктеріне арнайы тоқталып
кетеді. Ол мынандай жәйттерді атап көрсетеді:
1.Батыр Дариға орыс эпосындағы Сокольниктің батыр анасын еске түсіреді.
Ал ондағы Златогорка( батыр әйелдің есімі) аса қайратты, өте жылдам және
қаһарлы жан. Дариға болса-патшаның қызы. Мұнысы кейбір орыс жырын Ильяның
орыс баласын Петр патша да Золотчанин деп атайтынын еске түсіреді.
2. Алғашқы күрескенде Дариғадан жеңіле бастағанда Ғали құдайға құлшылық
етіп күш жинайды да, екінші рет күрескенінде жеңіске жетеді. Осыған ұқсас
күресті Фирдоуси шығармасындағы Рүстем мен Зухрабтың екінші рет
күрескенінен көруге болады. Рүстем әлсірегенін сезген соң құдайға мінажат
қылады, тәңірі оған өзінің бұрынғы күшін береді. Ол орыс былинасында
Сокольниктің астында жатқан Илья құдайға жалынады да, өзіне қосымша күш
алады. Бірақ қазақ ертегісінде жаңадан күш біту мотиві әке мен баласының
күресі емес, жігіт пен қыздың, яғни Ғалидың (Рүстем-Илья) болашақ батырдың
(Сейділда-Зухраб-Сокольник) анасымен күресіне таңылған.
3. Қазақ ертегісіндегі батыр бала үш жасқа келгенде әкесін іздеп, жолға
шығады: Сейділда сияқты батырлардың өте жас болатыны басқа да елдер
эпосынан көруге болады: Зухраб 12 жасында үйден жолға шығады.
4. Сейділда ойнап жүріп, байқаусызда өз құрдасын өлтіріп алады, содаң
соң әкесін іздеу керек екенін біледі. Ол шешесін қорқытып, әкесі бар екенін
анықтайды. Фирдоусиде Зухрабытың ондай ойы туралы айтылмайды, бірақ он
жасқа толғанда ол анасы Техминеден әкесінің жағдайын сұрайды. Ол да шешесін
қорқытып біліп алады. Кавказ жырларында анасынан сыр білудің мұндай
әдістері жиі ұшрайды: мысалы кабардин Ашамаз әкесін өлтірген адамның
есімін білу үшін шешесінің қуырған арпа ұстап тұрған қолын қысады: ал
қарашай Ачимаз анасының ыстық халча ұстаған қолын қысып, шынын айтқызады.
Орыс эпосында Сокольник 6 жасынан бастап батырларша ойнайды.
5. Қазақ ертегісінің мұсылман дінінің әсерін алған. Ғали (Рүстем)
Мединеге барып намаз оқу үшін әйелін (Дариғаны-Техминані) тастап кетеді.
Сейділда тек батыр ғана емес, сондай-ақ құранның білгірі, сол себепті
Мединедегі ең басты мешіттің молдасы болады. Медине шаһарында Мұхамет
пайғамбардың өзі тұрады, оны Сейділда үлкен әкем деп атайды. Ғали батыр
да өзінің діни ерліктері үшін хазірет (әулие) атанады. Алайда,-деп жазады
Вс.Миллер,-бұл мұсылмандық жамандаудан қайшылық көрініп тұр. Мысалы,
құранды барлық молдадан жақсы біле тұра Сейділда ойнап жүріп. Жолдас
балаларын шертіп өлтіреді. Тіпті Мұхаметтің өзінде де басқа бір эпикалық
кейіпкер сезіледі. Ол әкелі-балалы екі батырдан қорқып, оларды бір-біріне
танытпай, қалай да соғыстыруға күш салатын эпикалық патшаның орнында тұр.
Фирдоусиде мұндай рөлді тұрандықтардың патшасы Афрасияб атқарады, ал
ирандықтардық патшасы Қай-Каус та Рүстемге іш тартпаған. Рас, қазақ
ертегісінде Мұхаметтің әрекеті басқа себептен болады, бірақ Мұхамет әкесі
мен баласының қақтығысуына жағдай жасайтын эпикалық ситуацияны сақтап
қалған.
6. Қазақ ертегісіндегі Сейділда (Зухраб) Ғалимен (Рүстем) күреспес бұрын
оның басқа балаларымен күреседі. Фирдоусиде Зухраб әкесімен шайқасқанға
дейін ирандықтардың бірнеше батырын жеңеді, олардың ең мықты батыры Тұсты
қашуға мәжбүр етеді. Орыс былиналарында Сокольниктен Добрыня қашады да,
Илья (Рүстем мен қазақтың Ғалиы секілді) басқа батыр қалмаған соң баласына
қарсы шығады.
7. Әкесі мен баласының соғысы Фирдоусиде де, орыс эпостарындада да кең
суреттеледі, ал қазақ ертегісінде тек күрестің нәтижесі ғана айтылады.
Баласы әкесінен күшті болып шығады. Зухраб та, Сокольник те осылай. Тек
қазақ ертегісінде әке мен бала танысып, Ғали баласына мейрімі түсіп, оған
еш ашуланбайды. Осымен ертегі бітуге тиіс еді,-дейді Вс.Миллер. Бірақ дәл
осы тұстағы ертегідегі өзгеріс айқын көрінеді. Ол өзгеріс-көне аңыздауларда
әке мен баласының қақтығысы және соңғысының өлімімен бітуі. Қазақ
ертегісіндегі бұл трагедиялық финал сақталған, бірақ оның жағдаяты
өзгерген, сөйтіп баланың өлу себебі басқаша түсіндірілген... қазақ
ертекшісі баланың өлімін әкесінің күштілігінен емес, баланың әкесіне қол
тигізгені үшін ұялғаннан болды деп түсіндіреді...
Вс.Миллер осындай детальдарды салыстыру негізінде қазақ
фольклорындағы әке мен бала арасындағы және батыр мен алып әйелдің
қақтығысы жөніндегі сюжеттер ирандықтардың фольклорынан тараған деген пікір
айтады. Жалпы, Вс.Миллер орыс фольклористикасында тарихи мектептің
негізін салушы болғанымен кейбір еңбектерінде компаративистік теорияның
идеялары қолданған. Ол бүкіл орыс эпосын Ираннан келген деп дәлелдеуге
тырысқнан. Ендеше, оның Дариға атты қазақ ертегісінің сюжетін
ирандықтардың эпосына телуі таңқаларлық құбылыс емес.
Кезінде Вс.Миллердің бұл пікіріне Г.Н.Потанин қарсы шыққан. Ол өзінің
Миллерге арнайы қарсы жазған мақаласында қазақтар бұл сюжетті монғолдан
алған деп, өзінің шығыс гипотезасына сүйенеді.[15, 146.] Ол Дариға
деген есім-буддалықтардың аса құрмет тұтатын Дарихе немесе Цагон-Дарихе (Ақ
Дариға) атты әйел құдайы. Сондықтан қазақ ертегісінде кездесетін орыс қызы
Дариға деген тіркес айтушының еркімен пайда болған,- деп тұжырымдайды.
Потаниннің бұл пікіріне қосылмайтындар бар, олардың ойынша ол кей жағдайда
тек сыртқы ұқсатықтарына сүйеніп, осындай қорытындыға келген деп есептейді.
Компаративистер өз пікірлерін дәлелдеу үшін қазақ ауыз әдебиетінің
үлгілерін салыстырмалы зерттеулеріне пайдалана, объективті түрде қазақ
фольклорын халықаралық аренаға шығарады, ел ұлттық фольклористика үшін аса
қызық байқаулар мен ойлар қалдырады. Олар ауыс-түйіс пен мәдени қатынастың
нәтижесі деп есептеген қазақ фольклорындағы халықаралық сюжеттердің көбісі
тарихи-типологиялық құбылыс екені қазіргі фольклортану ғылымында айқындалып
отыр. [16, 138].Мысалы, Вс.Миллер талдаған әкелі-балалы екеуінің қақтығысы
туралы сюжет барлық халықтың фольклорында кездеседі. Олай болу себебін
А.Н.Веселовский бұрынғы замандағы матриархаттық өмірмен байланыстырады.
Өзінің Тарихи поэтикасын жазу үшін А.Н.Веселовский де қазақ
фольклорын пайдаланған. Ол тотемизмнің барлық жұртта бар екенін, оның көп
елдің фольклорында сақталғанын дәлелдеу үшін қазақтың қырық қыз туралы
мифін мысалға алады. Ал партегенезис жайлы жазғанда қазақ арасына кең
тараған аңызды келтіреді. А.Н.Веселовский Иван Грозный жайындағы
ертегілер атты еңбегінде қазақтың Ежігелді деген ертегісін В.Радловтың
жинағынан алып пайдаланған. Сөйтіп орыстың аса көрнекті ғалымы
А.Н.Веселовский қазақ халқының фольклорының қалыптасуына өз үлесін қосты.
[17, 546]
Өткен ғасырда қазақ елін, жерін аралап, оның фольклоры мен
этнографиясын жинап, жарыққа шығарған әрі ғылыми тұрғыдан зерттеген
ғалымның бірі Г.Н.Потанин.
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін Г.Н.Потанин ең алғаш 1863-1864 жылдары
астроном К.В.Струвенің Тарбағатайға шыққан экспедициясында болған кезде
жазып алған. Зайсан көлі маңайының табиғатын бақылай жүріп, ол сол жерді
мекендейтін қазақтардың фольклоры мен этнографиясына қатысты материал
жинайды да, оны журнал бетінде жариялайды.
Ғалым ең соңғы ғылыми экспидициясын қазақ еліне арнаған. Ол кезде жасы
78 болса да, ол 1913жылы Қарқаралы дуанына қарасты жерлерді аралап, отызға
жуық фольклорлық шығармалар жазып алған екен. Өзінің бұл сапары жайлы ғалым
1914 жылдың февраль айында Омбыдағы Географиялық қоғамның Батыс Сібір
бөлімінде баяндама жасап, қазақ тарихы жайлы сөз толғайды, қазақ халқының
мәдениеті, оның тұрмысы мен жалпы хал-жағдайы туралы сөз қозғайды. Архивте
сақталған протоколда Г.Н.Потанин жасаған баяндама мазмұны беріліпті. Онда
Г.Н.Потанин жазып алған материал жайында, жалпы оның баяндамасы жайлы былай
делінген:
... Баяндамашы 27 ертегі жазып алған. Жаңа сюжеттер табылмаған, бірақ
оларды ол іздеген жоқты, өйткені оны басқа варианттармен салыстырғысы
келетін өзіне мәлім белгілі бір тақырыптары, сүйікті кейіпкерлердің типтері
бар еді. Бұл жағынан алғанда экспедицияның мақсаты орындалған, қызғылықты
анықтамалар табылған. Дегенмен, өкінішке де себеп бар: фольклорист сюжет
іздейді, болжам жасайды, алайда оларды көбінесе таба алмайды, себебі
детальдар бүкіл өлкеге шашырап кеткен, бірақ адам барлық жерді шарлауы
мүмкін емес, бәрін жазып та ала алмайды. Бұл орасан бай материалды түгел
сарқып алу үшін, ондай істі мекеме қолға алуы керек... . [18, 7]
Г.Н.Потанин қазақ ауыз әдебиетінің бай мұрасының ішінде ертегі туралы
зерттеулеріне де тоқталып кеткен. Ертегі жанрын арнайы тексермесе де,
Потанин жарыққа шығараған ертектерге берген түсініктемелерде, сондай-ақ
басқа да салыстырмалы еңбектерде қазақ ертегісі жайлы өз ойларын,
байқауларын айтып отырған. Солардың кейбіреулері белгілі дәрежеде қазақ
ертегісіне тән сюжеттік, көркемдік, мифтік, нанымдық ерекшеліктерді дәл
сипаттайды, кейіпкерлерді, олардың іс-әрекетін халықаралық фольклор
тұрғысынан, салыстырмалы түрде қарастырады, бірақ аудару жайына
тоқталмаған.
Ақ жылан ертегісіне берген түсініктемесінде Потанин: Қазақтарда
жыландардың патшасы осылай аталады. Ол ең ақылды және ең зиянды жылан деп
есептеледі оның шаққанынан адам өледі,- деп жазып, қазақ ертегілерінде
кездесетін жылан бейнесін, ол туралы қазақ арасындағы көне нанымды, ұғымды
сипаттайды. Оның сюжетіне байланысты ол: Аңдардың тілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі: Адам баласы көне замандардан тылсым сырларды
ұғынып, білуге ұмтылған. Қоршаған дүниенің жасырын сырларын білмегендіктен,
өзіне белгісіз заттың барлығына құдай немесе ұлы күш ретінде табынған. Әр
затқа табына отырып, оны ұғыну мақсатында өз түсініктерін жүйелеп,
әрқайсысын түрлі аңыз-әңгімелерге арқау етіп алып, тұтас топтамалық сипат
берген. Міне, осы тұрғыдағы құдайлар мен алыптар туралы миф (таңғажайып
сарындағы әңгімелер) ескі грек, рим халықтарында көп болған. Ал өз
халқымыздың мұралары негізінен қарастырсақ, отқа, суға, күнге, айға табыну
барысында қалыптасқан ұғым-түсініктер мен осы бағыттағы әңгімелер
қаншама?!
Заман өтіп, ақыл-білім толысқан сәтте, табиғаттағы құбылыстардың түгел
дерлік алапат күш емес, табиғат заңдылығына байланысты қалыптасып, дамып
тұратын орта көріністері екендігін түсінді. Сондықтан олар жайындағы
әңгімелер бұрынғы мағынасын жойып, кейінгі айтушылардың аузында ертегі
болып кеткен. Өмірде болмайтын істер, қиялдың көтеріп суреттеген әңгімелері
деп танылған. Қазақ ескілігінде кездесетін жалмауыз, диуаналар, мыстан
кемпірлер, араласқан әңігімелердің барлығы да сондай қиялдардың табысы.
Ұлт мәдениетінің қай түрінде болмасын, онда сол ұлттың бүкіл таным
болмысы мен тұрмыс-тіршілігінің көрінісі сақталады. Белгілі бір ұлттың
тарихынан, мәдениетінен, таным болмысынан, тұрмыс-тіршілігінен хабардар
ететін оның фольклорлық мұралары. Қазіргі таңда фольклор мұралары қай елде
болсын ұлттық-мәдени болмыстың айқын көрініс табатын тармағына жатады, әр
халықтың өмірінен, мәдениетінен қызықты деректер береді.
Ал қазақ фольклорын жинау, жариялау, аудару кеш қолға алынғандықтан,
бұл салада атқарған істерімізден гөрі, қолға алып қарастырмағанымыз
анағұрлым басым екені анықталып тұр. Соның бір көрінісі – қазақ фольклоры,
соның ішінде ертегі үлгілерін жинау, жариялау және аудару мәселесінің
жүйелі атқарылмауы. Қазіргі кезде қазақ ертегілерін аударудың маңызы мен
мәнін, қызметін зерттеу әдебиеттің қалыптасу кезеңдері жайында мағлұматтар
жинақтау үшін аса маңызды. Сол себепті біз поэтикалық элементтерді,
релийлерді, атауларды қазақ ертегілерінің ең маңызды бөлігі деп қарап,
олардың орыс тіліне дұрыс аударылуын арнайы зертттеудің қажеттілігі
жетерлік.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері: Диссертациялық жұмыстың мақсаты-
қазақ ертегілерінің орыс тіліне аударылу тарихы мен тәжірибесін жүйелі
түрде зерттеу, ертегілердің мәдениетарлық коммуникациядағы қызметін
көрсету.
Зерттеу барысында мынандай міндеттер қойылды:
- Қазақстан Республикасының Ұлттық кітапханасының сирек кітаптар мен
қолжазбалар қорындағы, Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы Орталық
ғылыми кітапханасындағы ертегілерге қатысты материалдары жинау, саралау,
сараптау.
- Қазақ ертегілерін жинаған, зерттеген ғалымдардың еңбегін жүйелеп, оларды
салыстырып, текстологиялық талдау жасау.
- Мерзімді баспасөз бетінде жарияланған ертегілердің аударма варианттарын
саралау.
- Ертегеілердің жанрлық, құрылымдық ерекшеліктерін көрсету. Олардың
аударудың тәжірибесін зерделу.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: Қазақ фольклортану ғылымында ертегілердің
жанрлық ерекшеліктеріне қатысты мәселелер сөз болғанымен, оларды аудару
жайы жүйелі сөз болған емес. Қазақ ертегілерінің орыс тіліне аударылуы
жанрлық тұрғыдан алғаш рет жүйелі түрде қарастырылды. Ертегіні аудару
кезінде жіберілген кемшіліктер жүйеленіп, нақты мысалдар арқылы
көрсетіледі. Орыс тіліндегі аудармаларда қазақ ертегілерінің өзіндік
ерекшеліктерінің берілу сапасы анықталды.
Диссертациялық жұмыстың методологиялық негіздері: Диссертатиялық
жұмыс жазу ісінде орыс және қазақ фольклористика ғылымының көрнекті
өкілдері: В.В.Радлов. Г.Н.Потанин, А.Алекторов, Н.Пантусов, А.Васильев,
Ә.Диваев, А.Тацак, т.б., сонымен қатар қазақ фольклортану ғылымының белгілі
өкілдері: Ш.Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Әуезов,
М.Ғабдуллин, Н.С.Смирнова, С.Қасқабасов, С.Садырбаев, Е.Тұрсынов, Ш.Ибраев
т.б зерттеушілердің еңбектері басшылыққа алынды.
Диссертациялық жұмыстың құрлымы. Диссерртациялық жұмыс кіріспеден,
негізгі екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
Кіріспеде диссертация тақырыбының өзектілігі, мақсаты мен міндеттері,
ғылыми жаңалығы, зерттеу нысаны мен дерек көздері, зерттеу әдістері,
жұмыстың теориялық, әдістемелік, тәжірибелік маңыздылығы, сарапталуы және
құрлымы жөнінен мағлұматтар берілген. Бірінші тарауда қазақ ертегілернің
жиналуы, зерттелуі, аударылуы жайлы айтылса, екінші тарауда қазақ
ертегілерінің түпнұсқаларын орыс тіліндегі аударма мәтіндермен салыстыра
талдау қарастырылады.
Зерттеу жұмысының сарапталуы және жариялануы: Зерттеудің нәтижелері әл-
Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде өткен Аударма теориясы мен
тәжірибесінің және салыстырмалы әдебиеттанудың өзекті мәселелері атты
республикалық ғылыми-теориялық конференцияда баяндалып, кафедрада алдын ала
қорғауда талқыланып, қорғауға ұсынылды. Зерттеудің теориялық мәселелері
республикалық ғылыми конференцияларда баяндалып, респубикалық басылымдарда
3 мақала жарияланды.
Қазақ ертегілерінің жиналуы, зерттелуі, аударылуы
Халықтар арасындағы мәдениетаралық коммуникацияға белсенді қызмет етіп
келе жатқан әдеби мәтіндердің бірі ертегі екені сөзсіз. Көптеген елдердің
ауыз әдебиетінен үлкен орын алатын, ауызша шығарған күрделі шығармасының
бір түрі – ертегілер. Сол барлық елдер фольклорында ертегі деген атау әрі
саны мол, әр алуан көп шығармалардың тобына арналған жинақты атау болады.
Жалпы барлық ертегілерге тән ортақ ерекшелік – бұлар қара сөзбен айтылатын
оқиғалы, көркем әңгіме. Ғажайып хал, қиял әңгімелер түрінде немесе орасан
оқиғалы қызғылықты әңгімелер ретінде құрылған ертегінің бәрі де негізінен
адамдардың тұрмысы, кәсібі, еңбегі, әлеуметтік тартыстары, тарихымен
байланысты болып келеді. Осы аталған адам өмірінің салаларының бәрінен
қазіргі ертегілердің түрлері пайда болған, заманға сәйкес өзгеріп, дамып
отырған.
Бұл ертегілердің ішінде араласатын заттар ерекше таңғажайып істер
істейді. Әр түрлі күйге түсіп құбылады. Төрт көз ит болып, бір уақытта есек
болып, бір кезде түлкі болып кететін сияқты жерлері түгелімен осы
ерекшеліктерді білдіреді. Ертегінің жері де, мезгілі де белгісіз болады.
Бұрынғы өткен заманда болған оқиға. Белгісіз от дариясы, жын, пері мекені,
алтын сарай, күміс бәйтерек, аспанда салынған үйлермен келеді. Осы сияқты
жай өмірден жат болып жасалатын істер ертегінің дағдысы болып саналады.
Ертегі сөздерінің өзіндік белгісі болады. Олардың бәрін ойдан шыққан деп
есептеуге болмайды.
Ертегі жанры көркем проза болғандықтан ол танымдық, тағылымдық,
тәрбиелік, көркем эстетикалық қызметтер атқарды. Сондықтан ертегілік проза
тек шындықты көрсетуді ғана мақсат тұтпайды, ол оқиғаны қиял арқылы барынша
әсерлі етіп баяндауға тырысады.
Қазақ ертегілерінің жеке түрлерін талдаудан бұрын, осы бағыттағы
зерттеу еңбектерге шолу жасау қажет.
ХІХ ғасырдың бірініші жартысындағы қазақ халқының ауыз әдебиеті туралы
ғылымның қалыптасу тарихын бірнеше салаға бөліп қарастыруға болады. Олар а)
қазақ фольклорының ерте дәуірдегі және ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы жәй-күйі
туралы ой-пікірлер; ә) ауыз әдебиеті үлгілерінің жиналуы және жарық көруі;
б) басқа тілдерге (әсіресе, орыс тіліне) аударылу мәселесі; в) фольклордың
жазушылардың шығармашылығындағы қолданылуы. [1,94]
ХІХ ғасырдың бірініші жарытысындағы қазақ фольклорын ғылыми-зерттеу
жұмыстары негізінен алғанда тарихи-этнографиялық сипатта болды. Қазақ
даласында болған ғалымдар мен саяхатшылар ауыз әдебиетінің үлгілерін
халықтың тұрмыс-тіршілігімен, әдет-ғұрпымен бірлікте алып қарастырады.
Осыған байланысты қазақ фольклорының жанрлық жүйесі мен идеялық-көркемдік
ерекшеліктернен гөрі, өлең-жырлардың қай жерлерде қандай себеппен
айтылатындығы, ақын-жыраулардың өнері молырақ сөз болды. Зерттеушілер өз
көзімен көрген жәйттерді, олардан алған әсерлерін қағаз бетіне тез түсірді.
Қазақ фольклоры туралы айтылған ой-пікірлерді, бақылау тұжырымдарды
солардың еңбектерінен кездестіреміз.
Өткен ғасырдың алғашқы жартысында қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін
болған зерттеушілер мен ғалымдардың атқарған тыңғылықты істернің үлкен
саласы-халықтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жүйелеу жарыққа шығару
жұмыстары. Бұл кезде ел аузындағы өлең-жырларды, ескі сөздерді жазып алуға
айтарлықтай көңіл бөлінді.
Қазақ ертегісін зерттеу жұмысының басы сол ертегілерді жинап
жариялаудан басталды. Зерттеушілер негізінен қазақ ертегілерін қазақ
тіліндегі айтушылардың аузынан қазақша жазып алып, жинап бастырған. Ал тағы
бір зерттеушілер қазақ ертегілерін орыс тіліне аударып орысша жариялаған.
Алғашқы нұсқада еңбек еткендер – В.В.Радлов, Ә.Диваев, И.Н.Березин сияқты
ғалымдар. Екінші бағытта орыс тілінде қазақ ертегілерін, аңыздарын мол
жариялаған адамдар: А.Алекторов, Г.Н.Потанин, А.Васильев, Н.Пантусов. және
т.б бірнеше жинаушылар. Орыс тіліне аударып, қазақ ертегілерін, аңыздарын
көп таратқан бірталай баспа орындары болған: Акмолинские обл. Ведомасти,
Оренбургский листок, Киргизкая степная газета, Тургайская газета
сияқты орыс тілінде шығатын баспасөз беттерінде орыс оқымыстылары мен
қазақ зерттеушілерінің жинаған көп ертегілері мен аңыздары басылған.
Ертегілердің өз үлгілерін жариялаумен қатар Шоқан, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов,
А.Алекторов сияқты адамдардың қазақ ертегілері туралы айтқан азын-аулақ
айтқан пікірлері де бар. Мысалы, Шоқан қазақ ертегілерінің көпшілігінде
Афанасьев жариялаған орыс ертегісіне ұқсас әңгімелер көп екенін айтады.
Шоқанның бұл пікірін Алекторов та қостаған. Ол қазақ ертегілерінің көбінде
солтүстік елдер ертегісімен және шығыс елдер ертегісімен ұқсастық бар
екенін айтып кетеді. [2, 314-315]
Қазақ ертегісінің, өзге халықтық ауыз әдебиеті үлгілеріндей, ең мол
таралып, ретті түрде жазылып топталып зерттелуі және жариялану кезі Қазан
революциясынан кейін ерекше дами бастаған. Қазақ ертегілерінің аса көп
мәтіндері арнаулы ұйымдастырылған экспедициялар көмегімен көп жылдар
бойында Қазақстанның барлық өлкелерінен жазылып алынып жүрген. Қазақстан
Ғылым академиясының Тіл мен Әдебиет институтының талабымен жиналған
жүздеген ертегілер қазір қорда сақтаулы тұр. Сол кездері қазақ ертегілері
көптеп орыс тілінде жарияланды, басқа тілдерге де аударылды. Қазақ
ертегілерінің орыс тіліне аударылған бір тобы 1952 жылы Мәскеуде профессор
Сидельниковтың басқаруымен басылып шықты.
Қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып, хатқа түсуі, баспа жүзіне
шығуы ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталды деп айтуға болады. Бұл жерде
Шоқан Уалиханов, Г.Н. Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваевтардың айрықша еңбек
сіңіргенің айтып кетуге болады. [3, 98]
Осы аталған адамдар сол кезде Орынборда, Омбыда, Қазанда, Астрахань
мен Ташкенте шығатын газет-журналдар бетінде қазақ ертегілерін үнемі
жариялап отырды. Олар жинаған ертегілерді екі тілде: қазақ және орыс
тілінде, кейде бір тілде ғана жариялап отырды. Ертегілерді қазақ тілінде
шығаратын болса, оның қысқаша мазмұны орысша беріліп отырған. Бұлардың
жинаған материалдары өткен ғасырдың жетпісінші жылдарында Дала уалаяты
газетінде, Торғай облыстық ведомасында, Ақмола облыстық ведомасында,
Орынбор газетінде, Астрахань газетінде және т.б. басылып жарық көріп
отырған. Қазақ ауыз әдебиетінің, әсіресе ертегілердің көптеген үлгілері
Омбы мен Орынборда шығатын газеттерде жарияланып отырған.
Қазақ халық ауыз әдебиетіне байланысты алғаш ғылыми тұрғыдағы пікір
білдіріп, зерттеулер жасаған Шоқан Уалиханов екені белгілі. Бірақ бұл
Шоқанға дейін қазақ халық ауыз әдебиетіне байланысты бірде-бір дерек жоқ
екен деген пікір емес. Қазақ елін, қазақ жерін зерттеу, білу мақсатымен
келген, ұлан ғайыр қазақ даласына тағдыр айдап жолы түскен Европа елдерінің
саяхатшылары, ғалымдары, әскерлері мен басқа да зиялы қауым өкілдері қазақ
фольклорының шексіз байлығын, көркемдігін, заманалар көшінде байи түскенін,
халықтың ғажап дәстүрін айрықша атап өткендігі белгілі ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы
қазақ еліндегі феодалдық-патриархалдық қоғамның кемшіліктерін сынап,
көшпелі халықты менсінбей кемсіте қараған А.Левшиннің өзі қазақ халқының
өнерлі болуына таңдана қарап, адам табиғатынан ақын және музыкант болып
туады деп мойындады. [4,17] Қазақ даласына табаны тиген кез келген
Европаның өкілі бұдан бұрын өзі ешқашан кездестірмеген, еш жерде көрмеген
құндылыққа, әншілік, жыршылық, күйшілік, жыраулық, ақындық, шешендік
өнерден өмірге келген шексіз бай қазақ фольклорына таңдана, әрі қызыға
қараған солар қалдырған жолжазбалар мен қолжазбалардан, күнделіктер мен
хаттардан, ресми іс-қағаздары мен зерттеу еңбектерден, экспедиция
материалдары мен мақалалардан және олардың жеке мұрағаттарынан көрініс
тауып отыр. Олар өздері қажет еткен деректердің бәрін фольклордан тапқан.
Қазақ халық ауыз әдебиетін жинап, зерттеуде Шоқан Уалиханов,
Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваев еңбектерінен бастау алған қазақ
фольклортану ғылымы А.Байтұрсынов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов,
Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, Ә.Марғұлан, Н.Смирнова, М.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев
еңбектері арқылы қазақ ғылымы мен мәдениетіндегі тың тараулардың бетін
ашты.
Б.Уақатов, Р.Бердібаев, С.Қасқабасов, Е.Тұрсынов, С.Садырбаев,
Ш.Ибраев және т.б. ғалымдар зерттеулерінде жекелеген жанрлардың табиғатын,
шығу тарихын, көркемдік кестесі арнайы қарастырылып, фольклортану
проблемалары сөз етілетін. Қазақ тарихи жырларының мәселелері, Қазақ
фольклорының тарихы, Қазақ фольклорының типологиясы атты коллективтік
монографиялар – сол ғылымдар еңбегінің жемісі. Алайда, бұл қазақ ауыз
әдебиетінің барлық мәселелері зерттеліп бітті деген сөз емес. Бұл орайда
белгілі фольклор танушы ғалым Ш.Ыбыраевтың Қазақ фольклористикасы: кеше,
бүгін, ертең атты еңбегінде ауыз әдебиеті үлгілерін зерттеудің болашағы
туралы айтып өткен пікірін де ескеруіміз керек. Байқап қарасақ, күні
бүгінге дейін алдыңғы қатарлы ғалымдардың басқа халықтар фольклорының
негізінде тер төгіп, түрлі методологиялық ізденістерден кейін барып ашқан
заңдылықтарын біз өз фольклорымыздан қиналмай-ақ тауып аламыз да, зерттеу
әдісі бойынша ешбір жаңалықсыз дәлелдей салады екенбіз. Ал жоқ болса әуре
болып іздеп жатпаймыз. Тегінде бұл ауыз әдебиеті жоғалған құбылыстан орнын
әлі күнге сезінбегенімізден, қолдағы барды қанағат тұтып, байлықтардың
бәрін білгенімізбен, байыбына тереңдеп, бармағанымыздан болса керек. Түптеп
келгенде, бұл жағдай асыл мұрамыздың байлығына да кері әсерін тигізуде.
Жоғарыда аталған адамдардың ішінен қазақ ертегілерін жинап бастыруда
айтарлықтай еңбек еткен адамдар – Шоқан Уалиханов, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов,
Ә.Диваев, Н.Пантусов, А.Алекторов, А.Васильев, Б.Дауылбаевтар. Бұлар ел
арасынан жинаған материалдарын бірнеше газетке бастыртып және де жеке жинақ
етіп шығарып отырған. Оған мысал ретінде А.Алекторовты айта аламыз. Ол
өзінің жинаған ертегілерін Омбы, Астрахань, Орынбор газеттерінде
жариялатқызған. Ал кейін ол өзі жинаған ертегілерді 1898 жылы Киргизкая
хрестоматия деген атпен, кітап ретінде бастырып шығарған.
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинауда ерекше еңбек еткен тұлға-ол
Шоқан Уалиханов. Оның ғылыми ізденістернің алғашқы қадамы ауыз әдебиеті
ескерткіштерін жинап, жазып алуынан басталды. Ғалымның бұл іске бет бұруына
әкесінің ықпалы зор болды. Шоқанның Қозы Көрпеш-Баян сұлу жырының кейбір
нұсқаларын жазып алуы, оның фольклорлық мұраларды жинаушылық жұмысының басы
екенін байқатады. Ауыз әдебиетінің әр үлгісін ғалым айтарлықтай
ұқыптылықпен жинап, зерттеп отырған. Сол зерттеулерінің ішінде Шоқан
Уалиханов қазақ ертегілерінің жалпы бағыты, оқиғалық құрамы жөнінде құнды
пікірлер білдіріп кеткен. Ертегі айтушылардың репертуарлары бай екенін айта
келе, ертегілерде алып, батыр, жезтырнақ, шайтан секілді кейіпкерлердің
кездесетінің айтып кетеді. Қазақ ауыз әдебиеті шығармаларын жинау мен
зерттеуді Шоқан Уалиханов өзіндік мақсат тұтпаған. Ол халық туындыларынан
елдің салт-санасын, дүниетанымын, тұрмыс, кәсіп ерекшелігін білгісі келген.
Бірақ ол жинаған қазақ фольклоры шығармалары толық күйінде сақталмаған.
Шоқанның фольклор жинаушылық саласындағы тындырған зор еңбегінің
дерегін замандастарының естелік мақалаларынан көруге болады. Оның қазақтар
туралы жинаған үлкен портфелі бар еді, соның қайда екені белгісіз, Ол
жазбалардың шет жағасын көрген де едім – деп жазады Г.И.Потанин. [5, 54]
Шоқан жазбаларының ішінде оның ескі қазақ жырлары туралы ой-пікірлері
сақталған. Соның бірінде қазақ арасындағы жырлардан маған тағы екеуі
мәлім: бірі Ер Көкше деп аталады және Ер Қосай деп мәлімдейді ол.
Қазақтың ұлы ғалымының фольклор саласындағы атқарған игі ісінің бірі
ол қырғыз ауыз әдебиеті, оның жүйелері, туралы байқаулары, жазып алғандары,
талдаулары жатады. Ғалам қырғыз фольклорын негізінен үш топқа бөліп
қарастырған. Ол ертегілер мен тарихи немесе қияли аңыз-әңгімелерді жеке бір
сала етіп көрсетеді. Бұларда қиял-ғажайып сарындардың мол кездесетінің
байқаған. Ертегілер мен аңыздарда адамдар жат күштер: алыптарман,
жалмауыздармен, жаналғыштармен күресіп, жеңіске жетіп отыратының атап
өтеді. Әдетте ертегі қаһарманы біреудің жалғыз ұлы болып келетіндігі, оның
мінген аты өзіне лайықты, мықты серік болатыны, тіл бітіп сөйлей
алатындығы, қиын кезеңдерде батырға нағыз жанашыр, көмекші сипатында
жүретіні, көбінесе ондай ерлер жаудың немесе жалмауыздың қолындағы тұтқын
болған сұлу қыздың ғажайып әрекет жасап босатуы, жас батыр алыс, белгісіз
сапарға аттанғанда ата-анасы оны жібергісі келмейтіндігі, бірақ қаһарманның
қайтпас қайсарлығын көріп еріксіз рұқсат беруі сияқты ертегілерге тән ортақ
сарындар баяндалған. Бұл жерде Шоқан Уалихановтың қырғыз ертегілерінің
құрылымымен жақсы танысқанын байқауымызға болады. Шоқан қырғыз ертегілерін
сөз еткен кезде ол оны татар ертегілерімен де салыстырғаны айтылып кетеді.
Мысалы, ол ертегілердің қайталама желіде келіп, ұқсас та ортақ жайлардың
кездесетіне назар аударған. Қырғыздың шежіресі бойынша да Шоқан өз
пікірлерін қалдырған. Халықтың, рудың, тайпаның тарихы қырғыздар арсында
жанұялық шежіре, аңыз-әңгіме түрінде атадан балаға ауысқанын көрсетіп
отырады. . [6, 61]
Ыбырай Алтынсарин - қазақ халқының қилы тағдырында ғұмырын ұлт
мүддесіне арнаған еңбегі бөлек тұлға. Ыбырай Алтынсариннің аса көрнекті
қоғам және мәдениет қайраткері дәрежесіне көтерілуіне халық
шығармашылығының, көне замандардан келе жатқан бай ауыз әдебиетінің
тигізген көмегі, әсер ықпалы ерекше зор.
Өмір есігін аттағаннан сәби шағынан бастап ыбырай халықтың сөз өнерін
қадірлеп, сөздің күші мен құдіретін сезіне өседі. Әкесі Алтынсарыдан ерте
айырылып, атасы Балғожаның қолында тәрбиеленіп ер жетеді.
Ыбырай Алтынсарин өзінің ұлт мүддесін көтерген ұлы мұраты жолында
қыруар еңбек бейнетін кешті, заманның қисынсыз қысымын бастан өткерді.
Ыбырай Алтынсариннің қазақ мектебінде оқитын балаларға арналған, қазақ
тарихындағы таза ана тілінде жазылған оқулығы-Қазақ хрестоматиясы 1879
жылы Қазан қаласында орыс әрпімен басылып шықты. Ыбырай Алтынсариннің бұл
еңбегінде қазақ тілінің тазалығын сақтады, қазақтың жаңа жазба әдебиетінің
жаңа жанр, жаңа мүмкіндіктерін ашты. Ыбырай Қазақ хрестоматиясы арқалы
білімге ұмтылған қазақ баласының бар арманың орындаудың басында болды.
Ыбырай Алтынсариннің өмірін, шығармашылық мұрасын көп зерттеген, кең
зерттеген ғалым Әнуар Дербісәлиннің мәліметі мынандай:
Хрестоматияны Ыбырай алғашқыда екі кітап етіп шығаруды жоспарлаған
еді.
... Бірақ бұл екінші кітабын ол толық аяқтай алмады. Оның жазылып
біткен жеке тараулары ағартушының өзі қайтыс болғаннан кейін, қолжазба
күйінде жоғалып кеткен. Бұл кітабына ағартушы айрықша үміт артқан еді.
Қазақ даласының қазіргі жағдайында маңызы күшті болатын бұл еңбекті,-
деп жазады ол 1880 жылы, ойдағыдай орындап шығуыма құдай тек өмір мен күш
беретін болсын, мұны жақсылап қолдана білсек, бұл қазақ даласына көп
өзгеріс енгізеді.
Қайнекей Жармағамбетов Қазақ хрестоматиясының бірінші кітабы 1879
жылы, екінші кітабы 1880, үшінші кітабы 1889 жылы басылып шыққан дейді.
[7,98]
Еңбекте халық ауыз әдебиеті үлгіллері, қазақ ақындарының өлең-
жырларынан үзінділер берілді.
Ыбырай Алтынсарин осы еңбекте өзінің жаңа үлгідегі қазақ әдебиеті
тарихындағы жаңа жанрлардың бастапқы үлгі, нұсқаларын шығарды.
Қазақ хрестоматиясы 4 тараудан тұрады.
1. Балалар өмірінен алынған әңгімелер, бұлар түрлі орыс
хрестоматияларынан, көбіненсе Пульсонның хрестоматиясынан алынды:
мысалдармен халық әдебиеті; балалардың туғандарына жазған хаттары.
2. Әртүрлі жастардағы адамдардың өлең жырларынан үзінді.
3. Ең жақсы қазақ ақындарынан өмірінен алынған әңгімелер.
4. Қазақтың мақал-мәтелдері.
Ыбырай Алтынсарин бұл бөлімдерге әдебиет үлгілерінің көпшілігін, сол
кезде шыққан жинақтардан алған болуы мүмкін.(мысалы В.Радлов кітабы).
Сонымен бірге бірталай шығарманы ел аузынан өзі жазып алып, жинап қосқан.
Өңдеген, әрлеген. Мысалы, Жиренше шешен, Қарақылыш, Тазша бала,
Алтын айдар , Қарабатыр ертегілерінің Ы.Алтынсарин кітабындағы мәтінін
басқа басылымдардағы мәтінмен салыстыра қарағанның өзінде бірталай
өзгешеліктер байқалады.
Ыбырай басылымында ертегі тілі басқа жазбалармен салыстырғанда
әлдеқайда көркем, жанды. Ауызша баяндау нұсқасына жақын. Жазушы
баспасынан Қазақ халық әдебиеті сериясымен шыққан көп томдық ертегілер
жинағынның төртінші томындағы Қара батыр, Алтын айдар ертегілерін
Қазақ хрестоматиясындағы Ыбырай бастырған сол ертегілерді салыстырғанда
автордың өз мәнері, өз баяндау машығын айқындай түсерлік сөз қолданыс,
сөйлем құрлымдары байқалған.
Хрестоматияға енген Қарабатыр ертегісінің көркемдік, әсіресе, жас
өспірімдердің ой дүниесіне әсер етушілік, тартымдылық сипаттары өзгеше
басым. Бұдан кітап авторының қазақ ертегілерін көп және терең білетіні
байқалады. Қарабатыр туындысы балалардың білім, жас, сана ерекшелігіне
лайықтығ барлық жағынан тура келетіндігі ескерілген. Ертегінің негізгі
кейіпкері-Қарабатырдың ісі, ойы, қиялы, тағдыры баланың сінезі мен санасына
тән. Жаугершілік заманда қолға түскен баланы түрікпен елінің жортуылшылары
аш-жалаңаш күйінде қойдың соңына салып қояды, бала қойдың сүтін ішіп күн
көреді. Қайдан, қалай келгенін білмейтін бала туған елге ұшқан құстан
басқадан хабар берудің жолын таппайды. Осы мақсатпен ол қарғаға,
сауысқанға, тырнаға, қазға, аққуға жалынып, мұғын шағады; мұнда ол әр
құстың өзіне ғана тән ерекшелігін, мінезін дәл тауып айтады. Ақырында,
қарлығаш кеп баланың қолына қонып мұң-зарың тыңдайды. Бала бойындағы
тұмарын алып қарлығаштың мойнына тағады. Әкем тұмарымды көріп таныса да,
қай елде екенімді біле алмас деп, пышақпен қолын қанатып, қанымен түрікпен
елінің таңбасын салып жібереді. Қарлығаш алыс сапарға баланың елін іздеп
ұшады. Оның ұшу хикаясы, баланың әке-шешесін іздеу, табуы өз алдына бөлек-
бөлек оқиға. Өлеңмен аралас келіп отыратын бұл туынды өзінің ерекешелігімен
баурап алатындай.
Ертегі оқушысына ерте замандағы халық өмірінің аумалы-төкпелілігін,
адам тағдырының көбіне-көп ақ найзаның ұшымен, барымтаның күшімен шешілу
ерекшелігін ұғындырады, жас кейіпкерінің қиын-қыстау кезеңдегі ақыл, ойы
мен тапқырлығын, бірден-бір дұрыс шешім қабылдай алған зейінді, зеректігін
таныстырады. Ертегінің жанға жақындығы осы жерінде, ертегі оқушыны бас
бостандығы үшін қимыл-әрекетке баруға, бақытты өмір үшін күресуге шақырады,
тәрбиелейді.
Ертегілер жинағына Қарабатырдың Мәшһүр Жүсіп тапсырған нұсқасы
енген. Бұл ертегіні Ыбырай Қазақ хрестоматиясында бастырған. Ыбырай
Алтынсариннің 1994 жылы шыққан Таңдамалы шығармалар жинағындағы Қара
батыр ертегісінің мәтінімен Ертегілердегі мәтінді салыстырғанда көлем,
мазмұнда алшақтық байқалмады. Ал жекелеген сөз қолданыс, сөйлем құрлымында
айырмашылық бары анық байқалған. Және ол айырма Ыбырайдың жазу машығына тән
өзіндік белгі. [8, 132]
Ыбырай жинағындағы ертегінің атауы Қарабатыр (баланың аты) болып
бөлек жазылған. Ертегілерде-Қара батыр. Мәшһүр Жүсіп жазбасында ертегі
былай басталады. Орал тауын мекендеген елдегі бір шалдың баласы
Қарабатырды жас күнінде жортушылар ұрлап алып кетіп, еліне апарған соң, қой
бақтырып қойыпты. Ол балаға жөнді тамақ бермеген соң, бала далада қой
сауып, қорықтық ішіп күн көріп жүріпті.
Аш, жалаңаш сақтап, жөнді тамақ бермеген соң, бала қойдың далада сүтін
сауып ішіп, сонымен күн көріп жүріпті. Бір күні бала далада қамығып жылап
отырғанда, алдына бір қарға қонады. Бала қарғаға айтты:
-Қарғалар-ау, қарғалар, қанды көрсе жорғалар тұмарымды ал сана, біздің
елге бар сана, сағынып жүрген әкеме, тұмарымды бере қал сана...
Бір күні бала далада қамығып жылап отырса, қасына қарғалар келіп қонады.
Бала қарғаларға айтады:
Қарғалар-ау, қарғалар,
Қанды көрсе жорғалар.
Құмарымды ал сана
Біздің елге бар сана
Сағынып жүрген әкеме,
Тұмарымды беріп қуантып
Жүрекжарды ал сана.
Ыбырай Алтынсариннің кітабында: Қара батыр деген ерді бала күнінде
түрікпен елінің жортушылары ұстап алып, еліне апарған соң қой бақтырыпты.
Ат, жалаңаш сақтап жөнді тамақ бермеген соң бала қойдың далада сүтін
сауып ішіп, сонымен күн көріп жүріпті. Бір күні бала далада қамығып жылап
отырғанда, алдына бір қарға келіп қонады. Бала қарғаға айтты:
-Қарғалар-ау, қарғалар, қанды көрсе жорғалар тұмарымды ал сана, біздің
елге бар сана, сағынып жүрген әкеме, тұмарымды бере қал сана...
Ыбырай Алтынсарин ертегінің ауызша айтылу сипатын, стилін сақтап
бастырған. Мәшһүр Жүсіп Көпеев біршама жазба тілдің стилімен әрлеп,
жатықтандыра түскен Ыбырай бастырған ертегі тілі жеңіл, нақ-нақ оралымды,
өзіндік ырғақпен оқылады. Бұл жерде сөз ұстартуға мүмкіндігі молынан жетіп
тұрса, Ыбырай мақсатты түрде халық тілінің өз мүмкіндігін, өз байлығын
барынша ашып тастайтын ауыз әдебиеті үлгілірінің өз стилін сақтайды.
Ыбырай Алтынсариннің балаларға араналған ертегілерді қайсыбір тұста
өзіндік сөз мәнерімен, өзіндік сөйлем құру тәсілімен жинақыландыра,
ширықтырып, ширата түсу машығымен бірге, оның халық ауыз әдебиеті
үлгілерінің баяндау стилін қалпынша сақтауға ден қойғандығына, әр сөздің
реңіне, бояуына, әсер күшіне, сөздің сөзге түсірер жарығына ерекше мән
бергенін айтуға болады.
Ы.Алтынсарин ауыз әдебиеі туралы арнайы зерттеу жазбаса да, оның
фольклорлық мұраларды тану мен бағалауы, жеке жанрлары мен нұсқаларға
көзқарасы өзгеше айқын да нақты.Ұлы ағартушы, ең алдымен, ауыз әдебиетін,
халықтың рухани байлығының көзі деп қарап, қоғамның жаңа буынын, жас адамын
халықтық рухта, халықтың арман-тілегіне сай рухта тәрбиелеудің белсенді
құралы ретінде пайдаланылады, өзінің гуманистік, ағартушылық, педагогтік,
озық идеяларына халықтың ауыз әдебиетінен терең үндестік, идеялық жақындық,
білік тауып, сол идеяларының бірсыпырасын халық шығармалары арқалы
насихаттаған. Сөйтіп, ол халық туындыларына жаңа өмір беріп, сол арқылы
санасына, жүрегіне тура жол тапты, нағыз ұлы мұрат халықты жақсылық пен
әділдікке қарай ұмтылдыру екенін дәлелдеді. Ыбырай, сонымен қатар, ауыз
әдебиеті үлгілерін көркемдіктің тамаша мектебі деп танып, сол арқылы жас
өспірімдерге ана тілін білдіруді, үйретуді көздеді. Халықтың сан ғасыр бойы
жинақтаған көркемдік ойларын, тәжірибесін, талғамын сақтап, келген ауыз
әдебиетін жастарға терең де жан-жақты таныту арқылы оларды тек көркем ойлау
мен сөйлеуге, көркемдікті танытуға ғана емес, жалпы елге, халыққа, отанға,
анаға, ана тілге деген щексіз берілгендік пен адалдық рухында тәрбиелеуге
болады деп танып, бүкіл білімін, күш жігерін осы жолға арнап, жұмасады.
Оның хрестоматиясы оған енген нұсқалар, ол нұсқаларды іріктеу принциптері,
оларға артқан үміті мен көздеген мақсаттары соның айғағы. Бұл
Ы.Алтынсариннің қазақ фольклорын жинау, жариялау, тану саласындағы еңбегі
мен есімін мақтаныш етуге толық дәлел бола алады дейді. [8,140]
Қазақ ауылдарын көп аралаған, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, баспа
жүзінде шығаруда бірсыпыра еңбек сіңірген адамның бірі – А.Васильев. Оның
фольклор жинаушылық қызметінде ерекше орын алатын сала-ертегілер.
Ол қазақ ертегілерін жинауды 1890 жылдары бастаған. Көбінесе
ертегілерді Торғай обласында тұратын қазақтардан жазып алып жүрген. Кейін
қызмет бабында ел аралаған кезде жарық көрген Образцы киргизкой народной
словесности. Вып. 1 деп аталатын кітабына тек қана қазақ ертегілерін
кіргізген. Атап айтқанда, А.Васильевтің бұл кітабына мына ертегілер кірген:
Тазша бала; Қарашаш қыз; Ермағамбет; Қарымбай батыр; Шал мен кемпір; Алтын
Айдар, Ербосын батыр, Бай баласы мен сұлу қыз; Алтын пышақ; Оқыған бала;
Қырық құлақ; Қара қылыш; Әлібек; Залым ұры; Амалшыл Бекжан; Алдар көсе;
Сарт пен қазақ; Түлкі мен тырна; Түлкі; Тоғыз тоңқылдық, бір шіңкелдік;
Томай баласы (өтірік ертегі); Үш ағайынды жігіт (өтірік ертегі). [9, 116]
А.Васильев 1906 жылы Ы.Алтынсариннің Қазақ хрестоматясын қайта
шығарған кезде ағартушының өзі қалдырып кеткен қолжазбалардан деп Қара
батыр, Алтын Айдар, Тазша бала ертегілерін қосқан. Бұл нұсқалардың
соңғы екеуі Васильевтің 1898 жылғы өз кітабынан алынған үлгілер болады.
Жинаушы барлығы 23 ертегі жазып алып, жариялағаны белгілі. Қазірде осы
үлгілердің 13-і қазақ ертегілері жинағына кіріп, рухани айналымға енген.
Олар: Тазша бала, Қарашаш қыз, Шал мен кемпір, Әлібек батыр; Залым ұры;
Амалшыл Бекжан; Алдар көсе; Сарт пен қазақ; Түлкі мен тырна; Түлкі; Тоғыз
тоңқылдық, бір шіңкелдік; Томай баласы (өтірік ертегі); Үш ағайынды жігіт
(өтірік ертегі), Алдар Көсе мен бай баласы, Алдар Көсе мен Тоңғақ,
Құйыршық, Қайсысы үлкен.
А.Васильевтің ертегі жинаудағы айырым бір қасиеті- ертегілерді орыс
тіліне аударып жарияланып отырғаны. Осындай жолмен жасалған Ахмет и хан,
Бухарец и казах, Золотой нож, Караглыш сияқты ертегілер
В.М.Сидельников құрастырған Казахские сказки көптомдығына кірді. [10, 9]
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін ел арасынан жинау ісіне белсене ат
салысқан адамның бірі – Н.Н.Пантусов болды. 1897 жылы жарық көрген
энциклопедияның он екінші томында (шығарушылары Ф.А.Брокгауз, И.А.Эфрон),
Н.Н.Пантусов жайлы мақалада қысқаша мынандай мағлұмат беріледі: ол Орта
Азия, қазақ ауыз әдебиеті және этнографиясы жайлы көптомды жинақтар
жариялады. Ол жетпісінші жылдардан бастап қазақ елінің көп жерін аралайды,
қазақ тілін үйренеді және жүрген жерінде ауыз әдебиеті нұсқаларын жазып
алып отырады; жинаған материалдарын орыс тіліне аударды. Оның еңбектері
көбінесе, Дала уалаяты газетінде (орысша аты Киргизкая степная газета)
екі тілде үзбей жарияланып отырған. Кейіннен ол Қазақ-қырғыз тілін
үйренушілерге көмекші материалдар және Қазақ халық әдебиетінің үлгілері
деген атпен 1899-1909 жылдар арасында жеті жинақ шығарады. Олар Қазан
қаласында басылды. Н.Н.Пантусов бірнеше қазақ етгеілерінің орысша
аудармасын ұсынды: Святой Ишан, Справедливый хан, Хан и святоша,
Святой и Сулеймен, Синие голуби и Шыгайбай и Алдар Косе. Сонымен
қатар ол қазақ ертегілерінің түпнұсқаларын сақтаған.
Мысылы, Святой Ишан ертегісінде адамдардың екі тобы баяндалады. Бірі
тобы – ақымақтар. Олардың екі түрі болады: бірінші топтағы ақымақтарға
айтқан сөз бір құлақтан кіріп, екінші құлақтан шықса, екінші топтағы
ақымақтар мүлде ештеңке естімейді. Екінші тобы-ақылдылар. Олар керісінше
бәрін ұғынады да, ешнәрсені ұмытпайды. [11, 8]
Фольклорлық мұраларды зерттеу ісіне өзіндік үлес қосқан ғалымның
бірі–В.В.Радлов. Түркі тектес елдердің, оның ішінде қазақ халқының ауыз
әдебиеті үлгілерін жинап, жариялау мен зерттеуге аса зор үлес қосқан ғалым.
Оның қаламыннан жүзден астам күрделі ғылыми зерттеулер дүниеге келді.
В.В.Радлов – орыс алфавитін қолдана отырып қазақ фольклорын алғаш
жариялаушылардың бірі. Кейін оның бұл әдісін Ы.Алтынсарин жалғастырды.
В.В.Радлов ХІХ ғасырдың бойында бұның алдында Шоқан айтып кеткен
пікірдің дұрыстығына қосылып кетеді, Шоқан Уалиханов татар молдаларының
қазақ ортасына діншілдік, фанатиктік уағыз таратып, исламшыл аңыз-
қиссаларды көп жинағанын қатты сынға алған.
В.В.Радлов өзі жинаған қазақ ортасына жайылған ислам дінімен жалғас
тарап жүрген ертегілік аңыздарды бастырып жариялайды және солардың ішінде
Кітап өлең деген бөлімінде қазақтың халықтық шығармаларына араласа тарай
бастаған Жұм-Жұма сияқты әңгімелерді ХІХ ғасырдың соңғы дәуірлеріндегі
жасанды жаңалықтар есебінде санайды. [12, 12]
Жалпы ревалюцияден бұрын қазақ ертегілерін жинап жариялаушылар
арасында ғылымдық жолмен еңбек еткен зерттеуші В.В.Радлов еді. Оның жазып
алған ертегілері (кейбір жерлерде Радловтың қазақша сөйлесуге жатық
болмағандығымен) ертекшінің өз тілін бар ерекшелігімен, өте дәл береді.
Бұған кездескен ертегішілер өзгеше айтқыр, тілі бай, өнерлі ертегішілер
болған сияқты,- деп айтады М.Әуезов. [13, 214] Олардың айтуында ертегінің
дағдылы бастамалары, аяқталуы, ертегінің өзіне лайық тілі, әрбір орынды
жерлерде қолданылатын мерзімді ертегілік сөйлемдер, және айшықты орамды сөз
құрамдары әрдайым кездесіп отырады. Қысқасы ертегінің әрбір айтушыға
байланысты жекешелік түр, тіл жаңалықтары да және осы алуандас халық ауыз
әдебиетнің көркемдік түр, стиль өзгешелігі де, бұл айтушылардың айтуынан
және Радловтың ғылымдық, ұқыптылықпен дәл түсіріп жазып алуынан аса айқын
байқалады.
Осылайша өзі естіп, өзі көрген, жазып алған тіл деректеріне қарап
В.В.Радлов қазақ халқының тіл өнері жөнінде тұтас пікір айтады: Өзге
туыстас елдерінен қазақтың ерекшелігі – сөз орамына шебер және тамаша
шешен деген. Бірақ өзге қазақ ауыз әдебиетінің үлгілерін жазғанда
қолданған әдеті бойынша өткен ғасырдағы буржуазиялық фольклористиканың
дағдысына түсіп, Радлов өзіне ертегі айтып берген адамдардың аты-жөндерін
жазбайды екен. Оларды елемей, атамай өтіп кетеді. Ал Г.Н.Потанин қазақтың
ертегі мен аңыздарын жинап, орыс тіліне аударып бастыруда Радловқа
ұқсамайды. Ол көбінесе өзіне белгілі ертегі аңыз әңгімелерді айтып берген
адамдардың аттарын, тұрған болыстарын, ауылдарын атап отырады.
Бұл тұста Радлов халықтың ауызша шығармасы коллективтік шығарма деген
түсінік ауқымында қалады. Ол халық ауыз әдебиеті туып таралуында
коллективтің ролі күшті болумен қатар, жеке өнерпаздардың да қызметі
күрделі болатынын ескермеген сияқты. Түркі тайпаларының халық әдебиті
нұсқаларына жазған алғы сөзінде Радлов фольклорды жинау, жариялау мақсатын
баяндайды. Ұсынылып отырған бұл том, – дейді ол, – Алтайдың күн батысын
мекендеген, бұл күндері исламды ұстанған түркі тайпаларына арналып отыр. .
.. [6, 211]
Одан әрі В.В.Радлов материалдарды қайдан жинағаны туралы мағлұмат
береді. Солардың ішінде ол: Семей, Сергиопль (Қазіргі Аягөз), Қапал, Верный
(Қазіргі Алматы), Бұқтырма бойын аралап, фольклор деректері мен материалдар
жинағанын айтады.
Академик В.В.Радлов үшін қазақ фольклоры негізінен тілді тереңдей
зерттеуге материал болды. Ол фольклорлық текстер арқылы қазақ тілінің сырлы
әлеміне тереңдей үңілгісі келді. Сондықтан фольклорлық материалдарды жазып
алған кезде, ол жыршы мен ертегішілердің ауызекі тілінде кездесетін
ерекшеліктерді барынша қамтып, өзгеріссіз түсіруге тырысқан. Тілші-ғалым
болғандықтан В.В.Радлов қазақ ауыз әдебиеті шығармаларындағы лексикалық
байлықтардың көркемдік мәнін терең түсінуге айтарлықтай мән берген.
В.В.Радловтың тұтастай қазақ материалынан тұратын елеулі еңбегі Түркі
тайпалары халық әдебиті нұсқаларының ІІІ томы. Шығармалардың мазмұны мен
түріне қарай тарауларға бөлінген, әрқайсысына тақырып, тарау қойылған. Бұл
томның Ертек деп аталатын тарауына 11 шығарма кірген. Мұнда ол ертектерді
тақырыбына қарай бөлмей, мазмұны жағынан мәнді нұсқаларды келтірген.
Бұлардың біразы осы күнгі Қазақ ертегілері басылымының үш томында
жарияланып жүр.
Қазақ фольклористикасының ғылым ретінде қалыптасуына атақты орыс
ғалымдары Вс.Миллер мен Г.Потаниннің, т.б салыстырмалы еңбектері игі әсер
етті. Всеволад Миллер әкесі мен ұлының күресі жайындағы бүкіл әлемге кең
тараған сюжеттің орыс батырлар жырындағы ерекшелігін талдай келіп, қазақтың
Дариға атты ертегісін салыстыра қарастырады. Бұл ертегінің сюжеті белгілі
Қасен-Құсайын қиссасынан тараған, кейін өзінше жырланып, Дариға деген
атапен жарияланған, ал ертегі түрін А.Белослюдов Шығыс Қазақстаннан жазып
алған. [14,235-236]
Вс.Миллер мазмұнын толық баяндап шығып, оны орыс былинасымен,
Шахнамемен және Кавказ эпосымен салыстыра зерттеп, олардың ұқсастығы мен
айырмашылығын ашады және қазақ ертегісінің ерекшеліктеріне арнайы тоқталып
кетеді. Ол мынандай жәйттерді атап көрсетеді:
1.Батыр Дариға орыс эпосындағы Сокольниктің батыр анасын еске түсіреді.
Ал ондағы Златогорка( батыр әйелдің есімі) аса қайратты, өте жылдам және
қаһарлы жан. Дариға болса-патшаның қызы. Мұнысы кейбір орыс жырын Ильяның
орыс баласын Петр патша да Золотчанин деп атайтынын еске түсіреді.
2. Алғашқы күрескенде Дариғадан жеңіле бастағанда Ғали құдайға құлшылық
етіп күш жинайды да, екінші рет күрескенінде жеңіске жетеді. Осыған ұқсас
күресті Фирдоуси шығармасындағы Рүстем мен Зухрабтың екінші рет
күрескенінен көруге болады. Рүстем әлсірегенін сезген соң құдайға мінажат
қылады, тәңірі оған өзінің бұрынғы күшін береді. Ол орыс былинасында
Сокольниктің астында жатқан Илья құдайға жалынады да, өзіне қосымша күш
алады. Бірақ қазақ ертегісінде жаңадан күш біту мотиві әке мен баласының
күресі емес, жігіт пен қыздың, яғни Ғалидың (Рүстем-Илья) болашақ батырдың
(Сейділда-Зухраб-Сокольник) анасымен күресіне таңылған.
3. Қазақ ертегісіндегі батыр бала үш жасқа келгенде әкесін іздеп, жолға
шығады: Сейділда сияқты батырлардың өте жас болатыны басқа да елдер
эпосынан көруге болады: Зухраб 12 жасында үйден жолға шығады.
4. Сейділда ойнап жүріп, байқаусызда өз құрдасын өлтіріп алады, содаң
соң әкесін іздеу керек екенін біледі. Ол шешесін қорқытып, әкесі бар екенін
анықтайды. Фирдоусиде Зухрабытың ондай ойы туралы айтылмайды, бірақ он
жасқа толғанда ол анасы Техминеден әкесінің жағдайын сұрайды. Ол да шешесін
қорқытып біліп алады. Кавказ жырларында анасынан сыр білудің мұндай
әдістері жиі ұшрайды: мысалы кабардин Ашамаз әкесін өлтірген адамның
есімін білу үшін шешесінің қуырған арпа ұстап тұрған қолын қысады: ал
қарашай Ачимаз анасының ыстық халча ұстаған қолын қысып, шынын айтқызады.
Орыс эпосында Сокольник 6 жасынан бастап батырларша ойнайды.
5. Қазақ ертегісінің мұсылман дінінің әсерін алған. Ғали (Рүстем)
Мединеге барып намаз оқу үшін әйелін (Дариғаны-Техминані) тастап кетеді.
Сейділда тек батыр ғана емес, сондай-ақ құранның білгірі, сол себепті
Мединедегі ең басты мешіттің молдасы болады. Медине шаһарында Мұхамет
пайғамбардың өзі тұрады, оны Сейділда үлкен әкем деп атайды. Ғали батыр
да өзінің діни ерліктері үшін хазірет (әулие) атанады. Алайда,-деп жазады
Вс.Миллер,-бұл мұсылмандық жамандаудан қайшылық көрініп тұр. Мысалы,
құранды барлық молдадан жақсы біле тұра Сейділда ойнап жүріп. Жолдас
балаларын шертіп өлтіреді. Тіпті Мұхаметтің өзінде де басқа бір эпикалық
кейіпкер сезіледі. Ол әкелі-балалы екі батырдан қорқып, оларды бір-біріне
танытпай, қалай да соғыстыруға күш салатын эпикалық патшаның орнында тұр.
Фирдоусиде мұндай рөлді тұрандықтардың патшасы Афрасияб атқарады, ал
ирандықтардық патшасы Қай-Каус та Рүстемге іш тартпаған. Рас, қазақ
ертегісінде Мұхаметтің әрекеті басқа себептен болады, бірақ Мұхамет әкесі
мен баласының қақтығысуына жағдай жасайтын эпикалық ситуацияны сақтап
қалған.
6. Қазақ ертегісіндегі Сейділда (Зухраб) Ғалимен (Рүстем) күреспес бұрын
оның басқа балаларымен күреседі. Фирдоусиде Зухраб әкесімен шайқасқанға
дейін ирандықтардың бірнеше батырын жеңеді, олардың ең мықты батыры Тұсты
қашуға мәжбүр етеді. Орыс былиналарында Сокольниктен Добрыня қашады да,
Илья (Рүстем мен қазақтың Ғалиы секілді) басқа батыр қалмаған соң баласына
қарсы шығады.
7. Әкесі мен баласының соғысы Фирдоусиде де, орыс эпостарындада да кең
суреттеледі, ал қазақ ертегісінде тек күрестің нәтижесі ғана айтылады.
Баласы әкесінен күшті болып шығады. Зухраб та, Сокольник те осылай. Тек
қазақ ертегісінде әке мен бала танысып, Ғали баласына мейрімі түсіп, оған
еш ашуланбайды. Осымен ертегі бітуге тиіс еді,-дейді Вс.Миллер. Бірақ дәл
осы тұстағы ертегідегі өзгеріс айқын көрінеді. Ол өзгеріс-көне аңыздауларда
әке мен баласының қақтығысы және соңғысының өлімімен бітуі. Қазақ
ертегісіндегі бұл трагедиялық финал сақталған, бірақ оның жағдаяты
өзгерген, сөйтіп баланың өлу себебі басқаша түсіндірілген... қазақ
ертекшісі баланың өлімін әкесінің күштілігінен емес, баланың әкесіне қол
тигізгені үшін ұялғаннан болды деп түсіндіреді...
Вс.Миллер осындай детальдарды салыстыру негізінде қазақ
фольклорындағы әке мен бала арасындағы және батыр мен алып әйелдің
қақтығысы жөніндегі сюжеттер ирандықтардың фольклорынан тараған деген пікір
айтады. Жалпы, Вс.Миллер орыс фольклористикасында тарихи мектептің
негізін салушы болғанымен кейбір еңбектерінде компаративистік теорияның
идеялары қолданған. Ол бүкіл орыс эпосын Ираннан келген деп дәлелдеуге
тырысқнан. Ендеше, оның Дариға атты қазақ ертегісінің сюжетін
ирандықтардың эпосына телуі таңқаларлық құбылыс емес.
Кезінде Вс.Миллердің бұл пікіріне Г.Н.Потанин қарсы шыққан. Ол өзінің
Миллерге арнайы қарсы жазған мақаласында қазақтар бұл сюжетті монғолдан
алған деп, өзінің шығыс гипотезасына сүйенеді.[15, 146.] Ол Дариға
деген есім-буддалықтардың аса құрмет тұтатын Дарихе немесе Цагон-Дарихе (Ақ
Дариға) атты әйел құдайы. Сондықтан қазақ ертегісінде кездесетін орыс қызы
Дариға деген тіркес айтушының еркімен пайда болған,- деп тұжырымдайды.
Потаниннің бұл пікіріне қосылмайтындар бар, олардың ойынша ол кей жағдайда
тек сыртқы ұқсатықтарына сүйеніп, осындай қорытындыға келген деп есептейді.
Компаративистер өз пікірлерін дәлелдеу үшін қазақ ауыз әдебиетінің
үлгілерін салыстырмалы зерттеулеріне пайдалана, объективті түрде қазақ
фольклорын халықаралық аренаға шығарады, ел ұлттық фольклористика үшін аса
қызық байқаулар мен ойлар қалдырады. Олар ауыс-түйіс пен мәдени қатынастың
нәтижесі деп есептеген қазақ фольклорындағы халықаралық сюжеттердің көбісі
тарихи-типологиялық құбылыс екені қазіргі фольклортану ғылымында айқындалып
отыр. [16, 138].Мысалы, Вс.Миллер талдаған әкелі-балалы екеуінің қақтығысы
туралы сюжет барлық халықтың фольклорында кездеседі. Олай болу себебін
А.Н.Веселовский бұрынғы замандағы матриархаттық өмірмен байланыстырады.
Өзінің Тарихи поэтикасын жазу үшін А.Н.Веселовский де қазақ
фольклорын пайдаланған. Ол тотемизмнің барлық жұртта бар екенін, оның көп
елдің фольклорында сақталғанын дәлелдеу үшін қазақтың қырық қыз туралы
мифін мысалға алады. Ал партегенезис жайлы жазғанда қазақ арасына кең
тараған аңызды келтіреді. А.Н.Веселовский Иван Грозный жайындағы
ертегілер атты еңбегінде қазақтың Ежігелді деген ертегісін В.Радловтың
жинағынан алып пайдаланған. Сөйтіп орыстың аса көрнекті ғалымы
А.Н.Веселовский қазақ халқының фольклорының қалыптасуына өз үлесін қосты.
[17, 546]
Өткен ғасырда қазақ елін, жерін аралап, оның фольклоры мен
этнографиясын жинап, жарыққа шығарған әрі ғылыми тұрғыдан зерттеген
ғалымның бірі Г.Н.Потанин.
Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін Г.Н.Потанин ең алғаш 1863-1864 жылдары
астроном К.В.Струвенің Тарбағатайға шыққан экспедициясында болған кезде
жазып алған. Зайсан көлі маңайының табиғатын бақылай жүріп, ол сол жерді
мекендейтін қазақтардың фольклоры мен этнографиясына қатысты материал
жинайды да, оны журнал бетінде жариялайды.
Ғалым ең соңғы ғылыми экспидициясын қазақ еліне арнаған. Ол кезде жасы
78 болса да, ол 1913жылы Қарқаралы дуанына қарасты жерлерді аралап, отызға
жуық фольклорлық шығармалар жазып алған екен. Өзінің бұл сапары жайлы ғалым
1914 жылдың февраль айында Омбыдағы Географиялық қоғамның Батыс Сібір
бөлімінде баяндама жасап, қазақ тарихы жайлы сөз толғайды, қазақ халқының
мәдениеті, оның тұрмысы мен жалпы хал-жағдайы туралы сөз қозғайды. Архивте
сақталған протоколда Г.Н.Потанин жасаған баяндама мазмұны беріліпті. Онда
Г.Н.Потанин жазып алған материал жайында, жалпы оның баяндамасы жайлы былай
делінген:
... Баяндамашы 27 ертегі жазып алған. Жаңа сюжеттер табылмаған, бірақ
оларды ол іздеген жоқты, өйткені оны басқа варианттармен салыстырғысы
келетін өзіне мәлім белгілі бір тақырыптары, сүйікті кейіпкерлердің типтері
бар еді. Бұл жағынан алғанда экспедицияның мақсаты орындалған, қызғылықты
анықтамалар табылған. Дегенмен, өкінішке де себеп бар: фольклорист сюжет
іздейді, болжам жасайды, алайда оларды көбінесе таба алмайды, себебі
детальдар бүкіл өлкеге шашырап кеткен, бірақ адам барлық жерді шарлауы
мүмкін емес, бәрін жазып та ала алмайды. Бұл орасан бай материалды түгел
сарқып алу үшін, ондай істі мекеме қолға алуы керек... . [18, 7]
Г.Н.Потанин қазақ ауыз әдебиетінің бай мұрасының ішінде ертегі туралы
зерттеулеріне де тоқталып кеткен. Ертегі жанрын арнайы тексермесе де,
Потанин жарыққа шығараған ертектерге берген түсініктемелерде, сондай-ақ
басқа да салыстырмалы еңбектерде қазақ ертегісі жайлы өз ойларын,
байқауларын айтып отырған. Солардың кейбіреулері белгілі дәрежеде қазақ
ертегісіне тән сюжеттік, көркемдік, мифтік, нанымдық ерекшеліктерді дәл
сипаттайды, кейіпкерлерді, олардың іс-әрекетін халықаралық фольклор
тұрғысынан, салыстырмалы түрде қарастырады, бірақ аудару жайына
тоқталмаған.
Ақ жылан ертегісіне берген түсініктемесінде Потанин: Қазақтарда
жыландардың патшасы осылай аталады. Ол ең ақылды және ең зиянды жылан деп
есептеледі оның шаққанынан адам өледі,- деп жазып, қазақ ертегілерінде
кездесетін жылан бейнесін, ол туралы қазақ арасындағы көне нанымды, ұғымды
сипаттайды. Оның сюжетіне байланысты ол: Аңдардың тілі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz