Қазақ әдеби тілінің даму жолдарында ғылыми стиль, қазақ ғылымының тілі
Кіріспе
Зерттеудің жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасындағы тіл
құрылысының ұзақ мерзімді келешегінің стратегиялық мақсаттары мен
міндеттері айқындалған, сонымен қатар оларды жүзеге асырудың басты
бағыттары мен тетіктері белгіленген заңнамалық құжатта (Қазақстан
Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен
бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы) [1, 3-17 бб.] қоғамдық өмірдің барлық негізгі
салаларында тіл құрылысы үдерістерінің одан әрі кеңеюін қамтамасыз ету
қажеттігі айтылады; тілдік дамуды ғылыми қамтамасыз етудің басым бағыт
екендігі аталады. Осыған байланысты диссертациялық зерттеу қазіргі кезеңде
қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесінің маңызды тармағы ғылыми-
көпшілік стильдің тілдік-стильдік және дискурстық ерекшеліктерін талдауға
арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тіл саясатын жүзеге асыру жолында, оның
ішінде қазақ әдеби тілінің қазіргі дамуында, қолданылу өрісінде,
функционалдық-коммуникативтік қызметінде көрініс тауып отырған басты, әрі
маңызды сипаттар қазақ әдеби тілі функционалдық жүйесіне тікелей қатысты.
Тіл саясаты мен стратегиясына арналған заңнамалық құжаттарда қазақ
әдеби тілінің ғылым тілі саласын дамытуды қолға алу көзделеді. Осыған
байланысты қазіргі қоғам дамуында ғылым тілінің (ғылыми тіл, ғылыми-
техникалық тіл, ғылыми стиль) маңыздылығы, бұл саланың қазақ әдеби тілінің
әлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейтудегі рөлі мен орнының
басымдылығы айқындала түсті. Теориялық көзқарастар мен практикалық
ұсыныстарда ғылыми стильдің қалыптасуын, оның қазіргі жай-күйін сипаттау
үшін негізінен терминжасам үдерісіне мән беріледі. Шын мәнінде, кез келген
функционалдық стильдің өзіндік ерекшеліктерін егжей-тегжейлі таныту үшін
негізгі лексикалық құраммен қатар әрбір стильдің стильдік байлаулы
белгілерін құрайтын барлық тілдік-стильдік ерекшеліктерді топтап зерделеу
аса маңызды.
Ғылыми-көпшілік стильдің синтаксистік құрылымы публицистикалық
стильдің, ауызекі сөйлеу стилінің синтаксистің құрылымымен тығыз
байланысты, өте күрделі, өз алдына жеке зерттеуді қажет етеді. Жұмыста
ғылыми-көпшілік стильдің лексикалық құрамына дискурстық, тілдік-стильдік
белгілеріне талдау жасалады.
Әдеби тілдің функционалдық стильдер жүйесі әлемдік лингвистикада, орыс
тіл білімінде, сонымен қатар қазақ тілтанымында да терең зерттелді деп
айтуымызға болады. бұл ретте ғалымдар В.В. Виноградовтың,
М.Н. Кожинаның, А.Н. Кожиннің, В.В. Одинцовтың, А.Н. Гвоздевтің,
Р.А. Будаговтың, А.И. Ефимовтің, В.Г. Костомаровтың, М.П.
Сенкевичтің және т.б., ал қазақ тіл білімінде А. Байтұрсыновтың, Қ.
Жұбановтың, М. Балақаевтың, І. Кеңесбаевтың,
Ғ. Мұсабаевтың, Б. Әбілқасымовтың, Р. Сыздықтың, Е.
Жанпейісовтің, С.Исаевтың, Х. Нұрмұқановтың, Х.
Кәрімовтің, Р. Әміровтің, Б. Шалабайдың, А. Алдаштың,
Б. Момынованың, Ш. Мажитаеваның, Ж. Рапишеваның (Ж.
Құрмамбаева), Д. Әлкебаеваның, С. Әлісжановтың және т.б.
ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Дегенмен, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына орай, тілге деген
ұлттық, қоғамдық ой-сананың өзгеруіне байланысты қазақ әдеби тілінің
функционалдық стильдерінің әлі де таратып, талдайтын, тыңнан қарауды қажет
ететін мәселелері бой көтеріп отыр. Өйткені, И.Р. Гальперин көрсететіндей,
Тілдің стильдері – тарихи категория. Демек, олар өзгереді, дамиды, пайда
болады және жоғалады [2, С. 343]. Соңғы жылдары ғылыми зерттеулердің басты
бағыттары мен парадигмаларының түбегейлі өзгеруіне байланысты стильдер
жүйесіне деген көзқарастарда да тың пайымдаулар пайда бола бастады. Бұрын
стильдердің тармақтарға бөлінуіне экстралингвистикалық және тілдік қарым-
қатынастың ерекшеліктері негіз болса, қазіргі кезде стильдердің белгілі бір
түрін танып-білу үшін сөйлеушінің ниеті (интенциясы) және бұл үшін
жұмсалатын тілдік құралдар ескеріле отырып, тілдің коммуникативтік
актідегі, дискурстағы қызметі басшылыққа алынады. Осыған байланысты әдеби
тілдегі функционалдық стильдердің сапалық және сандық көрсеткіштерінде де
өзгерістер бар.
Қазақ әдеби тілінің даму жолдарында ғылыми стиль, қазақ ғылымының тілі
ХХ ғасырдың орта тұсында (нақтырақ айтқанда, 1950-1985 жж. арасында)
экстралингвистикалық фактордың әсерінен тоқырап қалғандығы белгілі.
Сондықтан да болар, кейінгі онжылдықта қазақ тілінде оқу-ағарту құралдарын
жазу, ғылыми мақалалар мен ғылыми еңбектерді мемлекеттік тілде дайындау
мәселесі талап етілген кезде, қазақ тілінде ғылым қалыптастыру мүмкін
емес деген пікірлер де айтыла бастады. Мұндай пікірді айтушыларға себеп
болған жағдай – біздің ойымызша, жоғарыда көрсетілген кезеңдерде қазақ
тіліндегі ғылыми терминологияның қалыптасуының тоқтап қалуы және негізгі
ғылыми еңбектерінің орыс тілінде жазылуы. Дегенмен қазіргі кезде қазақ
әдеби тілін жасауға толық мүмкіндігінің, әлеуетінің бар екендігін
дәлелдейтін факторлар жеткілікті. Бұған қазақ тілінде жазылған дидактикалық
құралдар (орта білім жүйесіне арналған оқулықтар мен оқу құралдары),
мамандандырылған ғылыми еңбектер (математика, физика, ядролық физика,
химия, биология, психология, философия, тарих, әдебиеттану және
лингвистика) қазақ әдеби тілінде жазылып, қолданысқа түскендігін жатқызуға
болады.
Қалыптасқан тұжырымға негіздесек, қазақ ғылыми стилінің ішкі
тармақтарының бірі – ғылыми-көпшілік стиль. Ғылыми-көпшілік стильдің
диахронды және синхронды жай-күйі қазақ әдеби тілінің тарихы, функционалдық
лингвистика аспектісіне арналған еңбектерде назардан тыс қалмайды.
Қазіргі таңда ғылыми-техникалық, әлеуметтік-саяси, мәдени-ғылыми
ақпараттың басым дені ғылыми-көпшілік стиль түрінде таратылып,
насихатталады. Осыған байланысты ғылыми-көпшілік стильдің бірыңғай тілдік-
стильдік ерекшеліктері өзгеріске ұшырап, тың сапаларды иелене бастады. Бұл
жайттарды, оларға әсер етіп отырған экстралингвистикалық және
интралингвистикалық факторлар негізінде талдап, ғылыми-көпшілік стильдің
қазіргі сипатына қатысты теориялық тұжырымдар жасау зерттеудің өзектілігі
болып табылады.
Зерттеудің нысанасы. Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік
стильдің тілдік-стильдік белгілері.
Зерттеудің пәні. Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесі.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Әлемдік лингвистикада және қазақ тіл
білімінде әдеби тілдің стильдер жүйесі бойынша жасалған ғылыми тұжырымдар
зерттеудің әдіснамалық негізі болып табылады. Зерттеу жұмысының барысында
орыс және қазақ тіл білімінің өкілдері В.В.
Виноградов, М.Н. Кожина, А.Н. Кожин, В.В. Одинцов, А.Н. Гвоздев,
Р.А. Будагов, А.И. Ефимов, В.Г. Костомаров, М.П. Сенкевич,
А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, М. Балақаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев,
Б. Әбілқасымов, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, С. Исаев, Х. Нұрмұқанов,
Х. Кәрімов, Р. Әміров Б. Шалабай, А. Алдаш, Б. Момынова, Ш.
Мажитаева, Ж. Рапишева, Д. Әлкебаева, С. Әлісжанов және т.б. ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – қазақ әдеби
тілі функционалдық стильдері жүйесіндегі ғылыми-көпшілік стильді дискурстық
және тілдік-стильдік талдау арқылы осы тармақтың дербес стильдік сала
екендігін дәлелдеу; осыған байланысты төмендегідей міндеттер алға қойылды:
– қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік стильдің диахронды және
синхронды жай-күйіне сипаттама беру;
– ғылыми-көпшілік стильдің дискурс → жанр → мәтін типтерімен
арақатынасын анықтау;
– қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің құрамындағы ғылыми-
көпшілік стильдің жеке стильдік тармақтың белгілерін иелене бастағанын
дәлелдеу;
– қазақ әдеби тілі ғылыми-көпшілік стилінің тілдік белгілерін нақтылау;
– арнайы мамандандырылған ғылыми мәтін мен ғылыми-көпшілік мазмұнда
жазылған мәтіннің тілдік айырмашылықтарын көрсету;
– қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесінде доминант стиль
ретінде бағаланатын газеттік-публицистикалық стиль, сондай-ақ көркем
әдебиет стилі, ауызекі сөйлеу стилі тілдік-стильдік ерекшеліктерінің ғылыми-
көпшілік стильге ықпалын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Жұмыста өткен ғасырдың
екінші жартысындағы және соңғы онжылдықтарда қазақ тілінің қоғамдық аяларда
ғылым мен техника саласында пайдаланылуына ықпал еткен тіл саясатының
негізінде өз алдына жүйеленіп, қарқынды дамыған ғылыми-көпшілік стильдің
тілдік-стильдік және дискурстық сипаттары бойынша бірінші рет ғылыми
тұжырымдар жасалды. Осы мақсатта қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік
стильдің алғашқы үлгілеріне (А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Қ. Кемеңгерұлы,
Т. Шонанұлы, Х. Досмұхамедұлы), кейініректе жасалған (Қ.
Сәтпаев, О. Жәутіков, Х. Әбішев, Я. Әубәкіров, Қ. Жарықбаев және т.б.),
сондай-ақ қазіргі кезеңдегі нұсқаларға диахронды-синхронды тұрғыдан
сипаттама берілді. Ғылыми-көпшілік стильдің тілдік белгілері топтастырылды.
Негізгі нысананың дискурс → жанр → мәтін типтеріне арақатынасы, қазақ әдеби
тілінің басқа да стильдік тармақтарына тән белгілердің стильдік араласуы
талдана келе, қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стильдің қазақ әдеби
тілінің ғылым тілі ретіндегі стильдік, дискурстық жағынан әлеуетті тармақ
екендігі анықталды және дәлелденді.
Зерттеудің дереккөздері. Теориялық тұжырымдар жасау үшін тілдік
материалдар ХХ ғасырдың 20-жылдарында жазылған (А. Байтұрсыновтың,
Қ. Жұбановтың, Қ. Кемеңгерұлының, Т. Шонанұлының, Ж. Аймауытовтың,
Х. Досмұхамедұлының), сондай-ақ өткен ғасырдың орта шенінде және соңғы
онжылдықта жазылған ғылыми-көпшілік мазмұндағы мамандандырылған және
мамандандырылған емес еңбектерден (212 еңбек талқыға түсті) алынды. Тізім
жұмыстың соңында көрсетілген. Барлығы 4700 картотека жинақталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. Қазіргі кезеңдегі қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің
қатарында ғылыми стиль – мамандандырылған, арнайы мамандандырылған және
мамандандырылған емес мазмұндағы мәтіндер типтеріне ажыратылатын, өзіне тән
тілдік-стильдік белгілері қалыптасқан жеке-дара функционалдық стиль.
2. Ғылыми стильдің ішкі тармағы (подстилі) дәрежесінде бағаланып келген
ғылыми-көпшілік стиль – ауызша әдеби тілдің бір көрінісі. Ғылыми-көпшілік
стиль – тілдік-стильдік және дискурстық белгілерімен нақтылана түскен,
дербес функционалдық стиль ретінде қалыптасуға әлеуеті жеткілікті стиль
түрі.
3. Қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стиль дискурс → жанр → мәтін
типтерімен тығыз байланыста. Мәтін – коммуникативті тілдік қызметтің
нәтижесі. Дискурс – лингвистикалық категория ретінде ғылыми-көпшілік
мәтіннің құрылымын, онда қолданылатын тілдік бірліктерді және басқа да
мәтіндік сипаттамаларды (мәтіннің жасалуына және құрылымына әсер ететін
коммуникативті-прагматикалық, әлеуметтік, тарихи нысандарды) сипаттауға
мүмкіндік береді.
4. Қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стильдің басты тілдік-стильдік
белгілері – логикалық ойды, ақпаратты жеткізуге бағытталған белгілі
лексикалық-фразеологиялық құрылымның және осы құрылымға негізделген тілдік
құралдардың болуы.
5. Ғылыми-көпшілік стильдің белгілі бір композициялық құрылымы болады;
оның композициялық құрылымын (немесе композициялық-прагматикалық
сегменттерді) жеткізу үшін логикалық ойды дәнекерлеуші құралдар, эмотивті
және образды тіркестер қолданылады. Ғылыми ойды қалың жұртшылыққа тарату,
ғылыми болжамды дәлелдеу мақсатында ғылыми-көпшілік стильге стильдік
араласулар тән.
Зерттеудің теориялық маңызы. Жұмыста қазақ әдеби тілі функционалдық
стильдер жүйесіндегі ғылыми-көпшілік стильдің диахронды сипаттамасына
негізделе отырып, синхронды жай-күйі анықталады. Ғылыми-көпшілік стильдің
тілдік-стильдік белгілерін талдау нәтижесінде қазақ тіл ғылымында алғаш рет
ғылыми-көпшілік стиль қазақ ғылыми стилінің негізін қалаған
(мамандандырылған ғылым тілінен бұрын қалыптасқан), қазіргі ғылым тілінің
қалыптасуы мен жетілуіне елеулі ықпал жасап отырған, тілдік-стильдік және
дискурстық белгілерімен нақтылана түскен, дербес функционалдық стиль
ретінде қалыптасуға әлеуеті жеткілікті стиль түрі деп танылады. Бұл үшін
ғылыми-көпшілік стильдің дискурс → жанр → мәтін лингвистикасымен
арақатынасы ғылыми тұрғыдан дәлелденеді.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыста жасалған ғылыми тұжырымдар мен
практикалық ұсыныстардың жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде
функционалдық стилистика, дискурс және жанр онтологиясы, мәтін
лингвистикасы бойынша арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Негізгі нысананы талдау және тұжырымдар
жасау үшін салыстыру, статистикалық талдау, мәнмәтіндік талдау, жинақтау,
дискурстық және контент талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың талқылануы мен мақұлдануы.
Зерттеудің негізгі мазмұны және онда қамтылатын теориялық тұжырымдар
Тілтанудағы ірі тұлғалар деп аталатын І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев,
М. Балақаевтардың 100 жылдығына арналған республикалық ғылыми-практикалық
конференцияда (Қарағанды, 12-13 сәуір, 2007); М. Әуезов – жаңа дәуір
данышпаны атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Шымкент, 15-
16 қараша, 2007); Тіл саласында білім беруге арналған Халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда (Қарағанды, 15-16 қараша, 2007); Тіл және
жаһандану: бүгіні мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Алматы, 27-28 қараша, 2008); Ғылым және оның қазіргі
замандағы рөлі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда
(Қарағанды, 30 қаңтар, 2009); Тіл және менталдылық атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда (Алматы, 14-15 мамыр, 2009) баяндалды.
Зерттеу жұмысы бойынша 9 мақала жарияланды. Жұмыс Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті, қазақ тіл білімі кафедрасының
мәжілісінде (№8 хаттама, 25 наурыз, 2009), сондай-ақ әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің қазақ филологиясы кафедрасында өткен
лингвистикалық семинарда (№12 хаттама, 17 маусым, 2009) және аталған
кафедраның кеңейтілген мәжілісінде (№4 хаттама, 28 қыркүйек, 2009)
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер мен тілдік фактілер жинақталған дереккөздер тізімінен тұрады.
1 Қазіргі кезең: Ғылыми-көпшілік стиль – қазақ әдеби тілі функционалдық
стильдерінің бір саласы
1.1 Қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесін қазіргі кезеңде
зерттеудің маңыздылығы
Жоғарыда аталғанындай және зерттеу жұмысының өн бойында баяндалып
отыратынындай, қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесі қазақ
тілші ғалымдарының ұдайы назарында болып келді. Қазақ тілші ғалымдары әдеби
тілдің тарихы, оның қалыптасу жолдары, әрбір кезеңдегі тілдің синхронды жай-
күй туралы еңбектерінде стильдік тармақтардың тілдік ерекшеліктеріне үнемі
сүйенді.
Әдеби тілдің тарихи проблемаларын зерттеген көрнекті ғалымдар –
І. Кеңесбаев, М. Балақаев, Ә. Қайдаров, Ш. Сарыбаев, Е. Жұбанов, Р.
Әміров тіл тарихы үшін функционалдық стильдердің маңызды саласы көркем
әдебиет тілі туралы құнды пікірлер айтты [3, 10-36 бб.]. Бірақ әдеби тілді
тікелей зерттеген ғалымдар және ғылыми мазмұндағы жазба нұсқалар тіліне
айрықша назар аударды.
ХҮІІІ ғасырдағы әдеби тілдің тарихын қарастырған еңбектерден бастап
қазіргі замандағы қазақ тілтанымы бойынша монографиялар мен мақалалардың
барлығында дерлік әдеби тілдің өзінің мәртебесін айқындау, оның дамуын
кезеңдерге бөлу, әрбір кезеңдердегі әдеби тілдің даму ұстанымдары мен
үрдістерін белгілеу сияқты мәселелерде функционалдық стильдер қыруар
фактілер беріп отырды. Мысалы, академик Р. Сыздық: ХҮІІІ ғасырдағы қазақ
қоғамына қызмет еткен тілді танытатын нұсқалардың бір түрі – ресми іс-
қатынас қағаздары. Бұл әдебиеттің құнды бір ерекшелігі – хатқа түскендігі,
сондықтан бұлар тілдің белгілі бір стилінің қандай сипатта болғанын
қиналмай көрсететін материал болады,- деп жазды [4, 28 б.].
Сонымен қатар белгілі тілші ғалымдар Б. Әбілқасымов, С. Исаев,
Е. Жұбанов, Х. Кәрімов, О. Бүркітов, Б. Момынова өз еңбектерінде қазақ
әдеби тілін кешенді түрде талдауда функционалдық стильдердің тілдік-
стильдік ерекшеліктерін басшылыққа алады.
Б. Әбілқасымов ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ жазба әдеби
тілінің негізгі үлгілері ретінде бірнеше стильді атап (қоғамдық
публицистикалық стиль, ғылыми-көпшілік әдебиет стилі, ресми іс-қағаздары
стилі), олар әдеби тілдің негізгі белгілерін көрсетіп берді деп санайды [5,
16 б.].
Кеңес өкіметі дәуіріндегі қазақ әдеби тілін таратып қарастырған
белгілі зерттеуші С. Исаев әдеби тілдің басты белгілері – жекелеген тілдік
тұлғалардың, грамматикалық формалардың сұрыпталып, таңдалып жұмсалуында
функционалдық стильдерінің маңызды рөл атқарғандығын көрсеткен [6, 187 б.].
Атап өтетін жайт, қазақ тіл білімінде көркем әдебиет стилін кешенді
түрде зерттеуге ұдайы назар аударылып келді. Мәселен, Б. Шалабай: Көркем
әдебиет тілін зерттеудің тарихы жалпы адамзат ғылымының тарихында бір
ғасырдай уақытты қамтитын өзіндік орны бар үлкен ғылыми сала екеніне көз
жеткіземіз. Ол жеке ғылым саласы болып бірден қалыптаса салған жоқ,
стилистика ғылымының ішінде өсіп-өніп жетілді, соның бір тармағы ретінде өз
объектісі, зерттеу аймағы айқындалып, саралана бастады.
Басқа қолданыстарда тіл өзінің әдеттегі, негізгі қызметін
(коммуникативтік) атқарса, көркем шығармада оның үстіне эстетикалық қызмет
атқарады. Оның қалайша жүзеге асатынын зерттеу – көркем әдебиет
стилистикасының міндеті,- дейді [7, 4 б; 25 б.].
Ал ғалым Б. Момынова былай деп жазады: Бүгінде бұқаралық ақпарат
құралдарында пайдаланылып жүрген көптеген қоғамдық-саяси терминдер қазіргі
лексикалық мағынасы мен стилистикалық реңктерінде ең алғаш Қазақ газеті
бетінде қолданылған болатын. Яғни, Қазақ газеті жаңа замандағы жаңа
әлеуметтік-саяси бағыттағы қоғамдық-саяси лексиканың негізін қалаған тұңғыш
қазақ мерзімді басылым болды. Сондықтан да, жалпылай алғанда, қазақ тілінің
бүгінгі және болашақтағы дамуында, жекелей алғанда, қоғамдық-саяси
лексиканың қалыптасу, даму тарихында Қазақ газетінің маңызы зор, атқарған
қызметі ұшан-теңіз екендігін көрсетеді [8, 7 б.].
Бұдан шығатын қорытынды – қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер
жүйесін қай тармағы, қайсыбір ішкі тармағы болмасын, әдеби тілдің
синхронды, диахронды жай-күйін танып білуде аса маңызды болып табылады.
Сонымен қатар, қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесін қазіргі
кезеңде зерттеудің маңыздылығына байланысты біз төмендегі мәселелерді атап
көрсетеміз.
Әрине, орыс тіл білімінде де, қазақ тіл білімінде де стильдік тармақтар
қарастырылған еңбектер өте көп, қандай да бір проблема туралы зерттеудің
көзқарастарын кездестіруге болады, бірақ 1990 жылдарға дейін функционалдық
стильдер өз алдына жеке түрде зерттеліп келді. Кейбір еңбектерде
публицистикалық стильдің (әсіресе, мерзімді баспасөз тілінің)
экстралингвистикалық факторларға байланысты тілдік-стильдік жағынан өзгеріп
отыратындығы айтылады, ал басқа стильдік тармақтар өз алдына бір бөлек
дүние (вещь в себе) түрінде зерттелді.
Қазіргі кезеңде тіл білімінің барлық бағыттары өзгерді. Тілдің кез
келген қолданысын қоғамдық құбылыстармен, қоғамдағы өзгерістермен, тіл
ғылымының жаңа әрі өзекті салалары – антропологиялық лингвистикамен,
когнитивтік лингвистикамен, мәтінтанумен тығыз байланыста қарау қажеттігі
бар. Осылай болғанда ғана, кез келген стильдік тармақтардың тілдік-стильдік
табиғатын толық ашуға мүмкіндік болады.
Қазіргі қоғамдағы өзгерістердің ішіндегі ең бастысы – қарым-қатынастың
типі өзгерді. Нақты айтқанда, қазіргі қоғамдағы демократиялық даму
үрдістері, нарық экономикасының қарқынды дамуы нәтижесінде қарым-
қатынастың жаңа және белсенді түрі – диалогтық қарым-қатынас пайда болды.
Кез келген бір ақпаратты жеткізу, ғылыми пікірді дәлелдеу үшін бұрынғы
дәуірлердегідей қарапайым монолог түрінде баяндау емес, диалог-сұхбат
арқылы пікірталасқа шақыру, мүдделілік туғызу факторлары барынша белсенді
болып отыр. Бұл жағдай ғылыми стильге тікелей қатысты. Белгілі бір ғылыми
тұжырымдарды жеткізу үшін қазіргі кезеңде әсер ету, шоғырландыру және
пікірталас арқылы дәлелдеу функциялары алдыңғы қатарға шығуда. Осының
нәтижесінде ғылыми стиль, ғылым тілі деп аталатын тармақ қалың
жұршылыққа, көпшілікке қарай бет бұрды; бұл өз кезегінде ғылыми стиль
тілінде өзге де стильдік тармақтардың тілдік бірліктерінің араласуына, сол
арқылы ғылыми-көпшілік стильдің жаңа тілдік белгілерінің қалыптасуына жол
ашты.
Осыған байланысты қазіргі кезеңде жалпы функционалдық стильдерді
негізгі типтерге топтастыру бағыты да байқалады.
Ғалым А. Алдаш былай деп жазады: ... соңғы жарты ғасыр көлемінде
қазақ тілінде аударылған прозалық шығармалардың (ішінара драма жанры
үлгілерінің) және публицистикалық, ресми, қоғамдық-саяси, оқу-ағарту
мазмұнындағы әдебиеттің тілі. Аталған әдебиет түрлерінің өзі іштей
поджанрға, подстильге қарай тарамдалатыны белгілі; алайда аударматану
аясынан қарағанда, функционалдық стильдердің әрқилы түрлерінің, прозаның
ішкі жанрларының тілін топтастыра, жинақты түрде қарастыруға мүмкіндік
беретін бірқатар белгі-сипаттар бар; сол себепті қазақ әдеби тілімен қайта
жазылған қарасөз үлгілері, ұтымды жүйелі түрде атау мақсатында арнаулы
ақпаратты аударма әдебиет (бұған көсемсөз стилінің, ғылыми, оқу-ағарту
әдебиетінің, ресми іс-қағаздарының тәржіма нұсқалары енгізілді) және көркем
аударма әдебиет деген екі топқа шартты түрде жіктестірілді [9, 8-9 бб.].
Зерттеу үшін жиналған материалдар көрсетіп отырғанындай, ғылыми-
көпшілік стиль қалыптаса бастаған алғашқы кезеңдердің өзінде-ақ осы саланың
тілінде ауызекі сөйлеу тілі, көркем әдебиет тілінің кейбір элементтері
кеңінен қолданылған. Мысалы, Б. Әбілқасымов төмендегідей пікір айтады:
... ғылыми-көпшілік әдебиеттер стилі ретінде қарап отырсақ та, онда көркем
әдебиет стиліне тән образды теңеулер мен сөз өрнектері кездеседі... [5, 75
б.].
... біз олардың (бұл арада ғылыми-көпшілік стиль туралы айтылып отыр –
Ж.Е.) қазақтың сөйлеу тілінің мүмкіндіктерін соншалық мол пайдаланғанын,
сөйлем құрауда қазақ тілінің, қала берді түркі тілдерінің, грамматикалық
жүйесін, заңдылықтарын сақтай білгенін, қазақтың қарапайым сөздерін
терминдік дәрежеге дейін көтере алғанын көреміз. Сондай-ақ қазақтың мақал-
мәтел, қанатты сөздерін шебер пайдаланып, бейнелі сөз орамдарын жасады.
Тыныс белгілерін орынды қою арқылы да қазақ тілі пунктуациясын жетілдіруге
ықпал етті. Ең бастысы, қазақтың жазба тілін түркі әдеби тілі әсерінен
арылтуда елеулі үлес қосты [5, 97 б.].
Ғылым тілі сияқты салада негізінен бейтарап образдылығы жоқ тілдік
элементтердің қолданылуы тиіс сияқты болып көрінеді. Қазақ ғылыми стилі
осылай бағаланып келді және бұған орыс тілші ғалымдарының айтқан
тұжырымдарының әсері болды. Басқаша айтқанда, қазақ ғылыми стилін
айқындауда дәстүрлі түрде орыс тілші ғалымдарының пікірлері басшылыққа
алынды, сөйтіп ғылым тілі монотонды баяндаудан, тақырыпқа сәйкес ғылыми
терминдерден, таптаурын тіркестерден тұратын, логикалық тұрғыдан толық
аяқталған сөйлемдерден құралатын мәтін ретінде бағаланды. ХХ ғасырдың 20-
жылдарының ішінде ғылыми-көпшілік стиль басқа стильдердің тілдік
белгілерінің шоғырлануы, араласуы арқылы қалыптасқанымен, ғылыми-көпшілік
стильдің осындай тілдік ерекшелігі ескерілмеді. Ал, шын мәнінде, ғылыми-
көпшілік стильде көркем әдебиет стилі, ауызекі сөйлеу стилі, баспасөз стилі
элементтерінің араласуының бірнеше объективті негіздері бар.
Ең басты объективті фактор – қазақ әдеби тілінің ауызша әдеби тілден
бастау алуы. Бұл жайтты белгілі ғалымдар Р. Сыздық, Е. Жұбанов,
Б. Әбілқасымов өз еңбектерінде нақты тұжырымдармен дәлелдеп берді.
Ал ауызша әдеби тіл (Р. Сыздық тұжырымы бойынша) ауызша тараған әдеби
тілдің басты белгілерінің бірі – образды, экспрессивті элементтерді молынан
қолдану, осы арқылы тыңдаушыны ұйыиу, өзіне қарату, әсер ету. Осы бағытта
ХХ ғасыр басындағы ғылыми-көпшілік стильді қалыптастыруда дереу және өте
ұтымды жалғастырылды. Бұны А. Байтұрсыновтың, Қ. Жұбановтың, Қ.
Кемеңгерұлының, Т. Шонанұлының, Ж. Аймауытовтың,
Х. Досмұхамедұлдарының сол кезеңде жазылған еңбектерден алынған
тілдік фактілер дәлелдейді.
Осы айтылғандарға байланысты төмендегідей қорытындылар шығарылады:
1. қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесі маңызды ғылыми
еңбектер арқылы талданды, әсіресе мерзімді баспасөз тілі, көркем әдебиет
тілі, әдеби тілдің тарихы, оның қалыптасу кезеңдері, әдеби тіл деген
терминнің нақты критерийлерін айқындау мәселесінде негізгі дереккөздерге
айналды;
2. қазақ әдеби тілі фукционалдық стильдерін тармақтарға бөлу, жүйелеу
мәселесінде қазақ тілші ғалымдары орыс тіл біліміндегі көзқарастардың
ықпалында болды. Бұл туралы Р. Сыздық былай деп жазған болатын: Сонымен
көптеген өзге тілдер сияқты, қазақтың қазіргі ұлттық жазба әдеби тілінің де
бұл күнде функционалдық стильдері: көркем әдебиет стилі, публицистикалық,
ғылыми (немесе ғылыми-техникалық), эпистолярлық стильдер және ресми іс-
қағаздары мен кеңсе қағаздары стилі деп жіктелетін болса, оларды бір-
бірінен ажырататын тілдік белгілері болулары керек. Бұлар жөнінде
стилистика мәселесімен айналысқан зерттеушілер біршама пікірлер айтып,
фактілерді көрсетіп келді. Жасыратыны жоқ, олардың дені орыс тілінің
функционалдық стильдерін сөз еткен еңбектерден алынған. Сірә, бұған, бір
жағынан, публицистикалық, ғылыми әдебиеттің және ресми іс-қағаздарының
көбінесе орыс тілінен аударма түрінде ұсынылып келгендігі себепкер болса,
екіншіден, функционалдық стильдер табиғатының тіл-тілдің қай-қайсында да
кейде бір шамада болып табылатындығы да ықпал еткен болар [4, 35 б.].
Осының нәтижесінде қазақ әдеби тілі стильдерінің кейбірін арнайы зерттеу
назардан тыс қалып қойды. Бұл ғылыми-көпшілік стильге тікелей қатысты.
3. әдеби тілдің функционалдық стильдерін, оның ішінде, әсіресе, ғылыми
стиль мен оның ішкі тармақтарын тыңнан зерттеудің өзектілігі туындап отыр.
Бұл, біріншіден, Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты мен тіл
стратегиясына байланысты; екіншіден, ғылыми-көпшілік стильді
антропологиялық лингвистика, когнитивтік лингвистика, мәтінтану,
әлеуметтік лингвистика салаларымен тығыз байланыста қарастыруда өзектілік
танытылды. Осының нәтижесінде ғана және ғылыми-көпшілік стильдің алғашқы
үлгілерімен салыстыру арқылы қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стильдің
тілдік-стильдік белгілерінің қандай дәрежеде және қандай сипатта болатынын
дәлелдеуге болады.
1.2 Ғылыми стиль және ғылыми-көпшілік стиль туралы көзқарастар
Әлемдік лингвистикада, орыс тіл білімінде ғалымдардың көпшілігі өз
еңбектерінде ғылыми-көпшілік стильді ғылыми стильдің подстилі (ішкі шағын
стилі, ғылыми стильден тарамдалатын тармақ) ретінде қарауы классикалық
дәстүрге айналған. Қазақ ғалымдары да осы дәстүрден айнымай, аталған
бағытты ұстанып келе жатыр. Бұл бағыттың қалыптасуы экстралингвистикалық,
объективті факторларға негізделген деп санауға болады. Бірақ қазіргі кезде
жаңаша талдау бағыттары да бар. Ғалым Р. Сыздық бұл жөнінде былай деп
жазады: Стиль түрлеріне ажыратуда да қазақ мамандары осы жолмен кеткен:
функционалдық стильдердің қалыптасуы мен даму заңдылықтарын зерттеудің
негізгі көзі тілдің қолданысы (речевые контексты) болып табылады, бұл
қолданыстар белгілі бір жанрға тән болып келеді деген сияқты немесе жанрға
қатысты бөлінген стильдер айқынырақ танылады дегендей орыс тілі
зерттеушілерінің тұжырымдарын басшылыққа алып, қазақ тілінің де мақсаттық
стильдерін жанрлық негізде тармақтайды: публицистикалық әдебиет жанры
публицистикалық стильді, көркем әдебиет үлгілері көркем әдебиет стилін, сол
сияқты ресми іс-қағаздары мен кеңсе тілінің стилі, ғылыми-техникалық
әдебиет стилі деп ажыратады [ 10, 157 б.].
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге ие болуына, Қазақстан
Республикасындағы тіл саясатына байланысты бүгінгі таңда ғылыми-көпшілік
стильде жазылған мәтіндер көбейді. Алайда осы мәтіндер қай стильге жатады,
ғылыми стиль ме, публицистикалық стиль ме, әлде жаңаша стиль түрі ме деген
заңды сұрақ туады.
Зерттеуші М.Т. Мукашева өзінің жұмысында ғылыми-көпшілік басылымдарды
мамандандырылған, арнайы мамандандырылған және мамандандырылмаған деп
жіктейді [11, 5 б.]. Біз осы аталғандардың ішінде ғылыми-көпшілік стильдің
диахронды және синхронды жай-күйін анықтап, қазіргі кезеңдегі ғылыми-
көпшілік стильдің тілі бойынша ғылыми тұжырымдар жасау үшін
мамандандырылған емес басылымдардағы ХХ ғасырдың 20-30 жылдары, 1950-80
жылдары, сондай-ақ қазіргі кезде жарияланған (Ақиқат, Жас Алаш, Абай,
Қазақстан әйелдері, Ай, Егемен Қазақстан Заң газеті Қазақстан-
Zaman және т.б) ғылыми-көпшілік мазмұндағы материалдарды және белгілі бір
ғылым саласына арналған ғылыми жинақтардағы материалдарды негізгі объекті
етіп аламыз. Мұнда ғылыми-көпшілік мазмұнды мамандандырылған емес
басылымдарға ғылыми мазмұндағы шындыққа негізделген, шындық фактілерді
көрсететін хронометриялық, статистикалық ақиқат материалдарға негізделген,
негізгі мақсаты басым көпшілікке бағытталған мақалалар жатады.
Қазіргі қазақ тіл ғылымында өріс алып отырған жаңа ғылыми бағыттарға
(антропологиялық лингвистика, когнитивтік лингвистика, мәтінтану, жанр
онтологиясы) сәйкес тың тұрғыдан зерттеуді талап ететін мәселелердің бірі –
қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің ішкі жүйесі, ішкі подстильдік
тармақтарға топтастырылуы.
Қазақ лингвистикасында қоғамның әлеуметтік қажеттілігіне қарай қарым-
қатынас жасау функциясы, хабарлау, ақпаратты жеткізу функциясы және әсер
ету функциясы бойынша тілдік құралдардың стильдік тармақтарға бөлінуіне
В. Виноградовтың тілші ғалымдарға жақсы таныс анықтамасы негіз болғандығы
белгілі. В. Виноградов былай деп айтқан болатын: При выделении таких
важнейших общественных функций языка, как общение, сообщение и
воздействие, могли бы быть в общем плане структуры языка разграничены такие
стили: обиходно-бытовой стиль (функция общения); обиходно-деловой,
официально-документальный и научный (функция сообщения); публицистический и
художественно-беллетрический (функция воздействия) [12, с. 12].
Қазақ тілші ғалымдары осы В. Виноградов және басқа да стилистиканы
зерттеген орыс ғалымдары айтқан пікірлердің ізімен жүріп, стильдік
тармақтардың атауларын да, түрлерін де дәстүрлі қалыпта сақтап қалды.
Дәстүрлі түрде қалыптасқан жіктемелердің ішінде нақты түрде аталатыны
ғылыми стиль және оның ішінде подстилі ретінде аталатыны ғылыми-көпшілік
стиль болса, бұларды талдап зерттеу мәселесі де, олардың жағдайы да орыс
тіл білімінен алынған көзқарас деңгейінде қалып қойды. Нақты айтқанда,
қазіргі кезде функционалдық стильдер қатарында ғылыми стиль және ғылыми-
көпшілік стиль деген ұғымдар бар, ал олардың басты белгілері классикалық
қағидаларда қалып қойды. Ғылыми-көпшілік стиль туралы айтылғанда, оның
нақты тілдік-стильдік белгілерін анықтап алу қажет болғанда, біздің
табатынымыз – академик Р. Сыздықтың ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы ғылыми
әдебиеттің алғаш қалыптаса бастаған кезіндегі нұсқалардың тілі жөнінде
айтқан түйіндері ғана. Шындығына келгенде, қазіргі кезде, ғылыми-көпшілік
мазмұнда жазылатын ғылыми мәтіннің көлемі көп. Ал олардың қандай тілдік
ерекшелігі бар екендігі әлі де анықталмай отыр.
Тіл біліміндегі зерттеу еңбектеріне сүйенсек, жалпы стилистиканың
ғылыми пән ретінде қалыптасу тарихы шамамен ХХ ғ. 20-30 жж. бастау алса, ал
оның негізгі тармақтарының бірі – функционалдық стилистика 50-жылдардан
бері зерттеліп келеді. Ресейде стилистика ғылыми тұрғыдан зерттелу мәселесі
XVIII ғасырда басталды. Ол тікелей М.В. Ломоносов есімімен байланысты.
Бұдан кейін С.Т. Аскаков, Ф.И. Буслаев, А.А. Потебня, А.Н. Веселовский
еңбектерінде сөз болған. ХХ ғасыр басында стилистика таза ғылымның нысаны
ретінде зерттеле бастады, тілдің функционалдық қызметін жан-жақты зерттеу
нәтижесінде функционалдық стилистиканың негізі қаланды.
Функционалдық термині тіл білімінде әр түрлі қолданысқа ие. Ең алдымен,
функционалдық термині тілдік терминдік жүйеде де, сөйлеу тілінің жүйесінде
де қолданылады. Тілдік терминдер жүйесінде бұл термин қызмет мағынасында
қолданылады да, тілдік бірліктің сөйлем ішіндегі атқаратын қызметін
белгілейді, ал сөйлеудің терминдік жүйесінде тілдік бірлік арқылы берілетін
ойдың мәні мен мағынасын анықтайды.
Р. Сыздық функция сөзінің мағынасы мақсат, арнау ұғымдарына
саятынын айтып, функционалдық стильді мақсаттық стиль деп атап, оның
мәнін ашады: Ең алдымен, мақсаттық стиль дегеніміз тек қана тілдік
категория (құбылыс) болып табылады. Екіншіден, ол тілдің әлеуметтік
өміріндегі қарым-қатынастың бар саласында қолданылатын коммуникативтік
қызметіне байланысты болады. Сөйтіп, стиль дегеніміз тілдің өзіне емес,
қолданысына (речьке) қатысты болғандықтан, ол әлеуметтік сұраныстың
мақсатына, оның ішінде әдебиеттің жанрлық түрлеріне қарай ажыратылуы ғана
емес, жұмсалу түріне (ауызша немесе жазбаша), жұмсалу сипатына (салтанатты
жай), айтылу бояуына (әзіл-сықақпен, қатаң сынмен) т.т қарай бөлінуі де
ескеріледі [10, 156 б.].
Берілген анықтамадан стиль ұғымы тілдік құбылыс екені және стиль
тілдің әлеуметтік сұранысына қарай белгілі бір өмір саласында мақсат түріне
сай қолданылытыны айқындалады.
Функция ұғымы тіл бірлігінің мақсатқа сай қызметін білдірсе, ал
стиль ұғымы, ғалымның айтуынша, әлдеқайда кең. Ол тек шығарманың жанрын
ғана емес, тіл бірлігінің жұмсалу түрін, сипатын, айтылу бояуын да қамтиды.
Демек, тіл бірліктерінің стильдік қолданысын әр қырынан алып қарастырудың
бағыттары тілдің жаңа сапасы мен мүмкіндігін ашады. Қазақ тіл білімінде
функционалдық стиль түрлері жанр түрінде жан-жақты зерттелді. Бірақ зерттеу
нысаны ретінде стиль түрлерінің қалыптасу кезеңі мен нақтыланған кезеңі
алынып отырды. Ал стиль түрінің дамуы, өсуі, басқа стиль түрлерінен жігінің
ажырау кезеңі зерттеу бағыты бола қоймады. Жалпы даму процесін, сатыларын
зерттеу қажет екені белгілі.
Б. Әбілқасымов: ... алғашқы баспасөзіміздің қазақ әдеби тілін
қалыптастырудағы рөлі әңгіме болғанда, ең алдымен, олардың әдеби тілдің
бұрын болмаған стильдерін дамытудағы атқарған қызметі тұрғысынан сөз
етуіміз керек сияқты,-дейді [13, 37 б.].
Г.Ш. Ерназарова Б. Әбілқасымовтың пікірімен келісе отырып, былай дейді:
Алғашқы қазақ газеттері әртүрлі жанрдағы шығармаларды жариялады. Бұнда
көркем әдеби шығармалар да, іс-қағаздары да, публицистиканың әртүрлі жанры
жарық көрді. Сондықтан Б.Әбілқасымовтың алғашқы қазақ газеттерін әр
стильдің даму негіздері, көздері деп қарастыру керек деген пікірімен
келісуге болады [14, 20 б.].
Алғашқы қазақ газеттерінде барлық стиль түрлері өзара қабаттасып жатты.
Екіншіден, осы арқылы бір-бірінен жіктелу, саралану үстінде болды.
Осылайша, алғашқы қазақ баспасөзі бірнеше стиль түрлерін жинаған, сақтаған
мол мұра болып табылады.
Сондықтан алғашқы қазақ газеттерін көркем әдебиет стилін дамытушы
қызметі тұрғысынан, ал публицистика және іс-қағаздары, ғылыми стильдерін
қалыптастырушы қызметі тұрғысынан бағалау қажет.
Жоғарыда аталып өткендей, стиль қоғамның белгілі саласында тілдің
мақсатты түрде қолданылуы болса, стиль түрлерін ажыратушы шарттарды
сырттан, тілден тыс факторлардан анықтау қажет.
Стиль түрінің қалыптасу кезеңінде бірнеше стильге тән белгілер
қабаттасып жүреді. Бірақ негізгі ерекшеліктердің жігі ажыратылып, даралана
бастайды. Оны тіл бірліктерінің қолданылу жиілігінен байқауға болады. Ал
стильдік белгінің нақтыланып, тілдік бірліктерінің жүйеленуі уақытты,
дамуды қажет етеді. Сондықтан стильдік белгі нышанының толыққанды сипатқа
ие болуы тиісті саладағы тіл қолданысының артуымен байланысты. Әрбір стиль
түрінің даму қарқыны сыртқы факторларға, қоғам қажеттілігіне, оның
сұранысына тәуелді.
Жалпы тіл жүйесінде қандай стильдердің бар екендігі туралы сұрақ
толығымен әлі шешімін тапқан жоқ. Орыс тіл білімінде функционалдық
стильдердің саралануы жөнінде пікірлер әртүрлі. Мәселен, В.П. Мурат
В.В. Виноградовтың көзқарасын басшылыққа ала отырып, стильдің ауызекі-
әдеби, газеттік-саяси, ресми-іскери, ғылыми және кәсіби-техникалық,
қарапайым сияқты түрлерін атап өтсе, М.Н. Кожина стильдерді ғылыми, ресми-
іскери, публицистикалық, ауызекі сөйлеу, әдеби деп бөледі. Ал Д.Э.
Розенталь функционалдық стильдерді екі топқа бөледі: кітаби стиль және
ауызекі сөйлеу стилі. Мұнда кітаби стильдің тармақтары ретінде ғылыми,
көркем әдебиет, ресми-іскери, публицистикалық стильдер қарастырылады.
Қазақ ғалымдарының да функционалдық стильдерді топтастыруда пікірлері
біртекті еместігін байқауға болады. Мәселен, М. Балақаев,
Е. Жанпейісов, М. Томанов, Б. Манасбаевтардың авторлығымен шыққан Қазақ
тілінің стилистикасы атты еңбекте стильдің ауызекі сөйлеу және кітаби-жазу
сияқты екі түрі көрсетіледі. Бұлардың өзі ішінара бірнеше стиль түріне
бөлінеді.
Сондай-ақ, көрнекті қазақ лингвистері М. Балақаев, Р. Сыздық және
Е. Жанпейісов Қазақ әдеби тілінің тарихы атты еңбегінде кейбір
стильдердің пайда болуына ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдебиеттік дәстүр
негіз болғанын айта кетіп, 1930 жылдардан кейін ресми іс-қағаздар тілінің
стилі, публицистикалық стиль, көркем әдебиет тілінің стилі және ғылыми-
техникалық стильдердің біржола қалыптасқанын айтқан.
Стиль мәселесін зерттеуші ғалымдар В.В Виноградовтың стильге берген
анықтамасын негізге алады: Стиль – это общественно осознанная и
функционально обусловленная внутренне объединенная совокупность приемов
употребления, отбора и сочетания средств речевого общения в сфере того и
иного общенародного, общенационального языка, соотносительная с другими
такими же способами выражения, которые служат для иных целей, выполняет
иные функции в речевой общественной практике данного народа [15, с. 11].
Берілген анықтамадан шығатын қорытынды - әрбір функционалдық стиль бір-
бірімен өзара тығыз байланысты:
1. функционалдық стиль ұғымы қоғамдық тұрғыдан танылған, мойындалған
тілдік құралдардың шоғырлануын негіз ететіндіктен лингвистикалық
әлеуметтануға қатысты;
2. функционалдық стиль нақты мақсатқа қызмет етеді;
3. стиль үшін арнаулы тілдік құралдар іріктеліп, таңдалып алынады;
4. белгілі бір стильдің ерекшеліктерін басқа тармақтармен салыстыру
немесе қарама-қарсы қою арқылы анықтауға болады;
Осы орайда көрнекті ғалым Р. Сыздықтың функционалдық стильге берген
анықтамасын көрсете кеткен жөн: Тілдің функционалдық стилі дегеніміз -
әдебиеттің белгілі бір жанрына немесе әлеуметтік іс-әрекеттің белгілі бір
саласына (мысалы, ресми стиль, кеңсе стилі, телеграф стилі деген сияқты), я
болмаса қоғам тіршілігіндегі белгілі бір ситуацияға (мысалы, салтанатты
стиль, сыпайы стиль т.т) сәйкестендіріліп қалыптасқан тұлға-тәсілдер
жүйесі, семантикасы мен экспрессиясы жағынан біршама тұйықталған (әр
стильге іріктелген) тілдік құралдар тобы [16, 24 б.].
Ғалымның ойынша, тілдің функционалдық стильдері ең алдымен оның әдебиет
жанрына қарай ажыратылған тарамдары. Сондай-ақ Р. Сыздық қазақ тілінің осы
күнгі стильдік тарамдалуының басы ХІХ ғасырдың ІІ жартысына тура келетінін
атап, көркем әдебиет стилі, публицистикалық стиль, жартылай ғылыми стиль,
ресми-іс қағаз стилі және эпистоляр стильдерін көрсетеді.
С. Исаев стиль жөнінде: ... стиль ең алдымен қолданылуда өзіндік
ерекшеліктері бар тілдік элементтер жүйесі немесе әдеби тілдің өзіндік
сөздік құрамы, грамматикалық тұлғалары бар сараланған бір бөлігі. Стиль
әдеби тілдің даму барысында қалыптасады,-деп ой қорытады [17, 67 б.].
Көптеген зерттеушілер стиль деп тілдің құрылымдық-функционалдық
варианттарын атайды. Демек, белгілі бір адам әрекеті саласының түріне қарай
тіл бірліктерінің қалыптасқан қолданысы болады. Олардың таңдалуы мен
жүйеленуі белгілі бір заңдылықтарға бағынады. Жүйелі және тұрақты түрдегі
қолданысы стиль түрін қалыптастырады.
Функционалдық стильдің жекелеген тармақтарының дамуы тілдің ішкі
заңдылықтарымен қатар, тілден тыс факторларға да тікелей байланысты. Яғни
қарым-қатынастың жеке-жеке салаларында пайдаланылатын тілдік құралдардың
арасындағы жүйелі, тұрақты сипаты мен айырмашылықтарын қоғамда болатын
әлеуметтік-саяси, мәдени-қоғамдық өзгерістермен сабақтастықта алып,
қадағалап отыру қажет. Өйткені тілдік құралдардың мақсатты стильдік ішкі
тармақтарға саралануы коммуникативтік қызмет аяларының дифференциялануымен
тығыз байланысты. Ал тілдің коммуникативтік қызметі қоғамдық өзгерістерге
тәуелді болады.
Орыс тіл білімінде функционалдық стильге тән ерекшеліктерді анықтаудың
екі түрлі әдісі қалыптасқан. М.Н. Кожина әр стильді сөйлеу (речь) түрі
ретінде алып, ондағы грамматикалық категориялардың кездесу жиіліктерін
анықтаудың қажеттігін айтады. Бұл, әрине, әр стильдің ерекшелігінен шығатын
мәселе. Ол жөнінде ғалым: Егер де функционалдық стильдердің ерекшеліктерін
зерттеу мәселесі сапалық әдістер арқылы жүзеге асса, стильдердің сөйлеу
құрылымын зерттеу үшін статистикалық әдістерге жүгінуге тура келеді,-дейді
[18, с. 8].
Жеке стильге тән ерекшелікті анықтауда экстралингвистикалық факторлар
міндетті түрде есепке алынады. Олар тілдік бірліктердің қолданылу сипатын
түсініп, дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. М.Н. Кожина: Назначение той или
иной формы общественного сознания и вида деятельности, их специфика, как и
специфика соответствующих форм мышления, обусловливают специфику
определяемых или функциональных стилей речи, закономерности
функционирования в них языковых средств и их речевую организацию,-дейді
[18, с. 61].
Демек, бұдан шығатын қорытынды: тіл бірліктерінің қолданылу жиілігі мен
экстралингвистикалық факторларды өзара байланыста қарастыру арқылы стильдік
ерекшеліктерді сипаты мен формасына қарай жекелеген категорияларға
топтастыруға болады. Бірақ осы жерде бір мәселе назардан тыс қалатын
сияқты. Ол – автор. Автор-публицист қоғамдық сананы қалыптастырушы, оған
ықпал етуші жеке тұлға ретінде әр мәселеге өз бағасын беріп, өз ұстанымын
анықтайды. Ол жалпыға бірдей белгілі тәсілдерді қолданумен қатар, өз
қолтаңбасын да қалдырады. Бұл қолтаңба жекелеген сөздердің қолданысынан
немесе сөз саптаудан көрінеді. Сондықтан стильдік категориялардың сапасы,
мазмұны авторға тәуелді өзгеріп, жаңаша реңк алуы да мүмкін.
Бұл тұста автор ұстанымын, сөз қолданысын анықтайтын фактор белгілі бір
қоғамдық-әлеуметтік шындық, тарихи орта екенін есте сақтау керек.
В. Виноградовтың пікіріне көңіл бөлсек: ... проблема авторства должно
тесно связываться с научной разработкой и подлинно научным, то есть
опирающимся на истинно историческую теорию развития разных форм
общественного сознания, разных форм искусства, исследованием специфики
индивидуального словесно-художественного стиля на фоне общей истории
литературных стилей [19, с. 19]. Яғни, автор мәселесі қоғамдық сана мен
өмірдің әртүрлі формаларының дамуы туралы ғылыми тұжырымдалған тарихи
теорияға негізделіп, жалпы әдеби тіл стильдерінің дамуы мен жеке қаламгерге
тән стиль ерекшелігінің өзара байланысы тұрғысынан анықталуы қажет.
Келтірілген пікірден жеке автор шығармаларына тән ерекшеліктерді
анықтап түсіну үшін мына шарттарды негізге алу керек:
1. қоғамдық сананың дамуы жөніндегі тарихи, ғылыми тұжырым;
2. жалпы мен жекенің ара-қатынасы, яғни жалпы әдеби стильдің дамуы мен
жеке автор стилі арасындағы сабақтастық пен айырмашылық.
Стилистикада төмендегідей талдау әдістері қалыптасқан:
1. статистикалық әдіс: жекелеген грамматикалық факторлардың кездесу,
қолданылу жиілігін анықтау (етістіктің грамматикалық формалары,
сөйлем түрлері);
2. сипаттама әдіс: лексикалық құрамын зерттеу, сөздерді лексика-
семантикалық топтарға жинақтау;
3. тарихи-салыстырмалы әдіс: грамматикалық құрылысында болған
өзгерістерге диахрондық, синхрондық сипаттама беру;
4. көркем сөз үлгілерін (троп, фигура) талдау, уәждемесін іздеу;
5. фоностилистика тұрғысынан зерттеу.
Стилистикада ең күрделі мәселелердің қатарына стильдік белгілерді
анықтау жатады. Әсіресе, жеке стиль түріне тән ерекшеліктерді анықтау,
оларды экстралингвистикалық факторлармен байланыстырып, тілдік бірліктермен
берілуін айқындау көп қиындықтар туғызады. Бір стильде бірнеше стиль
белгілері кездесіп жатады.
Бұл экстралингвистикалық факторлар мен стиль түрінің негізгі
коммуникативті мақсатын ескермеумен, сонымен қатар стиль түрлерін өзара
салыстырып, негізгі белгілері мен айырмашылықтарын ажыратумен байланысты.
Стильдік белгілер өзара ұқсас болып келгенімен, бірін-бірі толық
қайталамайтындығын М.Н. Кожина да айтады: ...белгілі бір стильдік белгі
бір немесе бірнеше стильдерде кездесіп жатқанда, сапалық жағынан да
өзгеріске ұшырайды. Сол стильдің жүйелігіне сәйкес жаңа мазмұнға ие болып,
сол стильмен үндес болып келеді [18, с. 99]. Әдеби тіл стильдері ішінде
көркем әдебиет, ғылыми және публицистика стильдері кейбір белгілері бойынша
өзара ұқсап жатады.
Мәселен, В.Г. Костомаров публицистикада кездесетін бұл құбылысқа
мынадай анықтама береді: Публицистикалық стильге стильдік өзгерулер мен
шапшаң қарқындылық тән. Онда ғылыми және көркем әдебиет стилінің
элементтері болады. Олар кейде публицистикалық стильдің тілі ретінде
бекітіледі, кейде әлсірейді. Бұдан газет тілі өзге стильдердің
белгілерінен тұрады деген қорытынды шықпауы тиіс. Бұл публицистикалық
стильдің өзінің құрылымдық принципін жүзеге асыру үшін қажетті
материалдарды іздеу барысында өзге стильдердің белгілеріне жақындауымен
түсіндіріледі [20, с. 210].
Мысалы, нақтылық, дәлділік сияқты стильдік белгілер ғылыми және
публицистикалық, іс-қағаздар стиліне тән болса, эмоционалды-экспрессивтілік
публицистика мен көркем әдебиет стиліне тән. Бірақ олардың тілдік берілу
сипатында, әдіс-тәсілдерінде айырмашылықтар бар.
Д.П. Вовчок функционалдық стиль түрлерін ажыратуда жекелеген
лексикалық, грамматикалық белгілер емес, стильді қалыптастырушы негізгі
белгілер алынуы тиіс дейді. Негізгі белгілерге зерттеуші қоғамдық сананың
формаларын, әрекет ету саласын және қоғамдық қатынастарды жатқыза отырып,
оларға сәйкес келетін немесе жауап беретін лингвистикалық принциптер –
мәтінді құру әдістерін анықтаудың қажеттілігін айтады [21, с. 72].
Стильдік белгілер функционалдық стиль түрін тілдік тұрғыдан толық
сипаттап шығуға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмыстарында стильдік қызмет,
стильдік мән деген терминдер жиі қолданылады. Стильдік қызмет деп
белгілі тіл бірлігінің эмоционалды-экспрессивтік бояуды қалыптастыруы, ал
стильдік мән деп көп жағдайда сөздің синтаксистік шартты мағынасы
алынады. Бұл анықтамалар жоғарыда аталған стильдік белгілерді ескеріп те,
ескермей де жасалуы мүмкін. Стильдік мән, Стильдік қызмет тіл
бірлігінің мақсатты қолданысынан туындап, мәтін құрастыруға, белгілі бір
коммуникативті мақсатты жеткізуге қызмет етеді.
Тілдік бірлік мәтін құрылымында берілгенде, яғни басқа тілдік
бірліктердің жүйесінде солармен байланысқа түскенде ғана, стильдік мәнге ие
болады. Олар өзара байланыста белгілі бір стильдік белгіні қалыптастырады.
Бірақ бұдан стильдік белгі тілдік құралдардың жиынтығы деген ұғым тумауы
қажет. Өйткені оларды бір мақсаттың жүзеге асуына бағыттайтын факторлар –
сыртқы факторлар, автор мақсаты.
Бұл жерде стильдік белгі мен тілдік белгілерді бір-бірімен шатастырмау
қажет. Мәселен, публицистикада сұраулы, жақты, жақсыз сөйлемдердің
қолданылуы немесе көркем әдебиет стилінде метафора, синонимдердің т.б.
қолданылуы – бұлар стильдік белгіні қалыптастыратын құралдар. Бірақ олардың
қолданылу жиілігі мен өзара байланысты жүйесін анықтау әдеби норманың
сақталуына, дамуына тікелей ықпал етеді.
Стильдік белгілер (нақтылық, дәлділік, көркемдік, орындылық) әр стиль
түрінде бірдей маңызға ие болмайды. Мысалы, әдеби шығарма үшін көркемдік
негізгі белгі болса, ал ғылыми стиль үшін нақтылық, орындылық бірінші
орында тұрады. Әр стильде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің жалпы сипаттамасы. Қазақстан Республикасындағы тіл
құрылысының ұзақ мерзімді келешегінің стратегиялық мақсаттары мен
міндеттері айқындалған, сонымен қатар оларды жүзеге асырудың басты
бағыттары мен тетіктері белгіленген заңнамалық құжатта (Қазақстан
Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен
бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасы) [1, 3-17 бб.] қоғамдық өмірдің барлық негізгі
салаларында тіл құрылысы үдерістерінің одан әрі кеңеюін қамтамасыз ету
қажеттігі айтылады; тілдік дамуды ғылыми қамтамасыз етудің басым бағыт
екендігі аталады. Осыған байланысты диссертациялық зерттеу қазіргі кезеңде
қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесінің маңызды тармағы ғылыми-
көпшілік стильдің тілдік-стильдік және дискурстық ерекшеліктерін талдауға
арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Тіл саясатын жүзеге асыру жолында, оның
ішінде қазақ әдеби тілінің қазіргі дамуында, қолданылу өрісінде,
функционалдық-коммуникативтік қызметінде көрініс тауып отырған басты, әрі
маңызды сипаттар қазақ әдеби тілі функционалдық жүйесіне тікелей қатысты.
Тіл саясаты мен стратегиясына арналған заңнамалық құжаттарда қазақ
әдеби тілінің ғылым тілі саласын дамытуды қолға алу көзделеді. Осыған
байланысты қазіргі қоғам дамуында ғылым тілінің (ғылыми тіл, ғылыми-
техникалық тіл, ғылыми стиль) маңыздылығы, бұл саланың қазақ әдеби тілінің
әлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейтудегі рөлі мен орнының
басымдылығы айқындала түсті. Теориялық көзқарастар мен практикалық
ұсыныстарда ғылыми стильдің қалыптасуын, оның қазіргі жай-күйін сипаттау
үшін негізінен терминжасам үдерісіне мән беріледі. Шын мәнінде, кез келген
функционалдық стильдің өзіндік ерекшеліктерін егжей-тегжейлі таныту үшін
негізгі лексикалық құраммен қатар әрбір стильдің стильдік байлаулы
белгілерін құрайтын барлық тілдік-стильдік ерекшеліктерді топтап зерделеу
аса маңызды.
Ғылыми-көпшілік стильдің синтаксистік құрылымы публицистикалық
стильдің, ауызекі сөйлеу стилінің синтаксистің құрылымымен тығыз
байланысты, өте күрделі, өз алдына жеке зерттеуді қажет етеді. Жұмыста
ғылыми-көпшілік стильдің лексикалық құрамына дискурстық, тілдік-стильдік
белгілеріне талдау жасалады.
Әдеби тілдің функционалдық стильдер жүйесі әлемдік лингвистикада, орыс
тіл білімінде, сонымен қатар қазақ тілтанымында да терең зерттелді деп
айтуымызға болады. бұл ретте ғалымдар В.В. Виноградовтың,
М.Н. Кожинаның, А.Н. Кожиннің, В.В. Одинцовтың, А.Н. Гвоздевтің,
Р.А. Будаговтың, А.И. Ефимовтің, В.Г. Костомаровтың, М.П.
Сенкевичтің және т.б., ал қазақ тіл білімінде А. Байтұрсыновтың, Қ.
Жұбановтың, М. Балақаевтың, І. Кеңесбаевтың,
Ғ. Мұсабаевтың, Б. Әбілқасымовтың, Р. Сыздықтың, Е.
Жанпейісовтің, С.Исаевтың, Х. Нұрмұқановтың, Х.
Кәрімовтің, Р. Әміровтің, Б. Шалабайдың, А. Алдаштың,
Б. Момынованың, Ш. Мажитаеваның, Ж. Рапишеваның (Ж.
Құрмамбаева), Д. Әлкебаеваның, С. Әлісжановтың және т.б.
ғалымдардың еңбектерін атауға болады.
Дегенмен, қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуына орай, тілге деген
ұлттық, қоғамдық ой-сананың өзгеруіне байланысты қазақ әдеби тілінің
функционалдық стильдерінің әлі де таратып, талдайтын, тыңнан қарауды қажет
ететін мәселелері бой көтеріп отыр. Өйткені, И.Р. Гальперин көрсететіндей,
Тілдің стильдері – тарихи категория. Демек, олар өзгереді, дамиды, пайда
болады және жоғалады [2, С. 343]. Соңғы жылдары ғылыми зерттеулердің басты
бағыттары мен парадигмаларының түбегейлі өзгеруіне байланысты стильдер
жүйесіне деген көзқарастарда да тың пайымдаулар пайда бола бастады. Бұрын
стильдердің тармақтарға бөлінуіне экстралингвистикалық және тілдік қарым-
қатынастың ерекшеліктері негіз болса, қазіргі кезде стильдердің белгілі бір
түрін танып-білу үшін сөйлеушінің ниеті (интенциясы) және бұл үшін
жұмсалатын тілдік құралдар ескеріле отырып, тілдің коммуникативтік
актідегі, дискурстағы қызметі басшылыққа алынады. Осыған байланысты әдеби
тілдегі функционалдық стильдердің сапалық және сандық көрсеткіштерінде де
өзгерістер бар.
Қазақ әдеби тілінің даму жолдарында ғылыми стиль, қазақ ғылымының тілі
ХХ ғасырдың орта тұсында (нақтырақ айтқанда, 1950-1985 жж. арасында)
экстралингвистикалық фактордың әсерінен тоқырап қалғандығы белгілі.
Сондықтан да болар, кейінгі онжылдықта қазақ тілінде оқу-ағарту құралдарын
жазу, ғылыми мақалалар мен ғылыми еңбектерді мемлекеттік тілде дайындау
мәселесі талап етілген кезде, қазақ тілінде ғылым қалыптастыру мүмкін
емес деген пікірлер де айтыла бастады. Мұндай пікірді айтушыларға себеп
болған жағдай – біздің ойымызша, жоғарыда көрсетілген кезеңдерде қазақ
тіліндегі ғылыми терминологияның қалыптасуының тоқтап қалуы және негізгі
ғылыми еңбектерінің орыс тілінде жазылуы. Дегенмен қазіргі кезде қазақ
әдеби тілін жасауға толық мүмкіндігінің, әлеуетінің бар екендігін
дәлелдейтін факторлар жеткілікті. Бұған қазақ тілінде жазылған дидактикалық
құралдар (орта білім жүйесіне арналған оқулықтар мен оқу құралдары),
мамандандырылған ғылыми еңбектер (математика, физика, ядролық физика,
химия, биология, психология, философия, тарих, әдебиеттану және
лингвистика) қазақ әдеби тілінде жазылып, қолданысқа түскендігін жатқызуға
болады.
Қалыптасқан тұжырымға негіздесек, қазақ ғылыми стилінің ішкі
тармақтарының бірі – ғылыми-көпшілік стиль. Ғылыми-көпшілік стильдің
диахронды және синхронды жай-күйі қазақ әдеби тілінің тарихы, функционалдық
лингвистика аспектісіне арналған еңбектерде назардан тыс қалмайды.
Қазіргі таңда ғылыми-техникалық, әлеуметтік-саяси, мәдени-ғылыми
ақпараттың басым дені ғылыми-көпшілік стиль түрінде таратылып,
насихатталады. Осыған байланысты ғылыми-көпшілік стильдің бірыңғай тілдік-
стильдік ерекшеліктері өзгеріске ұшырап, тың сапаларды иелене бастады. Бұл
жайттарды, оларға әсер етіп отырған экстралингвистикалық және
интралингвистикалық факторлар негізінде талдап, ғылыми-көпшілік стильдің
қазіргі сипатына қатысты теориялық тұжырымдар жасау зерттеудің өзектілігі
болып табылады.
Зерттеудің нысанасы. Қазіргі қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік
стильдің тілдік-стильдік белгілері.
Зерттеудің пәні. Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесі.
Зерттеудің әдіснамалық негіздері. Әлемдік лингвистикада және қазақ тіл
білімінде әдеби тілдің стильдер жүйесі бойынша жасалған ғылыми тұжырымдар
зерттеудің әдіснамалық негізі болып табылады. Зерттеу жұмысының барысында
орыс және қазақ тіл білімінің өкілдері В.В.
Виноградов, М.Н. Кожина, А.Н. Кожин, В.В. Одинцов, А.Н. Гвоздев,
Р.А. Будагов, А.И. Ефимов, В.Г. Костомаров, М.П. Сенкевич,
А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, М. Балақаев, І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев,
Б. Әбілқасымов, Р. Сыздық, Е. Жанпейісов, С. Исаев, Х. Нұрмұқанов,
Х. Кәрімов, Р. Әміров Б. Шалабай, А. Алдаш, Б. Момынова, Ш.
Мажитаева, Ж. Рапишева, Д. Әлкебаева, С. Әлісжанов және т.б. ғалымдардың
еңбектері пайдаланылды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – қазақ әдеби
тілі функционалдық стильдері жүйесіндегі ғылыми-көпшілік стильді дискурстық
және тілдік-стильдік талдау арқылы осы тармақтың дербес стильдік сала
екендігін дәлелдеу; осыған байланысты төмендегідей міндеттер алға қойылды:
– қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік стильдің диахронды және
синхронды жай-күйіне сипаттама беру;
– ғылыми-көпшілік стильдің дискурс → жанр → мәтін типтерімен
арақатынасын анықтау;
– қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің құрамындағы ғылыми-
көпшілік стильдің жеке стильдік тармақтың белгілерін иелене бастағанын
дәлелдеу;
– қазақ әдеби тілі ғылыми-көпшілік стилінің тілдік белгілерін нақтылау;
– арнайы мамандандырылған ғылыми мәтін мен ғылыми-көпшілік мазмұнда
жазылған мәтіннің тілдік айырмашылықтарын көрсету;
– қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесінде доминант стиль
ретінде бағаланатын газеттік-публицистикалық стиль, сондай-ақ көркем
әдебиет стилі, ауызекі сөйлеу стилі тілдік-стильдік ерекшеліктерінің ғылыми-
көпшілік стильге ықпалын анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Жұмыста өткен ғасырдың
екінші жартысындағы және соңғы онжылдықтарда қазақ тілінің қоғамдық аяларда
ғылым мен техника саласында пайдаланылуына ықпал еткен тіл саясатының
негізінде өз алдына жүйеленіп, қарқынды дамыған ғылыми-көпшілік стильдің
тілдік-стильдік және дискурстық сипаттары бойынша бірінші рет ғылыми
тұжырымдар жасалды. Осы мақсатта қазақ әдеби тіліндегі ғылыми-көпшілік
стильдің алғашқы үлгілеріне (А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, Қ. Кемеңгерұлы,
Т. Шонанұлы, Х. Досмұхамедұлы), кейініректе жасалған (Қ.
Сәтпаев, О. Жәутіков, Х. Әбішев, Я. Әубәкіров, Қ. Жарықбаев және т.б.),
сондай-ақ қазіргі кезеңдегі нұсқаларға диахронды-синхронды тұрғыдан
сипаттама берілді. Ғылыми-көпшілік стильдің тілдік белгілері топтастырылды.
Негізгі нысананың дискурс → жанр → мәтін типтеріне арақатынасы, қазақ әдеби
тілінің басқа да стильдік тармақтарына тән белгілердің стильдік араласуы
талдана келе, қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стильдің қазақ әдеби
тілінің ғылым тілі ретіндегі стильдік, дискурстық жағынан әлеуетті тармақ
екендігі анықталды және дәлелденді.
Зерттеудің дереккөздері. Теориялық тұжырымдар жасау үшін тілдік
материалдар ХХ ғасырдың 20-жылдарында жазылған (А. Байтұрсыновтың,
Қ. Жұбановтың, Қ. Кемеңгерұлының, Т. Шонанұлының, Ж. Аймауытовтың,
Х. Досмұхамедұлының), сондай-ақ өткен ғасырдың орта шенінде және соңғы
онжылдықта жазылған ғылыми-көпшілік мазмұндағы мамандандырылған және
мамандандырылған емес еңбектерден (212 еңбек талқыға түсті) алынды. Тізім
жұмыстың соңында көрсетілген. Барлығы 4700 картотека жинақталды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. Қазіргі кезеңдегі қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің
қатарында ғылыми стиль – мамандандырылған, арнайы мамандандырылған және
мамандандырылған емес мазмұндағы мәтіндер типтеріне ажыратылатын, өзіне тән
тілдік-стильдік белгілері қалыптасқан жеке-дара функционалдық стиль.
2. Ғылыми стильдің ішкі тармағы (подстилі) дәрежесінде бағаланып келген
ғылыми-көпшілік стиль – ауызша әдеби тілдің бір көрінісі. Ғылыми-көпшілік
стиль – тілдік-стильдік және дискурстық белгілерімен нақтылана түскен,
дербес функционалдық стиль ретінде қалыптасуға әлеуеті жеткілікті стиль
түрі.
3. Қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стиль дискурс → жанр → мәтін
типтерімен тығыз байланыста. Мәтін – коммуникативті тілдік қызметтің
нәтижесі. Дискурс – лингвистикалық категория ретінде ғылыми-көпшілік
мәтіннің құрылымын, онда қолданылатын тілдік бірліктерді және басқа да
мәтіндік сипаттамаларды (мәтіннің жасалуына және құрылымына әсер ететін
коммуникативті-прагматикалық, әлеуметтік, тарихи нысандарды) сипаттауға
мүмкіндік береді.
4. Қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стильдің басты тілдік-стильдік
белгілері – логикалық ойды, ақпаратты жеткізуге бағытталған белгілі
лексикалық-фразеологиялық құрылымның және осы құрылымға негізделген тілдік
құралдардың болуы.
5. Ғылыми-көпшілік стильдің белгілі бір композициялық құрылымы болады;
оның композициялық құрылымын (немесе композициялық-прагматикалық
сегменттерді) жеткізу үшін логикалық ойды дәнекерлеуші құралдар, эмотивті
және образды тіркестер қолданылады. Ғылыми ойды қалың жұртшылыққа тарату,
ғылыми болжамды дәлелдеу мақсатында ғылыми-көпшілік стильге стильдік
араласулар тән.
Зерттеудің теориялық маңызы. Жұмыста қазақ әдеби тілі функционалдық
стильдер жүйесіндегі ғылыми-көпшілік стильдің диахронды сипаттамасына
негізделе отырып, синхронды жай-күйі анықталады. Ғылыми-көпшілік стильдің
тілдік-стильдік белгілерін талдау нәтижесінде қазақ тіл ғылымында алғаш рет
ғылыми-көпшілік стиль қазақ ғылыми стилінің негізін қалаған
(мамандандырылған ғылым тілінен бұрын қалыптасқан), қазіргі ғылым тілінің
қалыптасуы мен жетілуіне елеулі ықпал жасап отырған, тілдік-стильдік және
дискурстық белгілерімен нақтылана түскен, дербес функционалдық стиль
ретінде қалыптасуға әлеуеті жеткілікті стиль түрі деп танылады. Бұл үшін
ғылыми-көпшілік стильдің дискурс → жанр → мәтін лингвистикасымен
арақатынасы ғылыми тұрғыдан дәлелденеді.
Жұмыстың практикалық маңызы. Жұмыста жасалған ғылыми тұжырымдар мен
практикалық ұсыныстардың жоғары оқу орындарының филология факультеттерінде
функционалдық стилистика, дискурс және жанр онтологиясы, мәтін
лингвистикасы бойынша арнаулы курстарда пайдалануға болады.
Зерттеудің әдіс-тәсілдері. Негізгі нысананы талдау және тұжырымдар
жасау үшін салыстыру, статистикалық талдау, мәнмәтіндік талдау, жинақтау,
дискурстық және контент талдау әдістері қолданылды.
Жұмыстың талқылануы мен мақұлдануы.
Зерттеудің негізгі мазмұны және онда қамтылатын теориялық тұжырымдар
Тілтанудағы ірі тұлғалар деп аталатын І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев,
М. Балақаевтардың 100 жылдығына арналған республикалық ғылыми-практикалық
конференцияда (Қарағанды, 12-13 сәуір, 2007); М. Әуезов – жаңа дәуір
данышпаны атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда (Шымкент, 15-
16 қараша, 2007); Тіл саласында білім беруге арналған Халықаралық ғылыми-
тәжірибелік конференцияда (Қарағанды, 15-16 қараша, 2007); Тіл және
жаһандану: бүгіні мен болашағы атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда (Алматы, 27-28 қараша, 2008); Ғылым және оның қазіргі
замандағы рөлі атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияда
(Қарағанды, 30 қаңтар, 2009); Тіл және менталдылық атты халықаралық
ғылыми-тәжірибелік конференцияларда (Алматы, 14-15 мамыр, 2009) баяндалды.
Зерттеу жұмысы бойынша 9 мақала жарияланды. Жұмыс Е.А. Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университеті, қазақ тіл білімі кафедрасының
мәжілісінде (№8 хаттама, 25 наурыз, 2009), сондай-ақ әл-Фараби атындағы
Қазақ ұлттық университетінің қазақ филологиясы кафедрасында өткен
лингвистикалық семинарда (№12 хаттама, 17 маусым, 2009) және аталған
кафедраның кеңейтілген мәжілісінде (№4 хаттама, 28 қыркүйек, 2009)
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Жұмыстың құрылымы.
Жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер мен тілдік фактілер жинақталған дереккөздер тізімінен тұрады.
1 Қазіргі кезең: Ғылыми-көпшілік стиль – қазақ әдеби тілі функционалдық
стильдерінің бір саласы
1.1 Қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесін қазіргі кезеңде
зерттеудің маңыздылығы
Жоғарыда аталғанындай және зерттеу жұмысының өн бойында баяндалып
отыратынындай, қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесі қазақ
тілші ғалымдарының ұдайы назарында болып келді. Қазақ тілші ғалымдары әдеби
тілдің тарихы, оның қалыптасу жолдары, әрбір кезеңдегі тілдің синхронды жай-
күй туралы еңбектерінде стильдік тармақтардың тілдік ерекшеліктеріне үнемі
сүйенді.
Әдеби тілдің тарихи проблемаларын зерттеген көрнекті ғалымдар –
І. Кеңесбаев, М. Балақаев, Ә. Қайдаров, Ш. Сарыбаев, Е. Жұбанов, Р.
Әміров тіл тарихы үшін функционалдық стильдердің маңызды саласы көркем
әдебиет тілі туралы құнды пікірлер айтты [3, 10-36 бб.]. Бірақ әдеби тілді
тікелей зерттеген ғалымдар және ғылыми мазмұндағы жазба нұсқалар тіліне
айрықша назар аударды.
ХҮІІІ ғасырдағы әдеби тілдің тарихын қарастырған еңбектерден бастап
қазіргі замандағы қазақ тілтанымы бойынша монографиялар мен мақалалардың
барлығында дерлік әдеби тілдің өзінің мәртебесін айқындау, оның дамуын
кезеңдерге бөлу, әрбір кезеңдердегі әдеби тілдің даму ұстанымдары мен
үрдістерін белгілеу сияқты мәселелерде функционалдық стильдер қыруар
фактілер беріп отырды. Мысалы, академик Р. Сыздық: ХҮІІІ ғасырдағы қазақ
қоғамына қызмет еткен тілді танытатын нұсқалардың бір түрі – ресми іс-
қатынас қағаздары. Бұл әдебиеттің құнды бір ерекшелігі – хатқа түскендігі,
сондықтан бұлар тілдің белгілі бір стилінің қандай сипатта болғанын
қиналмай көрсететін материал болады,- деп жазды [4, 28 б.].
Сонымен қатар белгілі тілші ғалымдар Б. Әбілқасымов, С. Исаев,
Е. Жұбанов, Х. Кәрімов, О. Бүркітов, Б. Момынова өз еңбектерінде қазақ
әдеби тілін кешенді түрде талдауда функционалдық стильдердің тілдік-
стильдік ерекшеліктерін басшылыққа алады.
Б. Әбілқасымов ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы қазақ жазба әдеби
тілінің негізгі үлгілері ретінде бірнеше стильді атап (қоғамдық
публицистикалық стиль, ғылыми-көпшілік әдебиет стилі, ресми іс-қағаздары
стилі), олар әдеби тілдің негізгі белгілерін көрсетіп берді деп санайды [5,
16 б.].
Кеңес өкіметі дәуіріндегі қазақ әдеби тілін таратып қарастырған
белгілі зерттеуші С. Исаев әдеби тілдің басты белгілері – жекелеген тілдік
тұлғалардың, грамматикалық формалардың сұрыпталып, таңдалып жұмсалуында
функционалдық стильдерінің маңызды рөл атқарғандығын көрсеткен [6, 187 б.].
Атап өтетін жайт, қазақ тіл білімінде көркем әдебиет стилін кешенді
түрде зерттеуге ұдайы назар аударылып келді. Мәселен, Б. Шалабай: Көркем
әдебиет тілін зерттеудің тарихы жалпы адамзат ғылымының тарихында бір
ғасырдай уақытты қамтитын өзіндік орны бар үлкен ғылыми сала екеніне көз
жеткіземіз. Ол жеке ғылым саласы болып бірден қалыптаса салған жоқ,
стилистика ғылымының ішінде өсіп-өніп жетілді, соның бір тармағы ретінде өз
объектісі, зерттеу аймағы айқындалып, саралана бастады.
Басқа қолданыстарда тіл өзінің әдеттегі, негізгі қызметін
(коммуникативтік) атқарса, көркем шығармада оның үстіне эстетикалық қызмет
атқарады. Оның қалайша жүзеге асатынын зерттеу – көркем әдебиет
стилистикасының міндеті,- дейді [7, 4 б; 25 б.].
Ал ғалым Б. Момынова былай деп жазады: Бүгінде бұқаралық ақпарат
құралдарында пайдаланылып жүрген көптеген қоғамдық-саяси терминдер қазіргі
лексикалық мағынасы мен стилистикалық реңктерінде ең алғаш Қазақ газеті
бетінде қолданылған болатын. Яғни, Қазақ газеті жаңа замандағы жаңа
әлеуметтік-саяси бағыттағы қоғамдық-саяси лексиканың негізін қалаған тұңғыш
қазақ мерзімді басылым болды. Сондықтан да, жалпылай алғанда, қазақ тілінің
бүгінгі және болашақтағы дамуында, жекелей алғанда, қоғамдық-саяси
лексиканың қалыптасу, даму тарихында Қазақ газетінің маңызы зор, атқарған
қызметі ұшан-теңіз екендігін көрсетеді [8, 7 б.].
Бұдан шығатын қорытынды – қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер
жүйесін қай тармағы, қайсыбір ішкі тармағы болмасын, әдеби тілдің
синхронды, диахронды жай-күйін танып білуде аса маңызды болып табылады.
Сонымен қатар, қазақ әдеби тілі функционалдық стильдер жүйесін қазіргі
кезеңде зерттеудің маңыздылығына байланысты біз төмендегі мәселелерді атап
көрсетеміз.
Әрине, орыс тіл білімінде де, қазақ тіл білімінде де стильдік тармақтар
қарастырылған еңбектер өте көп, қандай да бір проблема туралы зерттеудің
көзқарастарын кездестіруге болады, бірақ 1990 жылдарға дейін функционалдық
стильдер өз алдына жеке түрде зерттеліп келді. Кейбір еңбектерде
публицистикалық стильдің (әсіресе, мерзімді баспасөз тілінің)
экстралингвистикалық факторларға байланысты тілдік-стильдік жағынан өзгеріп
отыратындығы айтылады, ал басқа стильдік тармақтар өз алдына бір бөлек
дүние (вещь в себе) түрінде зерттелді.
Қазіргі кезеңде тіл білімінің барлық бағыттары өзгерді. Тілдің кез
келген қолданысын қоғамдық құбылыстармен, қоғамдағы өзгерістермен, тіл
ғылымының жаңа әрі өзекті салалары – антропологиялық лингвистикамен,
когнитивтік лингвистикамен, мәтінтанумен тығыз байланыста қарау қажеттігі
бар. Осылай болғанда ғана, кез келген стильдік тармақтардың тілдік-стильдік
табиғатын толық ашуға мүмкіндік болады.
Қазіргі қоғамдағы өзгерістердің ішіндегі ең бастысы – қарым-қатынастың
типі өзгерді. Нақты айтқанда, қазіргі қоғамдағы демократиялық даму
үрдістері, нарық экономикасының қарқынды дамуы нәтижесінде қарым-
қатынастың жаңа және белсенді түрі – диалогтық қарым-қатынас пайда болды.
Кез келген бір ақпаратты жеткізу, ғылыми пікірді дәлелдеу үшін бұрынғы
дәуірлердегідей қарапайым монолог түрінде баяндау емес, диалог-сұхбат
арқылы пікірталасқа шақыру, мүдделілік туғызу факторлары барынша белсенді
болып отыр. Бұл жағдай ғылыми стильге тікелей қатысты. Белгілі бір ғылыми
тұжырымдарды жеткізу үшін қазіргі кезеңде әсер ету, шоғырландыру және
пікірталас арқылы дәлелдеу функциялары алдыңғы қатарға шығуда. Осының
нәтижесінде ғылыми стиль, ғылым тілі деп аталатын тармақ қалың
жұршылыққа, көпшілікке қарай бет бұрды; бұл өз кезегінде ғылыми стиль
тілінде өзге де стильдік тармақтардың тілдік бірліктерінің араласуына, сол
арқылы ғылыми-көпшілік стильдің жаңа тілдік белгілерінің қалыптасуына жол
ашты.
Осыған байланысты қазіргі кезеңде жалпы функционалдық стильдерді
негізгі типтерге топтастыру бағыты да байқалады.
Ғалым А. Алдаш былай деп жазады: ... соңғы жарты ғасыр көлемінде
қазақ тілінде аударылған прозалық шығармалардың (ішінара драма жанры
үлгілерінің) және публицистикалық, ресми, қоғамдық-саяси, оқу-ағарту
мазмұнындағы әдебиеттің тілі. Аталған әдебиет түрлерінің өзі іштей
поджанрға, подстильге қарай тарамдалатыны белгілі; алайда аударматану
аясынан қарағанда, функционалдық стильдердің әрқилы түрлерінің, прозаның
ішкі жанрларының тілін топтастыра, жинақты түрде қарастыруға мүмкіндік
беретін бірқатар белгі-сипаттар бар; сол себепті қазақ әдеби тілімен қайта
жазылған қарасөз үлгілері, ұтымды жүйелі түрде атау мақсатында арнаулы
ақпаратты аударма әдебиет (бұған көсемсөз стилінің, ғылыми, оқу-ағарту
әдебиетінің, ресми іс-қағаздарының тәржіма нұсқалары енгізілді) және көркем
аударма әдебиет деген екі топқа шартты түрде жіктестірілді [9, 8-9 бб.].
Зерттеу үшін жиналған материалдар көрсетіп отырғанындай, ғылыми-
көпшілік стиль қалыптаса бастаған алғашқы кезеңдердің өзінде-ақ осы саланың
тілінде ауызекі сөйлеу тілі, көркем әдебиет тілінің кейбір элементтері
кеңінен қолданылған. Мысалы, Б. Әбілқасымов төмендегідей пікір айтады:
... ғылыми-көпшілік әдебиеттер стилі ретінде қарап отырсақ та, онда көркем
әдебиет стиліне тән образды теңеулер мен сөз өрнектері кездеседі... [5, 75
б.].
... біз олардың (бұл арада ғылыми-көпшілік стиль туралы айтылып отыр –
Ж.Е.) қазақтың сөйлеу тілінің мүмкіндіктерін соншалық мол пайдаланғанын,
сөйлем құрауда қазақ тілінің, қала берді түркі тілдерінің, грамматикалық
жүйесін, заңдылықтарын сақтай білгенін, қазақтың қарапайым сөздерін
терминдік дәрежеге дейін көтере алғанын көреміз. Сондай-ақ қазақтың мақал-
мәтел, қанатты сөздерін шебер пайдаланып, бейнелі сөз орамдарын жасады.
Тыныс белгілерін орынды қою арқылы да қазақ тілі пунктуациясын жетілдіруге
ықпал етті. Ең бастысы, қазақтың жазба тілін түркі әдеби тілі әсерінен
арылтуда елеулі үлес қосты [5, 97 б.].
Ғылым тілі сияқты салада негізінен бейтарап образдылығы жоқ тілдік
элементтердің қолданылуы тиіс сияқты болып көрінеді. Қазақ ғылыми стилі
осылай бағаланып келді және бұған орыс тілші ғалымдарының айтқан
тұжырымдарының әсері болды. Басқаша айтқанда, қазақ ғылыми стилін
айқындауда дәстүрлі түрде орыс тілші ғалымдарының пікірлері басшылыққа
алынды, сөйтіп ғылым тілі монотонды баяндаудан, тақырыпқа сәйкес ғылыми
терминдерден, таптаурын тіркестерден тұратын, логикалық тұрғыдан толық
аяқталған сөйлемдерден құралатын мәтін ретінде бағаланды. ХХ ғасырдың 20-
жылдарының ішінде ғылыми-көпшілік стиль басқа стильдердің тілдік
белгілерінің шоғырлануы, араласуы арқылы қалыптасқанымен, ғылыми-көпшілік
стильдің осындай тілдік ерекшелігі ескерілмеді. Ал, шын мәнінде, ғылыми-
көпшілік стильде көркем әдебиет стилі, ауызекі сөйлеу стилі, баспасөз стилі
элементтерінің араласуының бірнеше объективті негіздері бар.
Ең басты объективті фактор – қазақ әдеби тілінің ауызша әдеби тілден
бастау алуы. Бұл жайтты белгілі ғалымдар Р. Сыздық, Е. Жұбанов,
Б. Әбілқасымов өз еңбектерінде нақты тұжырымдармен дәлелдеп берді.
Ал ауызша әдеби тіл (Р. Сыздық тұжырымы бойынша) ауызша тараған әдеби
тілдің басты белгілерінің бірі – образды, экспрессивті элементтерді молынан
қолдану, осы арқылы тыңдаушыны ұйыиу, өзіне қарату, әсер ету. Осы бағытта
ХХ ғасыр басындағы ғылыми-көпшілік стильді қалыптастыруда дереу және өте
ұтымды жалғастырылды. Бұны А. Байтұрсыновтың, Қ. Жұбановтың, Қ.
Кемеңгерұлының, Т. Шонанұлының, Ж. Аймауытовтың,
Х. Досмұхамедұлдарының сол кезеңде жазылған еңбектерден алынған
тілдік фактілер дәлелдейді.
Осы айтылғандарға байланысты төмендегідей қорытындылар шығарылады:
1. қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесі маңызды ғылыми
еңбектер арқылы талданды, әсіресе мерзімді баспасөз тілі, көркем әдебиет
тілі, әдеби тілдің тарихы, оның қалыптасу кезеңдері, әдеби тіл деген
терминнің нақты критерийлерін айқындау мәселесінде негізгі дереккөздерге
айналды;
2. қазақ әдеби тілі фукционалдық стильдерін тармақтарға бөлу, жүйелеу
мәселесінде қазақ тілші ғалымдары орыс тіл біліміндегі көзқарастардың
ықпалында болды. Бұл туралы Р. Сыздық былай деп жазған болатын: Сонымен
көптеген өзге тілдер сияқты, қазақтың қазіргі ұлттық жазба әдеби тілінің де
бұл күнде функционалдық стильдері: көркем әдебиет стилі, публицистикалық,
ғылыми (немесе ғылыми-техникалық), эпистолярлық стильдер және ресми іс-
қағаздары мен кеңсе қағаздары стилі деп жіктелетін болса, оларды бір-
бірінен ажырататын тілдік белгілері болулары керек. Бұлар жөнінде
стилистика мәселесімен айналысқан зерттеушілер біршама пікірлер айтып,
фактілерді көрсетіп келді. Жасыратыны жоқ, олардың дені орыс тілінің
функционалдық стильдерін сөз еткен еңбектерден алынған. Сірә, бұған, бір
жағынан, публицистикалық, ғылыми әдебиеттің және ресми іс-қағаздарының
көбінесе орыс тілінен аударма түрінде ұсынылып келгендігі себепкер болса,
екіншіден, функционалдық стильдер табиғатының тіл-тілдің қай-қайсында да
кейде бір шамада болып табылатындығы да ықпал еткен болар [4, 35 б.].
Осының нәтижесінде қазақ әдеби тілі стильдерінің кейбірін арнайы зерттеу
назардан тыс қалып қойды. Бұл ғылыми-көпшілік стильге тікелей қатысты.
3. әдеби тілдің функционалдық стильдерін, оның ішінде, әсіресе, ғылыми
стиль мен оның ішкі тармақтарын тыңнан зерттеудің өзектілігі туындап отыр.
Бұл, біріншіден, Қазақстан Республикасындағы тіл саясаты мен тіл
стратегиясына байланысты; екіншіден, ғылыми-көпшілік стильді
антропологиялық лингвистика, когнитивтік лингвистика, мәтінтану,
әлеуметтік лингвистика салаларымен тығыз байланыста қарастыруда өзектілік
танытылды. Осының нәтижесінде ғана және ғылыми-көпшілік стильдің алғашқы
үлгілерімен салыстыру арқылы қазіргі кезеңдегі ғылыми-көпшілік стильдің
тілдік-стильдік белгілерінің қандай дәрежеде және қандай сипатта болатынын
дәлелдеуге болады.
1.2 Ғылыми стиль және ғылыми-көпшілік стиль туралы көзқарастар
Әлемдік лингвистикада, орыс тіл білімінде ғалымдардың көпшілігі өз
еңбектерінде ғылыми-көпшілік стильді ғылыми стильдің подстилі (ішкі шағын
стилі, ғылыми стильден тарамдалатын тармақ) ретінде қарауы классикалық
дәстүрге айналған. Қазақ ғалымдары да осы дәстүрден айнымай, аталған
бағытты ұстанып келе жатыр. Бұл бағыттың қалыптасуы экстралингвистикалық,
объективті факторларға негізделген деп санауға болады. Бірақ қазіргі кезде
жаңаша талдау бағыттары да бар. Ғалым Р. Сыздық бұл жөнінде былай деп
жазады: Стиль түрлеріне ажыратуда да қазақ мамандары осы жолмен кеткен:
функционалдық стильдердің қалыптасуы мен даму заңдылықтарын зерттеудің
негізгі көзі тілдің қолданысы (речевые контексты) болып табылады, бұл
қолданыстар белгілі бір жанрға тән болып келеді деген сияқты немесе жанрға
қатысты бөлінген стильдер айқынырақ танылады дегендей орыс тілі
зерттеушілерінің тұжырымдарын басшылыққа алып, қазақ тілінің де мақсаттық
стильдерін жанрлық негізде тармақтайды: публицистикалық әдебиет жанры
публицистикалық стильді, көркем әдебиет үлгілері көркем әдебиет стилін, сол
сияқты ресми іс-қағаздары мен кеңсе тілінің стилі, ғылыми-техникалық
әдебиет стилі деп ажыратады [ 10, 157 б.].
Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебеге ие болуына, Қазақстан
Республикасындағы тіл саясатына байланысты бүгінгі таңда ғылыми-көпшілік
стильде жазылған мәтіндер көбейді. Алайда осы мәтіндер қай стильге жатады,
ғылыми стиль ме, публицистикалық стиль ме, әлде жаңаша стиль түрі ме деген
заңды сұрақ туады.
Зерттеуші М.Т. Мукашева өзінің жұмысында ғылыми-көпшілік басылымдарды
мамандандырылған, арнайы мамандандырылған және мамандандырылмаған деп
жіктейді [11, 5 б.]. Біз осы аталғандардың ішінде ғылыми-көпшілік стильдің
диахронды және синхронды жай-күйін анықтап, қазіргі кезеңдегі ғылыми-
көпшілік стильдің тілі бойынша ғылыми тұжырымдар жасау үшін
мамандандырылған емес басылымдардағы ХХ ғасырдың 20-30 жылдары, 1950-80
жылдары, сондай-ақ қазіргі кезде жарияланған (Ақиқат, Жас Алаш, Абай,
Қазақстан әйелдері, Ай, Егемен Қазақстан Заң газеті Қазақстан-
Zaman және т.б) ғылыми-көпшілік мазмұндағы материалдарды және белгілі бір
ғылым саласына арналған ғылыми жинақтардағы материалдарды негізгі объекті
етіп аламыз. Мұнда ғылыми-көпшілік мазмұнды мамандандырылған емес
басылымдарға ғылыми мазмұндағы шындыққа негізделген, шындық фактілерді
көрсететін хронометриялық, статистикалық ақиқат материалдарға негізделген,
негізгі мақсаты басым көпшілікке бағытталған мақалалар жатады.
Қазіргі қазақ тіл ғылымында өріс алып отырған жаңа ғылыми бағыттарға
(антропологиялық лингвистика, когнитивтік лингвистика, мәтінтану, жанр
онтологиясы) сәйкес тың тұрғыдан зерттеуді талап ететін мәселелердің бірі –
қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің ішкі жүйесі, ішкі подстильдік
тармақтарға топтастырылуы.
Қазақ лингвистикасында қоғамның әлеуметтік қажеттілігіне қарай қарым-
қатынас жасау функциясы, хабарлау, ақпаратты жеткізу функциясы және әсер
ету функциясы бойынша тілдік құралдардың стильдік тармақтарға бөлінуіне
В. Виноградовтың тілші ғалымдарға жақсы таныс анықтамасы негіз болғандығы
белгілі. В. Виноградов былай деп айтқан болатын: При выделении таких
важнейших общественных функций языка, как общение, сообщение и
воздействие, могли бы быть в общем плане структуры языка разграничены такие
стили: обиходно-бытовой стиль (функция общения); обиходно-деловой,
официально-документальный и научный (функция сообщения); публицистический и
художественно-беллетрический (функция воздействия) [12, с. 12].
Қазақ тілші ғалымдары осы В. Виноградов және басқа да стилистиканы
зерттеген орыс ғалымдары айтқан пікірлердің ізімен жүріп, стильдік
тармақтардың атауларын да, түрлерін де дәстүрлі қалыпта сақтап қалды.
Дәстүрлі түрде қалыптасқан жіктемелердің ішінде нақты түрде аталатыны
ғылыми стиль және оның ішінде подстилі ретінде аталатыны ғылыми-көпшілік
стиль болса, бұларды талдап зерттеу мәселесі де, олардың жағдайы да орыс
тіл білімінен алынған көзқарас деңгейінде қалып қойды. Нақты айтқанда,
қазіргі кезде функционалдық стильдер қатарында ғылыми стиль және ғылыми-
көпшілік стиль деген ұғымдар бар, ал олардың басты белгілері классикалық
қағидаларда қалып қойды. Ғылыми-көпшілік стиль туралы айтылғанда, оның
нақты тілдік-стильдік белгілерін анықтап алу қажет болғанда, біздің
табатынымыз – академик Р. Сыздықтың ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы ғылыми
әдебиеттің алғаш қалыптаса бастаған кезіндегі нұсқалардың тілі жөнінде
айтқан түйіндері ғана. Шындығына келгенде, қазіргі кезде, ғылыми-көпшілік
мазмұнда жазылатын ғылыми мәтіннің көлемі көп. Ал олардың қандай тілдік
ерекшелігі бар екендігі әлі де анықталмай отыр.
Тіл біліміндегі зерттеу еңбектеріне сүйенсек, жалпы стилистиканың
ғылыми пән ретінде қалыптасу тарихы шамамен ХХ ғ. 20-30 жж. бастау алса, ал
оның негізгі тармақтарының бірі – функционалдық стилистика 50-жылдардан
бері зерттеліп келеді. Ресейде стилистика ғылыми тұрғыдан зерттелу мәселесі
XVIII ғасырда басталды. Ол тікелей М.В. Ломоносов есімімен байланысты.
Бұдан кейін С.Т. Аскаков, Ф.И. Буслаев, А.А. Потебня, А.Н. Веселовский
еңбектерінде сөз болған. ХХ ғасыр басында стилистика таза ғылымның нысаны
ретінде зерттеле бастады, тілдің функционалдық қызметін жан-жақты зерттеу
нәтижесінде функционалдық стилистиканың негізі қаланды.
Функционалдық термині тіл білімінде әр түрлі қолданысқа ие. Ең алдымен,
функционалдық термині тілдік терминдік жүйеде де, сөйлеу тілінің жүйесінде
де қолданылады. Тілдік терминдер жүйесінде бұл термин қызмет мағынасында
қолданылады да, тілдік бірліктің сөйлем ішіндегі атқаратын қызметін
белгілейді, ал сөйлеудің терминдік жүйесінде тілдік бірлік арқылы берілетін
ойдың мәні мен мағынасын анықтайды.
Р. Сыздық функция сөзінің мағынасы мақсат, арнау ұғымдарына
саятынын айтып, функционалдық стильді мақсаттық стиль деп атап, оның
мәнін ашады: Ең алдымен, мақсаттық стиль дегеніміз тек қана тілдік
категория (құбылыс) болып табылады. Екіншіден, ол тілдің әлеуметтік
өміріндегі қарым-қатынастың бар саласында қолданылатын коммуникативтік
қызметіне байланысты болады. Сөйтіп, стиль дегеніміз тілдің өзіне емес,
қолданысына (речьке) қатысты болғандықтан, ол әлеуметтік сұраныстың
мақсатына, оның ішінде әдебиеттің жанрлық түрлеріне қарай ажыратылуы ғана
емес, жұмсалу түріне (ауызша немесе жазбаша), жұмсалу сипатына (салтанатты
жай), айтылу бояуына (әзіл-сықақпен, қатаң сынмен) т.т қарай бөлінуі де
ескеріледі [10, 156 б.].
Берілген анықтамадан стиль ұғымы тілдік құбылыс екені және стиль
тілдің әлеуметтік сұранысына қарай белгілі бір өмір саласында мақсат түріне
сай қолданылытыны айқындалады.
Функция ұғымы тіл бірлігінің мақсатқа сай қызметін білдірсе, ал
стиль ұғымы, ғалымның айтуынша, әлдеқайда кең. Ол тек шығарманың жанрын
ғана емес, тіл бірлігінің жұмсалу түрін, сипатын, айтылу бояуын да қамтиды.
Демек, тіл бірліктерінің стильдік қолданысын әр қырынан алып қарастырудың
бағыттары тілдің жаңа сапасы мен мүмкіндігін ашады. Қазақ тіл білімінде
функционалдық стиль түрлері жанр түрінде жан-жақты зерттелді. Бірақ зерттеу
нысаны ретінде стиль түрлерінің қалыптасу кезеңі мен нақтыланған кезеңі
алынып отырды. Ал стиль түрінің дамуы, өсуі, басқа стиль түрлерінен жігінің
ажырау кезеңі зерттеу бағыты бола қоймады. Жалпы даму процесін, сатыларын
зерттеу қажет екені белгілі.
Б. Әбілқасымов: ... алғашқы баспасөзіміздің қазақ әдеби тілін
қалыптастырудағы рөлі әңгіме болғанда, ең алдымен, олардың әдеби тілдің
бұрын болмаған стильдерін дамытудағы атқарған қызметі тұрғысынан сөз
етуіміз керек сияқты,-дейді [13, 37 б.].
Г.Ш. Ерназарова Б. Әбілқасымовтың пікірімен келісе отырып, былай дейді:
Алғашқы қазақ газеттері әртүрлі жанрдағы шығармаларды жариялады. Бұнда
көркем әдеби шығармалар да, іс-қағаздары да, публицистиканың әртүрлі жанры
жарық көрді. Сондықтан Б.Әбілқасымовтың алғашқы қазақ газеттерін әр
стильдің даму негіздері, көздері деп қарастыру керек деген пікірімен
келісуге болады [14, 20 б.].
Алғашқы қазақ газеттерінде барлық стиль түрлері өзара қабаттасып жатты.
Екіншіден, осы арқылы бір-бірінен жіктелу, саралану үстінде болды.
Осылайша, алғашқы қазақ баспасөзі бірнеше стиль түрлерін жинаған, сақтаған
мол мұра болып табылады.
Сондықтан алғашқы қазақ газеттерін көркем әдебиет стилін дамытушы
қызметі тұрғысынан, ал публицистика және іс-қағаздары, ғылыми стильдерін
қалыптастырушы қызметі тұрғысынан бағалау қажет.
Жоғарыда аталып өткендей, стиль қоғамның белгілі саласында тілдің
мақсатты түрде қолданылуы болса, стиль түрлерін ажыратушы шарттарды
сырттан, тілден тыс факторлардан анықтау қажет.
Стиль түрінің қалыптасу кезеңінде бірнеше стильге тән белгілер
қабаттасып жүреді. Бірақ негізгі ерекшеліктердің жігі ажыратылып, даралана
бастайды. Оны тіл бірліктерінің қолданылу жиілігінен байқауға болады. Ал
стильдік белгінің нақтыланып, тілдік бірліктерінің жүйеленуі уақытты,
дамуды қажет етеді. Сондықтан стильдік белгі нышанының толыққанды сипатқа
ие болуы тиісті саладағы тіл қолданысының артуымен байланысты. Әрбір стиль
түрінің даму қарқыны сыртқы факторларға, қоғам қажеттілігіне, оның
сұранысына тәуелді.
Жалпы тіл жүйесінде қандай стильдердің бар екендігі туралы сұрақ
толығымен әлі шешімін тапқан жоқ. Орыс тіл білімінде функционалдық
стильдердің саралануы жөнінде пікірлер әртүрлі. Мәселен, В.П. Мурат
В.В. Виноградовтың көзқарасын басшылыққа ала отырып, стильдің ауызекі-
әдеби, газеттік-саяси, ресми-іскери, ғылыми және кәсіби-техникалық,
қарапайым сияқты түрлерін атап өтсе, М.Н. Кожина стильдерді ғылыми, ресми-
іскери, публицистикалық, ауызекі сөйлеу, әдеби деп бөледі. Ал Д.Э.
Розенталь функционалдық стильдерді екі топқа бөледі: кітаби стиль және
ауызекі сөйлеу стилі. Мұнда кітаби стильдің тармақтары ретінде ғылыми,
көркем әдебиет, ресми-іскери, публицистикалық стильдер қарастырылады.
Қазақ ғалымдарының да функционалдық стильдерді топтастыруда пікірлері
біртекті еместігін байқауға болады. Мәселен, М. Балақаев,
Е. Жанпейісов, М. Томанов, Б. Манасбаевтардың авторлығымен шыққан Қазақ
тілінің стилистикасы атты еңбекте стильдің ауызекі сөйлеу және кітаби-жазу
сияқты екі түрі көрсетіледі. Бұлардың өзі ішінара бірнеше стиль түріне
бөлінеді.
Сондай-ақ, көрнекті қазақ лингвистері М. Балақаев, Р. Сыздық және
Е. Жанпейісов Қазақ әдеби тілінің тарихы атты еңбегінде кейбір
стильдердің пайда болуына ХІХ ғасырдың ІІ жартысындағы әдебиеттік дәстүр
негіз болғанын айта кетіп, 1930 жылдардан кейін ресми іс-қағаздар тілінің
стилі, публицистикалық стиль, көркем әдебиет тілінің стилі және ғылыми-
техникалық стильдердің біржола қалыптасқанын айтқан.
Стиль мәселесін зерттеуші ғалымдар В.В Виноградовтың стильге берген
анықтамасын негізге алады: Стиль – это общественно осознанная и
функционально обусловленная внутренне объединенная совокупность приемов
употребления, отбора и сочетания средств речевого общения в сфере того и
иного общенародного, общенационального языка, соотносительная с другими
такими же способами выражения, которые служат для иных целей, выполняет
иные функции в речевой общественной практике данного народа [15, с. 11].
Берілген анықтамадан шығатын қорытынды - әрбір функционалдық стиль бір-
бірімен өзара тығыз байланысты:
1. функционалдық стиль ұғымы қоғамдық тұрғыдан танылған, мойындалған
тілдік құралдардың шоғырлануын негіз ететіндіктен лингвистикалық
әлеуметтануға қатысты;
2. функционалдық стиль нақты мақсатқа қызмет етеді;
3. стиль үшін арнаулы тілдік құралдар іріктеліп, таңдалып алынады;
4. белгілі бір стильдің ерекшеліктерін басқа тармақтармен салыстыру
немесе қарама-қарсы қою арқылы анықтауға болады;
Осы орайда көрнекті ғалым Р. Сыздықтың функционалдық стильге берген
анықтамасын көрсете кеткен жөн: Тілдің функционалдық стилі дегеніміз -
әдебиеттің белгілі бір жанрына немесе әлеуметтік іс-әрекеттің белгілі бір
саласына (мысалы, ресми стиль, кеңсе стилі, телеграф стилі деген сияқты), я
болмаса қоғам тіршілігіндегі белгілі бір ситуацияға (мысалы, салтанатты
стиль, сыпайы стиль т.т) сәйкестендіріліп қалыптасқан тұлға-тәсілдер
жүйесі, семантикасы мен экспрессиясы жағынан біршама тұйықталған (әр
стильге іріктелген) тілдік құралдар тобы [16, 24 б.].
Ғалымның ойынша, тілдің функционалдық стильдері ең алдымен оның әдебиет
жанрына қарай ажыратылған тарамдары. Сондай-ақ Р. Сыздық қазақ тілінің осы
күнгі стильдік тарамдалуының басы ХІХ ғасырдың ІІ жартысына тура келетінін
атап, көркем әдебиет стилі, публицистикалық стиль, жартылай ғылыми стиль,
ресми-іс қағаз стилі және эпистоляр стильдерін көрсетеді.
С. Исаев стиль жөнінде: ... стиль ең алдымен қолданылуда өзіндік
ерекшеліктері бар тілдік элементтер жүйесі немесе әдеби тілдің өзіндік
сөздік құрамы, грамматикалық тұлғалары бар сараланған бір бөлігі. Стиль
әдеби тілдің даму барысында қалыптасады,-деп ой қорытады [17, 67 б.].
Көптеген зерттеушілер стиль деп тілдің құрылымдық-функционалдық
варианттарын атайды. Демек, белгілі бір адам әрекеті саласының түріне қарай
тіл бірліктерінің қалыптасқан қолданысы болады. Олардың таңдалуы мен
жүйеленуі белгілі бір заңдылықтарға бағынады. Жүйелі және тұрақты түрдегі
қолданысы стиль түрін қалыптастырады.
Функционалдық стильдің жекелеген тармақтарының дамуы тілдің ішкі
заңдылықтарымен қатар, тілден тыс факторларға да тікелей байланысты. Яғни
қарым-қатынастың жеке-жеке салаларында пайдаланылатын тілдік құралдардың
арасындағы жүйелі, тұрақты сипаты мен айырмашылықтарын қоғамда болатын
әлеуметтік-саяси, мәдени-қоғамдық өзгерістермен сабақтастықта алып,
қадағалап отыру қажет. Өйткені тілдік құралдардың мақсатты стильдік ішкі
тармақтарға саралануы коммуникативтік қызмет аяларының дифференциялануымен
тығыз байланысты. Ал тілдің коммуникативтік қызметі қоғамдық өзгерістерге
тәуелді болады.
Орыс тіл білімінде функционалдық стильге тән ерекшеліктерді анықтаудың
екі түрлі әдісі қалыптасқан. М.Н. Кожина әр стильді сөйлеу (речь) түрі
ретінде алып, ондағы грамматикалық категориялардың кездесу жиіліктерін
анықтаудың қажеттігін айтады. Бұл, әрине, әр стильдің ерекшелігінен шығатын
мәселе. Ол жөнінде ғалым: Егер де функционалдық стильдердің ерекшеліктерін
зерттеу мәселесі сапалық әдістер арқылы жүзеге асса, стильдердің сөйлеу
құрылымын зерттеу үшін статистикалық әдістерге жүгінуге тура келеді,-дейді
[18, с. 8].
Жеке стильге тән ерекшелікті анықтауда экстралингвистикалық факторлар
міндетті түрде есепке алынады. Олар тілдік бірліктердің қолданылу сипатын
түсініп, дұрыс бағалауға мүмкіндік береді. М.Н. Кожина: Назначение той или
иной формы общественного сознания и вида деятельности, их специфика, как и
специфика соответствующих форм мышления, обусловливают специфику
определяемых или функциональных стилей речи, закономерности
функционирования в них языковых средств и их речевую организацию,-дейді
[18, с. 61].
Демек, бұдан шығатын қорытынды: тіл бірліктерінің қолданылу жиілігі мен
экстралингвистикалық факторларды өзара байланыста қарастыру арқылы стильдік
ерекшеліктерді сипаты мен формасына қарай жекелеген категорияларға
топтастыруға болады. Бірақ осы жерде бір мәселе назардан тыс қалатын
сияқты. Ол – автор. Автор-публицист қоғамдық сананы қалыптастырушы, оған
ықпал етуші жеке тұлға ретінде әр мәселеге өз бағасын беріп, өз ұстанымын
анықтайды. Ол жалпыға бірдей белгілі тәсілдерді қолданумен қатар, өз
қолтаңбасын да қалдырады. Бұл қолтаңба жекелеген сөздердің қолданысынан
немесе сөз саптаудан көрінеді. Сондықтан стильдік категориялардың сапасы,
мазмұны авторға тәуелді өзгеріп, жаңаша реңк алуы да мүмкін.
Бұл тұста автор ұстанымын, сөз қолданысын анықтайтын фактор белгілі бір
қоғамдық-әлеуметтік шындық, тарихи орта екенін есте сақтау керек.
В. Виноградовтың пікіріне көңіл бөлсек: ... проблема авторства должно
тесно связываться с научной разработкой и подлинно научным, то есть
опирающимся на истинно историческую теорию развития разных форм
общественного сознания, разных форм искусства, исследованием специфики
индивидуального словесно-художественного стиля на фоне общей истории
литературных стилей [19, с. 19]. Яғни, автор мәселесі қоғамдық сана мен
өмірдің әртүрлі формаларының дамуы туралы ғылыми тұжырымдалған тарихи
теорияға негізделіп, жалпы әдеби тіл стильдерінің дамуы мен жеке қаламгерге
тән стиль ерекшелігінің өзара байланысы тұрғысынан анықталуы қажет.
Келтірілген пікірден жеке автор шығармаларына тән ерекшеліктерді
анықтап түсіну үшін мына шарттарды негізге алу керек:
1. қоғамдық сананың дамуы жөніндегі тарихи, ғылыми тұжырым;
2. жалпы мен жекенің ара-қатынасы, яғни жалпы әдеби стильдің дамуы мен
жеке автор стилі арасындағы сабақтастық пен айырмашылық.
Стилистикада төмендегідей талдау әдістері қалыптасқан:
1. статистикалық әдіс: жекелеген грамматикалық факторлардың кездесу,
қолданылу жиілігін анықтау (етістіктің грамматикалық формалары,
сөйлем түрлері);
2. сипаттама әдіс: лексикалық құрамын зерттеу, сөздерді лексика-
семантикалық топтарға жинақтау;
3. тарихи-салыстырмалы әдіс: грамматикалық құрылысында болған
өзгерістерге диахрондық, синхрондық сипаттама беру;
4. көркем сөз үлгілерін (троп, фигура) талдау, уәждемесін іздеу;
5. фоностилистика тұрғысынан зерттеу.
Стилистикада ең күрделі мәселелердің қатарына стильдік белгілерді
анықтау жатады. Әсіресе, жеке стиль түріне тән ерекшеліктерді анықтау,
оларды экстралингвистикалық факторлармен байланыстырып, тілдік бірліктермен
берілуін айқындау көп қиындықтар туғызады. Бір стильде бірнеше стиль
белгілері кездесіп жатады.
Бұл экстралингвистикалық факторлар мен стиль түрінің негізгі
коммуникативті мақсатын ескермеумен, сонымен қатар стиль түрлерін өзара
салыстырып, негізгі белгілері мен айырмашылықтарын ажыратумен байланысты.
Стильдік белгілер өзара ұқсас болып келгенімен, бірін-бірі толық
қайталамайтындығын М.Н. Кожина да айтады: ...белгілі бір стильдік белгі
бір немесе бірнеше стильдерде кездесіп жатқанда, сапалық жағынан да
өзгеріске ұшырайды. Сол стильдің жүйелігіне сәйкес жаңа мазмұнға ие болып,
сол стильмен үндес болып келеді [18, с. 99]. Әдеби тіл стильдері ішінде
көркем әдебиет, ғылыми және публицистика стильдері кейбір белгілері бойынша
өзара ұқсап жатады.
Мәселен, В.Г. Костомаров публицистикада кездесетін бұл құбылысқа
мынадай анықтама береді: Публицистикалық стильге стильдік өзгерулер мен
шапшаң қарқындылық тән. Онда ғылыми және көркем әдебиет стилінің
элементтері болады. Олар кейде публицистикалық стильдің тілі ретінде
бекітіледі, кейде әлсірейді. Бұдан газет тілі өзге стильдердің
белгілерінен тұрады деген қорытынды шықпауы тиіс. Бұл публицистикалық
стильдің өзінің құрылымдық принципін жүзеге асыру үшін қажетті
материалдарды іздеу барысында өзге стильдердің белгілеріне жақындауымен
түсіндіріледі [20, с. 210].
Мысалы, нақтылық, дәлділік сияқты стильдік белгілер ғылыми және
публицистикалық, іс-қағаздар стиліне тән болса, эмоционалды-экспрессивтілік
публицистика мен көркем әдебиет стиліне тән. Бірақ олардың тілдік берілу
сипатында, әдіс-тәсілдерінде айырмашылықтар бар.
Д.П. Вовчок функционалдық стиль түрлерін ажыратуда жекелеген
лексикалық, грамматикалық белгілер емес, стильді қалыптастырушы негізгі
белгілер алынуы тиіс дейді. Негізгі белгілерге зерттеуші қоғамдық сананың
формаларын, әрекет ету саласын және қоғамдық қатынастарды жатқыза отырып,
оларға сәйкес келетін немесе жауап беретін лингвистикалық принциптер –
мәтінді құру әдістерін анықтаудың қажеттілігін айтады [21, с. 72].
Стильдік белгілер функционалдық стиль түрін тілдік тұрғыдан толық
сипаттап шығуға мүмкіндік береді. Зерттеу жұмыстарында стильдік қызмет,
стильдік мән деген терминдер жиі қолданылады. Стильдік қызмет деп
белгілі тіл бірлігінің эмоционалды-экспрессивтік бояуды қалыптастыруы, ал
стильдік мән деп көп жағдайда сөздің синтаксистік шартты мағынасы
алынады. Бұл анықтамалар жоғарыда аталған стильдік белгілерді ескеріп те,
ескермей де жасалуы мүмкін. Стильдік мән, Стильдік қызмет тіл
бірлігінің мақсатты қолданысынан туындап, мәтін құрастыруға, белгілі бір
коммуникативті мақсатты жеткізуге қызмет етеді.
Тілдік бірлік мәтін құрылымында берілгенде, яғни басқа тілдік
бірліктердің жүйесінде солармен байланысқа түскенде ғана, стильдік мәнге ие
болады. Олар өзара байланыста белгілі бір стильдік белгіні қалыптастырады.
Бірақ бұдан стильдік белгі тілдік құралдардың жиынтығы деген ұғым тумауы
қажет. Өйткені оларды бір мақсаттың жүзеге асуына бағыттайтын факторлар –
сыртқы факторлар, автор мақсаты.
Бұл жерде стильдік белгі мен тілдік белгілерді бір-бірімен шатастырмау
қажет. Мәселен, публицистикада сұраулы, жақты, жақсыз сөйлемдердің
қолданылуы немесе көркем әдебиет стилінде метафора, синонимдердің т.б.
қолданылуы – бұлар стильдік белгіні қалыптастыратын құралдар. Бірақ олардың
қолданылу жиілігі мен өзара байланысты жүйесін анықтау әдеби норманың
сақталуына, дамуына тікелей ықпал етеді.
Стильдік белгілер (нақтылық, дәлділік, көркемдік, орындылық) әр стиль
түрінде бірдей маңызға ие болмайды. Мысалы, әдеби шығарма үшін көркемдік
негізгі белгі болса, ал ғылыми стиль үшін нақтылық, орындылық бірінші
орында тұрады. Әр стильде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz