ЖЕРГЕ МЕНШІК ИЕЛЕРІ МЕН ЖЕР ПАЙДАЛАНУШЫЛАРҒА КЕЛТІРІЛГЕН ШЫҒЫНДАРДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4- 7
1 ЖЕРГЕ МЕНШІК ИЕЛЕРІ МЕН ЖЕР ПАЙДАЛАНУШЫЛАРҒА КЕЛТІРІЛГЕН ШЫҒЫНДАРДЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ..8-18
1.1 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындардың түсінігі және жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-18
1.2 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындарды
өтеуді қамтамасыз ететін
заңдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 18-25
2 ЖЕРГЕ МЕНШІК ИЕЛЕРІ МЕН ЖЕР ПАЙДАЛАНУШЫЛАРҒА КЕЛТІРІЛГЕН ШЫҒЫНДАРДЫ
ӨТЕУДІҢ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... 26-44
2.1 Жер учаскелері мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығарылған
кезде келтірілген шығынды өтеудің жалпы сипаттамасы ... ... 26-44
2.2 Жер пайдаланудың ерекше режимінің белгіленуіне байланысты меншік
немесе жер пайдалану құқығы шектелген жағдайда шығынды
өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44-51
3 ЖЕРГЕ МЕНШІК ИЕЛЕРІ МЕН ЖЕР ПАЙДАЛАНУШЫЛАРҒА КЕЛТІРІЛГЕН ШЫҒЫНДАР
МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52-61
3.1 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығынды
өтеу қағидаларынының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52- 61
3.2 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындарды
есептеу
методикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 61-73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 74-76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .77-81
КІРІСПЕ
Магистрлік зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендігін
алып, тәуелсіздігін жарияғалы бері қоғамдық қатынастар, оның ішінде жер
қатынастары үлкен қарқынмен дами бастады. Мемлекетіміз нарықтық экономиканы
бейімдей отырып, жер қатынасын ілгері дамыта экономиканың қарқынды
салаларын дамытуды мақсат етті. Қазіргі кезде қоғамызда орын алып отырған
жер дауларының басым бөлігі қолданыстағы заңдардың олқылығынан емес, сол
жер заңдарында қарастырылған мәселелердің дұрыс орындалмауынан болып отыр.
Нарықтық қоғам жағдайында жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін сатып
алу арқылы өнеркәсіптік кешенді, нақтырақ айтсақ, қала мен қала құрылысын
нарық қиыншылығынан шығаруға дамытуға байланысты үлкен экономикалық үміт
артылып отыр.
Еліміздің экономикасының дамуы инфрақұрылымдарды жетілдіруді, тұрғын үй
құрылысын жандандыруды, автокөлік жолдарын кеңейтуді және қала құрылысын
қолға алуды қажет етіп отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың биылғы халыққа
жолдауында қазіргі дағдарыс кезіндегі шығындардың нөлге теңестірілу
керектігін атайды. Ол: Қаржы тәртібін бұзушыларға дағдарыс уақытының заңы
бойынша қатал сұраныс қойылуы тиіс. Барлық басым емес шығындар - әкімшілік,
инвестициялық және басқа шығындар – нөлге теңестірілуі тиіс, дағдарысқа
орай белгіленген магистралдық автомобиль және темір жолдарын салуды
тоқтатуға тура келді деген [1].
Қазақстан Республикасында жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға
келтірілген шығындарды өтеуді құқықтық реттеу жер құқығы теориясында
кешенді және толық зерттелмеуімен түсіндіріледі.
Бүгінгі күні жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін жерге меншік иелері
мен жер пайдаланушылардан жер учаскелерін мәжбүрлеп иеліктен шығару қала
құрылысымен, жүргізіліп отырған тұрғын үй саясатымен және жер қойнауын
пайдаланумен, мұнай және газ объектілерін салумен, онымен қоса магистральды
құбырлар салу мақсатымен тығыз байланысты болып отырғандығы көрінеді. Жер
учаскесін жер меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан мемлекет мұқтажы
үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару институты күрделі негіздерінің біріне
жатқызылады.
Қазақстандық ғалым – заңгерлердің жер учаскесін мемлекет мұқтаждары
үшін мәжбүрлеп иеліктен шығарумен және жер учаскесін алып қоюдың құқықтық
табиғатын көп негізгі қырларынан көрсететін құнды ғылыми еңбектері бар.
Олардың ішінде жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қоюдың құқықтық
мәселелерін, жер учаскесін иеліктен шығарудың рәсімдері мен негіздеріне,
онымен қоса жер учаскесін мемлекет мұқтаждығы үшін мәжбүрлеп иеліктен
шығару кезіндегі жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындарды өтеуге байланысты мәселелерді зерттеген Б.Ж. Әбдірайымов, С.Б.
Байсалов, Ә.Е. Бектұрғанов, Д.Л. Байдельдинов, Н.Б. Мұхитдинов, Ә.С.
Стамқұлов, А.Х. Хаджиев, Л.К. Еркінбаева, П.К. Умирзаков және тағы
басқаларын ерекше атауға болады.
Жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою аясында қалыптасып
отырған өзекті мәселелерді зерттеуге Ресей Федерациясының Ю.С. Баландин, М.
Бакетт, И. Приходько, Г.А. Волков, О.С. Иоффе, П.В. Рябов және тағы басқа
ғалымдары үлестерін қосты.
Жер учаскелері мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығарылған
кездегі жылжымайтын мүлік бағасының нарықтық құнын айқындауда қиындық
туғызады. Сот тәжірибесіне сараптама жүргізіп қарастырған кездері, осы
мәжбүрлеп иеліктен шығарылатын жер учаскесіне деген нарықтық құнының дұрыс
бағасын бере алмауымен және жылжымайтын мүліктің нарықтық құнын есептеу
әдістемесінің көп түрлі деңгейін қолданумен сипатталады.
Тәжірибеде жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындарды есептеу мен өтеу тәртібі кейбір қиындықтарға әкеп соғады.
Қазіргі таңда адамдардың құқықтары мен бостандықтарын заңмен шектеу
көптеген факторлардың әсер етуімен түсіндіріледі, оның ішінде әлеуметтік,
экономикалық және жалпы саяси тұрғыдағы факторлар.
Жер учаскесіне меншік құқығын шектеу меншік қатынасын реттейтін
бірегейлі мәселелердің құқықтық реттелуі болып танылады. Жер учаскесіне
меншік құқығын шектеу мәселесі азаматтық айналымның жерге меншік иесі мен
үшінші тұлғалар және жалпы қоғам мүдделерінің арасындағы қатынастың
бірегейлі байланыстық орнату ретінде көрініс табады.
Құқықтарды шектеу тақырыбында зерттеу жұмыстары әлі де болса
қазақстандық ғалым – заңгерлерімізбен толықтай зерттеу жүргізілген жоқ.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге қатысты бір ғана еңбек
қорғалған: А. Б. Сейфуллинаның Ограничение прав и свобод человека в
правовом государстве (общетеоретические проблемы) з.ғ.к. ғылыми атағын
алуға дайындалған диссертациялық жұмысы ғана бар. Ал, жеке меншікке қатысты
шектеу тақырыбында бірде - бір еңбек жоқ, тек қана бірен - саран еңбектерде
кішкене мағлұмат берілген. Ол мағлұматтарды Ж. Х. Қосанывтың, А.Е.
Бектұрғановтың, Н. Мухитдиновтың және тағы басқа да ғалым - заңгерлердің
еңбектерінде байқауға болады. Көршілес Рессей Федерациясында бұл тақырыпта
бірнеше заңгер - ғалымдар айналысқан екен. Олар, Д.И. Дедов, И.А. Ильин,
А.Г. Братко, В.П. Камышанский, Л.А. Морозова, Т.Б. Станкевич, Т.А.
Мечетина, Н.И. Краснов және тағы басқалары.
Жер пайдаланудың ерекше режимінің белгіленуіне байланысты жерге меншік
иелері мен жер пайдаланушылардың меншік немесе пайдалану құқығын шектеудің
толық түрде жер құқығы доктринасында зерттелмеуі. Бұл мәселені алып
қарастырудың себебі, жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға жер
пайдаланудың ерекше режим белгіленуіне байланысты келтірілетін шығындарды
өтеудің негіздеріне жататындығы.
Зерттеудің объектісі мен пәні.
Зерттеудің объектісі болып жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға
келтірілген шығындарды өтеуде туындайтын қоғамдық қатынастар танылады.
Зерттеудің пәні - жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындарды өтеу шарттарының құқықтық механизмі.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты - Қазақстан Республикасында нарықтың
дамуы жағдайында жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындарды өтеуге байланысты туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық
және тәжірибелік негіздерін кешенді зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
-жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындардың
құқықтық табиғатын анықтау;
- жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындарды
өтеудің негізгі қағидаларын айқындау;
- осы бағытта туындап отырған мәселелерді ашып көрсету;
- жетілдіруге байланысты ұсыныстарды әзірлеу.
Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелері:
Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындардың
құқықтық табиғаты мынадай ерекшеліктерге ие. Ерекшелігі: жерге меншік
иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындар міндеттеменің
орындалмауынан туындамайды, азаматтық құқықтық қатынасындағы келтірілген
шығыннан ерекшелігі; келтірілетін шығындар заңды әрекеттер арқылы
келтіріледі; шығындар нормативтік құқықтық актілер негізінде және оларды
жүзеге асыру кезінде келтіріледі;
Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындарды
өтеудің негізгі қағидаларына мыналарды ұсынуға болады: жерге меншік иелері
мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығынның әділетті түрде өтелуі; толық
көлемде шығынды өтеу қағидасы, оның ішінде алынбай қалған пайданы қоса
есептегенде; келтірілген шығынды есептеу әдісінің заманға сай болуы
(нарықтық құнын белгілеуде); объективтілік қағидасы.
Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығынның орнын
толтыру методикасын дамыту қажет. Шығынды өтеу барысында алынбай қалған
пайданың есептеу әдістемесін немесе қанша мөлшерде өтелетіндігін айлық
есептік көрсеткішпен көрсету керек, келтірілген шығынды өтеудің кейбір
негіздерінде соттың тек қана нарықтық құнын есептеу бөлігін қарастырмауы
тиіс, онымен қоса заңды түрде нақты әрекеттің жүзеге асырылуының заңдылығын
ескеруі қажет.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы
Зерттеудің теориялық мағыздылығы: зерттеу барысында жасалған теориялық
қорытындылар мен ұсынымдарды зерттеуді одан әры қарай дамытуына, кейбір
теориялық мәселелерді шешуде пайдалануына және жоғарғы оқу орындарында
азаматтық құқық және жер құқығы пәндерінде дәріс және семинар сабақтарын
жүргізуде қолданылуы мүмкін;
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: зерттеу барысында қолданылған сот
шешімдері мен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Нормативтік қаулылары
және өзге де нормативтік актілерді салыстыру және анализдеу негізінде
берілген қорытындылар мен ұсынымдарды заң шығармашылығы мен құқық қолдану
тәжірибесін жетілдіруде қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өту деңгейі
- жұмыс әл-Фараби атындағы ҚазақҰУ заң факультетінің табиғи ресурстар
және экологиялық құқық кафедрасында дайындалды;
- диссертацияның нәтижелері әл-Фараби атындағы ҚазақҰУ өткізілген
халықаралық ғылыми конференцияларда екі мақала сыннан өтті.
Дипломның құрылымы мен көлемі жұмыстағы зерттеліп отырған мәселелердің
мазмұнына, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес анықталады және ол
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған қайнар көздерінің
тізімінен құралады.
1. ЖЕРГЕ МЕНШІК ИЕЛЕРІ МЕН ЖЕР ПАЙДАЛАНУШЫЛАРҒА КЕЛТІРІЛГЕН ШЫҒЫНДАРДЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындардың түсінігі және жалпы сипаттамасы
Белгілі құқықтық түсініктің құқықтық табиғатына анықтама беру дегеніміз
сол түсіндірілуге жататын құқықтық түсінікке кең мағынада құқықтық табиғаты
тұрғысынан сипаттама беру болып табылады.
Қазіргі таңда шығын құқықтық өмірде өз орнын нақтылап алды деп айтуға
болады. Шығынның мұндай белең орын алуының себебі, шығынның барлық
элементтерін есептеу өте күрделі процесс және ол тек бүкіл азаматтық
құқықтық нормалар шеңберімен ғана реттелмейтіндігімен сипатталады.
Азаматтық құқықтағы шығындар категориясы көне уақыттан бергі және
азаматтық құқықтық қатынас субъектілері өзінің заңды құқықтары мен
мүдделерін қорғауға негіз ретінде қаланған институттар қатарына
жатқызылады. Шығындарды өтеу немесе оны алдын алу тек мемлекеттің ішкі
қатынасының мәселесі емес, онымен қоса мемлекетаралық қатынасының
мәселесіне де айналды.
Қазіргі таңда жалпы заңи әдебиеттерде шығын түсінігі кең зерттелуде,
зерттеуде ғалымдар оны жеке құқықтық түсінік ретінде қарастырмайды, олар
тек оны жауапкершілік шарасы ғана ретінде, оның ішінде шығынды өтеу шарасы
ретінде. Әсіресе, шығынды өтеу шарасы жауапкершілік нысанында шарттық
міндеттемелерді орындамау жағдайында қолданылатындығымен сипатталады.
Ежелгі Римнің жеке құқығында азаматтық – құқықтық жауапкершілік
түсінігі қалыптаспаған болатын, бірақ оның негізгі белгілері өз көрінісін
тапты. Құқық бұзушы мүліктік жауапкершілікке жеке бастамашылықпен тартылды,
бірақ мемлекет тарапынан мәжбүрлеу шарасы қолданылатындығы туралы қауіптің
қамтамасыз етілетіндігімен сипатталды.
Келтірілген шығынның орнын толтыру міндеттемесі сонау рим құқығында
көрініс тапқан. Сол уақыттағы ХІІ кесте Заңын алып жатқызуымызға болады.
Осы заңда борышқорға тиісті міндеттемені орындамағаны үшін жауапкершілік
шаралары көрсетілген [2, 35б.].
Рим заңгерлерімен міндеттеменің жалпы түсінігі қалыптастырылған
болатын, осы қалыптасқан жалпы танымдылығы қазіргі құқық жүйесінде көрініс
тапты.
Міндеттеменің пайда болуы екі қайнар көзінің пайда болуымен көрініс
табады:
1. жалпы құқық бұзушылық орын алған жағдайда, яғни шығын немесе
зиян орын алған реттерде;
2. келісім шарт негізінде.
Келтірілген шығынды немесе зиянды өтеу міндеттемесі келісім шарт арқылы
пайда болған міндеттемелерден тарихи бастау алады, ол туралы XII Кесте
заңында былай дейді: егер сындырған болса, онда ... . өтесін [3, 132б.].
Дигестада (D.32.9.40) шығынның мазмұнына сол кездерінің өзінде екі
элементті кіргізді: нақты нұқсан және алынбай қалған пайданы [4, 40б.].
Қазіргі құқық жүйесінде міндеттеме термині әр түрлі мазмұнда
қолданылады. Көбінесе нақты құқық қатынасын белгілегенде, айталық
борышкердің міндеттемесін, ол кейбір кездері құжат ретінде көрініс табуы
мүмкін (қолхат, квитанция). Міндеттеме құқықтық қатынас ретінде мынадай
сипатқа ие болады, яғни міндеттемеге сәйкес бір адам екінші бір адамның
пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және тағы да басқадай
белгілі бір әрекеттерді жасауға немесе белгілі бір әрекетті жасаудан
тартынуға міндеттілігі, ал осы екінші тарап өз міндеттемелерін орындалуын
талап етуге құқысын айтамыз. Басқаша бұл қатынастың құқықтық табиғаты
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (одан ары қарай – ҚР АК) 268
бабымен айқындалады.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, міндеттеменің пайда болу негіздерін
айқындап алуға болады. Осы айқындалатын негіздерінің қатарына мыналарды
жатқызамыз: шартта көрсетілген мәмілелерден немесе заңдарға сәйкес
азаматтық – құқықтық жағдайларды туғызатын әкімшілік құжаттардан, азаматтық
міндеттер белгіленген сот шешімі, азаматтар мен заңды тұғалардың өзге де
әрекеттерінің салдарларын, заңдар азаматтық – құқықтық жағдайлар басталуын
байланыстыратын оқиғалар салдарын және зиян (шығын) келтіру салдарынан
туындайтын негіздерді жатқызамыз.
Бұрынғы кеңес дәуірінде шығындарды өтеу институты онша маңыздылыққа ие
болмады; бірақ қазіргі таңда бұл институттың рөлі ерекше даму беталысына ие
болуда. Кеңес дәуірінде шығындарды өтеу институты ҚазССР Азаматтық
кодексінің Міндеттемелік құқық бөлімінде көрініс табатын болса, ал
қазіргі қолданыстағы Азаматтық кодексте шығынның түсінігі, түрлері және
мазмұны Жалпы ережелер бөліміне енгізілді. Заң шығарушының мұндай жаңа
тәсілді қолдануын құқықтанушылар былай түсіндіреді: шығынды өтеу бұл
азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің жалпы шарасы және ол азаматтардың кез
келген субъективтік құқығы бұзылған жағдайда қолданатын қорғау шарасы
болуымен түсіндіріледі (міндеттемелік, жеке мүліктік және тағы басқа) [5,
97-101бб.]. Ал, шетел елдерінің құқықтық жүйелерін байқайтын болсақ, англо
– американдық құқықта шығындарды өтеу нормалары шарттық құқық деңгейінде
реттеледі, неміс және француз құқығында шығындарды өтеу нормалары жалпы
міндеттемелік құқықтың жалпы нормаларымен қарастырылады.
Шығынның жалпы түсінігіне анықтама берместен бұрын оған деген
лингвистикалық саралау жүргізіп алайық. Ең алдымен, заңи әдебиеттерде
залал, шығын және зиян түсініктері әр түрлі мағынада
түсіндірілетіндігін айта кеткен жөн, бірақ сөздер синоним сөздер болып
қолданыла береді.
Шығын қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде шеккен зиян, жұмсалған қаржы
деп түсіндіреді [6, 535б.]. Ал, экономикалық терминологиялық сөздіктерде
шығын - кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшалай нысанда көрінетін түрлі
шығасылары деп атап көрсетеді. Мұнда ерекше атап көрсететін жайт, ақшалай
нысанда екендігін айқындайтындығы.
Зиян залал мен шығын деген аралас түсініктерінен ерекшелікке ие болып
табылады. Бұл терминдердің мазмұны бір болғанымен, қолдану аясында кейбір
ерекшелікке ие болады: зиян азаматтық заңнамаға тән, еңбек заңнамасы залал
туралы сөз етеді және ол зиянның материалдық бөлігін білдіреді, ал шығын
залалдың ақшалай сипатына ие. Кең мағынада зиян – бұл, заңмен қорғалған
игіліктер. Егер қандайда бір зиян орын алмайтын болса, онда кез келген
қолданатын жауапкершілік туралы сөз қоғалмауы тиіс, өйткені жауапкершілік
белгілі мақсаттарды қанағаттандырумен және оны өтеумен түсіндіріледі [7,
17б.].
Құқық теориясында зиянды құқық бұзушылық элементі ретінде
қалыптастырады, онымен қоса оның заңи белгілерін айқындайды. Бірішіден, ол
ылғида әлеуметке қарсы, яғни ол тұлғаның субъективтік құқығының құндылығына
қол сұғады; екіншіден, зиян теріс міңез – құлық жиынтығы болып табылады;
үшіншіден, құқыққа қарсы әрекетінің нәтижесі.
Табиғи ортаға келтірілетін зиян үш негізгі объектілерге әрекет етеді:
табиғаттың өзіне, жалпы тірі организмдердің өмір сүру ортасы ретінде;
адамға, оның өмірі мен денсаулығына; онымен қоса, басқада материалдық
құндылықтарға [7, 21б.].
Кейбір авторлардың пікірінше, зиянның қандай мүлікке қатысты және нақты
кімге азаматқа немесе ұйымға келтірілген нұқсанына қатысты өзінің түсінігін
өзгертетендігін айтады. А.А. Рябовтың ойынша, зиян – объективті түрде
көрініс табатын айғақ, ол тиімсіз және жағымсыз әрекеттер арқылы орын алады
[8, 63б.].
Зиян мүліктік залал немесе шығын ретінде көрініс табады. Залал –
зиянның натуралды – заттық нысаны, ол заңмен көрсетілген өтелуге жататын
жолдарының бірімен өтелуге (дәл нақты осындай сапалы затты беру немесе
затқа келтірілген нұқсанды жөндеп беру және т.б.) тиіс. Ал, зиянның ақшалай
көрінісін шығын деп атауға болады.
Ия, аталған көрініс көптеген ғалымдардың шығынды мүліктік залалдың
ақшалай көрінісі деп қорытынды жасайды, бірақ кейбір ғалымдар оның олай
еместігін дәлел ретінде көрсетеді.
Егер шығынды құқық бұзушылықтың нәтижесі деп есептесек, онда құқық
бұзушылық бұл тұлғаға тиісті субъективтік азаматтық құқығын бұзу деп есте
сақтауымыз қажет. Соған орай, кейбір цивилистер құқық бұзушылық орын алған
кездегі мүліктік құндылығының төмендеуіне дер салмайды, олар сол мүлікке
деген құқығы бар тұлғаның рәсімделген құқығына баса назар аударады. Д.И.
Мейер азаматтық құқықтың пәніне тек мүліктік құқықтарды енгізді, оның
пікірінше, кез келген азаматтық құқық мүліктік құқық ретінде танылады,
соған сәйкес құқық бұзушылық орын алған кезде осы үлкен немесе ірі мүліктік
құндылықтар азайтылады (төмендетіледі) немесе жойылады, осы азайтылған
(төмендетілген) немесе жойылған құндылықтар залал немесе шығын деп
аталатындығын түсіндіреді [9, 55б.].
В.А. Хохловтың пікірінше, шығын мүліктік зиянның ақшалай көрінісі деген
анықтаманы қате екендігін атайды. Оның пайымдауынша: шығын ылғида ақшалай
көрініспен сай келе бермейді, ол ақшалай көріністі сипатты сақтап қала
бермейді. Нақты пайда болған шығындар ылғида өтелу кезінде ақшалай
сипаттылыққа сай келе бермейтіндігімен түсіндіреді. Келтірілген шығынды
өтеу – азаматтық – құқықтық жауапкершілік түрлерінің бірі болып табылады
және ол шығынның көрінісі пайда болғанда орын алады. Азаматтық құқық
аясында жауапкершілік жалпы ереже бойынша пайда болады, яғни жасалынған
нәтижеге байланысты және соны қалпына келтірумен, ал ол болса шығынды
өтеумен іске асырылады.
Цивилистикада шығынның түсінігі өзгеріссіз қалуда. Айтатын жайт, шығын
термині дәстүрлі түрде тек субъектінің мүліктік жоғалтуымен ғана
байланысты. Ал, цивилистикада субъектінің мүліктік емес жоғалтуларын зиян
деген терминмен атайды [10, 14б.].
Енді нақты шығынның құқықтық табиғатына тоқталатын болсақ, кейбір
ғалымдар шығынның құқықтық табиғатын азаматтық құқықтық жауапкершілікке
жататындығымен (О.С. Иоффе, В.А. Хохлов және т.б.); басқа ғалымдар оның
құқықтық табиғаты заңи айғақтарға (фактілерге) жататындығымен (В.В.
Васькин, Н.И. Овчинников, Л.Н. Рогович және т.б.); үшінші топ шығынның
құқықтық табиғатын заң құндылығымен түсіндіреді [10, 77б.].
Негізгі назар аударатын екі көзқарас бар. Олар: шығынды
жауапкершіліктің санаты ретінде қарастыратын көзқарас және шығынды заңи
айғақ (факт) деп мойындайтын көзқарас. Біздің ойымызша, аталған екі
көзқарас шығынды заңи айғақ ретінде қарастырады. Бірінші жағдайда, заңи
факт болып құқық бұзушылық танылса, ал екінші жағдайда құқық бұзушылыққа
немесе заңсыз әрекетке алып келмейтін заңи айғақ болып танылады. Екінші
жағдайда онымен қоса ол ешқандай әрекетке әкеп соқпайды, тек оқиғаны
білдіреді. Теорияда заңи айғақтарға нақтылы өмірлік мән - жайлар
жатқызылады. Сол айғақтармен құқық нормалары құқықтық қатынастардың пайда
болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын байланыстырады [11, 88б.]. Заңи айғақ
құқықтық нормалармен қарастырылған және заңды өзгерісті немесе құқықтық
қатынасты тоқтатуға әкелетін жағдай. Шығынның заңи айғақта қандай орын
алатындығын анықтаудың алдында шығын белгілі бір әрекеттің нәтижесі
екендігін ескергеніміз жөн. А.Я. Пиндингтің пікірінше, шығынды келтіру үш
сатыдан тұратындығымен байланыстырады. Олар: себеп, пайда болу процессі
және нәтижеден тұрады. Шығындар (шығыстар, жоғалтулар және мүліктің
зақымдануы) нақты шығындардың пайда болу процессінде іске асырылады,
басқаша сатыларының ішіндегі екінші сатыдағы әрекетке жатқызамыз. Нәтиже
мүліктің нақты нұқсан орын алғанға дейінгі көрінісімен орын алған кездегі
көрінісімен сипатталады. Оның ойынша заң шығарушы шығынды нақты нәтиже
ретінде көрсетеді, яғни соңғы сатысының әрекеті [10, 83б.].
Шығынның нақты құқықтық түсінігін анықтау үшін алдымен оның
экономикалық және заңды түсінігінің ерекшеліктерін түсінгеніміз жөн.
Шығынды экономикалық көзқарасы тұрғысында заңи актілермен ерекше
байланыстыруға болмайды. Мысалы, міндеттемені орындамаумен. Өйткені, шығын
тек шығын болып қала береді, егер ол табиғат күшінің әсерінен, адамның
немесе жәбір көрушінің заңи жолымен өзінің әрекеті арқылы пайда болуына
әкеп соқтырылған жағдайларда.
Шығынның тәжірибелік мәніне әдебиеттерде қарама қайшылық ой пікірлер
айтылады. Дәстүрлі отандық доктринада шығынды жәбірленушінің мүліктік
жағдайына теріс әрекет келтіру жолымен немесе оның алынуға тиісті пайдасына
борышқордың құқық бұзушылық әрекеті негізінде жәбірленушінің алынуға тиісті
пайдасын алынбайтын деңгейге жеткізген жағдайда қолданатын шара ретінде,
яғни азаматтық – құқықтық жауапкершілік категориясына жатқызады [12].
Құқықтық әдебиеттерде шығынның пайда болу себептеріне көңіл аударады.
Осы себептер шығынды экономикалық және заңи шығындар деп бөлуге септігін
тигізеді. Заңи шығындар басқа тұлғалардың тарапынан пайда болады және ол
өтелуге жатады делінеді, ал экономикалық шығындар, табиғаты жағынан
құқықтық маңыздылыққа иелігі жоқ, жәбіркөрушінің өзінің әрекетінен пайда
болады және ол ешқандай өтелуге жатқызылмайды, тек өзінің жауапкершілігіне
ие болады.
Сонымен, шығын – бұл мүліктік залал ретінде көрініс табады, ол
борышқордың құқыққа қарсы әрекет арқылы несие берушіге ақшалай нысанда
келтірілген залалы болып табылады. Шығындарға несие берушіге қажет емес
шығыстар немесе мүлкінің зақымдануынан және нақтылы айналым жағдайында
пайда алуға болатын кірістері жатқызылады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 350 бабына сәйкес,
міндеттемені бұзған борышқор несие берушіге оның бұзылуынан туындаған
залалдың орнын толтырып беруге міндетті. Міндеттемені бұзғаны үшін
қолданылатын жауапкершілік құқық бұзушыға қосымша міндеттеме жүктеу түрінде
болатындықтан және құқық бұзушыға артылатын қолайсыз мүліктік салдарлар
міндеттемені бұзғандық үшін қолданатын азаматтық құқықтық жауаптылықтың
нысаны ретінде түсіндіріледі.
Заң шығарушы тек келтірілген шығынды өтеу міндеттемесі туындаған
жағдайды анықтау мен реттеуге және орнын толтыру қызметіне ғана көңіл
бөлуде. Бұл жердегі негізгі мәселе болып шартты орындамаған немесе бұзған
жағдайдағы шығынның көлемін айқындау болып отыр. Шығындарды өтеу шарттық
міндеттемелермен қатар, деликттік міндеттемелерде де орын алады. Соған орай
жалпы қағида қалыптаспағанына қарай міндеттеме құқығындағы келтірілген
шығынды өтеу туралы сөз қозғауға болады.
Келтірілген шығынды өтеу – азаматтық – құқықтық жауапкершілік
түрлерінің бірі болып табылады және ол шығынның көрінісі пайда болғанда
орын алады.
Жерді азаматтық айналымға енгізу, оған деген жеке меншік құқығының
пайда болуы, онымен қоса жер ресурстарын қорғаудың экономикалық әдісіне
көшу жер қатынасына өзгерістер алып келді соған орай жер заңнамасын
бұзғаны үшін қолданатын азаматтық құқықтық жауапкершіліктің рөлі арта
түсті. Заңнама құқыққа қарсы әрекет немесе әрекетсіздікке түсінік бермейді,
бірақ шығынды өтеуге қатысты құқықтық қатынаста бас деликт қағидасы
қолданылатындығын көрсетеді. Бұл қағиданың табиғатын үш ережемен
түсіндіреміз:
1. тұлғаға немесе мүлікке келтірілген шығын толық көлемде
келтірілген тұлғаға өтелуге жатады;
2. тұлғаға немесе мүлікке қай қатынаста болмасын келтірілген
шығын құқыққа қарсы әрекет болып табылады, егер келтіруші
тарап келтірілген шығынды оның себебінен келгендігін
дәлелдемесе;
3. деликт міндеттемелері негізінде туындаған азаматтық құқық
бұзушылықтың құрамы өзіне мыналарды енгізеді: зиян, құқыққа
қарсы әрекет, себепті байланыс және келтірген тараптың кінәсі
[13, 30-31бб.].
А.С. Шевченконың пікірінше, заңды әрекет арқылы келтірілген шығынды
өтеу міндеттемесі өзіне қатысты мынадай ерекшеліктерге ие болатындығын
атайды:
• экономикалық көзқарасы тұрғысынан материалдық құндылықтарды қайта
бөлу құқықтық сипатына ие болады; ал заңи көзқарасы тұрғысынан
қарастырсақ, ол азаматтардың субъективтік құқығын азаматтық –
құқықтық қорғау шарасының құқықтық нысанына айналады;
• азаматтық – құқықтық қорғау шарасы ретінде жүзеге асыру аясында,
келтірілген шығынды өтеуге міндетті субъектіге қысымдылық
көрсетілмейді;
• заңды әрекет арқылы келтірілген шығынды өтеудің негізгі және
атқаратын бір ғана қызметі бар, ол жәбір көрген тараптың мүліктік
жағдайын қалпына келтірумен сипатталады;
• қаралып отырған міндеттеменің туындауы заңи әрекеттің шынайы жолымен
сипатталады. Соған орай заңнамада осындай негіздерде келтірілген
шығын өтелуге жатады деп көрсетуі тиіс [14, 67б.].
Жоғарыда аталғанды ескере отырып, жер қатынасында заңи әрекет арқылы
жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығынды өтеудің
негізі ретінде: біріншіден, заңи әрекеттің заңмен нақты белгіленуі;
екіншіден, заңи әрекет пен келтірілген шығынның арасындағы себепті
байланыстың болуы; үшіншіден, көрсетілген әрекет арқылы келтірілген
шығындарды өтеу міндеттемесі көрсетілгендігін көрсетеді. Ол Қазақстан
Республикасының Жер кодексінің баптарында айқындалған.
Жалпы тұрғыда Л.Қ. Еркінбаеваның еңбегінде мынадай ұйғарымдар беріледі.
Жерге келтірілген зиянды өтеу құқықтық қатынас механизмінің құрамына
біртұтас құқықтық құралдар мен ұйымдық шаралар жатқызылады. Құрамдас
бөлігі бойынша бұл механизм келесідей элементтер мен тармақтардан құралады:
1. қоршаған ортаға келтірілген шығындарды өтеудің құқықтық нормалары
мен заңи негіздері. Мұндай норманың басты қызметі болып, олар
қоршаған ортаға келтірілген шығынды өтеудің тәртібін, қағидаларын
және мөлшерін, онымен қоса барлық табиғат пайдаланушыларға
міндетті етіп жүктеу болып табылады.
2. жер заңнамасында белгіленген құқықтық нормалар. Бұлардың қызметі
жер – құқықтық қатынасының жалпы ережелерін тұрақтандыру.
3. жерге келтірілген зиянды өтеуде кепілдік нормаларды белгілеу.
Оның қажеттілігі, осы әрекетті жүзеге асыру кезінде тиісті
талаптардын орындалуын қамтамасыз ету болып табылады. Мұндай
нормалардың құрамына жер заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық
көздейтін нормалар және жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларға
келтірілген шығындарды өтеуді және ауылшаруашылық немесе
орманшаруашылығының өнімдерін жоғалту кезіндегі нақты заңмен
көрсетілген міндеттеу нормалары жатқызылады.
4. жерге келтірілген шығындарды өтеу аясында жүзеге асырылатын
субъективтік құқықтар мен міндеттерді іске асыру аясын жатқызамыз
[7, 61б.].
Жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларға шығындарды өтеу негіздерінің
қатарына, жерге қатысты пайдаланудың ерекше режимінің белгіленуіне, оның
ішінде электр мен байланыс тарату, жол, құбыр тасымалдары жолдарын,
санитарлық қорғау аймақтарын белгілеу және басқа да объектілер жатқызылады,
онымен қоса азаматтар мен ұйымдардың жердің бүлінуіне әкеп соғатын
қызметтері және тағы басқа да негіздер жатқызылады.
Қазіргі қолданыстағы азаматтық заңнамаға түсінік беріп жүрген цивилист
мамандар шығындарды өтеу институты бұл коммерциялық айналымда қолданатын
жалпы және арнайы жауапкершіліктің түрі болып танылады деген көзқарасқа
ортақ [15].
Жалпы деп отырғанымыз, борышқордың міндеттемені орындамау немесе тиісті
дәрежеде орындамау салдарынан келген шығынды өтеу міндеттілігі. Негізгі,
бұл шартта көзделген жауапкершіліктің толық түрде іске асырылуын айтады.
Б.Ж. Абдраимовтың пайымдауынша, жер құқығы қатынасындағы шығын
азаматтық құқық қатынасындағы шығыннан өзгешілігі, оның ауыл шаруашылық
және орман шаруашылығы құқығындағы ерекше шығындарымен немесе
жоғалтуларымен байланыстылығымен түсіндіреді [16,58б.].
ҚР ЖК жер учаскесін сатып алу кезіндегі мөлшерін анықтау құрамына жер
меншік иесіне және жер пайдаланушыға келтірілген шығынның барлық құрамдары
кіретіндігін жоғары атағанбыз. Соған орай жердің меншік иесі немесе жер
пайдаланушы алынбай қалған пайданың жоғары деңгейде болуына қызығушылығы
туады. Мысалға, жер меншік иесі өзінің иеліктен шығарылатын жер учаскесін
және сол жер учаскесінде орналасқан жылжымайтын мүлігін ұзақ мерзімді (20-
30 жылға) жалға береді, кейіннен осы жалға берілген уақыт аралығындағы
арендалық төлемді өтеуін талап ете алады. Осыған орай осы жерде Ю.Г.
Басиннің ҚР АК 9 бабындағы 4тармақта берілген шығынның анықтамасына
нақтылай түсінік беруін, оның ішінде қандай уақыт аралығында алынбай қалған
пайданың мөлшерінің өтелуі керектігі туралы айтылған ойына қарсылық білдіре
алмаймыз [17, 28-29бб.].
Шығынды өтеу азаматтық құқықтық жауапкершіліктің жалпы шарасы болып
танылады, ол кез келген субъективтік азаматтық құқықты (міндеттемелік,
заттық, ерекше және т.б.) қорғауда қолданыла бере бермейді. Шығындар ұғымы
және азаматтық құқықты қорғаудың шығындарды өтеу сияқты тәсілдерін
азаматтық құқықты бұзудың барлық жағдайларында қолдану мүмкіншілігі ҚР АК 9
бабының 4 тармағында көзделген.
Англосаксондық құқықтық жүйе дауласып отырған тараптар арасында
келісімді іздеуде көбінесе шығынды өтеу туралы құқығын ақшалай нысанда
қамтамасыз етілуін талап етуді көздейді. Егер тараптар арасында бір тарап
міндеттеменің шартқа сәйкес орындалуына қызығушылық тудырып отырса, онда ол
шартта тікелей орындау (Specific Performance) деп аталып көрсетілуі тиіс.
Мұндай жағдайда талапты тек міндеттеме орындалсын деген талаппен ғана қою
құқығына ие болады, ал ақшалай нысанда қамтамасыз ету талабынан айырылады
[18, 83б.]
Жалпы шығынның дәстүрлі құрамы ҚР АК 9 бабының 4 тармағында
бекітілгендей екі түрге ие: нақты нұқсан (немесе кейбір реттерде оны заңи
әдебиеттерде тікелей нақты залал дейді) және айырылып қалған пайда. Нақты
нұқсан мен айырылып қалған пайда арасындағы ерекшеліктерге келсек, нақты
нұқсанда жәбіркөруші мүлкінің азаюымен көрініс табады; ал айырылып қалған
пайда да жәбіркөрішінің мүлкісі өспейді, бірақ дағдылы айналым жағдайында
алуына немесе өсуіне болар еді.
Тікелей нақты залалдың құрамына қасақана жойылған, бұзылған, нұқсан
және тағы басқа жағдайларда келтірілген шығындар жатқызылады. Қазіргі
ғалымдардың пікірінше нақты нұқсанның құрамына жасаған шығыстарды және
жасауға тиісті шығыстарды енгізу азаматтық заңнаманың жаңалығы деп таниды.
Осыған орай, нақты нұқсанның құрамына: біріншіден, жәбір көрушінің талапты
қойған күніндегі нақты шеккен шығысы; екіншіден, мүлікті немесе құқықты
қалпына келтіруге немесе жасауға тиісті кететін болашақ шығыстар
жатқызылады; үшіншіден, жоғалған немесе зақымданған мүлік. ТМД елдерінің
азаматтық кодекстерінде шығындардың құрамын нақты осындай етіп
қалыптастыру орын алған, бірақ бұл жаңалық ғалымдар арасында оң пікір ала
қойған жоқ [19, 50б.].
Коммерциялық айналымда шығынның негізгі түрі болып пайдадан айырылу
болып табылады. Алынбай қалған пайданы есептеу көптеген қиындықтарға әкеп
соғады. Бұл жерде нақты алынатын пайда жағдайының негіздерінен шығу керек,
яғни оған алынатын пайданың келтірілетін шығын орын алғанға дейінгі
қамтамасыз етілу деңгейінің осы қызмет бойынша алынатын пайдаға нақты сай
келу жағдайы.
Алынбай қалған пайданы тікелей нақты залалдың құрамына жатқызуға
болмайтындығы ескеріледі, өйткені ол борышқордың мүлкінің есебіне
кірмейтіндігімен түсіндіріледі. Ол ақшалай сипаттағы немесе басқадай
сипатта алынатын құндылық болып табылады, әрине егерде борышқор өз
тарапынан өзіне жүктелген міндеттемесін толық орындаған болса [20, 18б.].
Алынбай қалған пайданы есептеу несие берушінің парасатты шығынымен
қатар оған қосатын тағы да бірнеше талаптар кіргізіледі: несие беруші
айырылып қалған пайда мөлшерін өндіру алу туралы талап қоюға құқығы жоқ,
егерде ол осы пайдадан айырылып қалу мүмкіндігіне алдын ала шара қолданбаса
немесе шығынға ұшырау жолын кеспесе немесе азайтуға шаралар қолданбаса;
несие беруші борышқордың құқыққа қарсы әрекеті мен шарт негізінде күтілетін
мүдделері арасындағы себепті байланысты дәлелдеуі тиіс; несие берушінің
жіберілген пайдасы парасатты шекте есептелуі тиіс, оның құрамына несие
берушінің қалыпты жұмыс істеуіне қайта келетін уақыты мен жағдаяттар
жатқызылуы тиіс [5, 97-101б.].
Нақты нұқсанмен қатар айырылып қалған пайданы өтету азаматтық құқықтың
негізгі қағидасы – шығынды толық түрде өтеу қағидасына тіреледі.
Шығынның құрамына несие берушінің шығысын қосуға болмайды, егерде ол
борышқордың міндеттемені бұзуымен тікелей байланыста болмаса. ААҚ
Жезкенттік ГОК пен ЖШС Альбион арасында жасалған шартқа сәйкес, ЖШС
Альбион тарапынан көмір жеткізіледі, осы атқарылған қызметке ААҚ
Жезкенттік ГОК өз тарапынан ЖШС Альбионмен есеп айырыспайды. Онымен
қоса, борыш уақытылы өтелмейді, осыған орай талап қоюшы соттан жауапкерден
шартта көзделген негізгі борышпен қатар, берешекті және міндеттемені
орындамағаны үшін шығынды өндіруді талап етті. Талап қоюшы тарапынан
шығынның құрамына үшінші фирма алдында шартты орындай алмау салдарынан
келтірілген шығындарды енгізді. Осы есеппен талап қоюшы жауапкерден негізгі
борышты ала отырып, үшінші тұлғамен 20 млн.тенгеге тауар жеткізілімі шартын
жасасады. Қайта жасалған шартқа сәйкес, тауардың жалпы сомасының бөлігінен
алдын ала төлемді 28.08.2000 жылға дейін төлеуге міндетті болады, мерзімді
орындамау салдары үшін шартта айып пұл берешегі көрсетіледі. Талап қоюшының
пайымдауынша, жауапкердің негізгі борышын мерзімде өтемегендігінен, ол
үшінші фирма алдындағы өзінің міндеттемесін орындай алмағандығын және осы
үшінші фирмаға 4 млн.тенге айыппұл берешегін төлегендігін, онымен қоса
тиімді мәміленің бұзылғандығын осы жауапкердің кінәсінен болды деп барлық
болған деректерді байланыстырады. Қарағанды облыстық сотының шешімімен
талап арыздың талабы қанағаттандырылады: негізгі борышпен қатар, 4
млн.тенге шығыны өтеледі.
Жауапкердің ҚР Жоғарғы Соты шаруашылық істер коллегиясына апелляциалық
шағымы бойынша шешімнің шығынды өтеу бөлігінде бұзылады. Бұзылудың негізі
ретінде, талап қоюшы талапқа көну шартын жасасқан кезде жауапкердің жиналып
қалған берешекті тұрақты төлемей жүргендігін білді. Онымен қоса керекті
соманың бөлігін төлеуге көрсетілген мерзімін жауапкер қатаң өрескелдікпен
бұзды. Осыған қарамастан, талап қоюшы ірі шарт жасасады, оған қоса ол осы
шартқа сәйкес кішігірім уақыт аралығында алдын ала төлем жасау туралы өзіне
міндеттеме алады, ал шартта көзделген мерзімді бұзған жағдайда айыппұл
ретінде 4 млн.тенге жауапкершілігін көтеретіндігін көрсетеді. Басқаша
айтқанда, талап қоюшы мұндай шарт жасасу барысында және міндеттемені
орындау үшін оның қомақты қаражат құралдары болуы керек болатын, тағы ол
шығындардың төмен деңгейлі болуы үшін шаралар қолдануына міндетті еді [21].
Шығындарды өтеу – бұзылған құқықты қорғау институттарының бірі болып
танылады. Келтірілген шығынды өтеу міндеттілігінің ерекшелігі болып, ол
қандайда болмасын құқықтық қатынаспен келтірілген болсада (шарттық немесе
басқа да міндеттемемен) жәбір көрсетілген тұлғаның шығынды өтетіп алу
құқығы сақталады, онымен қоса шығын толық көлемде өтелмеген болған
жағдайдын өзінде сақталатындығымен ерекшеленеді.
Жалпы өтеудің тәжірибелік тұрғыда мынадай сипаттағы өтеушілік түрлерін
анықтап алуға болады немесе сотпен қолданатын өтеудің түрлерін. Олардың
қатарына: Номиналды өтеу – талап қоюшының құқығы нақты бұзылған жағдайда
өтеледі, бірақ құқық бұзушылық орын алғанына қарамастан талап қоюшы
ешқандай залал шекпеді. Мұндай жағдайда сот айтарлықтай мөлшерде емес
шығынды өтеуге міндеттейді, тек бұзылған құқықтың орнын толтыру үшін.
Халықаралық құқық пен шетелдерінің құқықты қолдану тәжірибесінде (АҚШ,
Ұлыбритания, Франция) шығынды өтеудің мынадай түрлерін шығарып алуға
болады:
Нақты өтеу, бұл жағдайда талап қоюшы тараптың бастапқы қаражат жағдайын
қалпына келтіру жатқызылады.
Өтеудің жиынтығы, бұл жағдайда соттың пікірінше талап қоюшыға қатысты
азаматтық құқықтық қатынас жақсы жағымен қарамады деген пікірімен өтемдік
сипатта емес, нақты алынатын пайданың жоғарғы мөлшерін қанағаттандыру
немесе өтеткізу әрекеті.
Сабақ болсын деген есеппен өтету, бұл жағдайда сот нақты шығынның
орнына үлкен көлемдегі шығынды өтеткізу, мұндай әрекеттің мақсаты жазалау
шарасы ретінде танылады [22, 44б.].
Қорытындылай келе, шығынның құқықтық табиғаты заңи айғақ элементтерінің
бірі, ол өз тарапынан құқықтық салдар тудырады; онымен қоса жәбір көрушінің
құқықтық қорғау шараларын қолдану құқығы болып танылады.
Келтірілген шығынды өтеу міндетемесі өзіне қатысты бірегейлі
құндылықтарға ие, ол азаматтар мен кәсіпорындар өзінің мүліктік шығындарын
қалпына келтіре алушылық құндылығымен сипатталады. Келтірілген шығынның
орын алғандығын дәлелдеу азаматтық құқықтық жауапкершілікті іскеру асыру
үрдісінің негізгі назар аударатын жайттарының бірі болып табылады.
Ескеретін, жауапкерден келтірілген шығынды өтеу тек нақты шығын орын алған
жағдайда ғана болуы тиіс.Келтірілген шығынды толық өтеу қағидасы жерді
пайдалану құқығын заңсыз әрекет арқылы бұзған жағдайда ғана іске асырылады.
Жер шаруашылық жүргізу объектісі болып табылады, сондықтан жер құқықтық
қатынасына орын алатын құқық бұзушылықтар материалдық және экологиялық зиян
келтіреді.
Шығындарды толық өтеу принципі құқықтың бұзылуына байланысты несие
берушіде туындаған нақты залалдың да, және жіберіп алынған пайданы да
өтелуін көздейді. Нақты залал дегініміз өз құқығының бұзылуына байланысты
несие беруші жұмсаған шығындарының жиынтығы яғни бұзылған құқықты қалпына
келтіру үшін есептелген шығыстар, оған жоғалған не бүлінген мүліктерді
қалпына келтіру шығындары да кіреді. Бұл ретте, нақты залалды өтегенде
несие берушінің жұмсаған шығындары да, ол жұмсауы тиіс шығындары да
есептеледі.
Келтірілген шығынды өтеу шарасы ретіндегі азаматтық – құқықтық
жауакершілігі азаматтық, жер және табиғатты қорғау заңнамаларының бұзылуы
салдарынан туындайды. Жер қатынасы құқыққа қарсы әрекет арқылы келтірілетін
шығынның көптеген формалары арқылы көрініс табады, соған орай жер
учаскелері экономикалық және экологиялық жүйеде көп нысанды мақсаттылығымен
сипатталады.
Шығын жерге меншік немесе жер пайдалану құқығының негізсіз тоқталу
салдарынан, меншік және жер пайдалану құқығын шектеген кездері, жерді
қорғау талаптарын сақтамаған кезде жер сапасының төмендеуі кездері, басқару
шешімдерінің заңға қайшылығымен, жер учаскесінің сапа міңездемесі туралы
ақпаратты бұрмалау немесе бермеу кезінде пайда болады.
Айтылатын негіз ретінде, жоғарыда Ю.Г. Басиннің ҚР АК 9 бабындағы
4тармақта берілген шығынның анықтамасына нақтылай түсінік беруін, оның
ішінде қандай уақыт аралығында алынбай қалған пайданың мөлшерінің өтелуі
керектігі туралы айтылған ойына қарсылық білдіре алмаймыз, соған орай
өзгерту керектігін есепке аламыз.
Шығын жердің өнімділік сапасының немесе осы жермен тығыз байланысты
объектілердің сапасының бұзылу немесе төмендеуі салдарынан көрініс табады.
Жер кодексінде көрсетілген жер заңын бұзғаны үшін немесе жер меншік
иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығынды өтеудің негіздерінде
шығынды толық көлемде өтеуді негізгі деп атауға болмайды, өйткені жалпы
бастау ретінде азаматтық және жер заңнамаларында бүкіл жер қатынасындағы
құқыққа қарсы зиян толықтай көлемде өтелуге жатады. Бұл дегеніміз шығынды
толық көлемде өтеу қағидасының, әсіресе құқыққа қарсы зиян келтіру салдары
кезінде азаматтық заңнамаларының қағидаларымен негізге алына отырып жер
қатынасындағы бірегейлі беріліп отырған негіздерімен бірге жүзеге
асырылатындығын көрсету болып табылады.
Жер заңнамасында шығынның құрылымына анықтама беру мүмкіншілігі
көрсетіледі, оның ішінде құқыққа сәйкес немесе құқыққа қарсы залал келтіру
кезінде өтеудің жалпы негіздері жер меншік иелерінің заңды мүліктік
құқықтарын қорғау және жерді азаматтық – құқықтық қорғау шарасы ретінде
көрсетеді.
1.2 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындарды өтеуді қамтамасыз ететін заңдар
Заңшығарушының мақсаты – бұл қоғам өмірінде жоғары деңгейлі
маңыздылыққа ие болған қатынасты нормативтік құқықтық тұрғыда нақты
сипаттама беру немесе орнықтыру болып табылады. Соған орай біздің
заңшығарушы органымыз қазіргі нарықтық экономика заманында келтірілген
шығынды өтеу құқықтық институтының орнықтырылуын немесе оның заңмен толық
түрде қамтамасыз етілуін нормативтік құқықтық актілермен реттеп отыр.
Жердің нарықтық айналымының объектісіне айналғалы бері күрделі және
қарама қайшылық процесстердің орын алғанын байқауға болады, мұндай
мәселелерді шешу үшін кешенді зерттеу қажет.
Жерді азаматтық айналымға жылжымайтын мүлік ретінде қосу оның ерекше
жер – құқықтық шарттарға қатысуына жол ашады. Жер – құқықтық шарттар
табиғаты жағынан азаматтық – құқықтық шарттар болып танылады. Бірақ өзінің
ерекшелігіне қарай жер – құқықтық қатынастары азаматтық заңнамалар
бірегейлілігімен жер заңнамасында реттелуі тиіс.
Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің белгілері жалпы заңи
жауапкершіліктің белгілеріне тән келеді. Олар мемлекеттік мәжбүрлеу
сипатында, жауапкерге жағымсыз салдарларының туындауы арқылы және қоғам
әрекетіне баға беруінен көрініс табады. Заңи және азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің құқықтық табиғатына сипаттама берумен В.А. Тархова, Н.С.
Малеина, Г.К. Матвеева, Ю.Г. Басина, С.Е. Донцова, А.Г. Диденко, М.К.
Сулейменова және тағы басқа да ғалымдар айналысты.
Азаматтық құқықтық жауапкершілікті қолдану мынадай ерекшеліктермен
сипатталады: жауапкершілік мүліктік сипатта көрініс табады және ол бұзылған
құқықты қалпына келтіруге өтемдік тұрғысында қамтамасыз етуге ықпал
жасайды.
Қоршаған ортаны қорғау аясында азаматтық құқықтық жауапкершілік өзінің
арнайы ерекшелік сипатына ие болады. Егер бұзылған мүліктік құқықтық
қатынасты қалпына келтіру барысында заңдылықты қамтамасыз ету ақшалай
сомада көрініс тапса, онда шығынды өтеу ақшалай сипатты қамтамасыз етумен
бірге, осы қаралып отырған бұзылған мүліктік құқық аясында келтірілген
зиянның нақты орнын толтырумен сипатталады. Бірақ айтылатын жайт, нақты
зиянның орнын толтыру барысында ақшалай қамтамасыз ету орын алмауыда
мүмкін, өйткені зиян келтірілген табиғат объектісінің қалпына келтірілуі
қиындық туғызуы мүмкін.
Азаматтық құқық бұзушылық ылғида шығын келтірумен сабақтас жүреді,
соның себебінен жәбіркөрушінің мүліктік жағдайы төмендейді. Шығындарды өтеу
шаруашылық міндеттеменің мүліктік жауапкершілік шарасы ретінде көрініс
табады, соған орай ол екі жақпен сипатталады, олар – экономикалық және
құқықтық жақтары болып табылады. Қалыптасқан доктринаға сәйкес, мұндай екі
жақтылыққа бөлу, құқыққа тек өтелуге жататын құқықтық шығындар жататындығы.
Осыған орай қалыптасқан көзқарасқа сай, әдетті тұрғыда шығындарды азаматтық
– құқықтық жауапкершілік шарасымен байланыстыру болып танылады.
Кейбір кездері шығынның барлық элементтерің есептеу күрделі процесс
болып танылады және жалғыз азаматтық құқықтық нормалардың шеңберімен
реттелмеуі мүмкін. Азаматтық заңнамалардың нормалары келтірілген зиянда
шығынды өтеу есебін талап арызды берген күніндегі шеккен зиянымен
есептелуге жатады. Ал, табиғат ресурстарына келтірілген зиянды өтеу толық
түрде шығынды өтеу қағидасын іске асыруда болашақ шығындарымен қатар
өтелуге жататындығымен сипатталады. Өйткені экологиялық құқықтағы зиян
созылмалы сипатқа ие болады. Сонымен қоса жіберілген пайданы есептеу
қиындыққа соғады, содан барып бұлар дәлелденбейтін жіберілген пайдаға
жатқызылады.
Азаматтық айналым материалдық тұрғыда және материалдық емес сипаттағы
қозғалысты көрсетеді. Азаматтық айналымда материалдық дүние заты
айналымының құқығы жатқызылады. Кей біреулері олардың мүліктік сипаттағы
дүние қатарына жатқызылады (мысалға, мүліктік құқықтар), ал нақты тұрғыда
қарастырсақ физикалық тұрғыда көрініс табатын дүние емес. Осыған орай, олар
мүліктік қатынас айналымының ретке келтіруде, бұл құқықтар нақты тұрғыдағы
мүлік болып табылмайды, тек құқықтық аямен тығыз байланыста және
қолданыстағы заңнамаға сай олар азаматтық құқықтағы мүліктік түсінікті
қалыптастыратын белгілерінің біріне жатқызылады [23, 34б.].
Жер нарығы қатынасындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың қандай салалық қатынасына жатқызу теориялық тұрғыда қиындықтар
туғызады. Әр бір құқық саласында өзінің қағидалары, жалпы нормалары,
құқықтық реттеу тұрғысында реттелетін пәнімен және әдістерімен
ерекшеленеді.
А.С. Стамқұлов пен А.Е. Бектұрғановтың айтқан жайғазымдары орынды деп
тануға болады. Олар, жер құқықтық қатынастар пайда болғанда жер – мүліктік
және шаруашылық қатынастарда заңмен жер заңнамаларының басым үстемділік
қағидасын орнату қажеттігін атайды [24, 13б.].
Ғалым Г.А. Гаджиевтің ойынша, жер қатынасын реттеуде азаматтық құқық
нормаларымен қатар, жер құқығы нормаларын қолданылуы тиіс дейді. Онымен
қоса, жерге қатысты мүліктік қатынастарды реттеуде азаматтық құқық және жер
құқығы салаларын бір бірінен алшақтату керектігін атайды. Жер құқығы
алғашқыда жариялы – құқықтық нормалар ретінде дамуы тиіс, жерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4- 7
1 ЖЕРГЕ МЕНШІК ИЕЛЕРІ МЕН ЖЕР ПАЙДАЛАНУШЫЛАРҒА КЕЛТІРІЛГЕН ШЫҒЫНДАРДЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ..8-18
1.1 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындардың түсінігі және жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8-18
1.2 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындарды
өтеуді қамтамасыз ететін
заңдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 18-25
2 ЖЕРГЕ МЕНШІК ИЕЛЕРІ МЕН ЖЕР ПАЙДАЛАНУШЫЛАРҒА КЕЛТІРІЛГЕН ШЫҒЫНДАРДЫ
ӨТЕУДІҢ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... 26-44
2.1 Жер учаскелері мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығарылған
кезде келтірілген шығынды өтеудің жалпы сипаттамасы ... ... 26-44
2.2 Жер пайдаланудың ерекше режимінің белгіленуіне байланысты меншік
немесе жер пайдалану құқығы шектелген жағдайда шығынды
өтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44-51
3 ЖЕРГЕ МЕНШІК ИЕЛЕРІ МЕН ЖЕР ПАЙДАЛАНУШЫЛАРҒА КЕЛТІРІЛГЕН ШЫҒЫНДАР
МӨЛШЕРІН АНЫҚТАУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ
РЕТТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52-61
3.1 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығынды
өтеу қағидаларынының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52- 61
3.2 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындарды
есептеу
методикасы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 61-73
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 74-76
ҚОЛДАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕРДІҢ ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . .77-81
КІРІСПЕ
Магистрлік зерттеудің өзектілігі. Қазақстан Республикасы егемендігін
алып, тәуелсіздігін жарияғалы бері қоғамдық қатынастар, оның ішінде жер
қатынастары үлкен қарқынмен дами бастады. Мемлекетіміз нарықтық экономиканы
бейімдей отырып, жер қатынасын ілгері дамыта экономиканың қарқынды
салаларын дамытуды мақсат етті. Қазіргі кезде қоғамызда орын алып отырған
жер дауларының басым бөлігі қолданыстағы заңдардың олқылығынан емес, сол
жер заңдарында қарастырылған мәселелердің дұрыс орындалмауынан болып отыр.
Нарықтық қоғам жағдайында жер учаскелерін мемлекет мұқтаждары үшін сатып
алу арқылы өнеркәсіптік кешенді, нақтырақ айтсақ, қала мен қала құрылысын
нарық қиыншылығынан шығаруға дамытуға байланысты үлкен экономикалық үміт
артылып отыр.
Еліміздің экономикасының дамуы инфрақұрылымдарды жетілдіруді, тұрғын үй
құрылысын жандандыруды, автокөлік жолдарын кеңейтуді және қала құрылысын
қолға алуды қажет етіп отыр.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың биылғы халыққа
жолдауында қазіргі дағдарыс кезіндегі шығындардың нөлге теңестірілу
керектігін атайды. Ол: Қаржы тәртібін бұзушыларға дағдарыс уақытының заңы
бойынша қатал сұраныс қойылуы тиіс. Барлық басым емес шығындар - әкімшілік,
инвестициялық және басқа шығындар – нөлге теңестірілуі тиіс, дағдарысқа
орай белгіленген магистралдық автомобиль және темір жолдарын салуды
тоқтатуға тура келді деген [1].
Қазақстан Республикасында жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға
келтірілген шығындарды өтеуді құқықтық реттеу жер құқығы теориясында
кешенді және толық зерттелмеуімен түсіндіріледі.
Бүгінгі күні жер учаскесін мемлекет мұқтажы үшін жерге меншік иелері
мен жер пайдаланушылардан жер учаскелерін мәжбүрлеп иеліктен шығару қала
құрылысымен, жүргізіліп отырған тұрғын үй саясатымен және жер қойнауын
пайдаланумен, мұнай және газ объектілерін салумен, онымен қоса магистральды
құбырлар салу мақсатымен тығыз байланысты болып отырғандығы көрінеді. Жер
учаскесін жер меншік иесінен немесе жер пайдаланушыдан мемлекет мұқтажы
үшін мәжбүрлеп иеліктен шығару институты күрделі негіздерінің біріне
жатқызылады.
Қазақстандық ғалым – заңгерлердің жер учаскесін мемлекет мұқтаждары
үшін мәжбүрлеп иеліктен шығарумен және жер учаскесін алып қоюдың құқықтық
табиғатын көп негізгі қырларынан көрсететін құнды ғылыми еңбектері бар.
Олардың ішінде жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қоюдың құқықтық
мәселелерін, жер учаскесін иеліктен шығарудың рәсімдері мен негіздеріне,
онымен қоса жер учаскесін мемлекет мұқтаждығы үшін мәжбүрлеп иеліктен
шығару кезіндегі жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындарды өтеуге байланысты мәселелерді зерттеген Б.Ж. Әбдірайымов, С.Б.
Байсалов, Ә.Е. Бектұрғанов, Д.Л. Байдельдинов, Н.Б. Мұхитдинов, Ә.С.
Стамқұлов, А.Х. Хаджиев, Л.К. Еркінбаева, П.К. Умирзаков және тағы
басқаларын ерекше атауға болады.
Жер учаскесін мемлекет мұқтаждары үшін алып қою аясында қалыптасып
отырған өзекті мәселелерді зерттеуге Ресей Федерациясының Ю.С. Баландин, М.
Бакетт, И. Приходько, Г.А. Волков, О.С. Иоффе, П.В. Рябов және тағы басқа
ғалымдары үлестерін қосты.
Жер учаскелері мемлекет мұқтажы үшін мәжбүрлеп иеліктен шығарылған
кездегі жылжымайтын мүлік бағасының нарықтық құнын айқындауда қиындық
туғызады. Сот тәжірибесіне сараптама жүргізіп қарастырған кездері, осы
мәжбүрлеп иеліктен шығарылатын жер учаскесіне деген нарықтық құнының дұрыс
бағасын бере алмауымен және жылжымайтын мүліктің нарықтық құнын есептеу
әдістемесінің көп түрлі деңгейін қолданумен сипатталады.
Тәжірибеде жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындарды есептеу мен өтеу тәртібі кейбір қиындықтарға әкеп соғады.
Қазіргі таңда адамдардың құқықтары мен бостандықтарын заңмен шектеу
көптеген факторлардың әсер етуімен түсіндіріледі, оның ішінде әлеуметтік,
экономикалық және жалпы саяси тұрғыдағы факторлар.
Жер учаскесіне меншік құқығын шектеу меншік қатынасын реттейтін
бірегейлі мәселелердің құқықтық реттелуі болып танылады. Жер учаскесіне
меншік құқығын шектеу мәселесі азаматтық айналымның жерге меншік иесі мен
үшінші тұлғалар және жалпы қоғам мүдделерінің арасындағы қатынастың
бірегейлі байланыстық орнату ретінде көрініс табады.
Құқықтарды шектеу тақырыбында зерттеу жұмыстары әлі де болса
қазақстандық ғалым – заңгерлерімізбен толықтай зерттеу жүргізілген жоқ.
Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын шектеуге қатысты бір ғана еңбек
қорғалған: А. Б. Сейфуллинаның Ограничение прав и свобод человека в
правовом государстве (общетеоретические проблемы) з.ғ.к. ғылыми атағын
алуға дайындалған диссертациялық жұмысы ғана бар. Ал, жеке меншікке қатысты
шектеу тақырыбында бірде - бір еңбек жоқ, тек қана бірен - саран еңбектерде
кішкене мағлұмат берілген. Ол мағлұматтарды Ж. Х. Қосанывтың, А.Е.
Бектұрғановтың, Н. Мухитдиновтың және тағы басқа да ғалым - заңгерлердің
еңбектерінде байқауға болады. Көршілес Рессей Федерациясында бұл тақырыпта
бірнеше заңгер - ғалымдар айналысқан екен. Олар, Д.И. Дедов, И.А. Ильин,
А.Г. Братко, В.П. Камышанский, Л.А. Морозова, Т.Б. Станкевич, Т.А.
Мечетина, Н.И. Краснов және тағы басқалары.
Жер пайдаланудың ерекше режимінің белгіленуіне байланысты жерге меншік
иелері мен жер пайдаланушылардың меншік немесе пайдалану құқығын шектеудің
толық түрде жер құқығы доктринасында зерттелмеуі. Бұл мәселені алып
қарастырудың себебі, жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға жер
пайдаланудың ерекше режим белгіленуіне байланысты келтірілетін шығындарды
өтеудің негіздеріне жататындығы.
Зерттеудің объектісі мен пәні.
Зерттеудің объектісі болып жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға
келтірілген шығындарды өтеуде туындайтын қоғамдық қатынастар танылады.
Зерттеудің пәні - жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындарды өтеу шарттарының құқықтық механизмі.
Диссертациялық зерттеудің мақсаты - Қазақстан Республикасында нарықтың
дамуы жағдайында жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындарды өтеуге байланысты туындайтын құқықтық қатынастарының теориялық
және тәжірибелік негіздерін кешенді зерттеу.
Жұмыстың міндеттері:
-жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындардың
құқықтық табиғатын анықтау;
- жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындарды
өтеудің негізгі қағидаларын айқындау;
- осы бағытта туындап отырған мәселелерді ашып көрсету;
- жетілдіруге байланысты ұсыныстарды әзірлеу.
Қорғауға ұсынылатын негізгі нәтижелері:
Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындардың
құқықтық табиғаты мынадай ерекшеліктерге ие. Ерекшелігі: жерге меншік
иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындар міндеттеменің
орындалмауынан туындамайды, азаматтық құқықтық қатынасындағы келтірілген
шығыннан ерекшелігі; келтірілетін шығындар заңды әрекеттер арқылы
келтіріледі; шығындар нормативтік құқықтық актілер негізінде және оларды
жүзеге асыру кезінде келтіріледі;
Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығындарды
өтеудің негізгі қағидаларына мыналарды ұсынуға болады: жерге меншік иелері
мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығынның әділетті түрде өтелуі; толық
көлемде шығынды өтеу қағидасы, оның ішінде алынбай қалған пайданы қоса
есептегенде; келтірілген шығынды есептеу әдісінің заманға сай болуы
(нарықтық құнын белгілеуде); объективтілік қағидасы.
Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығынның орнын
толтыру методикасын дамыту қажет. Шығынды өтеу барысында алынбай қалған
пайданың есептеу әдістемесін немесе қанша мөлшерде өтелетіндігін айлық
есептік көрсеткішпен көрсету керек, келтірілген шығынды өтеудің кейбір
негіздерінде соттың тек қана нарықтық құнын есептеу бөлігін қарастырмауы
тиіс, онымен қоса заңды түрде нақты әрекеттің жүзеге асырылуының заңдылығын
ескеруі қажет.
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік маңыздылығы
Зерттеудің теориялық мағыздылығы: зерттеу барысында жасалған теориялық
қорытындылар мен ұсынымдарды зерттеуді одан әры қарай дамытуына, кейбір
теориялық мәселелерді шешуде пайдалануына және жоғарғы оқу орындарында
азаматтық құқық және жер құқығы пәндерінде дәріс және семинар сабақтарын
жүргізуде қолданылуы мүмкін;
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы: зерттеу барысында қолданылған сот
шешімдері мен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Нормативтік қаулылары
және өзге де нормативтік актілерді салыстыру және анализдеу негізінде
берілген қорытындылар мен ұсынымдарды заң шығармашылығы мен құқық қолдану
тәжірибесін жетілдіруде қолданылуы мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өту деңгейі
- жұмыс әл-Фараби атындағы ҚазақҰУ заң факультетінің табиғи ресурстар
және экологиялық құқық кафедрасында дайындалды;
- диссертацияның нәтижелері әл-Фараби атындағы ҚазақҰУ өткізілген
халықаралық ғылыми конференцияларда екі мақала сыннан өтті.
Дипломның құрылымы мен көлемі жұмыстағы зерттеліп отырған мәселелердің
мазмұнына, мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес анықталады және ол
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған қайнар көздерінің
тізімінен құралады.
1. ЖЕРГЕ МЕНШІК ИЕЛЕРІ МЕН ЖЕР ПАЙДАЛАНУШЫЛАРҒА КЕЛТІРІЛГЕН ШЫҒЫНДАРДЫҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
1.1 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындардың түсінігі және жалпы сипаттамасы
Белгілі құқықтық түсініктің құқықтық табиғатына анықтама беру дегеніміз
сол түсіндірілуге жататын құқықтық түсінікке кең мағынада құқықтық табиғаты
тұрғысынан сипаттама беру болып табылады.
Қазіргі таңда шығын құқықтық өмірде өз орнын нақтылап алды деп айтуға
болады. Шығынның мұндай белең орын алуының себебі, шығынның барлық
элементтерін есептеу өте күрделі процесс және ол тек бүкіл азаматтық
құқықтық нормалар шеңберімен ғана реттелмейтіндігімен сипатталады.
Азаматтық құқықтағы шығындар категориясы көне уақыттан бергі және
азаматтық құқықтық қатынас субъектілері өзінің заңды құқықтары мен
мүдделерін қорғауға негіз ретінде қаланған институттар қатарына
жатқызылады. Шығындарды өтеу немесе оны алдын алу тек мемлекеттің ішкі
қатынасының мәселесі емес, онымен қоса мемлекетаралық қатынасының
мәселесіне де айналды.
Қазіргі таңда жалпы заңи әдебиеттерде шығын түсінігі кең зерттелуде,
зерттеуде ғалымдар оны жеке құқықтық түсінік ретінде қарастырмайды, олар
тек оны жауапкершілік шарасы ғана ретінде, оның ішінде шығынды өтеу шарасы
ретінде. Әсіресе, шығынды өтеу шарасы жауапкершілік нысанында шарттық
міндеттемелерді орындамау жағдайында қолданылатындығымен сипатталады.
Ежелгі Римнің жеке құқығында азаматтық – құқықтық жауапкершілік
түсінігі қалыптаспаған болатын, бірақ оның негізгі белгілері өз көрінісін
тапты. Құқық бұзушы мүліктік жауапкершілікке жеке бастамашылықпен тартылды,
бірақ мемлекет тарапынан мәжбүрлеу шарасы қолданылатындығы туралы қауіптің
қамтамасыз етілетіндігімен сипатталды.
Келтірілген шығынның орнын толтыру міндеттемесі сонау рим құқығында
көрініс тапқан. Сол уақыттағы ХІІ кесте Заңын алып жатқызуымызға болады.
Осы заңда борышқорға тиісті міндеттемені орындамағаны үшін жауапкершілік
шаралары көрсетілген [2, 35б.].
Рим заңгерлерімен міндеттеменің жалпы түсінігі қалыптастырылған
болатын, осы қалыптасқан жалпы танымдылығы қазіргі құқық жүйесінде көрініс
тапты.
Міндеттеменің пайда болуы екі қайнар көзінің пайда болуымен көрініс
табады:
1. жалпы құқық бұзушылық орын алған жағдайда, яғни шығын немесе
зиян орын алған реттерде;
2. келісім шарт негізінде.
Келтірілген шығынды немесе зиянды өтеу міндеттемесі келісім шарт арқылы
пайда болған міндеттемелерден тарихи бастау алады, ол туралы XII Кесте
заңында былай дейді: егер сындырған болса, онда ... . өтесін [3, 132б.].
Дигестада (D.32.9.40) шығынның мазмұнына сол кездерінің өзінде екі
элементті кіргізді: нақты нұқсан және алынбай қалған пайданы [4, 40б.].
Қазіргі құқық жүйесінде міндеттеме термині әр түрлі мазмұнда
қолданылады. Көбінесе нақты құқық қатынасын белгілегенде, айталық
борышкердің міндеттемесін, ол кейбір кездері құжат ретінде көрініс табуы
мүмкін (қолхат, квитанция). Міндеттеме құқықтық қатынас ретінде мынадай
сипатқа ие болады, яғни міндеттемеге сәйкес бір адам екінші бір адамның
пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және тағы да басқадай
белгілі бір әрекеттерді жасауға немесе белгілі бір әрекетті жасаудан
тартынуға міндеттілігі, ал осы екінші тарап өз міндеттемелерін орындалуын
талап етуге құқысын айтамыз. Басқаша бұл қатынастың құқықтық табиғаты
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің (одан ары қарай – ҚР АК) 268
бабымен айқындалады.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, міндеттеменің пайда болу негіздерін
айқындап алуға болады. Осы айқындалатын негіздерінің қатарына мыналарды
жатқызамыз: шартта көрсетілген мәмілелерден немесе заңдарға сәйкес
азаматтық – құқықтық жағдайларды туғызатын әкімшілік құжаттардан, азаматтық
міндеттер белгіленген сот шешімі, азаматтар мен заңды тұғалардың өзге де
әрекеттерінің салдарларын, заңдар азаматтық – құқықтық жағдайлар басталуын
байланыстыратын оқиғалар салдарын және зиян (шығын) келтіру салдарынан
туындайтын негіздерді жатқызамыз.
Бұрынғы кеңес дәуірінде шығындарды өтеу институты онша маңыздылыққа ие
болмады; бірақ қазіргі таңда бұл институттың рөлі ерекше даму беталысына ие
болуда. Кеңес дәуірінде шығындарды өтеу институты ҚазССР Азаматтық
кодексінің Міндеттемелік құқық бөлімінде көрініс табатын болса, ал
қазіргі қолданыстағы Азаматтық кодексте шығынның түсінігі, түрлері және
мазмұны Жалпы ережелер бөліміне енгізілді. Заң шығарушының мұндай жаңа
тәсілді қолдануын құқықтанушылар былай түсіндіреді: шығынды өтеу бұл
азаматтық – құқықтық жауапкершіліктің жалпы шарасы және ол азаматтардың кез
келген субъективтік құқығы бұзылған жағдайда қолданатын қорғау шарасы
болуымен түсіндіріледі (міндеттемелік, жеке мүліктік және тағы басқа) [5,
97-101бб.]. Ал, шетел елдерінің құқықтық жүйелерін байқайтын болсақ, англо
– американдық құқықта шығындарды өтеу нормалары шарттық құқық деңгейінде
реттеледі, неміс және француз құқығында шығындарды өтеу нормалары жалпы
міндеттемелік құқықтың жалпы нормаларымен қарастырылады.
Шығынның жалпы түсінігіне анықтама берместен бұрын оған деген
лингвистикалық саралау жүргізіп алайық. Ең алдымен, заңи әдебиеттерде
залал, шығын және зиян түсініктері әр түрлі мағынада
түсіндірілетіндігін айта кеткен жөн, бірақ сөздер синоним сөздер болып
қолданыла береді.
Шығын қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде шеккен зиян, жұмсалған қаржы
деп түсіндіреді [6, 535б.]. Ал, экономикалық терминологиялық сөздіктерде
шығын - кәсіпорындар мен ұйымдардың ақшалай нысанда көрінетін түрлі
шығасылары деп атап көрсетеді. Мұнда ерекше атап көрсететін жайт, ақшалай
нысанда екендігін айқындайтындығы.
Зиян залал мен шығын деген аралас түсініктерінен ерекшелікке ие болып
табылады. Бұл терминдердің мазмұны бір болғанымен, қолдану аясында кейбір
ерекшелікке ие болады: зиян азаматтық заңнамаға тән, еңбек заңнамасы залал
туралы сөз етеді және ол зиянның материалдық бөлігін білдіреді, ал шығын
залалдың ақшалай сипатына ие. Кең мағынада зиян – бұл, заңмен қорғалған
игіліктер. Егер қандайда бір зиян орын алмайтын болса, онда кез келген
қолданатын жауапкершілік туралы сөз қоғалмауы тиіс, өйткені жауапкершілік
белгілі мақсаттарды қанағаттандырумен және оны өтеумен түсіндіріледі [7,
17б.].
Құқық теориясында зиянды құқық бұзушылық элементі ретінде
қалыптастырады, онымен қоса оның заңи белгілерін айқындайды. Бірішіден, ол
ылғида әлеуметке қарсы, яғни ол тұлғаның субъективтік құқығының құндылығына
қол сұғады; екіншіден, зиян теріс міңез – құлық жиынтығы болып табылады;
үшіншіден, құқыққа қарсы әрекетінің нәтижесі.
Табиғи ортаға келтірілетін зиян үш негізгі объектілерге әрекет етеді:
табиғаттың өзіне, жалпы тірі организмдердің өмір сүру ортасы ретінде;
адамға, оның өмірі мен денсаулығына; онымен қоса, басқада материалдық
құндылықтарға [7, 21б.].
Кейбір авторлардың пікірінше, зиянның қандай мүлікке қатысты және нақты
кімге азаматқа немесе ұйымға келтірілген нұқсанына қатысты өзінің түсінігін
өзгертетендігін айтады. А.А. Рябовтың ойынша, зиян – объективті түрде
көрініс табатын айғақ, ол тиімсіз және жағымсыз әрекеттер арқылы орын алады
[8, 63б.].
Зиян мүліктік залал немесе шығын ретінде көрініс табады. Залал –
зиянның натуралды – заттық нысаны, ол заңмен көрсетілген өтелуге жататын
жолдарының бірімен өтелуге (дәл нақты осындай сапалы затты беру немесе
затқа келтірілген нұқсанды жөндеп беру және т.б.) тиіс. Ал, зиянның ақшалай
көрінісін шығын деп атауға болады.
Ия, аталған көрініс көптеген ғалымдардың шығынды мүліктік залалдың
ақшалай көрінісі деп қорытынды жасайды, бірақ кейбір ғалымдар оның олай
еместігін дәлел ретінде көрсетеді.
Егер шығынды құқық бұзушылықтың нәтижесі деп есептесек, онда құқық
бұзушылық бұл тұлғаға тиісті субъективтік азаматтық құқығын бұзу деп есте
сақтауымыз қажет. Соған орай, кейбір цивилистер құқық бұзушылық орын алған
кездегі мүліктік құндылығының төмендеуіне дер салмайды, олар сол мүлікке
деген құқығы бар тұлғаның рәсімделген құқығына баса назар аударады. Д.И.
Мейер азаматтық құқықтың пәніне тек мүліктік құқықтарды енгізді, оның
пікірінше, кез келген азаматтық құқық мүліктік құқық ретінде танылады,
соған сәйкес құқық бұзушылық орын алған кезде осы үлкен немесе ірі мүліктік
құндылықтар азайтылады (төмендетіледі) немесе жойылады, осы азайтылған
(төмендетілген) немесе жойылған құндылықтар залал немесе шығын деп
аталатындығын түсіндіреді [9, 55б.].
В.А. Хохловтың пікірінше, шығын мүліктік зиянның ақшалай көрінісі деген
анықтаманы қате екендігін атайды. Оның пайымдауынша: шығын ылғида ақшалай
көрініспен сай келе бермейді, ол ақшалай көріністі сипатты сақтап қала
бермейді. Нақты пайда болған шығындар ылғида өтелу кезінде ақшалай
сипаттылыққа сай келе бермейтіндігімен түсіндіреді. Келтірілген шығынды
өтеу – азаматтық – құқықтық жауапкершілік түрлерінің бірі болып табылады
және ол шығынның көрінісі пайда болғанда орын алады. Азаматтық құқық
аясында жауапкершілік жалпы ереже бойынша пайда болады, яғни жасалынған
нәтижеге байланысты және соны қалпына келтірумен, ал ол болса шығынды
өтеумен іске асырылады.
Цивилистикада шығынның түсінігі өзгеріссіз қалуда. Айтатын жайт, шығын
термині дәстүрлі түрде тек субъектінің мүліктік жоғалтуымен ғана
байланысты. Ал, цивилистикада субъектінің мүліктік емес жоғалтуларын зиян
деген терминмен атайды [10, 14б.].
Енді нақты шығынның құқықтық табиғатына тоқталатын болсақ, кейбір
ғалымдар шығынның құқықтық табиғатын азаматтық құқықтық жауапкершілікке
жататындығымен (О.С. Иоффе, В.А. Хохлов және т.б.); басқа ғалымдар оның
құқықтық табиғаты заңи айғақтарға (фактілерге) жататындығымен (В.В.
Васькин, Н.И. Овчинников, Л.Н. Рогович және т.б.); үшінші топ шығынның
құқықтық табиғатын заң құндылығымен түсіндіреді [10, 77б.].
Негізгі назар аударатын екі көзқарас бар. Олар: шығынды
жауапкершіліктің санаты ретінде қарастыратын көзқарас және шығынды заңи
айғақ (факт) деп мойындайтын көзқарас. Біздің ойымызша, аталған екі
көзқарас шығынды заңи айғақ ретінде қарастырады. Бірінші жағдайда, заңи
факт болып құқық бұзушылық танылса, ал екінші жағдайда құқық бұзушылыққа
немесе заңсыз әрекетке алып келмейтін заңи айғақ болып танылады. Екінші
жағдайда онымен қоса ол ешқандай әрекетке әкеп соқпайды, тек оқиғаны
білдіреді. Теорияда заңи айғақтарға нақтылы өмірлік мән - жайлар
жатқызылады. Сол айғақтармен құқық нормалары құқықтық қатынастардың пайда
болуын, өзгеруін немесе тоқтатылуын байланыстырады [11, 88б.]. Заңи айғақ
құқықтық нормалармен қарастырылған және заңды өзгерісті немесе құқықтық
қатынасты тоқтатуға әкелетін жағдай. Шығынның заңи айғақта қандай орын
алатындығын анықтаудың алдында шығын белгілі бір әрекеттің нәтижесі
екендігін ескергеніміз жөн. А.Я. Пиндингтің пікірінше, шығынды келтіру үш
сатыдан тұратындығымен байланыстырады. Олар: себеп, пайда болу процессі
және нәтижеден тұрады. Шығындар (шығыстар, жоғалтулар және мүліктің
зақымдануы) нақты шығындардың пайда болу процессінде іске асырылады,
басқаша сатыларының ішіндегі екінші сатыдағы әрекетке жатқызамыз. Нәтиже
мүліктің нақты нұқсан орын алғанға дейінгі көрінісімен орын алған кездегі
көрінісімен сипатталады. Оның ойынша заң шығарушы шығынды нақты нәтиже
ретінде көрсетеді, яғни соңғы сатысының әрекеті [10, 83б.].
Шығынның нақты құқықтық түсінігін анықтау үшін алдымен оның
экономикалық және заңды түсінігінің ерекшеліктерін түсінгеніміз жөн.
Шығынды экономикалық көзқарасы тұрғысында заңи актілермен ерекше
байланыстыруға болмайды. Мысалы, міндеттемені орындамаумен. Өйткені, шығын
тек шығын болып қала береді, егер ол табиғат күшінің әсерінен, адамның
немесе жәбір көрушінің заңи жолымен өзінің әрекеті арқылы пайда болуына
әкеп соқтырылған жағдайларда.
Шығынның тәжірибелік мәніне әдебиеттерде қарама қайшылық ой пікірлер
айтылады. Дәстүрлі отандық доктринада шығынды жәбірленушінің мүліктік
жағдайына теріс әрекет келтіру жолымен немесе оның алынуға тиісті пайдасына
борышқордың құқық бұзушылық әрекеті негізінде жәбірленушінің алынуға тиісті
пайдасын алынбайтын деңгейге жеткізген жағдайда қолданатын шара ретінде,
яғни азаматтық – құқықтық жауапкершілік категориясына жатқызады [12].
Құқықтық әдебиеттерде шығынның пайда болу себептеріне көңіл аударады.
Осы себептер шығынды экономикалық және заңи шығындар деп бөлуге септігін
тигізеді. Заңи шығындар басқа тұлғалардың тарапынан пайда болады және ол
өтелуге жатады делінеді, ал экономикалық шығындар, табиғаты жағынан
құқықтық маңыздылыққа иелігі жоқ, жәбіркөрушінің өзінің әрекетінен пайда
болады және ол ешқандай өтелуге жатқызылмайды, тек өзінің жауапкершілігіне
ие болады.
Сонымен, шығын – бұл мүліктік залал ретінде көрініс табады, ол
борышқордың құқыққа қарсы әрекет арқылы несие берушіге ақшалай нысанда
келтірілген залалы болып табылады. Шығындарға несие берушіге қажет емес
шығыстар немесе мүлкінің зақымдануынан және нақтылы айналым жағдайында
пайда алуға болатын кірістері жатқызылады.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 350 бабына сәйкес,
міндеттемені бұзған борышқор несие берушіге оның бұзылуынан туындаған
залалдың орнын толтырып беруге міндетті. Міндеттемені бұзғаны үшін
қолданылатын жауапкершілік құқық бұзушыға қосымша міндеттеме жүктеу түрінде
болатындықтан және құқық бұзушыға артылатын қолайсыз мүліктік салдарлар
міндеттемені бұзғандық үшін қолданатын азаматтық құқықтық жауаптылықтың
нысаны ретінде түсіндіріледі.
Заң шығарушы тек келтірілген шығынды өтеу міндеттемесі туындаған
жағдайды анықтау мен реттеуге және орнын толтыру қызметіне ғана көңіл
бөлуде. Бұл жердегі негізгі мәселе болып шартты орындамаған немесе бұзған
жағдайдағы шығынның көлемін айқындау болып отыр. Шығындарды өтеу шарттық
міндеттемелермен қатар, деликттік міндеттемелерде де орын алады. Соған орай
жалпы қағида қалыптаспағанына қарай міндеттеме құқығындағы келтірілген
шығынды өтеу туралы сөз қозғауға болады.
Келтірілген шығынды өтеу – азаматтық – құқықтық жауапкершілік
түрлерінің бірі болып табылады және ол шығынның көрінісі пайда болғанда
орын алады.
Жерді азаматтық айналымға енгізу, оған деген жеке меншік құқығының
пайда болуы, онымен қоса жер ресурстарын қорғаудың экономикалық әдісіне
көшу жер қатынасына өзгерістер алып келді соған орай жер заңнамасын
бұзғаны үшін қолданатын азаматтық құқықтық жауапкершіліктің рөлі арта
түсті. Заңнама құқыққа қарсы әрекет немесе әрекетсіздікке түсінік бермейді,
бірақ шығынды өтеуге қатысты құқықтық қатынаста бас деликт қағидасы
қолданылатындығын көрсетеді. Бұл қағиданың табиғатын үш ережемен
түсіндіреміз:
1. тұлғаға немесе мүлікке келтірілген шығын толық көлемде
келтірілген тұлғаға өтелуге жатады;
2. тұлғаға немесе мүлікке қай қатынаста болмасын келтірілген
шығын құқыққа қарсы әрекет болып табылады, егер келтіруші
тарап келтірілген шығынды оның себебінен келгендігін
дәлелдемесе;
3. деликт міндеттемелері негізінде туындаған азаматтық құқық
бұзушылықтың құрамы өзіне мыналарды енгізеді: зиян, құқыққа
қарсы әрекет, себепті байланыс және келтірген тараптың кінәсі
[13, 30-31бб.].
А.С. Шевченконың пікірінше, заңды әрекет арқылы келтірілген шығынды
өтеу міндеттемесі өзіне қатысты мынадай ерекшеліктерге ие болатындығын
атайды:
• экономикалық көзқарасы тұрғысынан материалдық құндылықтарды қайта
бөлу құқықтық сипатына ие болады; ал заңи көзқарасы тұрғысынан
қарастырсақ, ол азаматтардың субъективтік құқығын азаматтық –
құқықтық қорғау шарасының құқықтық нысанына айналады;
• азаматтық – құқықтық қорғау шарасы ретінде жүзеге асыру аясында,
келтірілген шығынды өтеуге міндетті субъектіге қысымдылық
көрсетілмейді;
• заңды әрекет арқылы келтірілген шығынды өтеудің негізгі және
атқаратын бір ғана қызметі бар, ол жәбір көрген тараптың мүліктік
жағдайын қалпына келтірумен сипатталады;
• қаралып отырған міндеттеменің туындауы заңи әрекеттің шынайы жолымен
сипатталады. Соған орай заңнамада осындай негіздерде келтірілген
шығын өтелуге жатады деп көрсетуі тиіс [14, 67б.].
Жоғарыда аталғанды ескере отырып, жер қатынасында заңи әрекет арқылы
жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығынды өтеудің
негізі ретінде: біріншіден, заңи әрекеттің заңмен нақты белгіленуі;
екіншіден, заңи әрекет пен келтірілген шығынның арасындағы себепті
байланыстың болуы; үшіншіден, көрсетілген әрекет арқылы келтірілген
шығындарды өтеу міндеттемесі көрсетілгендігін көрсетеді. Ол Қазақстан
Республикасының Жер кодексінің баптарында айқындалған.
Жалпы тұрғыда Л.Қ. Еркінбаеваның еңбегінде мынадай ұйғарымдар беріледі.
Жерге келтірілген зиянды өтеу құқықтық қатынас механизмінің құрамына
біртұтас құқықтық құралдар мен ұйымдық шаралар жатқызылады. Құрамдас
бөлігі бойынша бұл механизм келесідей элементтер мен тармақтардан құралады:
1. қоршаған ортаға келтірілген шығындарды өтеудің құқықтық нормалары
мен заңи негіздері. Мұндай норманың басты қызметі болып, олар
қоршаған ортаға келтірілген шығынды өтеудің тәртібін, қағидаларын
және мөлшерін, онымен қоса барлық табиғат пайдаланушыларға
міндетті етіп жүктеу болып табылады.
2. жер заңнамасында белгіленген құқықтық нормалар. Бұлардың қызметі
жер – құқықтық қатынасының жалпы ережелерін тұрақтандыру.
3. жерге келтірілген зиянды өтеуде кепілдік нормаларды белгілеу.
Оның қажеттілігі, осы әрекетті жүзеге асыру кезінде тиісті
талаптардын орындалуын қамтамасыз ету болып табылады. Мұндай
нормалардың құрамына жер заңдарын бұзғаны үшін жауаптылық
көздейтін нормалар және жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларға
келтірілген шығындарды өтеуді және ауылшаруашылық немесе
орманшаруашылығының өнімдерін жоғалту кезіндегі нақты заңмен
көрсетілген міндеттеу нормалары жатқызылады.
4. жерге келтірілген шығындарды өтеу аясында жүзеге асырылатын
субъективтік құқықтар мен міндеттерді іске асыру аясын жатқызамыз
[7, 61б.].
Жер меншік иелері мен жер пайдаланушыларға шығындарды өтеу негіздерінің
қатарына, жерге қатысты пайдаланудың ерекше режимінің белгіленуіне, оның
ішінде электр мен байланыс тарату, жол, құбыр тасымалдары жолдарын,
санитарлық қорғау аймақтарын белгілеу және басқа да объектілер жатқызылады,
онымен қоса азаматтар мен ұйымдардың жердің бүлінуіне әкеп соғатын
қызметтері және тағы басқа да негіздер жатқызылады.
Қазіргі қолданыстағы азаматтық заңнамаға түсінік беріп жүрген цивилист
мамандар шығындарды өтеу институты бұл коммерциялық айналымда қолданатын
жалпы және арнайы жауапкершіліктің түрі болып танылады деген көзқарасқа
ортақ [15].
Жалпы деп отырғанымыз, борышқордың міндеттемені орындамау немесе тиісті
дәрежеде орындамау салдарынан келген шығынды өтеу міндеттілігі. Негізгі,
бұл шартта көзделген жауапкершіліктің толық түрде іске асырылуын айтады.
Б.Ж. Абдраимовтың пайымдауынша, жер құқығы қатынасындағы шығын
азаматтық құқық қатынасындағы шығыннан өзгешілігі, оның ауыл шаруашылық
және орман шаруашылығы құқығындағы ерекше шығындарымен немесе
жоғалтуларымен байланыстылығымен түсіндіреді [16,58б.].
ҚР ЖК жер учаскесін сатып алу кезіндегі мөлшерін анықтау құрамына жер
меншік иесіне және жер пайдаланушыға келтірілген шығынның барлық құрамдары
кіретіндігін жоғары атағанбыз. Соған орай жердің меншік иесі немесе жер
пайдаланушы алынбай қалған пайданың жоғары деңгейде болуына қызығушылығы
туады. Мысалға, жер меншік иесі өзінің иеліктен шығарылатын жер учаскесін
және сол жер учаскесінде орналасқан жылжымайтын мүлігін ұзақ мерзімді (20-
30 жылға) жалға береді, кейіннен осы жалға берілген уақыт аралығындағы
арендалық төлемді өтеуін талап ете алады. Осыған орай осы жерде Ю.Г.
Басиннің ҚР АК 9 бабындағы 4тармақта берілген шығынның анықтамасына
нақтылай түсінік беруін, оның ішінде қандай уақыт аралығында алынбай қалған
пайданың мөлшерінің өтелуі керектігі туралы айтылған ойына қарсылық білдіре
алмаймыз [17, 28-29бб.].
Шығынды өтеу азаматтық құқықтық жауапкершіліктің жалпы шарасы болып
танылады, ол кез келген субъективтік азаматтық құқықты (міндеттемелік,
заттық, ерекше және т.б.) қорғауда қолданыла бере бермейді. Шығындар ұғымы
және азаматтық құқықты қорғаудың шығындарды өтеу сияқты тәсілдерін
азаматтық құқықты бұзудың барлық жағдайларында қолдану мүмкіншілігі ҚР АК 9
бабының 4 тармағында көзделген.
Англосаксондық құқықтық жүйе дауласып отырған тараптар арасында
келісімді іздеуде көбінесе шығынды өтеу туралы құқығын ақшалай нысанда
қамтамасыз етілуін талап етуді көздейді. Егер тараптар арасында бір тарап
міндеттеменің шартқа сәйкес орындалуына қызығушылық тудырып отырса, онда ол
шартта тікелей орындау (Specific Performance) деп аталып көрсетілуі тиіс.
Мұндай жағдайда талапты тек міндеттеме орындалсын деген талаппен ғана қою
құқығына ие болады, ал ақшалай нысанда қамтамасыз ету талабынан айырылады
[18, 83б.]
Жалпы шығынның дәстүрлі құрамы ҚР АК 9 бабының 4 тармағында
бекітілгендей екі түрге ие: нақты нұқсан (немесе кейбір реттерде оны заңи
әдебиеттерде тікелей нақты залал дейді) және айырылып қалған пайда. Нақты
нұқсан мен айырылып қалған пайда арасындағы ерекшеліктерге келсек, нақты
нұқсанда жәбіркөруші мүлкінің азаюымен көрініс табады; ал айырылып қалған
пайда да жәбіркөрішінің мүлкісі өспейді, бірақ дағдылы айналым жағдайында
алуына немесе өсуіне болар еді.
Тікелей нақты залалдың құрамына қасақана жойылған, бұзылған, нұқсан
және тағы басқа жағдайларда келтірілген шығындар жатқызылады. Қазіргі
ғалымдардың пікірінше нақты нұқсанның құрамына жасаған шығыстарды және
жасауға тиісті шығыстарды енгізу азаматтық заңнаманың жаңалығы деп таниды.
Осыған орай, нақты нұқсанның құрамына: біріншіден, жәбір көрушінің талапты
қойған күніндегі нақты шеккен шығысы; екіншіден, мүлікті немесе құқықты
қалпына келтіруге немесе жасауға тиісті кететін болашақ шығыстар
жатқызылады; үшіншіден, жоғалған немесе зақымданған мүлік. ТМД елдерінің
азаматтық кодекстерінде шығындардың құрамын нақты осындай етіп
қалыптастыру орын алған, бірақ бұл жаңалық ғалымдар арасында оң пікір ала
қойған жоқ [19, 50б.].
Коммерциялық айналымда шығынның негізгі түрі болып пайдадан айырылу
болып табылады. Алынбай қалған пайданы есептеу көптеген қиындықтарға әкеп
соғады. Бұл жерде нақты алынатын пайда жағдайының негіздерінен шығу керек,
яғни оған алынатын пайданың келтірілетін шығын орын алғанға дейінгі
қамтамасыз етілу деңгейінің осы қызмет бойынша алынатын пайдаға нақты сай
келу жағдайы.
Алынбай қалған пайданы тікелей нақты залалдың құрамына жатқызуға
болмайтындығы ескеріледі, өйткені ол борышқордың мүлкінің есебіне
кірмейтіндігімен түсіндіріледі. Ол ақшалай сипаттағы немесе басқадай
сипатта алынатын құндылық болып табылады, әрине егерде борышқор өз
тарапынан өзіне жүктелген міндеттемесін толық орындаған болса [20, 18б.].
Алынбай қалған пайданы есептеу несие берушінің парасатты шығынымен
қатар оған қосатын тағы да бірнеше талаптар кіргізіледі: несие беруші
айырылып қалған пайда мөлшерін өндіру алу туралы талап қоюға құқығы жоқ,
егерде ол осы пайдадан айырылып қалу мүмкіндігіне алдын ала шара қолданбаса
немесе шығынға ұшырау жолын кеспесе немесе азайтуға шаралар қолданбаса;
несие беруші борышқордың құқыққа қарсы әрекеті мен шарт негізінде күтілетін
мүдделері арасындағы себепті байланысты дәлелдеуі тиіс; несие берушінің
жіберілген пайдасы парасатты шекте есептелуі тиіс, оның құрамына несие
берушінің қалыпты жұмыс істеуіне қайта келетін уақыты мен жағдаяттар
жатқызылуы тиіс [5, 97-101б.].
Нақты нұқсанмен қатар айырылып қалған пайданы өтету азаматтық құқықтың
негізгі қағидасы – шығынды толық түрде өтеу қағидасына тіреледі.
Шығынның құрамына несие берушінің шығысын қосуға болмайды, егерде ол
борышқордың міндеттемені бұзуымен тікелей байланыста болмаса. ААҚ
Жезкенттік ГОК пен ЖШС Альбион арасында жасалған шартқа сәйкес, ЖШС
Альбион тарапынан көмір жеткізіледі, осы атқарылған қызметке ААҚ
Жезкенттік ГОК өз тарапынан ЖШС Альбионмен есеп айырыспайды. Онымен
қоса, борыш уақытылы өтелмейді, осыған орай талап қоюшы соттан жауапкерден
шартта көзделген негізгі борышпен қатар, берешекті және міндеттемені
орындамағаны үшін шығынды өндіруді талап етті. Талап қоюшы тарапынан
шығынның құрамына үшінші фирма алдында шартты орындай алмау салдарынан
келтірілген шығындарды енгізді. Осы есеппен талап қоюшы жауапкерден негізгі
борышты ала отырып, үшінші тұлғамен 20 млн.тенгеге тауар жеткізілімі шартын
жасасады. Қайта жасалған шартқа сәйкес, тауардың жалпы сомасының бөлігінен
алдын ала төлемді 28.08.2000 жылға дейін төлеуге міндетті болады, мерзімді
орындамау салдары үшін шартта айып пұл берешегі көрсетіледі. Талап қоюшының
пайымдауынша, жауапкердің негізгі борышын мерзімде өтемегендігінен, ол
үшінші фирма алдындағы өзінің міндеттемесін орындай алмағандығын және осы
үшінші фирмаға 4 млн.тенге айыппұл берешегін төлегендігін, онымен қоса
тиімді мәміленің бұзылғандығын осы жауапкердің кінәсінен болды деп барлық
болған деректерді байланыстырады. Қарағанды облыстық сотының шешімімен
талап арыздың талабы қанағаттандырылады: негізгі борышпен қатар, 4
млн.тенге шығыны өтеледі.
Жауапкердің ҚР Жоғарғы Соты шаруашылық істер коллегиясына апелляциалық
шағымы бойынша шешімнің шығынды өтеу бөлігінде бұзылады. Бұзылудың негізі
ретінде, талап қоюшы талапқа көну шартын жасасқан кезде жауапкердің жиналып
қалған берешекті тұрақты төлемей жүргендігін білді. Онымен қоса керекті
соманың бөлігін төлеуге көрсетілген мерзімін жауапкер қатаң өрескелдікпен
бұзды. Осыған қарамастан, талап қоюшы ірі шарт жасасады, оған қоса ол осы
шартқа сәйкес кішігірім уақыт аралығында алдын ала төлем жасау туралы өзіне
міндеттеме алады, ал шартта көзделген мерзімді бұзған жағдайда айыппұл
ретінде 4 млн.тенге жауапкершілігін көтеретіндігін көрсетеді. Басқаша
айтқанда, талап қоюшы мұндай шарт жасасу барысында және міндеттемені
орындау үшін оның қомақты қаражат құралдары болуы керек болатын, тағы ол
шығындардың төмен деңгейлі болуы үшін шаралар қолдануына міндетті еді [21].
Шығындарды өтеу – бұзылған құқықты қорғау институттарының бірі болып
танылады. Келтірілген шығынды өтеу міндеттілігінің ерекшелігі болып, ол
қандайда болмасын құқықтық қатынаспен келтірілген болсада (шарттық немесе
басқа да міндеттемемен) жәбір көрсетілген тұлғаның шығынды өтетіп алу
құқығы сақталады, онымен қоса шығын толық көлемде өтелмеген болған
жағдайдын өзінде сақталатындығымен ерекшеленеді.
Жалпы өтеудің тәжірибелік тұрғыда мынадай сипаттағы өтеушілік түрлерін
анықтап алуға болады немесе сотпен қолданатын өтеудің түрлерін. Олардың
қатарына: Номиналды өтеу – талап қоюшының құқығы нақты бұзылған жағдайда
өтеледі, бірақ құқық бұзушылық орын алғанына қарамастан талап қоюшы
ешқандай залал шекпеді. Мұндай жағдайда сот айтарлықтай мөлшерде емес
шығынды өтеуге міндеттейді, тек бұзылған құқықтың орнын толтыру үшін.
Халықаралық құқық пен шетелдерінің құқықты қолдану тәжірибесінде (АҚШ,
Ұлыбритания, Франция) шығынды өтеудің мынадай түрлерін шығарып алуға
болады:
Нақты өтеу, бұл жағдайда талап қоюшы тараптың бастапқы қаражат жағдайын
қалпына келтіру жатқызылады.
Өтеудің жиынтығы, бұл жағдайда соттың пікірінше талап қоюшыға қатысты
азаматтық құқықтық қатынас жақсы жағымен қарамады деген пікірімен өтемдік
сипатта емес, нақты алынатын пайданың жоғарғы мөлшерін қанағаттандыру
немесе өтеткізу әрекеті.
Сабақ болсын деген есеппен өтету, бұл жағдайда сот нақты шығынның
орнына үлкен көлемдегі шығынды өтеткізу, мұндай әрекеттің мақсаты жазалау
шарасы ретінде танылады [22, 44б.].
Қорытындылай келе, шығынның құқықтық табиғаты заңи айғақ элементтерінің
бірі, ол өз тарапынан құқықтық салдар тудырады; онымен қоса жәбір көрушінің
құқықтық қорғау шараларын қолдану құқығы болып танылады.
Келтірілген шығынды өтеу міндетемесі өзіне қатысты бірегейлі
құндылықтарға ие, ол азаматтар мен кәсіпорындар өзінің мүліктік шығындарын
қалпына келтіре алушылық құндылығымен сипатталады. Келтірілген шығынның
орын алғандығын дәлелдеу азаматтық құқықтық жауапкершілікті іскеру асыру
үрдісінің негізгі назар аударатын жайттарының бірі болып табылады.
Ескеретін, жауапкерден келтірілген шығынды өтеу тек нақты шығын орын алған
жағдайда ғана болуы тиіс.Келтірілген шығынды толық өтеу қағидасы жерді
пайдалану құқығын заңсыз әрекет арқылы бұзған жағдайда ғана іске асырылады.
Жер шаруашылық жүргізу объектісі болып табылады, сондықтан жер құқықтық
қатынасына орын алатын құқық бұзушылықтар материалдық және экологиялық зиян
келтіреді.
Шығындарды толық өтеу принципі құқықтың бұзылуына байланысты несие
берушіде туындаған нақты залалдың да, және жіберіп алынған пайданы да
өтелуін көздейді. Нақты залал дегініміз өз құқығының бұзылуына байланысты
несие беруші жұмсаған шығындарының жиынтығы яғни бұзылған құқықты қалпына
келтіру үшін есептелген шығыстар, оған жоғалған не бүлінген мүліктерді
қалпына келтіру шығындары да кіреді. Бұл ретте, нақты залалды өтегенде
несие берушінің жұмсаған шығындары да, ол жұмсауы тиіс шығындары да
есептеледі.
Келтірілген шығынды өтеу шарасы ретіндегі азаматтық – құқықтық
жауакершілігі азаматтық, жер және табиғатты қорғау заңнамаларының бұзылуы
салдарынан туындайды. Жер қатынасы құқыққа қарсы әрекет арқылы келтірілетін
шығынның көптеген формалары арқылы көрініс табады, соған орай жер
учаскелері экономикалық және экологиялық жүйеде көп нысанды мақсаттылығымен
сипатталады.
Шығын жерге меншік немесе жер пайдалану құқығының негізсіз тоқталу
салдарынан, меншік және жер пайдалану құқығын шектеген кездері, жерді
қорғау талаптарын сақтамаған кезде жер сапасының төмендеуі кездері, басқару
шешімдерінің заңға қайшылығымен, жер учаскесінің сапа міңездемесі туралы
ақпаратты бұрмалау немесе бермеу кезінде пайда болады.
Айтылатын негіз ретінде, жоғарыда Ю.Г. Басиннің ҚР АК 9 бабындағы
4тармақта берілген шығынның анықтамасына нақтылай түсінік беруін, оның
ішінде қандай уақыт аралығында алынбай қалған пайданың мөлшерінің өтелуі
керектігі туралы айтылған ойына қарсылық білдіре алмаймыз, соған орай
өзгерту керектігін есепке аламыз.
Шығын жердің өнімділік сапасының немесе осы жермен тығыз байланысты
объектілердің сапасының бұзылу немесе төмендеуі салдарынан көрініс табады.
Жер кодексінде көрсетілген жер заңын бұзғаны үшін немесе жер меншік
иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген шығынды өтеудің негіздерінде
шығынды толық көлемде өтеуді негізгі деп атауға болмайды, өйткені жалпы
бастау ретінде азаматтық және жер заңнамаларында бүкіл жер қатынасындағы
құқыққа қарсы зиян толықтай көлемде өтелуге жатады. Бұл дегеніміз шығынды
толық көлемде өтеу қағидасының, әсіресе құқыққа қарсы зиян келтіру салдары
кезінде азаматтық заңнамаларының қағидаларымен негізге алына отырып жер
қатынасындағы бірегейлі беріліп отырған негіздерімен бірге жүзеге
асырылатындығын көрсету болып табылады.
Жер заңнамасында шығынның құрылымына анықтама беру мүмкіншілігі
көрсетіледі, оның ішінде құқыққа сәйкес немесе құқыққа қарсы залал келтіру
кезінде өтеудің жалпы негіздері жер меншік иелерінің заңды мүліктік
құқықтарын қорғау және жерді азаматтық – құқықтық қорғау шарасы ретінде
көрсетеді.
1.2 Жерге меншік иелері мен жер пайдаланушыларға келтірілген
шығындарды өтеуді қамтамасыз ететін заңдар
Заңшығарушының мақсаты – бұл қоғам өмірінде жоғары деңгейлі
маңыздылыққа ие болған қатынасты нормативтік құқықтық тұрғыда нақты
сипаттама беру немесе орнықтыру болып табылады. Соған орай біздің
заңшығарушы органымыз қазіргі нарықтық экономика заманында келтірілген
шығынды өтеу құқықтық институтының орнықтырылуын немесе оның заңмен толық
түрде қамтамасыз етілуін нормативтік құқықтық актілермен реттеп отыр.
Жердің нарықтық айналымының объектісіне айналғалы бері күрделі және
қарама қайшылық процесстердің орын алғанын байқауға болады, мұндай
мәселелерді шешу үшін кешенді зерттеу қажет.
Жерді азаматтық айналымға жылжымайтын мүлік ретінде қосу оның ерекше
жер – құқықтық шарттарға қатысуына жол ашады. Жер – құқықтық шарттар
табиғаты жағынан азаматтық – құқықтық шарттар болып танылады. Бірақ өзінің
ерекшелігіне қарай жер – құқықтық қатынастары азаматтық заңнамалар
бірегейлілігімен жер заңнамасында реттелуі тиіс.
Азаматтық құқықтық жауапкершіліктің белгілері жалпы заңи
жауапкершіліктің белгілеріне тән келеді. Олар мемлекеттік мәжбүрлеу
сипатында, жауапкерге жағымсыз салдарларының туындауы арқылы және қоғам
әрекетіне баға беруінен көрініс табады. Заңи және азаматтық құқықтық
жауапкершіліктің құқықтық табиғатына сипаттама берумен В.А. Тархова, Н.С.
Малеина, Г.К. Матвеева, Ю.Г. Басина, С.Е. Донцова, А.Г. Диденко, М.К.
Сулейменова және тағы басқа да ғалымдар айналысты.
Азаматтық құқықтық жауапкершілікті қолдану мынадай ерекшеліктермен
сипатталады: жауапкершілік мүліктік сипатта көрініс табады және ол бұзылған
құқықты қалпына келтіруге өтемдік тұрғысында қамтамасыз етуге ықпал
жасайды.
Қоршаған ортаны қорғау аясында азаматтық құқықтық жауапкершілік өзінің
арнайы ерекшелік сипатына ие болады. Егер бұзылған мүліктік құқықтық
қатынасты қалпына келтіру барысында заңдылықты қамтамасыз ету ақшалай
сомада көрініс тапса, онда шығынды өтеу ақшалай сипатты қамтамасыз етумен
бірге, осы қаралып отырған бұзылған мүліктік құқық аясында келтірілген
зиянның нақты орнын толтырумен сипатталады. Бірақ айтылатын жайт, нақты
зиянның орнын толтыру барысында ақшалай қамтамасыз ету орын алмауыда
мүмкін, өйткені зиян келтірілген табиғат объектісінің қалпына келтірілуі
қиындық туғызуы мүмкін.
Азаматтық құқық бұзушылық ылғида шығын келтірумен сабақтас жүреді,
соның себебінен жәбіркөрушінің мүліктік жағдайы төмендейді. Шығындарды өтеу
шаруашылық міндеттеменің мүліктік жауапкершілік шарасы ретінде көрініс
табады, соған орай ол екі жақпен сипатталады, олар – экономикалық және
құқықтық жақтары болып табылады. Қалыптасқан доктринаға сәйкес, мұндай екі
жақтылыққа бөлу, құқыққа тек өтелуге жататын құқықтық шығындар жататындығы.
Осыған орай қалыптасқан көзқарасқа сай, әдетті тұрғыда шығындарды азаматтық
– құқықтық жауапкершілік шарасымен байланыстыру болып танылады.
Кейбір кездері шығынның барлық элементтерің есептеу күрделі процесс
болып танылады және жалғыз азаматтық құқықтық нормалардың шеңберімен
реттелмеуі мүмкін. Азаматтық заңнамалардың нормалары келтірілген зиянда
шығынды өтеу есебін талап арызды берген күніндегі шеккен зиянымен
есептелуге жатады. Ал, табиғат ресурстарына келтірілген зиянды өтеу толық
түрде шығынды өтеу қағидасын іске асыруда болашақ шығындарымен қатар
өтелуге жататындығымен сипатталады. Өйткені экологиялық құқықтағы зиян
созылмалы сипатқа ие болады. Сонымен қоса жіберілген пайданы есептеу
қиындыққа соғады, содан барып бұлар дәлелденбейтін жіберілген пайдаға
жатқызылады.
Азаматтық айналым материалдық тұрғыда және материалдық емес сипаттағы
қозғалысты көрсетеді. Азаматтық айналымда материалдық дүние заты
айналымының құқығы жатқызылады. Кей біреулері олардың мүліктік сипаттағы
дүние қатарына жатқызылады (мысалға, мүліктік құқықтар), ал нақты тұрғыда
қарастырсақ физикалық тұрғыда көрініс табатын дүние емес. Осыған орай, олар
мүліктік қатынас айналымының ретке келтіруде, бұл құқықтар нақты тұрғыдағы
мүлік болып табылмайды, тек құқықтық аямен тығыз байланыста және
қолданыстағы заңнамаға сай олар азаматтық құқықтағы мүліктік түсінікті
қалыптастыратын белгілерінің біріне жатқызылады [23, 34б.].
Жер нарығы қатынасындағы қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық
нормалардың қандай салалық қатынасына жатқызу теориялық тұрғыда қиындықтар
туғызады. Әр бір құқық саласында өзінің қағидалары, жалпы нормалары,
құқықтық реттеу тұрғысында реттелетін пәнімен және әдістерімен
ерекшеленеді.
А.С. Стамқұлов пен А.Е. Бектұрғановтың айтқан жайғазымдары орынды деп
тануға болады. Олар, жер құқықтық қатынастар пайда болғанда жер – мүліктік
және шаруашылық қатынастарда заңмен жер заңнамаларының басым үстемділік
қағидасын орнату қажеттігін атайды [24, 13б.].
Ғалым Г.А. Гаджиевтің ойынша, жер қатынасын реттеуде азаматтық құқық
нормаларымен қатар, жер құқығы нормаларын қолданылуы тиіс дейді. Онымен
қоса, жерге қатысты мүліктік қатынастарды реттеуде азаматтық құқық және жер
құқығы салаларын бір бірінен алшақтату керектігін атайды. Жер құқығы
алғашқыда жариялы – құқықтық нормалар ретінде дамуы тиіс, жерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz