Мағжан Жұмабаев қазақ халқының тарихында кәсіптік тұрғыдағы
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық еңбек философия тарихы
мамандығы бойынша жазылған зерттеу болып табылады. Қазақ халқының аса
дарынды сөз шебері, ақыны, ойшылы Мағжан Жұмабаев шығармашылығы тарихи-
философиялық талдаудан өткізіліп, оның тарихи болмысты философиялық
тұрғыдан саралаудағы және тарихи сананы қалыптастыру мен тәрбиелеудегі орны
анықталды. Сонымен қатар, ақын шығармашылығының өзекті мәселесі болып
табылатын адамтанудағы бірқатар жетістіктеріне көңіл бөлінді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан тәуелсіздігін алған күннен
бастап жүріп өткен тарихи жолының тереңіне бойлап, рухани бастауларының
көзін ашып, бар-жоғын түгендеп, өркениетті әлемнің озық ойларынан нәр
жинап, бүгінгі күннің озық талабына сай рухани жаңғыруды мақсат қылып қойып
отыр.
2003 жылы Қазақстан Республикасының 2004-2006 жылдарға арналған Мәдени
мұра кешенді Мемлекеттік бағдарламасы [1] қабылданды. Ол Қазақстан
Республикасының Тарихи-мәдени мұраны қорғау мен пайдалану [2], Мәдениет
туралы [3], Ұлттық мәдени қор мен мұрағаттар туралы [4] заңдарына
сәйкес қабылданып жүзеге асырылуда. Президентіміз
Н.Ә. Назарбаевтың үнемі назарында болып, Ұлт болып ұйысуымыздың темір
қазығы деп бағаланған бұл бағдарламада гуманитарлық-әлеуметтік білімнің
мемлекеттік тілдегі толыққанды қорын қалыптастыру міндеті қойылған. Мұнда
бір жағынан, әлемдік мәдениеттің інжу-маржандарының толығымен қазақ тіліне
аударылуы көзделсе, екінші жағынан, қазақ халқының бай рухани мұрасын дүйім
жұртқа кеңінен таныту және тарату мақсатында оны орыс және басқа да әлем
тілдеріне аудару да қарастырылған. Қазіргі уақытта ерекше назарда болып
отырған осындай кешенді бағдарламаның бастауында Мағжан сияқты әмбебап өнер
иесі тұр. Өйткені, Мағжан сөздің майын тамызған майталман ақын ғана емес,
әр нәрсенің байыбына барып, түбіне бойлай алатын ойшыл және шебер аудармашы
да болған. Ол аласапыран XX ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, туған елімен
бірге қиын-қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге жасап келеді.
Халқымыздың даналық рухы мен биік болмысын тану жолында қазақ ойының
дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл-тұлға Мағжан Жұмабаевтың дүниетанымын
философиялық тұрғыдан сараптау бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.
Қазақтың қандай ойшылын алып қарасақ та, олардың шығармашылығы белгілі
бір тарихи кезеңмен байланысты, қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде
қалыптасқандығын көруге болады. Мағжан Жұмабаевтың философиялық
дүниетанымы мен шығармашылығы XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX
ғасыр басындағы замана қайшылығымен, халқымыздың тарихымен тығыз
байланысты. Оның үстіне поэзия мен терең ойлылықты бір-бірімен тамаша
ұштастырған, солардың өзара кірігу нәтижесінде ерекше сипаттағы
шығармашылыққа қол жеткізген Мағжанның ойлау машығы мен сөз саптау әлемі
қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады. Мағжан
дүниетанымының Шығыс пен Батыс халықтарының философиялық ілімдері мен
поэзиясын өз бойында жинақтап және сол ілімдердің негізінде қалыптасып,
жаңа жол – адам іліміне қарай бағыт сілтеп, Шығыс пен Батыс мәдениетінің
аясында сұқбат құруы, оның шығармашылығының маңыздылығын көрсетеді.
Кеңінен қанат жайып отырған бүгінгі жаһандану кезеңінде, әлем
халықтарының мәдениеті бір-бірімен сұқбат құру мүмкіндігіне ие болған
заманда Мағжанның дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу – өзекті
мәселелердің бірі. Оның шығармашылығында Батыс пен Шығыс өркениеті ерекше
тоғысқан. Мағжан көрсеткен адамгершілік ұстанымдар қазіргі біздің қоғамдық
болмысымызда ерекше сұранысқа ие болып отыр.
Қазіргі замандағы маңызды мәселелердің бірі адамның еркіндігі туралы
болғандықтан, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан мен адамгершілік
қасиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл жолда тарихтан
тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білген жағдайда ғана
елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз.
Халықтың өзіне тән рухани тәжірибесін өз бойына сіңірген ұлттық философияны
сараптау оның өзін-өзі тануына жол ашады.
Зерттеу жұмысының өзектілігін айқындау барысында мынадай тұжырымдарға
мән беру қажет деп есептейміз. Біріншіден, халқымыздың тарихында өзіндік
ізденістерімен, іс-әрекеттерімен із қалдырған ойшылдарымыздың дүниетанымын
тарихи-философиялық талдаудан өткізу халқымыздың рухани болмысын тануға
ерекше үлес қосады; екіншіден, әрбір ойшылды осындай сараптамадан өткізу
ұлттық философияның аясын кеңейтіп, ұғымдарын толықтырады; үшіншіден,
мұндай сараптау тарихи және рухани сабақтастықты нығайтып отырады. Ал ол өз
тұрғысынан ұлттық ойлаудың үздіксіз дамып, ұдайы жаңарып, жаңғырып отыруын
қамтамасыз етеді. Төртіншіден, өткенді тану, оның қисынына бойлау
қоғамымыздың берік болашағын қалыптастыруға негіз болады.
Осындай аса маңызды қоғамдық жұмыстарды атқаруда Мағжан тәжірибесі,
ақыл-ойы, ұстанымдары үлкен септігін тигізеді деп ойлаймыз. Өйткені Мағжан
өз болмысында халықтың кешегі тарихын өз заманындағы әлеуметтік хал-
ахуалдың жағдайымен табысты ұштастырып, болашаққа қол созып, оған жол
сілтей алған аса сирек дарын иесі. Мағжан өлеңдерін оқыған сайын онымен
күнде тілдескендей, қауышқандай әсер аласың. Жалпы, Мағжан сөз құдыретін
жан-жақты игерген ақын. Өз заманынан, өз ортасынан әлде қайда озып, бүкіл
адамзаттық мәдениет пен ғылымның деңгейіне көтеріліп, жалпы адам болмысының
заңдылықтарын жете білген және меңгерген ойшыл-ақынның шығармашылығы
бүгінгі рухани мәдениетімізде өзіне лайықты орнын тауып, тәуелсіздігімізді
одан әрі нығайтуға үлес қосуда. Мағжан – философ ақын ретінде ерекше ойлау
машығына ие ойшыл. Оның шығармашылығы философиялық ойлаудың ерекше
поэтикалық түрі болғандығын көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мағжантану қазіргі уақытта әдеби-мәдени
саладағы жан-жақты дамыған, тарихи дәстүрі мен тәжірибесі мол ғылыми
арнаның біріне айналып отыр. Оның дамуында бірнеше маңызды
кезеңдерді бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең – XX ғасырдың бас кезінде Жүсіпбек Аймауытов, Қошке
Кемеңгерұлы, Смағұл Садуақасов, Мұхтар Әуезов есімдерімен байланысты.
Мағжан шығармашылығы туралы алғашқы сыни мақалалар, жылы лебіздер мен
толғаныстар осы жылдары жазылды.
Екінші кезең – Кеңес өкіметінің саяси дәуірлеу уақытына дөп келді.
Сондықтан Мағжан шығармашылығы туралы кең көлемде зерттеулер жүргізілмеді.
Үшінші кезең – Қазақстанның тәуелсіздік алуымен басталды. Тәуелсіздік
жылдарындағы Мағжантанудың бастапқы ерекшелігі – оның шығармашылығы әдебиет
танудан басқа да гуманитарлық ғылымдардың зерттеу нысанына айналып,
ұғымдық, мағыналық аясының кең көлемде анықтала бастауы.
Мағжан дүниетанымының психологиялық, педагогикалық, мәдениеттанымдық
қабаттары арнайы зерттеудің нысанына айналды. Бұл Мағжантанудың өрісін
кеңейтіп, оның қоғамдық рухани маңызының терең ашылуына жағдай жасауда.
Мағжан шығармашылығы Қ.Б. Жарықбаевтың [5, 6 б.] Ә. Нысанбаевтың [7] Ә.
Дербісалиевтың [8] еңбектерінде байырғы әдеби үрдістен басқа қырда
талданып, оның бұрын белгісіз болған жаңа қырлары ашыла түсуде. Соңғы
жылдары Мағжан романтизмі мен символизмі де көп сөз болуда.
Тәуелсіздік алғаннан бері М. Жұмабаевтың шығармашылығының әртүрлі
мәселелерін қарастыратын бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалды.
Олардың қатарына Г.А. Есмагулованың Идея свободы в мировоззрении Магжана
Жумабаева [9], Р.Н. Көшенованың Мағжан Жұмабаевтың педагогикалық
көзқарастары [10], Ж.Н. Сабированың Мағжан Жұмабаевтың психологиялық
көзқарастары [11], И.М. Кутуходжаевтың
М. Жұмабаевтың мәдениеттанымдық көзқарастары [12], С.Г. Сенкібаевтың М.
Жұмабаевтың тәлімдік мұраларын мектептік оқу тәрбие үрдісінде пайдалану
жолдары [13] тақырыпты зерттеулерін жатқызуға болады.
М. Жұмабаев Педагогика кітабының авторы ретінде өте жақсы, жан-жақты
ойластырылған, әрбір тұжырымы дәлелденген тәрбие ілімін жасады. Бұл Мағжан
тұлғасының ғылыми жұмыстар саласындағы көрнекті табысы. Оған педагог
ғалымдар жеткілікті түрде көңіл аударған. Дегенмен, бұл салада Мағжан қол
жеткізген табыстарды жан-жақты саралау әлі де қажет деп есептейміз.
Мағжанның психологиялық көзқарасын зерттеу бастау алды, бірақ одан әрі
жалғастыруды керек ететін тұстары әлі де баршылық.
Соңғы жылдардың ең бастапқы жетістігі – М. Жұмабаев шығармашылығын
философиялық тұрғыдан зерттеу. Әрине, бұл өте қызықты және берері мол
үрдіс. Мағжанның әр өлеңі өзінше бір әлем, сондықтан онда философиялық
дискурс өте мықты орын алған, соны оқи алсақ, көпшілік назарына
ұсына алсақ, нұр үстіне нұр болатыны сөзсіз.
Мағжан өмір сүрген замандағы ойшылды толғантқан әлеуметтік мәселелерді
философиялық тұрғыдан талдау барысында біз негізінен ақынның өз
шығармаларына сүйендік. Мағжан шығармаларының тарихи маңызы зор, ақын өзін
толғантқан әрбір қоғамдық мәселеге өз көзқарасын, өзінің қатынасын анық,
айқын, бірақ көркем сөз түрімен беріп отырған.
Мағжан дүниетанымына Шығыс пен Батыс мәдениеті бірдей әсер етті.
Сондықтан оның дүниетанымына тарихи-философиялық тұрғыдан баға беру
барысында Батыс пен Шығыс мәдениетінің ерекшеліктерін салыстырмалық
сараптамадан өткізген авторлардың зерттеу жұмыстарына және жалпы философия
тарихы бойынша зерттеу жүргізіп, көзқарас қалыптастырған ғалымдардың
еңбектеріне сүйену қажеттілігі туындап, ғылыми методологиялық жағынан
отандық авторлардың еңбектерінің көп көмегі тиді. Әсіресе, зерттеу
барасында бағыт-бағдар болған еңбектердің қатарына Ж.М. Әбділдиннің [14],
Ә.Н. Нысанбаевтың [15], Қ. Әбішевтің [16], Т. Әбжановтың [17],
А.А. Хамидовтың [18], Г.Г. Соловьеваның [19], Г.К. Шалабаеваның [20],
М.З. Изотовтың [21], А.Қ. Қасабектің [22], Т.Қ. Рысқалиевтің [23],
С.Б. Нұрмұратовтың [24], Қ.Ш. Нұрланованың [25] ғылыми-
философиялық еңбектері жатады.
Біз өз жұмысымызда қазақ философиясының тарихын зерттеуде қол жеткізген
нәтижелерді жан-жақты пайдаландық. Қазақ халқының дүниетанымына зерттеу
жүргізіп, оған объективті баға беруге үлес қосқан, өзіндік өзгеше пікір
қалыптастырған еңбектердің қатарына Ж.М. Әбділдиннің [26], Ә.Н.
Нысанбаевтың [27], Қ.Ш. Нұрланованың [28], С.Б. Нұрмұратовтың [29], Ж.С.
Орынбековтың [30], О.А. Сегізбаевтың [31], А. Тайжанұлының [32], Д.
Кішібековтың [33], Н.Р. Мұсаеваның [34], Ғарифолла Есімнің [35],
Н.Ж. Байтенованың [36], Ж. Алтаевтың [37], Т.Х.
Ғабитовтың [38],
Ж.Ж. Молдабековтың [39] шығармалары мен ғылыми мақалаларын жатқызуға
болады.
Бүгінгі күнге дейін Мағжан Жұмабаев дүниетанымына философиялық талдау
жасаған жұмыстардың бар болуына қарамастан, ұсынылып отырған бұл еңбекте
ақын шығармашылығындағы бұрын-соңды назар аударылмай келген бірқатар
мәселелерге көңіл бөлінді. Мағжандай ойшылдың дүниетанымын тарихи-
философиялық тұрғыдан зерделей түскен сайын оның ерекше ойлау мәдениетіне
бойлай түсетінімізге күмән жоқ.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ философиясы тарихындағы Мағжан Жұмабаевтың
орнын анықтап, республикадағы тарихи сананың дамуы мен қалыптасуындағы
ықпалын көрсету және Мағжан дүниетанымының біртұтастық тиянақтылығын
айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
– философ ақын Мағжан Жұмабаев дүниетанымының қалыптасуына негіз болған
рухани қайнар көздерді анықтау;
– Мағжанның әлеуметтік-философиялық танымының қалыптасуына ықпал
жасаған қоғамдық қарама-қарсылықтарға философиялық тұрғыдан
талдау жасау;
– Мағжанның өмір мен өлім қарама-қарсылығын пайымдаудағы негізгі
пікірлерін анықтау, адам болмысындағы Мағжан анықтаған иррационалды
мүмкіндіктерді саралау және олардың адам өміріндегі рөлін көрсету;
– ақын шығармашылығындағы ұлттық болмыстың негізгі сипаттарын
айқындау және оның пікірінше ұлттық болмыс пен тыныс тіршіліктегі қол
жеткізуге ұмтылыс жасайтын құндылықтарды анықтау;
– Мағжанның тарихи процес пен оны танудағы өзіндік ұмтылыстарын
сараптау;
– білім және ұлттық тәрбиенің құндылықтық табиғатын анықтап, оның
тұлғаның қалыптасуындағы рөлін көрсету.
Зерттеу нысаны – Мағжан ақын өмір сүрген кезеңдегі қоғамдық қатынастар,
ондағы қарама-қарсылықтар мен оларды шешуге деген ұмтылыстар.
Зерттеу пәні – Мағжан шығармашылығындағы тарихи-философиялық танымдық
үрдістер.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Қазақ
философиялық ойлау мәдениетіндегі Мағжан Жұмабаевтың орнын анықтап, ондағы
философиялық концептілерді түсіндіруде автор дәстүрлі методологиялық
негіздерге сүйенді. Атап айтқанда, жұмыста автор абстрактылықтан нақтылыққа
өту және тарихилық пен логикалықтың бірлігі принциптерін, талдау мен
жүйелеу, индуктивті мен дедуктивті, түсінік беру тәсілдерін қолданды.
Ғылыми зерттеуде әдебиет саласындағы ғалымдардың тұжырымдамаларымен
қатар отандық және шетелдік мамандардың философия тарихын объективті
тұрғыда қарастыруының тәжірибелері кеңінен қолданылды.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– Мағжан Жұмабаевтың тарихи-философиялық дүниетанымының қалыптасып,
дамуына рухани, тарихи және теориялық негіз болған ізденістер мен ой
ағыстары және XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ болмысы кеңмәтінінде
талданды;
– Мағжанның ерекше сипаттағы ойшылдық болмысына қатты әсер еткен ұлттық
құндылықтардың негізгі сипаттары анықталып, оған замандық тұрғыдан баға
берілді және сол тарихи дәуірдегі ойшылды толғандырған негізгі тарихи
үрдістер анықталды;
– Мағжанның тарихтағы адам туралы өзіндік ерекшелігі бар концепция
жасағандығы және оның біртұтастығын жан-жақты негіздегендігі көрсетілді;
– адамның әлемге қарым-қатынасы аясында мәңгілік мәселе болып табылатын
өмір мен өлім коллизияларын анықтаудағы Мағжанның қайталанбас ойлары
сарапталды;
– Мағжанның көптеген тарихи тұлғаларға баға бере отырып, заман ағымын
бағамдап, кешегі, бүгінгі, болашақ уақытты бағалай отырып, тарихи болмыс
пен сананың қалыптасуына тірек, негіз болатын тетіктерді анықтағандығы және
қоғамның дамуында тарихи сананың маңызды рөл атқаратындығын көрсеткендігі
нақтыланды;
– Мағжан адамның тұлға, азамат, ерекше сипаттағы дарын иесі болып
қалыптасуы үшін білімнің аса қажетті құндылық екендігіне көңіл аударғандығы
және отандық философияда алғашқылардың бірі болып, білімді адамды
өзгертетін, қайтадан жасайтын, түлететін құндылық ретінде
бағалағандығы
көрсетілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар. Автор өзі қол жеткізген
тың ғылыми нәтижелер ретінде көпшілік алдында қорғауға мынадай негізгі
тұжырымдарды ұсынады:
– Мағжан Жұмабаев Батыс пен Шығыс мәдениетінің, қазақтың көшпелі
өркениетінің әртүрлі, көпжақты рухани, мәдени, әлеуметтік, теориялық,
тарихи ықпалын көре отырып, ешкімге ұқсамайтын, өзіндік ерекшелігі мол,
дара дүниетаным қалыптастырды. Соның арқасында философиялық мәні жоғары,
тәлімдік, тәрбиелік қуаты мол ұлағатты шығармашылықты дүниеге келтірді.
Яғни, Мағжан Жұмабаев жеке мен жалпының, нақтылық пен абстрактылықтың,
тарихилық пен логикалықтың өзара кірігуі, қоян-қолтық араласуы, бірігуі
нәтижесінде пісіп жетілген ойшыл ақын, философ.
– Мағжан XX ғасырдың бас кезіндегі қазақтың ұлттық болмысын тек оның
өзінің дамуы қисынынан ғана емес, бүкіл дүниежүзілік өркениет дамуы
тұрғысынан бағалады, осындай сәтті методологиялық өлшемді орынды
пайдаланудың нәтижесінде ұлт болмысындағы негізгі қайшылықтарды анықтай
отырып, одан арылудың жолын көрсеткен ақын. Осы тұста ақын өлеңдерінің
қуатты танымдық, эвристикалық, жасампаздық табиғатын ерекше атап өткен
орынды.
– Мағжан Жұмабаев біртұтас тиянақтылыққа негізделген адам туралы
ұстанымдарды жасады. Оның әлемге, қоғамға, басқа адамға қарым-қатынасын
ашып көрсету барысында сезімдік танымның мол қуаты және ақыл-ойының,
парасатының тереңдігі, сонымен қатар, осылардың заңды бірлігі болып
табылатын жігер, ерік, жалын сияқты адами күштерді айқындады.
– Мағжан шығармашылығындағы өмір-өлім қарама-қарсылығы жан-жақты
талданып, осы ракурста өмір феноменінің адамға қымбаттылығы, оның тіршілік
етуінің түпкі мақсаты, атрибуты, ажырамас түпкі бастауы ретінде анықталып,
өмірдің ұдайылығын, үздіксіздігін, тұрақтылығын қамтамасыз ету факторлары
негізделді. Осы тұрғыдағы Мағжан табыстары – от-үміт, от-өмір, өмір-
от концептілері көпшілік назарына ұсынылады.
– Мағжан шығармашылығының қайталанбайтын ерекше қыры – оның тарих
туралы толғаныстары. Осы ракурста екі нәрсеге көңіл бөлген жөн деп
есептейміз. Біріншіден, оның тұран, түркі, алаш ұғымдарын ұтымды
пайдаланып, географиялық, кеңістік пен уақыттық тұрғыдан жан-жақты мәлімет
беруі. Екіншіден, жалпы түркі мәдениетінің маңызды тарихи кезеңдерінің
нақты көрсетілуі. Осының өзі-ақ қазіргі қазақстандық азамат жүрегінде үлкен
мақтаныш сезімін туғызатын маңызды, рухани фактор.
– Ойшыл ақын білімді адамды адамилықтың жоғары дәрежесіне көтеретін
негізгі рухани құндылық ретінде бағалайды. Мағжанның білім туралы ойлары
мен тұжырымдары қазіргі заман үрдісіне сай келеді. Елімізді бәсекеге
қабілетті алдыңғы қатарлы елу елдің қатарына қосатын, Қазақстанның әрбір
азаматына ішкі еркіндік пен азаматтық сезімін сыйлайтын да осы білім
факторы. Қазіргі уақытта білім туралы білімнің дамыған кезеңі. Ақпараттық,
виртуалды әлем кеңінен қанат жайған уақытта білімді болу жеткіліксіз.
Білімді білу үшін емес, өмір сүру тетігіне айналатын білімді
игерудің технологиясын ұсыну үшін
дамыту қажет.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Ұсынылып отырған ғылыми
зерттеудің арқауы Мағжанның дүниеге көзқарасы болғандықтан оның
қорытындылары мен ой-тұжырымдарын Қазақстанның философтары ғана емес,
сонымен бірге гуманитарлық және педагогикалық салада қызмет ететін барлық
мамандар, педагог-ғалымдар пайдалана алады. Диссертанттың ізденістерін
студенттер, аспиранттар, мектеп мұғалімдері, орта және жоғары білім беретін
оқу орындарында Мағжантану, Қоғамтану, философия пәндері мен курстары
бойынша сабақ беретін ұстаздар қауымы қажетіне жарата алады. Сондай-ақ
Мағжанды сүйетін көпшілік үшін ақын ұлағатын терең танып-білуге
көмектеседі.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Диссертациялық, жұмыста 1989 жылдан
бері жарық көрген Мағжанның төл туындылары және Алаш ақиықтары кітабының
материалдары пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Ғылыми зерттеудің негізгі идеялары
М. Әуезов атындағы ОҚМУ-де өткен Этносаралық өзара қатынастар –
еуразияшылдық идеяларды дамытудың кепілі атты және Әуезов – жаңа дәуір
данышпаны атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда (Шымкент,
2007) және Әуезов оқулары – 6 атты ғылыми-теориялық конференцияда
(Шымкент, 2007) талқыланды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мазмұны, тұжырымдары мен қағидалары Поиск-Ізденіс журналында, ҚР ҰГА-ның
философия және саясаттану институтында шығатын Әл-Фараби журналында, Әл-
Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Хабаршысында жарық көрді. Сондай-ақ бірнеше
халықаралық және республикалық конференциялар материалдарында жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрып, 122 бетті құрайды.
1 МАҒЖАН ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ТАРИХИ-РУХАНИ БАСТАУЛАРЫ
1.1 Тарихи таным үрдістері және Мағжан дүниетанымының негіздері
Қазақ халқының ақыны, ойшылы М. Жұмабаев әлем өркениетінің ерекше
өліарасы болып табылатын XIX ғасырдың аяғында дүниеге келіп, XX ғасырдың
бас кезінде аз ғана уақыт ғұмыр кешті. Бар жоғы 45 жыл өмір сүрген ойшыл
артында уақыт өткен сайын мағынасын, мәнін жоғалтпай, қайта жаңа ғасырлар
көшіне жақындай түсетін, тарихи-рухани тағылымы мол мұра қалдырды. Уақыт
пен кеңістік Мағжан тіршілік еткен дәуірден алыстаған сайын, оның ақындық,
азаматтық болмысы бізге жақындай түседі. Оның шығармашылығын тарихи-
философиялық тұрғыдан зерттеудің маңыздылығы да осында болса керек.
Тарихи таным мен тарихи сана үрдістері философтарды көптен
толғандырып келе жатқан мәселеге жатады. Тарихи таным мәселесі
жаңакантшылдар тарапынан айрықша қойылады. Дереккөздерден біз тарихи
үдерістің тек бір бөлігін ғана білеміз. Тарихи өткен туралы біздің
білімімізде ақтаңдақтар болып қана қоймай, оның дұрыс емес, жалған
түсініктер мен қателіктерге толы екендігі де рас. Біз оны тек өзінің
тікелей мағынасында қарапайымдықпен танимыз, оның формаларын абсолюттік деп
қабылдаймыз және тек өзімізді ғана объективті төреші деп есептейміз.
Г. Риккерт бойынша, әрине, тарихтың әдісі өзінің барлық бөліктерінде
және барлық қатынастарында жаратылыстық ғылымдардан айрықшаланады дегенді
білдірмейді. Бұл жерде біз үшін тарих ғылымының соңғы нәтижелерінің оның
өзі түсіндіретін шынайылығына деген қатынасы ғана, яғни шынайылықты өңдеу
мен бейнелеу ғана маңызды. Әсіресе біз тағы да соның көмегімен тарих ғылымы
біртіндеп өз мақсатына жететін жолдан алшақтауымыз керек. Тек осы жағдайда
ғана біз оның жаратылыстанумен қайшылығын мейлінше айқын ысырып тастай
аламыз. Рух туралы ғылымдарда ғылыми дәлелдемелерді жүргізудің әдісі
жаратылыстық ғылымдардағымен салыстырғанда мүлдем бөлек дегенге наразылық
белгілі дәрежеде дұрыс, өйткені тарихи еңбектерден Галилейдің әдісі
мағынасындағы талдау мен экспериментке негізделген дәлелдемелердің мысалын
табу қиынға соғары анық [40, 154 б.]. Сондықтан тарих, оның соңғы мақсаты
объектті оның бүкіл тұтастығында бейнелеу болғандықтан, үстем әдісті
қолдана алмайды, өйткені бұл әдіс жалқылық дегенді теріске шығара отырып
және даралық атаулыдан алшақтай отырып, тарихтың ұмтылатын нәрсесін оның
тура логикалық қарма-қарсылығына әкеледі. Әзірге біз тарих ғылымының соңғы
мақсатының логикалық мәнін ғана және осы мақсаттан қажетті түрде туындайтын
тарихи зерттеудің нәтижелерінің логикалық құрылымын айқындауды ғана
қалаймыз [40, 156 б.] .
Жаңакантшылдар көтерген тарихи таным мәселесін қазіргі философияда
К. Поппер жан-жақты қояды. Оның пікірінше, нақты, арнайыланған, оқиғаларға
және оларды түсіндіруге қызығатын ғылымдарды, қорытындылаушы ғылымдардан
бөлектеп, тарихи ғылымдар деп атауға болады. Тарихқа мұндай көзқарас,
тарихты және оның әдістерін зерттейтіндердің көпшілігінің өздерін қандай да
болмасын әмбебаптық тарихи заңдылықтар емес, жеке оқиғалар қызықтыратынын
не үшін табанды тұжырымдайтынын түсіндіреді.
К. Поппердің көзқарасынша, шындығында ешқандай тарихи заңдылықтардың болуы
мүмкін емес. Тарихтың міндетінің өзі осы жеке оқиғаларды талдау және
олардың себептерін түсіндіру болып табылады [41, 319 б.].
Тарихты осылай ұғынуда тарихты зерттейтіндердің және тарихи
ғылымдарға қызығатындардың мүдделерінің қарама-қарсылығы айқын көрінеді.
Осы тұрғыдан қарағанда, басқа ғылымдардан гөрі тарихта зерттеу тақырыбының
аяқталмайтындығы мәселесімен неге жиірек кездесетініміз түсінікті де. Дәл
ғылымдардың теориясы немесе әмбебаптық заңдары, сол ғылымға төмендегідей
мағынада біртұтастық береді, ол әрбір табиғи ғылымның айналысатын
мәселелері шеңберін қалыптастырады, оның мүдделерінің және ғылыми
зерттеулерінің логикалық құрылымының және білімді қалыптасыру әдістерінің
түйінін анықтайды. Тарихта мұндай бірегейлеуші теория жоқ, анығырақ, біз
дәлелсіз қабылдайтын, көптеген әмбебап заңдар ғана бар. Тарихшылар, әдетте,
деректерге, дәл өздерінікіндей, өте жақсы сәйкес келетін, ешқандай да басқа
түсіндірмелеуді көре алмайды.
К. Поппердің ойынша, өркендеу дегеніміз адами жаратылысқа тән болған
қандай да бір мақсатқа қарай ұмтылу деген сөз. Тарих үшін, ол мүмкін
емес. Жеке дара адамдар ғана өркендей алады, алдымен бостандық, сонымен
бірге, алға өркендеу де тәуелді болатын демократиялық институттарды қорғай
және күшейте отырып, оны біз ғана істей аламыз. Көптеген адамдар тарих
терминін қалай пайдаланып жүр? Адамдар осы тарих түсінігімен мектепте де
және университетте де танысады. Олар тарих туралы кітаптарды оқиды, олар
дүние жүзі тарихы немесе адамзат тарихы атты кітаптардың не туралы
екенін біледі және тарихқа азды, көпті анықталған деректер легі ретінде
қарауға дағдыланады, сондай-ақ осы деректер адамзат тарихын құрайтынына
сенеді. Бірақ та біз, деректер саласының шексіз бай екенін көрдік, сондай-
ақ мұнда іріктеу қажет болады. Сондықтан да адамдар адамзат тарихы туралы
айтқанда, Египеттің, Вавилонның, Парсының, Македонның және Рим империясының
т.б. тарихын, – тіпті біздің кезімізге дейінгі тарих туралы айтады. Басқаша
айтқанда, олар адамзат тарихы туралы айтады, бірақ та шындығында олардың
негізгі айтқысы келетіні және мектепте де оқитыны, саяси билік тарихы болып
табылады [41, 326 б.].
Тарихи таным мәселелеріне отандық ойшылдар да үлкен мән берген.
Мысалы, Құрбанғали Халид мынадай пайымдарын алға тартады: Тарих ғылымы –
әлемнің жаратылуы және адамзаттың түрлі ұрпақтарының тіршілік-тынысымен,
әділ патшалар мен жәбірші әмірлердің істерімен қоса, қоғамның даму
қағидаларына (заңдылығына) қанықтырады. Бұдан туындайтын ілім – түрліше
тарихи оқиғалар, адамзат басынан өткен жақсылық пен жамандық, ой елегінен
сүзіліп, бал шырынындай бәрімізге қымбат, теңдесі жоқ ақылшы, қайғы мен
қуанышта қапысыз жолдас болатын білім тірегі – тарих демекпін.
Тарих ғылымы әлемдік оқиғаларды зерттейді, ол бізге өткен
қауымдардың
тіршілігін жеткізумен қатар, қазіргі заман халықтарының өмір
ағымын
баяндайды. Ол үшін тарихтың әрбір кезеңін мазмұнына сай келтірмесе
зерттеудің құны болмайды. Айталық, грамматика тіл ғылымының тұзы болса, ал
тарих – жалпы ғылым атаулының азығы. Кімде кім тарих ғылымын қажетсіз деп
білсе, ол жаны ашыған емшіден қашатын ауру адам сынды. Жалпы ислам елдері
мен өзге халық оқымыстыларының арасында жалпы және жекелеген тарихи
кітаптар бар. Ал біздің қазақ халқының (Шығыс Түркістан) өткені мен бүгінгі
бары туралы анық баяндалған, болмаса арнайы жазылған зерттеу кітабын
кездестіре алмадым [42, 415-416 б.].
Тарих философиясы тақырыбына қалам тартқан отандық ғалымдардың бірі,
профессор Досмұхаммед Кішібеков аталмыш мәселенің күрделілігін былайша
сипаттайды: ...Мәселе философияның пайымдаумен байланыстылығында болып
отыр. Философия аналитикалық ойлаудың негізіне құрылған. Егер тарих білім
болса, философия – пайымдаумен сипатталатын қиял. Тарих философиясы
айғақтарға, оқиғаларға, тұлғаларға, халықтардың тағдырына деген жай ғана
қатынас емес, сонымен қатар, осы айғақтар туралы пікір, оларды талдау. Бұл
өте қиын әрі жауапты міндет. Бізде қоғамның тарихын зерттеуге қатысты жұмыс
жаман емес, халықтардың көптомдық тарихы, тарихтың жекелеген кезеңдері
бойынша монографиялар, оқулықтар жарық көріп жатыр. Бірақ зерттеудің артта
қалған кесіндісі тарих философиясы болып отыр... Бұл кездейсоқ емес...
Әрине тарихтың философиялық мәселелерімен тек философтар ғана емес,
тарихшылар да айналысады. Тарихты тұтастай қарастыру дүниетанымдық ғылымдар
өкілдерінің ғана қолдарынан келеді. Тарихтың философиялық мәселелерін
қарастырудың қиындықтары оның жекелеген тұлғалардың, тұтастай халықтардың,
мемлекеттік саясаттың және т.б. мүдделерін қозғайтынымен байланысты. Тарих
философиясы идеологиямен шектесіп жатады, ал идеологиясыз ешқандай
мемлекеттің де өмір сүре алмайтыны белгілі [43, 47-48 бб.].
Тарихи танымның өзегін философия тарихы құрастырады. А. Қасабектің
пайымдауынша, қазақ философиясының тарихы – халық тарихының ең маңызды
құрамдас бөліктерінің бірі. Онда ғылыми таным процесі мен халықтың идеялық
ізденістері, бай тарихы мен ұлттық ойлау айшықтары көрініс тапқан. Қазақ
философиясы – халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін үлкен негіз және
методологиялық құрал. Ол қоғамдық сананың басқа түрлерімен тығыз байланыста
болады. Сондықтан оны зерттеп, үйренбейінше қазақ ғылымының тарихын, саяси
идеологиясын, өнерін, әдебиетін, адамгершілік қағидаларын, діндарлығын және
т.б. пайымдау мүмкін емес. Халықтың ұлт-азаттық қозғалысымен біте қайнасқан
қазақ философиясы ғылыми құндылығымен қатар, жоғары азаматтық қасиетімен,
әлеуметтік әділеттікке жету жолдарын тікелей іздеуге атсалысуымен, өзінің
жемісті жетістіктерімен ерекшеленеді. Қазіргі замандағы қазақ философиясын,
оның өзіндік тарихын қазақ философиясының метатарихы деп атаса да болар
еді. Мұның ерекшелігі – зерттейтін объектісі осы заманның ауқымынан шығып,
өткенді, келешекті, қазіргіні, жүйелі түрде рационалды ойлау процесінен
өткізіп, екшеу. Сондықтан ол өн бойында жаңа үлгідегі ойлау
мәнерін
таразылауды, сақтау мен жаңартуды жүзеге асырады [44, 37 б.].
Ж. Молдабековтың пікірінше, қазақ қоғамында руханилықтың доминатты
жағдайда болғанын мойындайтын ғылыми зерттеулердің бар екенін айтуға
болады. Руханилық дегеніміз адам жан дүниесінің қоршаған ортаны шын
пейілмен жығыла сүюге, адами арға қарай, игі ой-ниеттерге бастау,
адамгершілікке, адамға деген құрметпен сүйіспеншілікке, адалдыққа,
мейірімділікке, имандылыққа, тектілікке қарай бет алу. Адам затының жер
бетіндегі тіршілік дүниесіндегі ақиқи жолы тек руханилықпен байланысты
болып танылған. Адамзаттың болмысының шынайы мән-мазмұнының көрсеткіші-тек
руханилық. Руханилықтың көрінетін жері адами қатынас деп есептелген [39,
63 б.].
ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ ойшылдары тарих
философиясымен қатар мәдениет философиясы саласында да айтарлықтай
табыстарға жете білді. Ғасырлар тоғысында олдардың әртүрлі атаулармен
халқымыздың мәдениеті туралы тұтастай шығармалар легі жарық көрді.
Әлдебір жұмбақ иірімдерге орай олардың авторлары біздің рухани өміріміздің
жай-күйін түсіндіруге тырысты, олар оның қалай тарихи тұрғыдан
қалыптасқанына мән берді. Мәдениеттің бедерлі суреттемесінде олар шын
мәніндегі және алдамшы жолдарды анықтады, саралы жолдар тарихи
тығырықтардың талай жерлерін орап өтіп, бізді Ағартушылық дәуірінен ХХ
ғасырдың өзгермелі мәдениетіне алып келді. Қазақ ойшылдарының шығармашылық
тарихи тәсілі салтанат құрды. Олардан тәлім алған бұқара өз мәдениетін
рухани әлеуметтік күштердің ғасырлар бойына соншалықты көп әсер ететін
рухани бағдар ретінде қабылдай отырып, қанағаттану сезімін бастан кешірді.
Олардың өркениеттілікке бағытталған идеялары соншалықты биік және олардың
нағыз прогреске әсер етуге қаншалықты қабілетті екендігі күмән туғызбайды.
Таза батыстық бағыттағы мәдениет философиясы өркениеттілік
үдерістерін жұтаң сипаттайды, марксистік әдістеме табиғат пен рухтың қарама-
қарсылығын абсолюттендіреді. Бұл әсіресе мәдени феномен ретіндегі дінге
байланысты. Казақ ойшылдарында мәдениет философиясы дін философиясымен
үйлесімді қосылады.
Дін де тарихи мәдениетке жатады деген қазақ ойшылдарының ой-
тұжырымдары мәдениет құндылығы ұғымымен құндылық ұғымын теңдестіре отырып
көз жеткізуге көмектеседі, олар ешқандайда оның аясын тарылтпайды. Дін
өзінің мәні бойынша рационалды мәдениет пен тарих атаулының аясынан шығып
кетеді және философия да дәл сол сияқты тарихилықтан тыс жағдай мен
транцендентальдыққа әрқашан ұмтылумен болады. Жер бетіндегі өмірді әркез
қамтитын дін сияқты философия да тарихилыққа және руханилыққа келіп
түйіседі, бұл оған өзінің жеке проблемасын ашатын оған қолы жететін бірден
бір материал ретінде жүзеге асады. Ұлттық тарихи мұраларды зерттеу арқылы
ғана философия құндылықтар әлеміне келе алады.
Философия тек осы алдын ала жұмысты орындау арқылы
одан кейінгі
басты міндетке ауысады: құндылықтардың әралуан түрлерін
бір-бірінен
ажырата білу, олардың әрқайсысының елеулі ерекшеліктерін ажырату,
олардың өзара қарым-қатынасын айқындау, ақыр соңында, құндылықтардың
жүйесін жасау, өйткені, әрине, философиялық зерттеу негізінде жататын
тарихи материалдың болмай қоймайтын аяқталмаушылығы тұрғысынан алғанда,
жалпы орындауға болады.
XXI ғасырдың бас кезінде басқа елдермен қоян-қолтық араласып, өз
тәуелсіздігін одан әрі нығайтуға, тұрақтандыруға тырысып жатқан қазіргі
Қазақстан Республикасының әлеуметтік, мәдени, саяси ұмтылыстары өзінің
негізгі бағыттары жағынан Мағжан өмір сүрген тарихи уақытты еске салады.
Бұл кезеңде, яғни XIX ғасырдың соңында қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы
бір шоғыры қалыптасып, олар халықты мәдениеттің ең озық үлгілерін, ғылым
мен тілді меңгеруге үндеді. Қазақтар балаларын да замандағы ең озық оқу
орындарына оқуға бере бастады. Бұл бетбұрыстың негізгі жемісі ретінде қазақ
халқының біршама білім алған, дүниетаным ауқымы кең, нағыз патриоттар
шоғыры бой көтерді. Тарихшы В. Григорьев деректері бойынша: Жоғары және
аяқталмаған жоғары білімді 100-ге жуық (Ж. Досмұхамедов,
Ә. Бөкейханов, М. Шоқаев, Б. Қаратаев, М. Тынышпаев т.б.), мектептер,
училищелер мен мұғалімдер семинарияларын тамамдаған 700-ге
жуық
(А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ә. Жантөреев, А. Асылбеков т.б.) азаматтар
болды [45, 47-48 бб.]. Міне, солар 1917 жылы алғашқы ұлттық үкімет пен
республика – Алашты құрды. Соның арқасында қазақ идеясының негізі
қаланды.
XX ғасырдың басында қазақ қоғамында жаңа замандық сипаттағы түбегейлі
нышандар пайда бола бастады. Қазақстан философтары
Ә.Н. Нысанбаев, Т.Х. Ғабитов, С.Е. Нұрмұратов оларды былай топтастырады:
Біріншіден, Ресей Қазақстанды толық отарлау саясатына көшті. Бұрынғы
дәстүрлі басқару мен реттеу тетіктерінің орнына империялық заңдар
енгізілді. Билер соты өз функциясынан айырылып қалды. Оны әлсірету
мақсатында Ресей әкімшілігі билер сотының шешіміне аппеляция (шағым) беруді
ресми бекітті, яғни барлық мәселені түбінде болыстар мен ояз әкімшілігі
шешіп отырды. Алайда, кейінгі Кеңес өкіметіндей Ресей дәстүрлік мәдени
реттеу тетіктерін толық жоймады.
Екіншіден, Ресей өкіметі өзінің Қазақстан жеріндегі мүдде-мұратына
қарсы келмейтін, олардың іске асуына кедергі жасамайтын құқықтық
аудандардың, ұстындардың, нормалардың өмір сүруіне бейтараптық танытты,
көнбістік көрсетті. Яғни, аталмыш әдет нормаларының мәдени-рухани,
реттеушілік-басқару, іс-қимылдық бағдар беру потенциалын Ресей мемлекеті
мүддесі шеңберінде қолдап, қолданып отырды.
Үшіншіден, қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі түбегейлі өзгерістер табиғи
жолмен емес, күштеу ұстыны арқылы жүргізіліп отырылды. XIX ғасырдың ортасы
мен XX ғасырдың басы — қазақ халқының отаршылдыққа қарсы толассыз
көтерілістер кезеңі болды [46, 6-9 бб.]. Батыс зерттеушілерінің пікірі
бойынша, Ресейдің отарлау тәсілдері басқа еуропалық ірі мемлекеттердің
тәсіліне қарағанда қаталдау болды. Қазақтар саяси және қарулы жолмен өз
мақсаттарына жете алмайтын еді. Олар барынша жауынгер және ержүрек
болғанымен, нашар қаруланған және патша әскеріне қарсы оқпен атылатын қару
мен артиллерияны аз пайдаланды. Егер қазақтар жақсы қолбасшысы бар армияға
біріге алғанда орыс жасақтарының оларға қарсы жасаған жорықтарының көбісі
сәтсіз болары анық болатын.
Батыс тарихшылары патшалық Ресейдің жүргізген экономикалық саясатына
қарсы қазақтардың мұндай наразылығының негізгі себебі, олардың қазақ
руларының жайылымдары мен шабындықтарын тартып алып, Еуропадан келген
келімсектерге беруінен көрінетін аграрлық саясат деп көрсетіп жүр. XIX
ғасырдың аяғында бұл саясат үкімет тарапынан қолдау тауып, ресми сипатқа ие
болды. Сөйтіп, қазақтың дәстүрлі мәдени реттеу тетіктерінің біртіндеп істен
шығуы далада тек мінез-құлықтық ретсіздік ғана емес, сонымен бірге ұлттық
сананың оянуына әкелді. Қазақ қоғамында ұлт-азаттық қозғалыс дүмпуі
басталды және бұл қазіргі тәуелсіз Қазақстанға дейін апарған сара жолға
жатады.
ХХ ғасырдың басында Ресей империясы терең өзгерістерге ұшырады, оның
құрамындағы халықтардың ұлттық сана-сезiмi өсiп, олар өзiндiк мемлекет
құру, төл мәдениетi мен тiлiн, әдет-ғұрпын сақтап қалу мәселелерiн күн-
тәртiбiне қоя бастады. Бұл көштен қазақ зиялылары да қалысқан жоқ. Қазақ
халқы ХХ ғасырдың басында өз iшiнен талай-талай дарынды, өз халқының
бостандығын армандаған, сол үшiн жан-тәнiн берген азаматтарды тудырды:
Шәкәрiм Құдайбердіұлы, М.- Ж. Көпеев, Ғ. Қараш, А. Байтұрсынов,
Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Тұрмағамбет Ізтілеуұлы және т.б.
Кең түрде алғанда, – дейді С. Мырзалы, – аталған ұлы тұлғаларды қазақ
халқының бостандығын арман еткен ұлттық демократиялық қозғалыстың белсендi
де абыройлы жетекшiлерi деп бағалауға болады. Олардың бәрi дерлiк 1917 ж.
болған екi революцияны да қабылдап, олар қазақ елiне шын бостандық, теңдiк,
бақытты өмiр әкеледi деп ойлады. Бiрақ, олардың көбi қоғамды шынайы түрде
демократиялық реформалар арқылы өзгертудi қалады, 20-шы жылдардан басталған
сұрапыл қантөгiс оларды қатты қынжылтты [47, 210 б.] .
Мағжан Жұмабаевтың тарихи танымы қазақтардың Ресей бодандығына
қарсы жүйелі ойластырылған күресі барысында халықтың ғасырлық үміті,
еркіндік пен бақыт туралы армандарының бейнесі болып табылатын халық
мүддесіне сүйенгендігін нақтылы куәландырады. Халықтың сауатсыздығы мен
қорғалақтығы, оның күштерінің бытыраңқылығы, ұйымшылдықтың болмауы және
енжарлығы ХХ ғасырдың басындағы қазақ ойшылдарын ағартушылық және
жәдидшілдік сияқты ағымдардарға назар аударуға себепші болды. Бұл бәрібір
олардың либералдық қиялдарынан шыққан жоқ, олардың қалыптасқан жағдайды
жақсы, дұрыс бағалап, парасатты және шынайы жолдар арқылы күрделі саяси
мәселені шешу керектігімен шартталды.
ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан жағдайында халықты отарлық қанаудан
босатып және қоғамның саяси жүйесін түбегейлі өзгертуге мүмкіндігі бар
қоғамдық күштердің болмауы, Мағжан Жұмабаевты халық азаттыққа жету үшін
пантюркизм мен романтикалық мәдени үрдістерге ынталандырды, бұл да тарихи
тұрғыдан ақталған әрекет еді. Мағжанның пікірі бойынша, басты мәселе
қазақтардың тарихи прогреске икемі бар ма әлде жоқ па дегенде емес, сол
тарихи қарыштауға жетудің дұрыс жолдарын табуда тұр. Осы сұраққа тынымсыз
жауап іздеу оны бодандықта ұшыраған халық өзінің дамуы үшін және барлық
адамзаттың дамуы үшін, дамыған халықтардың мәдениетінен үлгі алу керек
деген қорытындыға алып келді. Қазақстанда қалыптасқан сол кездегі нақты-
тарихи жағдайда Мағжан Жұмабаев және басқа қазақ ойшылдары тез арада Шығыс
пен Батыстың алдыңғы қатарлы мәдениетін игеруге және сол арқылы әлемдік
өркениеттің таусылмас байлығына жол табуға табанды түрде шақырды.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанда қалыптасқан нақтылы-тарихи жағдайда
патшалық отаршылдықтың жағымсыз жақтары оның қазақ ұлтын қанау саясатында,
жергілікті жерлердегі патша әкімшілігінің кертартпа өкілдерінің тонаушылық
әрекеттерінен көрініс тапты. Қазақстанға тереңдей кіруді іске асыра отырып,
Ресей империясы оның территориясында өзінің шекараларын бекіте түсті. Патша
билігі қазақ халқының өмірі мен тұрмысының жақсаруы үшін және оның тарихи
прогреске қол жеткізуі үшін қам жеген жоқ. Керісінше, отаршылдық тонау мен
өзінің Шығыстағы саяси беделін бекіту мақсатында, царизм қазақтардың орыс
бодандығына кіруін өз мүдделері үшін пайдалануға тырысты. Осының бәрі
Мағжанның тарихи танымын ұштай түсті. Мағжан Жұмабаев өз шығармашылығында
тұспалдап жеткізгеніндей, патшаның далаға жіберген жоғарғы дәрежедегі
шенеуніктері қазақтың қоғамдық өмірінің дамуын қолдан тоқтауға тырысты,
қазақ халқының орыстармен достасуына кедергі жасап, қазақтардың бұрынғы
сауатсыздығын және артта қалуын сол күйінде сақтап қалғысы келді.
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық ояну дәуіріндегі болашақ қоғамдық
құрылыс мәселесіне байланысты Мағжанның мұраты Ресей социалистерінің
мұратымен сай келмеді. Сонымен бірге, Ресей демократтары да, өздерінің
сенімдеріне қарамастан, өз Отанының сұраныстарына жауап беретін
мемлекеттің тұтастығын идеализацияласа, Мағжан Жұмабаев толық еркіндік пен
әділдік және адамдардың өз елінің саяси өміріне толық араласуын қамтамасыз
ететін, тарихи дәстүрге негізделген егемен тәртіп орнату үшін күресті.
Қазақ жерiн қазынаға өткiзiп, одан жерi жоқ орыс шаруаларына жер беруге
байланысты, соның нәтижесiнде әлеуметтiк-саяси ақуал шиеленiсе түстi. Ол
ахуалды ұлы жыршы Мағжан:
Қыран құстың қос қанаты қырқылды,
Күндей күштi күркiреген ел тынды.
Асқар Алтай, алтын ана есте жоқ,
Батыр хандар, асқақ жандар ұмтылды.
Ерлiк, елдiк, бiрлiк, қайрат, бақ ардың,
Жауыз тағдыр жойды барды, не бардың...
...Бар жердi күннен күнге алып жатыр,
Бiреулер алып қала салып жатыр.
Қырылысып өздi-өзiне қазақ сорлы,
Жерiнен аузын ашып қалып жатыр, – деп ашына толғаған
болатын.
С. Мырзалының пікірінше, қазақ өмiр салтының күрт өзгеру барысында
халықты аман сақтап қалу, оның саны мен күш-қуатын өсiру мәселесiн талдаған
да осы ағартушылар болды. Ұлттық демократия бағытын ұстаған ойшылдар қоғам
жаңаруы, түлеуiнiң қайнар көзiн ұлттық интеллигенциядан (зиялылардан)
көрдi. Сондықтан, олар зиялыларды бiрлiкке, олардың бiлiмi мен жалпы
мәдениет деңгейiн көтеруге шақырады. Қазақтар адамның екi тiлсiз жауы бар
– ол от пенен су, – дейдi ойшыл. Үшiншi жау, оның ойынша, зиялылардың
арасында кең тараған “мен-мендiк, “көре алмаушылық, “алыс-тартыс,
“бiрлiктiң жоқтығы, “сатқындық т.с.с. Шендi қуып, патша қызметшiсiнiң
жарқыраған түйме мен жапсырмасына ие болуға тырысу, өз халқына
тәкәппарлықпен қарау, пара алу сияқты жоғарыдағылардың терiс қылықтарын
ақын қатты сынға алады. Ол зиялыларды халық мүддесiне жан аямай iзгi
ниетпен адал қызмет етуге шақырады. Зиялылар дүниежүзiлiк цивилизацияның
қол жеткiзген ғылым мен техника жетiстiктерiн игерiп және оларды мыңдаған
жылдар бойы жиналған халықтың рухани байлығымен үйлесiмдi ұштастыруы керек.
Бұл үндеу бүгiнгi күнде де өз мән-мағнасын жойған жоқ сияқты [47, 212 б.].
Осы тұрғыдан алғанда, дәстүр мен жаңашылдық арасындағы тартыстың кез
келген ұлттың әлеуметтік-мәдени динамикасында, әсіресе, транзитті деп
аталатын қоғамдарда орын алып, күрделі де қайшылықты мәселелердің қатарына
жататыны белгілі. Олардың өзара әсерінің негізгі үш формасын анықтауға
болады: біріншісі – жаңашылдыққа қарсылық көрсете отырып, оны теріске
шығару және көне тәртіптерге сүйену; екіншісі – жаңашылдыққа бейімделе
отырып, ескі дәстүрді бұзу; үшіншісі – жаңашылдықты құбылта отырып, оны
дәстүрге сиятындай қалыпқа келтіру. Тарих философиясының мәселелері:
әлеуметтік-мәдени үдерістегі дәстүр мен жаңашылдық деген жинақтың ішінде
қазіргі заманғы поляк зерттеушісі Е. Шацкий дәстүр мен дәстүршілдік
ұғымдарының арақатынасын ашып көрсетеді. Дәстүршілдіктің, әсіресе оның екі
формасының – консерватизм (консервация) мен архаизмнің (реставрация) дәл
осы дәстүрдің бұзыла бастаған кезінде ғана орын алатындығы айтылып, дәстүр
уақыты мен тарих уақытының арасындағы алшақтық, дәстүрдің бірмәнділігі мен
тарихтың көпмәнділігі зерделенеді. Бұл екі құбылыстың арасындағы тартыс
Ресейде бірнеше ғасырға созылған славянофильдер мен батысшылдар арасындағы
идеялық күрестен көрінсе [48, 25 б.], Қазақстанда да жоғарыда аталған екі
бағдардың айырмашылығынан анық байқалып, бүгінгі тәуелсіздік тұсында да
осындай полемикалық айтыс-тартыстың созылып келе жатқаны рас.
Сонымен, ағартушылық та тек элитарлық бағытта жүріп, отаршылдық
жағдайында қазақтардың әлеуметтік-саяси мәселелерін, ұлттық бірегейлену мен
ұлттық азаттық мәселелерін шеше алмады. Дегенмен бұл ағартушылық идеялар
реформаторлықпен бірігудің нәтижесінде қоғамдық санада жаңа идеялық
ағымдардың пайда болып, қазақтардағы Алаш қозғалысының сипатынан айшықты
көрінетін, отаршылдық езгіде қалған елдердің әлеуметтік-саяси және рухани
дамудың жаңа сатысына жету жолындағы саяси және мәдени модернизация үшін
болған күреске жол ашты.
Қазақтың ұлт-азаттық қозғалысында империялық нормаларды
қабылдамау және төл мәдениетке қатысты құндылықтарды заман талабына
сәйкестендіруге бағытталған ұмтылыс үлкен рөл атқарды. Қазақтың дәстүрлі
мәдениетін заманның жаңа талаптарына сай әрі үйлесімді өзгертудің бір
бағдарламасын қазақ ағартушылары негіздеген. Егер Зар заман мәдениетінің
өкілдері ресейлік ықпалды түгелімен теріске шығарып, өткен уақыт
құндылықтарын ғана жандандыруға шақырса, қазақ ағартушылары екі Ресейді
айыра білді (орыс білімділері және әкімшіл жүйе).
Ислам дінінің қазақ даласына келуі адамның мәдени қарыштауын
анықтауға үлкен септігін тигізді. Шаманизм негізінде қалыптасып, бытыраңқы
жатқан халық ислам дінін қабылдау негізінде белгілі бір тұтастыққа қол
жеткізді. Осыған байланысты неліктен қазақ жерінде біртұтас ислам мемлекеті
орнаған жоқ? – деген сұрақтың туындауы да орынды. Расында мемлекет түсінігі
әлсіз дамыған, бытыраңқы жатқан халыққа исламның моральдық-этикалық
қағидаларын мемлекеттік деңгейдегі, жалпыға бірдей заңдар жүйесі ретінде
қабылдап, қазақ жерінде исламдық мемлекет орнатуға болар еді. Алайда мұндай
үдеріс көшпенді халықтың болмысына қарама-қарсы. Себебі мұсылман дінінің
моральдық-этикалық жүйесінің бүкіл іргетасы бағыныштылық талаптармен
құрылғаны белгілі.
Ендеше кең байтақ далада еркін өскен қазақ үшін өзін-өзі белгілі бір
діни талаптарға бағындыру оның болмысына, рухына қарсы көрініс. Исламның
қазақ даласында мемлекеттік дәрежеге көтеріле алмауының тағы бір себебі –
ол қазақ жерінің географиялық орналасуы. Солтүстік батысында Ресей,
оңтүстік шығысында Қытай сияқты мемлекеттердің орналасуы, олармен өзара
қалыптасқан тарихи қатынастар қазақ жерінде бір ғана діннің етек алуына
үлкен кедергі болды. Батысында христиан, шығысында конфуцияндық және
буддизм сияқты үлкен діндер өркендеген мемлекеттердің әрқайсысының өзіне
тән ерекшеліктері бары сөзсіз. Осыған орай сырттан келген ислам дінін
терістемей, көршілес орналасқан христиан, конфуцияндық және буддизм сияқты
діндерді қабылдамау – қазаққа тән ерекшелік осы. Адам болмысының өзіндік
төлтума деңгейіне тән бұл қасиетті Батыс пен Шығысқа бірдей болған Абылай
ханның саясатынан да байқауға болады.
Дегенмен қазақ жеріне ислам енгеннен бастап адамдар арасындағы
өзара қарым-қатынастар да күрт өзгеріске ұшырады. Тарихи қалыптасқан
дәстүрлі мәдениеттің орнын басқан жаңашылдық адамдар санасына үлкен әсерін
тигізді. Осы кезеңнен бастап адам табиғаттың бір бөлшегі емес, ол өз бойына
біткен қасиеттер арқылы анықталатын ерекшелік. Ислам діні бойынша адам өз
бойындағы жақсылық қасиеттерді қаншалықты аша алса, ол соншалықты Алланың
алдында құрметке ие болады. Ендігі жерде Құранның моральдық қағидалары
күнделікті өмірдің барлық қырын қамтиды: отбасы қатынастары, туыстар
арасындағы міндеттер, айналысатын пайдалы нәрселер жиыны, өзге дін
(христиан, иудей) өкілдерімен қатынас, саудамен және қолөнермен айналысу,
тыйымдар, парызды өтеу және т.б.
С. Нұрмұратов XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамында пісіп-жетілген
құндылықтық бағдарларды сараптай отырып, мынадай орынды ой түйді: Қазақ
халқының сан ғасырлардан бері өз уақытын күткен рухани түлеуге, әлеуметтік
жаңғыруға, этникалық бұлқынысқа деген ұмтылыс және сонымен қатар ұлттық
болмысындағы әмбебап дүниетанымдық мәселелерді терең пайымдауға деген
талпынысы, негізінен іргелі мағынада XX ғасырдың басына дөп келген еді. Сол
тарихи кезеңде қазақ болмысында біршама сауатты, әлемдік тарихи процестен
жан-жақты түсінігі бар, этникалық өзіндік санасын жетілдіруге ұмтылған
ұлттық интеллигенция қалыптаса бастайды. Сөйтіп, қазақ қоғамында алғашқы
рет кең-байтақ еліміздің әлеуметтік-этникалық кеңістігінде өркениеттілікті,
тұтастанған ұлттық дамуды мақсат еткен зайырлы қоғамның принциптері
қалыптаса бастаса, екінші жағынан, ислам дінінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық еңбек философия тарихы
мамандығы бойынша жазылған зерттеу болып табылады. Қазақ халқының аса
дарынды сөз шебері, ақыны, ойшылы Мағжан Жұмабаев шығармашылығы тарихи-
философиялық талдаудан өткізіліп, оның тарихи болмысты философиялық
тұрғыдан саралаудағы және тарихи сананы қалыптастыру мен тәрбиелеудегі орны
анықталды. Сонымен қатар, ақын шығармашылығының өзекті мәселесі болып
табылатын адамтанудағы бірқатар жетістіктеріне көңіл бөлінді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан тәуелсіздігін алған күннен
бастап жүріп өткен тарихи жолының тереңіне бойлап, рухани бастауларының
көзін ашып, бар-жоғын түгендеп, өркениетті әлемнің озық ойларынан нәр
жинап, бүгінгі күннің озық талабына сай рухани жаңғыруды мақсат қылып қойып
отыр.
2003 жылы Қазақстан Республикасының 2004-2006 жылдарға арналған Мәдени
мұра кешенді Мемлекеттік бағдарламасы [1] қабылданды. Ол Қазақстан
Республикасының Тарихи-мәдени мұраны қорғау мен пайдалану [2], Мәдениет
туралы [3], Ұлттық мәдени қор мен мұрағаттар туралы [4] заңдарына
сәйкес қабылданып жүзеге асырылуда. Президентіміз
Н.Ә. Назарбаевтың үнемі назарында болып, Ұлт болып ұйысуымыздың темір
қазығы деп бағаланған бұл бағдарламада гуманитарлық-әлеуметтік білімнің
мемлекеттік тілдегі толыққанды қорын қалыптастыру міндеті қойылған. Мұнда
бір жағынан, әлемдік мәдениеттің інжу-маржандарының толығымен қазақ тіліне
аударылуы көзделсе, екінші жағынан, қазақ халқының бай рухани мұрасын дүйім
жұртқа кеңінен таныту және тарату мақсатында оны орыс және басқа да әлем
тілдеріне аудару да қарастырылған. Қазіргі уақытта ерекше назарда болып
отырған осындай кешенді бағдарламаның бастауында Мағжан сияқты әмбебап өнер
иесі тұр. Өйткені, Мағжан сөздің майын тамызған майталман ақын ғана емес,
әр нәрсенің байыбына барып, түбіне бойлай алатын ойшыл және шебер аудармашы
да болған. Ол аласапыран XX ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, туған елімен
бірге қиын-қыстау заманды басынан өткеріп, тарихпен бірге жасап келеді.
Халқымыздың даналық рухы мен биік болмысын тану жолында қазақ ойының
дамуына ерекше үлес қосқан ойшыл-тұлға Мағжан Жұмабаевтың дүниетанымын
философиялық тұрғыдан сараптау бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.
Қазақтың қандай ойшылын алып қарасақ та, олардың шығармашылығы белгілі
бір тарихи кезеңмен байланысты, қоғамдық қарама-қайшылықтардың негізінде
қалыптасқандығын көруге болады. Мағжан Жұмабаевтың философиялық
дүниетанымы мен шығармашылығы XIX ғасырдың екінші жартысындағы және XX
ғасыр басындағы замана қайшылығымен, халқымыздың тарихымен тығыз
байланысты. Оның үстіне поэзия мен терең ойлылықты бір-бірімен тамаша
ұштастырған, солардың өзара кірігу нәтижесінде ерекше сипаттағы
шығармашылыққа қол жеткізген Мағжанның ойлау машығы мен сөз саптау әлемі
қазақ халқының ұлттық философиясында ерекше орын алады. Мағжан
дүниетанымының Шығыс пен Батыс халықтарының философиялық ілімдері мен
поэзиясын өз бойында жинақтап және сол ілімдердің негізінде қалыптасып,
жаңа жол – адам іліміне қарай бағыт сілтеп, Шығыс пен Батыс мәдениетінің
аясында сұқбат құруы, оның шығармашылығының маңыздылығын көрсетеді.
Кеңінен қанат жайып отырған бүгінгі жаһандану кезеңінде, әлем
халықтарының мәдениеті бір-бірімен сұқбат құру мүмкіндігіне ие болған
заманда Мағжанның дүниетанымын философиялық тұрғыдан зерттеу – өзекті
мәселелердің бірі. Оның шығармашылығында Батыс пен Шығыс өркениеті ерекше
тоғысқан. Мағжан көрсеткен адамгершілік ұстанымдар қазіргі біздің қоғамдық
болмысымызда ерекше сұранысқа ие болып отыр.
Қазіргі замандағы маңызды мәселелердің бірі адамның еркіндігі туралы
болғандықтан, адамдардың ішкі жан дүниесіндегі ар-ұждан мен адамгершілік
қасиеттері қоғам өмірінде басты орынға қойылуы тиіс. Бұл жолда тарихтан
тәлім алып, оны философиялық тұжырымнан өткізе білген жағдайда ғана
елдігімізді бағалап, тәуелсіздігімізді сақтап қалу мүмкіндігіне ие боламыз.
Халықтың өзіне тән рухани тәжірибесін өз бойына сіңірген ұлттық философияны
сараптау оның өзін-өзі тануына жол ашады.
Зерттеу жұмысының өзектілігін айқындау барысында мынадай тұжырымдарға
мән беру қажет деп есептейміз. Біріншіден, халқымыздың тарихында өзіндік
ізденістерімен, іс-әрекеттерімен із қалдырған ойшылдарымыздың дүниетанымын
тарихи-философиялық талдаудан өткізу халқымыздың рухани болмысын тануға
ерекше үлес қосады; екіншіден, әрбір ойшылды осындай сараптамадан өткізу
ұлттық философияның аясын кеңейтіп, ұғымдарын толықтырады; үшіншіден,
мұндай сараптау тарихи және рухани сабақтастықты нығайтып отырады. Ал ол өз
тұрғысынан ұлттық ойлаудың үздіксіз дамып, ұдайы жаңарып, жаңғырып отыруын
қамтамасыз етеді. Төртіншіден, өткенді тану, оның қисынына бойлау
қоғамымыздың берік болашағын қалыптастыруға негіз болады.
Осындай аса маңызды қоғамдық жұмыстарды атқаруда Мағжан тәжірибесі,
ақыл-ойы, ұстанымдары үлкен септігін тигізеді деп ойлаймыз. Өйткені Мағжан
өз болмысында халықтың кешегі тарихын өз заманындағы әлеуметтік хал-
ахуалдың жағдайымен табысты ұштастырып, болашаққа қол созып, оған жол
сілтей алған аса сирек дарын иесі. Мағжан өлеңдерін оқыған сайын онымен
күнде тілдескендей, қауышқандай әсер аласың. Жалпы, Мағжан сөз құдыретін
жан-жақты игерген ақын. Өз заманынан, өз ортасынан әлде қайда озып, бүкіл
адамзаттық мәдениет пен ғылымның деңгейіне көтеріліп, жалпы адам болмысының
заңдылықтарын жете білген және меңгерген ойшыл-ақынның шығармашылығы
бүгінгі рухани мәдениетімізде өзіне лайықты орнын тауып, тәуелсіздігімізді
одан әрі нығайтуға үлес қосуда. Мағжан – философ ақын ретінде ерекше ойлау
машығына ие ойшыл. Оның шығармашылығы философиялық ойлаудың ерекше
поэтикалық түрі болғандығын көрсетеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Мағжантану қазіргі уақытта әдеби-мәдени
саладағы жан-жақты дамыған, тарихи дәстүрі мен тәжірибесі мол ғылыми
арнаның біріне айналып отыр. Оның дамуында бірнеше маңызды
кезеңдерді бөліп көрсетуге болады.
Бірінші кезең – XX ғасырдың бас кезінде Жүсіпбек Аймауытов, Қошке
Кемеңгерұлы, Смағұл Садуақасов, Мұхтар Әуезов есімдерімен байланысты.
Мағжан шығармашылығы туралы алғашқы сыни мақалалар, жылы лебіздер мен
толғаныстар осы жылдары жазылды.
Екінші кезең – Кеңес өкіметінің саяси дәуірлеу уақытына дөп келді.
Сондықтан Мағжан шығармашылығы туралы кең көлемде зерттеулер жүргізілмеді.
Үшінші кезең – Қазақстанның тәуелсіздік алуымен басталды. Тәуелсіздік
жылдарындағы Мағжантанудың бастапқы ерекшелігі – оның шығармашылығы әдебиет
танудан басқа да гуманитарлық ғылымдардың зерттеу нысанына айналып,
ұғымдық, мағыналық аясының кең көлемде анықтала бастауы.
Мағжан дүниетанымының психологиялық, педагогикалық, мәдениеттанымдық
қабаттары арнайы зерттеудің нысанына айналды. Бұл Мағжантанудың өрісін
кеңейтіп, оның қоғамдық рухани маңызының терең ашылуына жағдай жасауда.
Мағжан шығармашылығы Қ.Б. Жарықбаевтың [5, 6 б.] Ә. Нысанбаевтың [7] Ә.
Дербісалиевтың [8] еңбектерінде байырғы әдеби үрдістен басқа қырда
талданып, оның бұрын белгісіз болған жаңа қырлары ашыла түсуде. Соңғы
жылдары Мағжан романтизмі мен символизмі де көп сөз болуда.
Тәуелсіздік алғаннан бері М. Жұмабаевтың шығармашылығының әртүрлі
мәселелерін қарастыратын бірнеше кандидаттық диссертациялар қорғалды.
Олардың қатарына Г.А. Есмагулованың Идея свободы в мировоззрении Магжана
Жумабаева [9], Р.Н. Көшенованың Мағжан Жұмабаевтың педагогикалық
көзқарастары [10], Ж.Н. Сабированың Мағжан Жұмабаевтың психологиялық
көзқарастары [11], И.М. Кутуходжаевтың
М. Жұмабаевтың мәдениеттанымдық көзқарастары [12], С.Г. Сенкібаевтың М.
Жұмабаевтың тәлімдік мұраларын мектептік оқу тәрбие үрдісінде пайдалану
жолдары [13] тақырыпты зерттеулерін жатқызуға болады.
М. Жұмабаев Педагогика кітабының авторы ретінде өте жақсы, жан-жақты
ойластырылған, әрбір тұжырымы дәлелденген тәрбие ілімін жасады. Бұл Мағжан
тұлғасының ғылыми жұмыстар саласындағы көрнекті табысы. Оған педагог
ғалымдар жеткілікті түрде көңіл аударған. Дегенмен, бұл салада Мағжан қол
жеткізген табыстарды жан-жақты саралау әлі де қажет деп есептейміз.
Мағжанның психологиялық көзқарасын зерттеу бастау алды, бірақ одан әрі
жалғастыруды керек ететін тұстары әлі де баршылық.
Соңғы жылдардың ең бастапқы жетістігі – М. Жұмабаев шығармашылығын
философиялық тұрғыдан зерттеу. Әрине, бұл өте қызықты және берері мол
үрдіс. Мағжанның әр өлеңі өзінше бір әлем, сондықтан онда философиялық
дискурс өте мықты орын алған, соны оқи алсақ, көпшілік назарына
ұсына алсақ, нұр үстіне нұр болатыны сөзсіз.
Мағжан өмір сүрген замандағы ойшылды толғантқан әлеуметтік мәселелерді
философиялық тұрғыдан талдау барысында біз негізінен ақынның өз
шығармаларына сүйендік. Мағжан шығармаларының тарихи маңызы зор, ақын өзін
толғантқан әрбір қоғамдық мәселеге өз көзқарасын, өзінің қатынасын анық,
айқын, бірақ көркем сөз түрімен беріп отырған.
Мағжан дүниетанымына Шығыс пен Батыс мәдениеті бірдей әсер етті.
Сондықтан оның дүниетанымына тарихи-философиялық тұрғыдан баға беру
барысында Батыс пен Шығыс мәдениетінің ерекшеліктерін салыстырмалық
сараптамадан өткізген авторлардың зерттеу жұмыстарына және жалпы философия
тарихы бойынша зерттеу жүргізіп, көзқарас қалыптастырған ғалымдардың
еңбектеріне сүйену қажеттілігі туындап, ғылыми методологиялық жағынан
отандық авторлардың еңбектерінің көп көмегі тиді. Әсіресе, зерттеу
барасында бағыт-бағдар болған еңбектердің қатарына Ж.М. Әбділдиннің [14],
Ә.Н. Нысанбаевтың [15], Қ. Әбішевтің [16], Т. Әбжановтың [17],
А.А. Хамидовтың [18], Г.Г. Соловьеваның [19], Г.К. Шалабаеваның [20],
М.З. Изотовтың [21], А.Қ. Қасабектің [22], Т.Қ. Рысқалиевтің [23],
С.Б. Нұрмұратовтың [24], Қ.Ш. Нұрланованың [25] ғылыми-
философиялық еңбектері жатады.
Біз өз жұмысымызда қазақ философиясының тарихын зерттеуде қол жеткізген
нәтижелерді жан-жақты пайдаландық. Қазақ халқының дүниетанымына зерттеу
жүргізіп, оған объективті баға беруге үлес қосқан, өзіндік өзгеше пікір
қалыптастырған еңбектердің қатарына Ж.М. Әбділдиннің [26], Ә.Н.
Нысанбаевтың [27], Қ.Ш. Нұрланованың [28], С.Б. Нұрмұратовтың [29], Ж.С.
Орынбековтың [30], О.А. Сегізбаевтың [31], А. Тайжанұлының [32], Д.
Кішібековтың [33], Н.Р. Мұсаеваның [34], Ғарифолла Есімнің [35],
Н.Ж. Байтенованың [36], Ж. Алтаевтың [37], Т.Х.
Ғабитовтың [38],
Ж.Ж. Молдабековтың [39] шығармалары мен ғылыми мақалаларын жатқызуға
болады.
Бүгінгі күнге дейін Мағжан Жұмабаев дүниетанымына философиялық талдау
жасаған жұмыстардың бар болуына қарамастан, ұсынылып отырған бұл еңбекте
ақын шығармашылығындағы бұрын-соңды назар аударылмай келген бірқатар
мәселелерге көңіл бөлінді. Мағжандай ойшылдың дүниетанымын тарихи-
философиялық тұрғыдан зерделей түскен сайын оның ерекше ойлау мәдениетіне
бойлай түсетінімізге күмән жоқ.
Зерттеудің мақсаты. Қазақ философиясы тарихындағы Мағжан Жұмабаевтың
орнын анықтап, республикадағы тарихи сананың дамуы мен қалыптасуындағы
ықпалын көрсету және Мағжан дүниетанымының біртұтастық тиянақтылығын
айқындау.
Зерттеудің міндеттері:
– философ ақын Мағжан Жұмабаев дүниетанымының қалыптасуына негіз болған
рухани қайнар көздерді анықтау;
– Мағжанның әлеуметтік-философиялық танымының қалыптасуына ықпал
жасаған қоғамдық қарама-қарсылықтарға философиялық тұрғыдан
талдау жасау;
– Мағжанның өмір мен өлім қарама-қарсылығын пайымдаудағы негізгі
пікірлерін анықтау, адам болмысындағы Мағжан анықтаған иррационалды
мүмкіндіктерді саралау және олардың адам өміріндегі рөлін көрсету;
– ақын шығармашылығындағы ұлттық болмыстың негізгі сипаттарын
айқындау және оның пікірінше ұлттық болмыс пен тыныс тіршіліктегі қол
жеткізуге ұмтылыс жасайтын құндылықтарды анықтау;
– Мағжанның тарихи процес пен оны танудағы өзіндік ұмтылыстарын
сараптау;
– білім және ұлттық тәрбиенің құндылықтық табиғатын анықтап, оның
тұлғаның қалыптасуындағы рөлін көрсету.
Зерттеу нысаны – Мағжан ақын өмір сүрген кезеңдегі қоғамдық қатынастар,
ондағы қарама-қарсылықтар мен оларды шешуге деген ұмтылыстар.
Зерттеу пәні – Мағжан шығармашылығындағы тарихи-философиялық танымдық
үрдістер.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Қазақ
философиялық ойлау мәдениетіндегі Мағжан Жұмабаевтың орнын анықтап, ондағы
философиялық концептілерді түсіндіруде автор дәстүрлі методологиялық
негіздерге сүйенді. Атап айтқанда, жұмыста автор абстрактылықтан нақтылыққа
өту және тарихилық пен логикалықтың бірлігі принциптерін, талдау мен
жүйелеу, индуктивті мен дедуктивті, түсінік беру тәсілдерін қолданды.
Ғылыми зерттеуде әдебиет саласындағы ғалымдардың тұжырымдамаларымен
қатар отандық және шетелдік мамандардың философия тарихын объективті
тұрғыда қарастыруының тәжірибелері кеңінен қолданылды.
Диссертациялық зерттеудің ғылыми жаңалығы:
– Мағжан Жұмабаевтың тарихи-философиялық дүниетанымының қалыптасып,
дамуына рухани, тарихи және теориялық негіз болған ізденістер мен ой
ағыстары және XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ болмысы кеңмәтінінде
талданды;
– Мағжанның ерекше сипаттағы ойшылдық болмысына қатты әсер еткен ұлттық
құндылықтардың негізгі сипаттары анықталып, оған замандық тұрғыдан баға
берілді және сол тарихи дәуірдегі ойшылды толғандырған негізгі тарихи
үрдістер анықталды;
– Мағжанның тарихтағы адам туралы өзіндік ерекшелігі бар концепция
жасағандығы және оның біртұтастығын жан-жақты негіздегендігі көрсетілді;
– адамның әлемге қарым-қатынасы аясында мәңгілік мәселе болып табылатын
өмір мен өлім коллизияларын анықтаудағы Мағжанның қайталанбас ойлары
сарапталды;
– Мағжанның көптеген тарихи тұлғаларға баға бере отырып, заман ағымын
бағамдап, кешегі, бүгінгі, болашақ уақытты бағалай отырып, тарихи болмыс
пен сананың қалыптасуына тірек, негіз болатын тетіктерді анықтағандығы және
қоғамның дамуында тарихи сананың маңызды рөл атқаратындығын көрсеткендігі
нақтыланды;
– Мағжан адамның тұлға, азамат, ерекше сипаттағы дарын иесі болып
қалыптасуы үшін білімнің аса қажетті құндылық екендігіне көңіл аударғандығы
және отандық философияда алғашқылардың бірі болып, білімді адамды
өзгертетін, қайтадан жасайтын, түлететін құндылық ретінде
бағалағандығы
көрсетілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ғылыми тұжырымдар. Автор өзі қол жеткізген
тың ғылыми нәтижелер ретінде көпшілік алдында қорғауға мынадай негізгі
тұжырымдарды ұсынады:
– Мағжан Жұмабаев Батыс пен Шығыс мәдениетінің, қазақтың көшпелі
өркениетінің әртүрлі, көпжақты рухани, мәдени, әлеуметтік, теориялық,
тарихи ықпалын көре отырып, ешкімге ұқсамайтын, өзіндік ерекшелігі мол,
дара дүниетаным қалыптастырды. Соның арқасында философиялық мәні жоғары,
тәлімдік, тәрбиелік қуаты мол ұлағатты шығармашылықты дүниеге келтірді.
Яғни, Мағжан Жұмабаев жеке мен жалпының, нақтылық пен абстрактылықтың,
тарихилық пен логикалықтың өзара кірігуі, қоян-қолтық араласуы, бірігуі
нәтижесінде пісіп жетілген ойшыл ақын, философ.
– Мағжан XX ғасырдың бас кезіндегі қазақтың ұлттық болмысын тек оның
өзінің дамуы қисынынан ғана емес, бүкіл дүниежүзілік өркениет дамуы
тұрғысынан бағалады, осындай сәтті методологиялық өлшемді орынды
пайдаланудың нәтижесінде ұлт болмысындағы негізгі қайшылықтарды анықтай
отырып, одан арылудың жолын көрсеткен ақын. Осы тұста ақын өлеңдерінің
қуатты танымдық, эвристикалық, жасампаздық табиғатын ерекше атап өткен
орынды.
– Мағжан Жұмабаев біртұтас тиянақтылыққа негізделген адам туралы
ұстанымдарды жасады. Оның әлемге, қоғамға, басқа адамға қарым-қатынасын
ашып көрсету барысында сезімдік танымның мол қуаты және ақыл-ойының,
парасатының тереңдігі, сонымен қатар, осылардың заңды бірлігі болып
табылатын жігер, ерік, жалын сияқты адами күштерді айқындады.
– Мағжан шығармашылығындағы өмір-өлім қарама-қарсылығы жан-жақты
талданып, осы ракурста өмір феноменінің адамға қымбаттылығы, оның тіршілік
етуінің түпкі мақсаты, атрибуты, ажырамас түпкі бастауы ретінде анықталып,
өмірдің ұдайылығын, үздіксіздігін, тұрақтылығын қамтамасыз ету факторлары
негізделді. Осы тұрғыдағы Мағжан табыстары – от-үміт, от-өмір, өмір-
от концептілері көпшілік назарына ұсынылады.
– Мағжан шығармашылығының қайталанбайтын ерекше қыры – оның тарих
туралы толғаныстары. Осы ракурста екі нәрсеге көңіл бөлген жөн деп
есептейміз. Біріншіден, оның тұран, түркі, алаш ұғымдарын ұтымды
пайдаланып, географиялық, кеңістік пен уақыттық тұрғыдан жан-жақты мәлімет
беруі. Екіншіден, жалпы түркі мәдениетінің маңызды тарихи кезеңдерінің
нақты көрсетілуі. Осының өзі-ақ қазіргі қазақстандық азамат жүрегінде үлкен
мақтаныш сезімін туғызатын маңызды, рухани фактор.
– Ойшыл ақын білімді адамды адамилықтың жоғары дәрежесіне көтеретін
негізгі рухани құндылық ретінде бағалайды. Мағжанның білім туралы ойлары
мен тұжырымдары қазіргі заман үрдісіне сай келеді. Елімізді бәсекеге
қабілетті алдыңғы қатарлы елу елдің қатарына қосатын, Қазақстанның әрбір
азаматына ішкі еркіндік пен азаматтық сезімін сыйлайтын да осы білім
факторы. Қазіргі уақытта білім туралы білімнің дамыған кезеңі. Ақпараттық,
виртуалды әлем кеңінен қанат жайған уақытта білімді болу жеткіліксіз.
Білімді білу үшін емес, өмір сүру тетігіне айналатын білімді
игерудің технологиясын ұсыну үшін
дамыту қажет.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңызы. Ұсынылып отырған ғылыми
зерттеудің арқауы Мағжанның дүниеге көзқарасы болғандықтан оның
қорытындылары мен ой-тұжырымдарын Қазақстанның философтары ғана емес,
сонымен бірге гуманитарлық және педагогикалық салада қызмет ететін барлық
мамандар, педагог-ғалымдар пайдалана алады. Диссертанттың ізденістерін
студенттер, аспиранттар, мектеп мұғалімдері, орта және жоғары білім беретін
оқу орындарында Мағжантану, Қоғамтану, философия пәндері мен курстары
бойынша сабақ беретін ұстаздар қауымы қажетіне жарата алады. Сондай-ақ
Мағжанды сүйетін көпшілік үшін ақын ұлағатын терең танып-білуге
көмектеседі.
Зерттеу жұмысының дерек көздері. Диссертациялық, жұмыста 1989 жылдан
бері жарық көрген Мағжанның төл туындылары және Алаш ақиықтары кітабының
материалдары пайдаланылды.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Ғылыми зерттеудің негізгі идеялары
М. Әуезов атындағы ОҚМУ-де өткен Этносаралық өзара қатынастар –
еуразияшылдық идеяларды дамытудың кепілі атты және Әуезов – жаңа дәуір
данышпаны атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда (Шымкент,
2007) және Әуезов оқулары – 6 атты ғылыми-теориялық конференцияда
(Шымкент, 2007) талқыланды.
Зерттеу нәтижелерінің жариялануы. Диссертациялық жұмыстың негізгі
мазмұны, тұжырымдары мен қағидалары Поиск-Ізденіс журналында, ҚР ҰГА-ның
философия және саясаттану институтында шығатын Әл-Фараби журналында, Әл-
Фараби атындағы ҚазҰУ-нің Хабаршысында жарық көрді. Сондай-ақ бірнеше
халықаралық және республикалық конференциялар материалдарында жарияланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспе, екі бөлімнен,
қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрып, 122 бетті құрайды.
1 МАҒЖАН ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ТАРИХИ-РУХАНИ БАСТАУЛАРЫ
1.1 Тарихи таным үрдістері және Мағжан дүниетанымының негіздері
Қазақ халқының ақыны, ойшылы М. Жұмабаев әлем өркениетінің ерекше
өліарасы болып табылатын XIX ғасырдың аяғында дүниеге келіп, XX ғасырдың
бас кезінде аз ғана уақыт ғұмыр кешті. Бар жоғы 45 жыл өмір сүрген ойшыл
артында уақыт өткен сайын мағынасын, мәнін жоғалтпай, қайта жаңа ғасырлар
көшіне жақындай түсетін, тарихи-рухани тағылымы мол мұра қалдырды. Уақыт
пен кеңістік Мағжан тіршілік еткен дәуірден алыстаған сайын, оның ақындық,
азаматтық болмысы бізге жақындай түседі. Оның шығармашылығын тарихи-
философиялық тұрғыдан зерттеудің маңыздылығы да осында болса керек.
Тарихи таным мен тарихи сана үрдістері философтарды көптен
толғандырып келе жатқан мәселеге жатады. Тарихи таным мәселесі
жаңакантшылдар тарапынан айрықша қойылады. Дереккөздерден біз тарихи
үдерістің тек бір бөлігін ғана білеміз. Тарихи өткен туралы біздің
білімімізде ақтаңдақтар болып қана қоймай, оның дұрыс емес, жалған
түсініктер мен қателіктерге толы екендігі де рас. Біз оны тек өзінің
тікелей мағынасында қарапайымдықпен танимыз, оның формаларын абсолюттік деп
қабылдаймыз және тек өзімізді ғана объективті төреші деп есептейміз.
Г. Риккерт бойынша, әрине, тарихтың әдісі өзінің барлық бөліктерінде
және барлық қатынастарында жаратылыстық ғылымдардан айрықшаланады дегенді
білдірмейді. Бұл жерде біз үшін тарих ғылымының соңғы нәтижелерінің оның
өзі түсіндіретін шынайылығына деген қатынасы ғана, яғни шынайылықты өңдеу
мен бейнелеу ғана маңызды. Әсіресе біз тағы да соның көмегімен тарих ғылымы
біртіндеп өз мақсатына жететін жолдан алшақтауымыз керек. Тек осы жағдайда
ғана біз оның жаратылыстанумен қайшылығын мейлінше айқын ысырып тастай
аламыз. Рух туралы ғылымдарда ғылыми дәлелдемелерді жүргізудің әдісі
жаратылыстық ғылымдардағымен салыстырғанда мүлдем бөлек дегенге наразылық
белгілі дәрежеде дұрыс, өйткені тарихи еңбектерден Галилейдің әдісі
мағынасындағы талдау мен экспериментке негізделген дәлелдемелердің мысалын
табу қиынға соғары анық [40, 154 б.]. Сондықтан тарих, оның соңғы мақсаты
объектті оның бүкіл тұтастығында бейнелеу болғандықтан, үстем әдісті
қолдана алмайды, өйткені бұл әдіс жалқылық дегенді теріске шығара отырып
және даралық атаулыдан алшақтай отырып, тарихтың ұмтылатын нәрсесін оның
тура логикалық қарма-қарсылығына әкеледі. Әзірге біз тарих ғылымының соңғы
мақсатының логикалық мәнін ғана және осы мақсаттан қажетті түрде туындайтын
тарихи зерттеудің нәтижелерінің логикалық құрылымын айқындауды ғана
қалаймыз [40, 156 б.] .
Жаңакантшылдар көтерген тарихи таным мәселесін қазіргі философияда
К. Поппер жан-жақты қояды. Оның пікірінше, нақты, арнайыланған, оқиғаларға
және оларды түсіндіруге қызығатын ғылымдарды, қорытындылаушы ғылымдардан
бөлектеп, тарихи ғылымдар деп атауға болады. Тарихқа мұндай көзқарас,
тарихты және оның әдістерін зерттейтіндердің көпшілігінің өздерін қандай да
болмасын әмбебаптық тарихи заңдылықтар емес, жеке оқиғалар қызықтыратынын
не үшін табанды тұжырымдайтынын түсіндіреді.
К. Поппердің көзқарасынша, шындығында ешқандай тарихи заңдылықтардың болуы
мүмкін емес. Тарихтың міндетінің өзі осы жеке оқиғаларды талдау және
олардың себептерін түсіндіру болып табылады [41, 319 б.].
Тарихты осылай ұғынуда тарихты зерттейтіндердің және тарихи
ғылымдарға қызығатындардың мүдделерінің қарама-қарсылығы айқын көрінеді.
Осы тұрғыдан қарағанда, басқа ғылымдардан гөрі тарихта зерттеу тақырыбының
аяқталмайтындығы мәселесімен неге жиірек кездесетініміз түсінікті де. Дәл
ғылымдардың теориясы немесе әмбебаптық заңдары, сол ғылымға төмендегідей
мағынада біртұтастық береді, ол әрбір табиғи ғылымның айналысатын
мәселелері шеңберін қалыптастырады, оның мүдделерінің және ғылыми
зерттеулерінің логикалық құрылымының және білімді қалыптасыру әдістерінің
түйінін анықтайды. Тарихта мұндай бірегейлеуші теория жоқ, анығырақ, біз
дәлелсіз қабылдайтын, көптеген әмбебап заңдар ғана бар. Тарихшылар, әдетте,
деректерге, дәл өздерінікіндей, өте жақсы сәйкес келетін, ешқандай да басқа
түсіндірмелеуді көре алмайды.
К. Поппердің ойынша, өркендеу дегеніміз адами жаратылысқа тән болған
қандай да бір мақсатқа қарай ұмтылу деген сөз. Тарих үшін, ол мүмкін
емес. Жеке дара адамдар ғана өркендей алады, алдымен бостандық, сонымен
бірге, алға өркендеу де тәуелді болатын демократиялық институттарды қорғай
және күшейте отырып, оны біз ғана істей аламыз. Көптеген адамдар тарих
терминін қалай пайдаланып жүр? Адамдар осы тарих түсінігімен мектепте де
және университетте де танысады. Олар тарих туралы кітаптарды оқиды, олар
дүние жүзі тарихы немесе адамзат тарихы атты кітаптардың не туралы
екенін біледі және тарихқа азды, көпті анықталған деректер легі ретінде
қарауға дағдыланады, сондай-ақ осы деректер адамзат тарихын құрайтынына
сенеді. Бірақ та біз, деректер саласының шексіз бай екенін көрдік, сондай-
ақ мұнда іріктеу қажет болады. Сондықтан да адамдар адамзат тарихы туралы
айтқанда, Египеттің, Вавилонның, Парсының, Македонның және Рим империясының
т.б. тарихын, – тіпті біздің кезімізге дейінгі тарих туралы айтады. Басқаша
айтқанда, олар адамзат тарихы туралы айтады, бірақ та шындығында олардың
негізгі айтқысы келетіні және мектепте де оқитыны, саяси билік тарихы болып
табылады [41, 326 б.].
Тарихи таным мәселелеріне отандық ойшылдар да үлкен мән берген.
Мысалы, Құрбанғали Халид мынадай пайымдарын алға тартады: Тарих ғылымы –
әлемнің жаратылуы және адамзаттың түрлі ұрпақтарының тіршілік-тынысымен,
әділ патшалар мен жәбірші әмірлердің істерімен қоса, қоғамның даму
қағидаларына (заңдылығына) қанықтырады. Бұдан туындайтын ілім – түрліше
тарихи оқиғалар, адамзат басынан өткен жақсылық пен жамандық, ой елегінен
сүзіліп, бал шырынындай бәрімізге қымбат, теңдесі жоқ ақылшы, қайғы мен
қуанышта қапысыз жолдас болатын білім тірегі – тарих демекпін.
Тарих ғылымы әлемдік оқиғаларды зерттейді, ол бізге өткен
қауымдардың
тіршілігін жеткізумен қатар, қазіргі заман халықтарының өмір
ағымын
баяндайды. Ол үшін тарихтың әрбір кезеңін мазмұнына сай келтірмесе
зерттеудің құны болмайды. Айталық, грамматика тіл ғылымының тұзы болса, ал
тарих – жалпы ғылым атаулының азығы. Кімде кім тарих ғылымын қажетсіз деп
білсе, ол жаны ашыған емшіден қашатын ауру адам сынды. Жалпы ислам елдері
мен өзге халық оқымыстыларының арасында жалпы және жекелеген тарихи
кітаптар бар. Ал біздің қазақ халқының (Шығыс Түркістан) өткені мен бүгінгі
бары туралы анық баяндалған, болмаса арнайы жазылған зерттеу кітабын
кездестіре алмадым [42, 415-416 б.].
Тарих философиясы тақырыбына қалам тартқан отандық ғалымдардың бірі,
профессор Досмұхаммед Кішібеков аталмыш мәселенің күрделілігін былайша
сипаттайды: ...Мәселе философияның пайымдаумен байланыстылығында болып
отыр. Философия аналитикалық ойлаудың негізіне құрылған. Егер тарих білім
болса, философия – пайымдаумен сипатталатын қиял. Тарих философиясы
айғақтарға, оқиғаларға, тұлғаларға, халықтардың тағдырына деген жай ғана
қатынас емес, сонымен қатар, осы айғақтар туралы пікір, оларды талдау. Бұл
өте қиын әрі жауапты міндет. Бізде қоғамның тарихын зерттеуге қатысты жұмыс
жаман емес, халықтардың көптомдық тарихы, тарихтың жекелеген кезеңдері
бойынша монографиялар, оқулықтар жарық көріп жатыр. Бірақ зерттеудің артта
қалған кесіндісі тарих философиясы болып отыр... Бұл кездейсоқ емес...
Әрине тарихтың философиялық мәселелерімен тек философтар ғана емес,
тарихшылар да айналысады. Тарихты тұтастай қарастыру дүниетанымдық ғылымдар
өкілдерінің ғана қолдарынан келеді. Тарихтың философиялық мәселелерін
қарастырудың қиындықтары оның жекелеген тұлғалардың, тұтастай халықтардың,
мемлекеттік саясаттың және т.б. мүдделерін қозғайтынымен байланысты. Тарих
философиясы идеологиямен шектесіп жатады, ал идеологиясыз ешқандай
мемлекеттің де өмір сүре алмайтыны белгілі [43, 47-48 бб.].
Тарихи танымның өзегін философия тарихы құрастырады. А. Қасабектің
пайымдауынша, қазақ философиясының тарихы – халық тарихының ең маңызды
құрамдас бөліктерінің бірі. Онда ғылыми таным процесі мен халықтың идеялық
ізденістері, бай тарихы мен ұлттық ойлау айшықтары көрініс тапқан. Қазақ
философиясы – халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін үлкен негіз және
методологиялық құрал. Ол қоғамдық сананың басқа түрлерімен тығыз байланыста
болады. Сондықтан оны зерттеп, үйренбейінше қазақ ғылымының тарихын, саяси
идеологиясын, өнерін, әдебиетін, адамгершілік қағидаларын, діндарлығын және
т.б. пайымдау мүмкін емес. Халықтың ұлт-азаттық қозғалысымен біте қайнасқан
қазақ философиясы ғылыми құндылығымен қатар, жоғары азаматтық қасиетімен,
әлеуметтік әділеттікке жету жолдарын тікелей іздеуге атсалысуымен, өзінің
жемісті жетістіктерімен ерекшеленеді. Қазіргі замандағы қазақ философиясын,
оның өзіндік тарихын қазақ философиясының метатарихы деп атаса да болар
еді. Мұның ерекшелігі – зерттейтін объектісі осы заманның ауқымынан шығып,
өткенді, келешекті, қазіргіні, жүйелі түрде рационалды ойлау процесінен
өткізіп, екшеу. Сондықтан ол өн бойында жаңа үлгідегі ойлау
мәнерін
таразылауды, сақтау мен жаңартуды жүзеге асырады [44, 37 б.].
Ж. Молдабековтың пікірінше, қазақ қоғамында руханилықтың доминатты
жағдайда болғанын мойындайтын ғылыми зерттеулердің бар екенін айтуға
болады. Руханилық дегеніміз адам жан дүниесінің қоршаған ортаны шын
пейілмен жығыла сүюге, адами арға қарай, игі ой-ниеттерге бастау,
адамгершілікке, адамға деген құрметпен сүйіспеншілікке, адалдыққа,
мейірімділікке, имандылыққа, тектілікке қарай бет алу. Адам затының жер
бетіндегі тіршілік дүниесіндегі ақиқи жолы тек руханилықпен байланысты
болып танылған. Адамзаттың болмысының шынайы мән-мазмұнының көрсеткіші-тек
руханилық. Руханилықтың көрінетін жері адами қатынас деп есептелген [39,
63 б.].
ХIХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ ойшылдары тарих
философиясымен қатар мәдениет философиясы саласында да айтарлықтай
табыстарға жете білді. Ғасырлар тоғысында олдардың әртүрлі атаулармен
халқымыздың мәдениеті туралы тұтастай шығармалар легі жарық көрді.
Әлдебір жұмбақ иірімдерге орай олардың авторлары біздің рухани өміріміздің
жай-күйін түсіндіруге тырысты, олар оның қалай тарихи тұрғыдан
қалыптасқанына мән берді. Мәдениеттің бедерлі суреттемесінде олар шын
мәніндегі және алдамшы жолдарды анықтады, саралы жолдар тарихи
тығырықтардың талай жерлерін орап өтіп, бізді Ағартушылық дәуірінен ХХ
ғасырдың өзгермелі мәдениетіне алып келді. Қазақ ойшылдарының шығармашылық
тарихи тәсілі салтанат құрды. Олардан тәлім алған бұқара өз мәдениетін
рухани әлеуметтік күштердің ғасырлар бойына соншалықты көп әсер ететін
рухани бағдар ретінде қабылдай отырып, қанағаттану сезімін бастан кешірді.
Олардың өркениеттілікке бағытталған идеялары соншалықты биік және олардың
нағыз прогреске әсер етуге қаншалықты қабілетті екендігі күмән туғызбайды.
Таза батыстық бағыттағы мәдениет философиясы өркениеттілік
үдерістерін жұтаң сипаттайды, марксистік әдістеме табиғат пен рухтың қарама-
қарсылығын абсолюттендіреді. Бұл әсіресе мәдени феномен ретіндегі дінге
байланысты. Казақ ойшылдарында мәдениет философиясы дін философиясымен
үйлесімді қосылады.
Дін де тарихи мәдениетке жатады деген қазақ ойшылдарының ой-
тұжырымдары мәдениет құндылығы ұғымымен құндылық ұғымын теңдестіре отырып
көз жеткізуге көмектеседі, олар ешқандайда оның аясын тарылтпайды. Дін
өзінің мәні бойынша рационалды мәдениет пен тарих атаулының аясынан шығып
кетеді және философия да дәл сол сияқты тарихилықтан тыс жағдай мен
транцендентальдыққа әрқашан ұмтылумен болады. Жер бетіндегі өмірді әркез
қамтитын дін сияқты философия да тарихилыққа және руханилыққа келіп
түйіседі, бұл оған өзінің жеке проблемасын ашатын оған қолы жететін бірден
бір материал ретінде жүзеге асады. Ұлттық тарихи мұраларды зерттеу арқылы
ғана философия құндылықтар әлеміне келе алады.
Философия тек осы алдын ала жұмысты орындау арқылы
одан кейінгі
басты міндетке ауысады: құндылықтардың әралуан түрлерін
бір-бірінен
ажырата білу, олардың әрқайсысының елеулі ерекшеліктерін ажырату,
олардың өзара қарым-қатынасын айқындау, ақыр соңында, құндылықтардың
жүйесін жасау, өйткені, әрине, философиялық зерттеу негізінде жататын
тарихи материалдың болмай қоймайтын аяқталмаушылығы тұрғысынан алғанда,
жалпы орындауға болады.
XXI ғасырдың бас кезінде басқа елдермен қоян-қолтық араласып, өз
тәуелсіздігін одан әрі нығайтуға, тұрақтандыруға тырысып жатқан қазіргі
Қазақстан Республикасының әлеуметтік, мәдени, саяси ұмтылыстары өзінің
негізгі бағыттары жағынан Мағжан өмір сүрген тарихи уақытты еске салады.
Бұл кезеңде, яғни XIX ғасырдың соңында қазақ зиялыларының алдыңғы қатарлы
бір шоғыры қалыптасып, олар халықты мәдениеттің ең озық үлгілерін, ғылым
мен тілді меңгеруге үндеді. Қазақтар балаларын да замандағы ең озық оқу
орындарына оқуға бере бастады. Бұл бетбұрыстың негізгі жемісі ретінде қазақ
халқының біршама білім алған, дүниетаным ауқымы кең, нағыз патриоттар
шоғыры бой көтерді. Тарихшы В. Григорьев деректері бойынша: Жоғары және
аяқталмаған жоғары білімді 100-ге жуық (Ж. Досмұхамедов,
Ә. Бөкейханов, М. Шоқаев, Б. Қаратаев, М. Тынышпаев т.б.), мектептер,
училищелер мен мұғалімдер семинарияларын тамамдаған 700-ге
жуық
(А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ә. Жантөреев, А. Асылбеков т.б.) азаматтар
болды [45, 47-48 бб.]. Міне, солар 1917 жылы алғашқы ұлттық үкімет пен
республика – Алашты құрды. Соның арқасында қазақ идеясының негізі
қаланды.
XX ғасырдың басында қазақ қоғамында жаңа замандық сипаттағы түбегейлі
нышандар пайда бола бастады. Қазақстан философтары
Ә.Н. Нысанбаев, Т.Х. Ғабитов, С.Е. Нұрмұратов оларды былай топтастырады:
Біріншіден, Ресей Қазақстанды толық отарлау саясатына көшті. Бұрынғы
дәстүрлі басқару мен реттеу тетіктерінің орнына империялық заңдар
енгізілді. Билер соты өз функциясынан айырылып қалды. Оны әлсірету
мақсатында Ресей әкімшілігі билер сотының шешіміне аппеляция (шағым) беруді
ресми бекітті, яғни барлық мәселені түбінде болыстар мен ояз әкімшілігі
шешіп отырды. Алайда, кейінгі Кеңес өкіметіндей Ресей дәстүрлік мәдени
реттеу тетіктерін толық жоймады.
Екіншіден, Ресей өкіметі өзінің Қазақстан жеріндегі мүдде-мұратына
қарсы келмейтін, олардың іске асуына кедергі жасамайтын құқықтық
аудандардың, ұстындардың, нормалардың өмір сүруіне бейтараптық танытты,
көнбістік көрсетті. Яғни, аталмыш әдет нормаларының мәдени-рухани,
реттеушілік-басқару, іс-қимылдық бағдар беру потенциалын Ресей мемлекеті
мүддесі шеңберінде қолдап, қолданып отырды.
Үшіншіден, қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі түбегейлі өзгерістер табиғи
жолмен емес, күштеу ұстыны арқылы жүргізіліп отырылды. XIX ғасырдың ортасы
мен XX ғасырдың басы — қазақ халқының отаршылдыққа қарсы толассыз
көтерілістер кезеңі болды [46, 6-9 бб.]. Батыс зерттеушілерінің пікірі
бойынша, Ресейдің отарлау тәсілдері басқа еуропалық ірі мемлекеттердің
тәсіліне қарағанда қаталдау болды. Қазақтар саяси және қарулы жолмен өз
мақсаттарына жете алмайтын еді. Олар барынша жауынгер және ержүрек
болғанымен, нашар қаруланған және патша әскеріне қарсы оқпен атылатын қару
мен артиллерияны аз пайдаланды. Егер қазақтар жақсы қолбасшысы бар армияға
біріге алғанда орыс жасақтарының оларға қарсы жасаған жорықтарының көбісі
сәтсіз болары анық болатын.
Батыс тарихшылары патшалық Ресейдің жүргізген экономикалық саясатына
қарсы қазақтардың мұндай наразылығының негізгі себебі, олардың қазақ
руларының жайылымдары мен шабындықтарын тартып алып, Еуропадан келген
келімсектерге беруінен көрінетін аграрлық саясат деп көрсетіп жүр. XIX
ғасырдың аяғында бұл саясат үкімет тарапынан қолдау тауып, ресми сипатқа ие
болды. Сөйтіп, қазақтың дәстүрлі мәдени реттеу тетіктерінің біртіндеп істен
шығуы далада тек мінез-құлықтық ретсіздік ғана емес, сонымен бірге ұлттық
сананың оянуына әкелді. Қазақ қоғамында ұлт-азаттық қозғалыс дүмпуі
басталды және бұл қазіргі тәуелсіз Қазақстанға дейін апарған сара жолға
жатады.
ХХ ғасырдың басында Ресей империясы терең өзгерістерге ұшырады, оның
құрамындағы халықтардың ұлттық сана-сезiмi өсiп, олар өзiндiк мемлекет
құру, төл мәдениетi мен тiлiн, әдет-ғұрпын сақтап қалу мәселелерiн күн-
тәртiбiне қоя бастады. Бұл көштен қазақ зиялылары да қалысқан жоқ. Қазақ
халқы ХХ ғасырдың басында өз iшiнен талай-талай дарынды, өз халқының
бостандығын армандаған, сол үшiн жан-тәнiн берген азаматтарды тудырды:
Шәкәрiм Құдайбердіұлы, М.- Ж. Көпеев, Ғ. Қараш, А. Байтұрсынов,
Ә. Бөкейханов, М. Дулатов, М. Жұмабаев, Тұрмағамбет Ізтілеуұлы және т.б.
Кең түрде алғанда, – дейді С. Мырзалы, – аталған ұлы тұлғаларды қазақ
халқының бостандығын арман еткен ұлттық демократиялық қозғалыстың белсендi
де абыройлы жетекшiлерi деп бағалауға болады. Олардың бәрi дерлiк 1917 ж.
болған екi революцияны да қабылдап, олар қазақ елiне шын бостандық, теңдiк,
бақытты өмiр әкеледi деп ойлады. Бiрақ, олардың көбi қоғамды шынайы түрде
демократиялық реформалар арқылы өзгертудi қалады, 20-шы жылдардан басталған
сұрапыл қантөгiс оларды қатты қынжылтты [47, 210 б.] .
Мағжан Жұмабаевтың тарихи танымы қазақтардың Ресей бодандығына
қарсы жүйелі ойластырылған күресі барысында халықтың ғасырлық үміті,
еркіндік пен бақыт туралы армандарының бейнесі болып табылатын халық
мүддесіне сүйенгендігін нақтылы куәландырады. Халықтың сауатсыздығы мен
қорғалақтығы, оның күштерінің бытыраңқылығы, ұйымшылдықтың болмауы және
енжарлығы ХХ ғасырдың басындағы қазақ ойшылдарын ағартушылық және
жәдидшілдік сияқты ағымдардарға назар аударуға себепші болды. Бұл бәрібір
олардың либералдық қиялдарынан шыққан жоқ, олардың қалыптасқан жағдайды
жақсы, дұрыс бағалап, парасатты және шынайы жолдар арқылы күрделі саяси
мәселені шешу керектігімен шартталды.
ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан жағдайында халықты отарлық қанаудан
босатып және қоғамның саяси жүйесін түбегейлі өзгертуге мүмкіндігі бар
қоғамдық күштердің болмауы, Мағжан Жұмабаевты халық азаттыққа жету үшін
пантюркизм мен романтикалық мәдени үрдістерге ынталандырды, бұл да тарихи
тұрғыдан ақталған әрекет еді. Мағжанның пікірі бойынша, басты мәселе
қазақтардың тарихи прогреске икемі бар ма әлде жоқ па дегенде емес, сол
тарихи қарыштауға жетудің дұрыс жолдарын табуда тұр. Осы сұраққа тынымсыз
жауап іздеу оны бодандықта ұшыраған халық өзінің дамуы үшін және барлық
адамзаттың дамуы үшін, дамыған халықтардың мәдениетінен үлгі алу керек
деген қорытындыға алып келді. Қазақстанда қалыптасқан сол кездегі нақты-
тарихи жағдайда Мағжан Жұмабаев және басқа қазақ ойшылдары тез арада Шығыс
пен Батыстың алдыңғы қатарлы мәдениетін игеруге және сол арқылы әлемдік
өркениеттің таусылмас байлығына жол табуға табанды түрде шақырды.
ХХ ғасырдың басында Қазақстанда қалыптасқан нақтылы-тарихи жағдайда
патшалық отаршылдықтың жағымсыз жақтары оның қазақ ұлтын қанау саясатында,
жергілікті жерлердегі патша әкімшілігінің кертартпа өкілдерінің тонаушылық
әрекеттерінен көрініс тапты. Қазақстанға тереңдей кіруді іске асыра отырып,
Ресей империясы оның территориясында өзінің шекараларын бекіте түсті. Патша
билігі қазақ халқының өмірі мен тұрмысының жақсаруы үшін және оның тарихи
прогреске қол жеткізуі үшін қам жеген жоқ. Керісінше, отаршылдық тонау мен
өзінің Шығыстағы саяси беделін бекіту мақсатында, царизм қазақтардың орыс
бодандығына кіруін өз мүдделері үшін пайдалануға тырысты. Осының бәрі
Мағжанның тарихи танымын ұштай түсті. Мағжан Жұмабаев өз шығармашылығында
тұспалдап жеткізгеніндей, патшаның далаға жіберген жоғарғы дәрежедегі
шенеуніктері қазақтың қоғамдық өмірінің дамуын қолдан тоқтауға тырысты,
қазақ халқының орыстармен достасуына кедергі жасап, қазақтардың бұрынғы
сауатсыздығын және артта қалуын сол күйінде сақтап қалғысы келді.
ХХ ғасырдың басындағы ұлттық ояну дәуіріндегі болашақ қоғамдық
құрылыс мәселесіне байланысты Мағжанның мұраты Ресей социалистерінің
мұратымен сай келмеді. Сонымен бірге, Ресей демократтары да, өздерінің
сенімдеріне қарамастан, өз Отанының сұраныстарына жауап беретін
мемлекеттің тұтастығын идеализацияласа, Мағжан Жұмабаев толық еркіндік пен
әділдік және адамдардың өз елінің саяси өміріне толық араласуын қамтамасыз
ететін, тарихи дәстүрге негізделген егемен тәртіп орнату үшін күресті.
Қазақ жерiн қазынаға өткiзiп, одан жерi жоқ орыс шаруаларына жер беруге
байланысты, соның нәтижесiнде әлеуметтiк-саяси ақуал шиеленiсе түстi. Ол
ахуалды ұлы жыршы Мағжан:
Қыран құстың қос қанаты қырқылды,
Күндей күштi күркiреген ел тынды.
Асқар Алтай, алтын ана есте жоқ,
Батыр хандар, асқақ жандар ұмтылды.
Ерлiк, елдiк, бiрлiк, қайрат, бақ ардың,
Жауыз тағдыр жойды барды, не бардың...
...Бар жердi күннен күнге алып жатыр,
Бiреулер алып қала салып жатыр.
Қырылысып өздi-өзiне қазақ сорлы,
Жерiнен аузын ашып қалып жатыр, – деп ашына толғаған
болатын.
С. Мырзалының пікірінше, қазақ өмiр салтының күрт өзгеру барысында
халықты аман сақтап қалу, оның саны мен күш-қуатын өсiру мәселесiн талдаған
да осы ағартушылар болды. Ұлттық демократия бағытын ұстаған ойшылдар қоғам
жаңаруы, түлеуiнiң қайнар көзiн ұлттық интеллигенциядан (зиялылардан)
көрдi. Сондықтан, олар зиялыларды бiрлiкке, олардың бiлiмi мен жалпы
мәдениет деңгейiн көтеруге шақырады. Қазақтар адамның екi тiлсiз жауы бар
– ол от пенен су, – дейдi ойшыл. Үшiншi жау, оның ойынша, зиялылардың
арасында кең тараған “мен-мендiк, “көре алмаушылық, “алыс-тартыс,
“бiрлiктiң жоқтығы, “сатқындық т.с.с. Шендi қуып, патша қызметшiсiнiң
жарқыраған түйме мен жапсырмасына ие болуға тырысу, өз халқына
тәкәппарлықпен қарау, пара алу сияқты жоғарыдағылардың терiс қылықтарын
ақын қатты сынға алады. Ол зиялыларды халық мүддесiне жан аямай iзгi
ниетпен адал қызмет етуге шақырады. Зиялылар дүниежүзiлiк цивилизацияның
қол жеткiзген ғылым мен техника жетiстiктерiн игерiп және оларды мыңдаған
жылдар бойы жиналған халықтың рухани байлығымен үйлесiмдi ұштастыруы керек.
Бұл үндеу бүгiнгi күнде де өз мән-мағнасын жойған жоқ сияқты [47, 212 б.].
Осы тұрғыдан алғанда, дәстүр мен жаңашылдық арасындағы тартыстың кез
келген ұлттың әлеуметтік-мәдени динамикасында, әсіресе, транзитті деп
аталатын қоғамдарда орын алып, күрделі де қайшылықты мәселелердің қатарына
жататыны белгілі. Олардың өзара әсерінің негізгі үш формасын анықтауға
болады: біріншісі – жаңашылдыққа қарсылық көрсете отырып, оны теріске
шығару және көне тәртіптерге сүйену; екіншісі – жаңашылдыққа бейімделе
отырып, ескі дәстүрді бұзу; үшіншісі – жаңашылдықты құбылта отырып, оны
дәстүрге сиятындай қалыпқа келтіру. Тарих философиясының мәселелері:
әлеуметтік-мәдени үдерістегі дәстүр мен жаңашылдық деген жинақтың ішінде
қазіргі заманғы поляк зерттеушісі Е. Шацкий дәстүр мен дәстүршілдік
ұғымдарының арақатынасын ашып көрсетеді. Дәстүршілдіктің, әсіресе оның екі
формасының – консерватизм (консервация) мен архаизмнің (реставрация) дәл
осы дәстүрдің бұзыла бастаған кезінде ғана орын алатындығы айтылып, дәстүр
уақыты мен тарих уақытының арасындағы алшақтық, дәстүрдің бірмәнділігі мен
тарихтың көпмәнділігі зерделенеді. Бұл екі құбылыстың арасындағы тартыс
Ресейде бірнеше ғасырға созылған славянофильдер мен батысшылдар арасындағы
идеялық күрестен көрінсе [48, 25 б.], Қазақстанда да жоғарыда аталған екі
бағдардың айырмашылығынан анық байқалып, бүгінгі тәуелсіздік тұсында да
осындай полемикалық айтыс-тартыстың созылып келе жатқаны рас.
Сонымен, ағартушылық та тек элитарлық бағытта жүріп, отаршылдық
жағдайында қазақтардың әлеуметтік-саяси мәселелерін, ұлттық бірегейлену мен
ұлттық азаттық мәселелерін шеше алмады. Дегенмен бұл ағартушылық идеялар
реформаторлықпен бірігудің нәтижесінде қоғамдық санада жаңа идеялық
ағымдардың пайда болып, қазақтардағы Алаш қозғалысының сипатынан айшықты
көрінетін, отаршылдық езгіде қалған елдердің әлеуметтік-саяси және рухани
дамудың жаңа сатысына жету жолындағы саяси және мәдени модернизация үшін
болған күреске жол ашты.
Қазақтың ұлт-азаттық қозғалысында империялық нормаларды
қабылдамау және төл мәдениетке қатысты құндылықтарды заман талабына
сәйкестендіруге бағытталған ұмтылыс үлкен рөл атқарды. Қазақтың дәстүрлі
мәдениетін заманның жаңа талаптарына сай әрі үйлесімді өзгертудің бір
бағдарламасын қазақ ағартушылары негіздеген. Егер Зар заман мәдениетінің
өкілдері ресейлік ықпалды түгелімен теріске шығарып, өткен уақыт
құндылықтарын ғана жандандыруға шақырса, қазақ ағартушылары екі Ресейді
айыра білді (орыс білімділері және әкімшіл жүйе).
Ислам дінінің қазақ даласына келуі адамның мәдени қарыштауын
анықтауға үлкен септігін тигізді. Шаманизм негізінде қалыптасып, бытыраңқы
жатқан халық ислам дінін қабылдау негізінде белгілі бір тұтастыққа қол
жеткізді. Осыған байланысты неліктен қазақ жерінде біртұтас ислам мемлекеті
орнаған жоқ? – деген сұрақтың туындауы да орынды. Расында мемлекет түсінігі
әлсіз дамыған, бытыраңқы жатқан халыққа исламның моральдық-этикалық
қағидаларын мемлекеттік деңгейдегі, жалпыға бірдей заңдар жүйесі ретінде
қабылдап, қазақ жерінде исламдық мемлекет орнатуға болар еді. Алайда мұндай
үдеріс көшпенді халықтың болмысына қарама-қарсы. Себебі мұсылман дінінің
моральдық-этикалық жүйесінің бүкіл іргетасы бағыныштылық талаптармен
құрылғаны белгілі.
Ендеше кең байтақ далада еркін өскен қазақ үшін өзін-өзі белгілі бір
діни талаптарға бағындыру оның болмысына, рухына қарсы көрініс. Исламның
қазақ даласында мемлекеттік дәрежеге көтеріле алмауының тағы бір себебі –
ол қазақ жерінің географиялық орналасуы. Солтүстік батысында Ресей,
оңтүстік шығысында Қытай сияқты мемлекеттердің орналасуы, олармен өзара
қалыптасқан тарихи қатынастар қазақ жерінде бір ғана діннің етек алуына
үлкен кедергі болды. Батысында христиан, шығысында конфуцияндық және
буддизм сияқты үлкен діндер өркендеген мемлекеттердің әрқайсысының өзіне
тән ерекшеліктері бары сөзсіз. Осыған орай сырттан келген ислам дінін
терістемей, көршілес орналасқан христиан, конфуцияндық және буддизм сияқты
діндерді қабылдамау – қазаққа тән ерекшелік осы. Адам болмысының өзіндік
төлтума деңгейіне тән бұл қасиетті Батыс пен Шығысқа бірдей болған Абылай
ханның саясатынан да байқауға болады.
Дегенмен қазақ жеріне ислам енгеннен бастап адамдар арасындағы
өзара қарым-қатынастар да күрт өзгеріске ұшырады. Тарихи қалыптасқан
дәстүрлі мәдениеттің орнын басқан жаңашылдық адамдар санасына үлкен әсерін
тигізді. Осы кезеңнен бастап адам табиғаттың бір бөлшегі емес, ол өз бойына
біткен қасиеттер арқылы анықталатын ерекшелік. Ислам діні бойынша адам өз
бойындағы жақсылық қасиеттерді қаншалықты аша алса, ол соншалықты Алланың
алдында құрметке ие болады. Ендігі жерде Құранның моральдық қағидалары
күнделікті өмірдің барлық қырын қамтиды: отбасы қатынастары, туыстар
арасындағы міндеттер, айналысатын пайдалы нәрселер жиыны, өзге дін
(христиан, иудей) өкілдерімен қатынас, саудамен және қолөнермен айналысу,
тыйымдар, парызды өтеу және т.б.
С. Нұрмұратов XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамында пісіп-жетілген
құндылықтық бағдарларды сараптай отырып, мынадай орынды ой түйді: Қазақ
халқының сан ғасырлардан бері өз уақытын күткен рухани түлеуге, әлеуметтік
жаңғыруға, этникалық бұлқынысқа деген ұмтылыс және сонымен қатар ұлттық
болмысындағы әмбебап дүниетанымдық мәселелерді терең пайымдауға деген
талпынысы, негізінен іргелі мағынада XX ғасырдың басына дөп келген еді. Сол
тарихи кезеңде қазақ болмысында біршама сауатты, әлемдік тарихи процестен
жан-жақты түсінігі бар, этникалық өзіндік санасын жетілдіруге ұмтылған
ұлттық интеллигенция қалыптаса бастайды. Сөйтіп, қазақ қоғамында алғашқы
рет кең-байтақ еліміздің әлеуметтік-этникалық кеңістігінде өркениеттілікті,
тұтастанған ұлттық дамуды мақсат еткен зайырлы қоғамның принциптері
қалыптаса бастаса, екінші жағынан, ислам дінінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz