Абайдың шығармашылық өмірі - қазақ әдебиеті тарихының кіндік тұтқасы
Жұмыс Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ әдебиеті
кафедрасында орындалды
ӘОЖ 82.09: 821.512.122
Қолжазба құқығында
ҚАЖЫБАЙ АЯН ТӨЛЕГЕНҰЛЫ
Белгібай Шалабаевтың ғылыми-сын, әдеби аударма еңбектері
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация жұмысы
Ғылыми жетекшілері: ҚР ҰҒА
академигі, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Р.Н. Нұрғали, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Қ.Қ. Алпысбай
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Белгібай Шалабаевтың ғылыми-зерттеу, әдеби-сын ізденістерінің
Негізгі
арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..14
1.1 Белгібай Шалабаевтың ғылыми-зерттеу
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 14
1.2 Белгібай Шалабаевтың сыни ұстанымы және әдеби сын
еңбектерінің идеялық-тақырыптық
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2 Белгібай Шалабаевтың әдеби-публицистикалық және көркем
аударма
мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...69
2.1 Белгібай Шалабаевтың әдеби-публицистикалық
шығармалары ... ... ... ... 69
2.2 Белгібай Шалабаевтың көркем аудармадағы
шеберлігі ... ... ... ... ... ... .. ... 95
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..145
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..151
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырбының өзектілігі. Елі – алаш, керегесі – ағаш қазақтың
еңсесі көтеріліп, төл тарихымызды тереңдеп танып зерделеуге,
ақтаңдақтарымыздың көмбесін ашуға мемлекет тарапынан пәрменді қолғабыс пен
мол мүмкіндіктер жасалынып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың халыққа арналған Жолдауында мәдени-тарихи мұраны сақтауға,
зерттеуге, оларды игеріп, кеңінен танытуға айрықша мән берілген. Елбасы
Мәдени мұра бағдарламасында: ...ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен
жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманаттау басты мақсат
екендігіне ерекше ден қоюмен қатар [1], тағы бірде: Алдағы міндет ұлт
мәдениетінің ұлы тұлғасын кезендік бұрылыстарда тарих сахнасына шығара
білуде болса керек. Мұндайда әрі кең, әрі жүрдек бүгінгі күннің
даңғылымен жүру үшін байырғы тәсіл жарамсыз болмақ. Былайша айтқанда,
өткенге мойын бұрамын деп болашағыңнан айырылып қалуың кәдік [2, 5 б.], –
деп айқын мақсат, ортақ міндет қойған болатын. Бұл тұжырымдар бүгінгі таңда
елімізде мәдени мұраны зерделеп, зерттеуге, жаңаша танып-білуге қаншалықты
маңыз беріліп отырғанын да айғақтайды. Олай болса, кеңестік замандағы
тарихта, әдебиет пен өнерде бүркемеленген шындықтың пердесін ашып, өз
кезінде зерттелмей, зерделенбей, танылмай келген мәдени байлықтарымызды
заманымыздың даму үрдісіне сәйкес бағалау – тарихи, ғылыми, әдеби, мәдени
жағынан ойластырсақ, ауадай қажетті міндет. Заманның даму, өсіп-өрбу
барысында қоғамдық сана, ғылым, көркемөнер, әдебиет – барлығы да бір-
бірінен аса ажырамай, әрқайсысы қоғамның экономикалық-материалдық жағдайына
орай дамитындығы белгілі. Сондықтан да көркемөнердің барлық саласы қоғамнан
тыс өмір сүре алмайтындығы дәлелденген шындық. Және де мәдениет те, ғылым
да бір мезетте пайда болып, қалыптаспағандығы айдан анық. Олай болса,
өнерді танып-білуге қызмет ететін ғылымдардың бірі ретіндегі филологияның
пайда болуы жазу мәдениетінің едәуір өркен жайған кезеңімен орайлас
келетіні мәлім. Ғылыми деректерге сүйенер болсақ, Таяу Шығыстың аса жоғары
дамыған ежелгі мәдениетінде филологияның белгісі де жоқ болса, орта
ғасырлардағы Батыс Еуропада филология еншісіне болар-болмас қана орын тиеді
екен. Ал филологияның отаны болып табылатын ежелгі Үндістан мен Грекияда
филология сөз бен сөйлеудің, сөз бен ойлаудың ара қатынасын гносеологиялық
тұрғыдан қарастыратын үрдіс ретінде дүниеге келіп, қалыптаса бастағаны
белгілі. Сол себепті да кейінірек пайда болған философиялық дерексіздік пен
филологиялық нақтылық арасындағы қарама-қайшылықтарға қарамастан, әу баста
философия мен филология біртұтас дүниенің екі бетіндей болып көрініуі
кездейсоқтық емес еді. Зер сала үңілер болсақ, филологияның шын мәніндегі
өрлеуі гносеологиялық ойлар дамуының ұлы дәуірлерімен ұдайы орайлас келіп
отыратынын аңдауымызға болады. Мәселен, эллинизм дәуірінде (б.д.д. 330–23
ж.ж.) грек философы Аристотельдің Поэтика еңбегінен [3] бастау алған
әдеби-эстетикалық ой-пікірлердің өсіп-өрбу, өрістеу тарихы ерекше. Одан
бері орта ғасырлар эстетикасы Әбу-Насыр әл-Фараби трактаттарындағы [4];
Еуропада XVII–XVIII ғасырларда эстетикалық көзқарастар Р. Декарттың [5],
Г.Э. Лессингтің [6], Г.В. Гегельдің [7] айтулы еңбектеріндегі; ХІХ
ғасырдағы И. Кант [8], В.Г. Белинский [9] секілді т.б. тұлғалардың әдеби,
сыни, философиялық мұраларындағы эстетикалық болжамдар мен тұжырымдар
әдебиеттану ғылымының ежелгі іргетасы болып танылды.
Осы орайда айта кеткен орынды, адам болмысын қандай да бір дәуірдегі
адам ойының мәдениет жәдігері болып табылатын көркем мәтін арқылы
қарастыруға негізделген филологияның өзі жеке ғылым ретінде ХІХ ғасырда
ғана қалыптасқанын ескерсек, қазақ филологиясының ғылым ретінде шаңырақ
көтерген уақытын өткен ХХ ғасырдың бастапқы жылдарына телісек те, ғылыми
филология көшінен кенже қала қоймасымыз анық. Әдеби-теориялық мәселелердің
таза ұлттық негізде дами түскен кезеңі ХІХ ғасыр болды. Әрине, сонау орта
ғасырдан бері қарай, қазақ әдебиеттануының әдебиет қисыны жөнінде мүлде еш
нәрсе болмады деген ұғым тумаса керек. Осынау мол таным ХІХ ғасырда
қазақтың рухани болмысында елеулі із қалдырған Ш. Уәлиханов [10], Ы.
Алтынсарин [11], А. Құнанбаев [12] сынды біртуар дарындардың ой-
толғамдарынан нәр алған ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары да өздерінің
әдеби-сыншылық, философиялық көзқарастарын қалыптастырып, үнемі даму
үрдісіне бет түзегендігі ақиқат еді.
Әдеби өркендеудегі тарихи сабақтастық тұрғысынан зер салсақ,
әдебиеттану ғылымының дамуына зор үлес қосқан Ә. Бөкейханов [13], А.
Байтұрсынов [14], Қ. Жұбанов [15], М. Дулатов [16], Ж. Аймауытов [17], М.
Жұмабаев [18], Х. Досмұхамедов [19] секілді ұлт зиялылары еңбектерінің
маңызы зор. Олар кеңестік заманда өзінің тиісті бағасын ала алмаса, бүгінгі
таңда аты аталған дара тұлғалардың әдеби мұраларының мәні мен маңызы қайта
қаралып, ел игілігіне жаратылып, шығармалары әдебиетіміздің алтын қорына
енгізілді.
ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихында елеулі оқиғалар орын алғандығы
барша әдебиетші қауымға белгілі жәйт. Қазан төңкерісінен кейін бүкіл қоғам
жаңа заман күйбеңімен қалайша тірлік етсе, әдебиет пен өнер де сондай күй
кешті. Ғасыр басындағы ғылыми зерттеушілік пікірлер саласындағы ізденістер
әдеби мұраларды жинау және әдебиет тарихын жасауға ұмтылу мен қисындық ой-
тұжырымдар сол ғасыр ұсынған талап-тілектермен бетпе-бет келді. Бұл орайда
кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиетінің ғана емес, сонымен бірге әдебиеттануы
мен сынының да көш басында болған, әсіресе, 1917–1940 жылдар әдебиетінде
ауыз толтырып айтарлықтай мәдени мұралар Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.
Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, Б. Майлин,
М. Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин, Т. Жароков,
Ә. Тәжібаев, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Е. Ысмаиылов, М.
Қаратаев, С. Садуақасов, Қ. Кемеңгеров, М.С. Сильченко, М.П. Баталов,
Т. Нұртазин, Х. Жүсіпбеков, Қ. Аманжолов, Д. Әбілев, Ә. Сәрсенбаев, Ғ.
Сланов, С. Ерубаев, Қ. Бекқожин, М. Хакімжанова, Ә. Әбішев, Ж. Саин, С.
Камалов, Ә. Байділдин, Қ. Әбдіқадыров сынды т.б. көптеген
майталман сөз шеберлерінің қаламынан туғаны анық. Бұл әдеби мұралардан
бастау алып, кешегі күнге дейін ізденіс аясы, бағыт-бағдары, өріс-өресі
тұрғысынан да түрлі деңгейде, алуан сипатта болып келген әдебиетке қатысты
үлкенді-кішілі зерттеулердің ғылым дамуындағы мән-маңызын, өзіндік орнын
ескермеу шындыққа қиянат болмақ. Әдебиет тарихының сан-сала проблемаларын
алуан қырынан қарастыратын еңбектерден тыс алғанның өзінде, әдебиеттану
және әдебиет сынына қатысты көптеген іргелі зерттеулер жасалғаны белгілі.
Кеңестік идеология қарамағында өмір сүрген қазақ әдебиеті мен
әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына сәйкес тірлік ете отырып,
ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу жолында болғандығы айқын еді. Сондықтан
да қазақ әдебиетінің ғана емес, әдебиеттану мен сын жанрының көшін бастап,
сындарлы ой-пікірлер қалыптастырған С. Сейфуллин, Ғ. Тоғжанов,
М. Әуезов, Е. Ысмаиылов, Қ. Жұмалиев, С. Мұқанов, М. Қаратаев,
Б. Кенжебаев, Т. Нұртазин сынды тұлғалардың еңбегі ерен болатын.
Осы керуеннің ізінен қалмай, әдебиеттану мен әдебиет сынына қатысты
біртуар зерттеулер жазып, әдебиет майданында көзге түскен, кейінгілерге
үлгі-өнеге болған тұлғалардың қатарында: З. Ахметов, З. Қабдолов,
М. Базарбаев, Ш. Елеукенов, Ж. Дәдебаев, Б. Майтанов, Б. Ыбырайымов
[20] сынды ғалымдардың әдебиеттің теориялық мәселелеріне арналған
еңбектерін, Б. Кенжебаев, Т. Кәкішев, Н. Ғабдуллин, Р. Нұрғалиев,
М. Қараев, Ж. Смағұлов [21] секілді әдебиетшілердің әдебиеттану мен
сын тарихы проблемаларына негізделген зерттеулерін, М. Қаратаев,
Е. Ысмаиылов, Д. Ысқақов [22] тәрізді т.б. зерттеушілердің сын
теориясын саралауға бағытталған туындыларын атауға болады.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеу жұмыстарын әдеби-
тарихи шындыққа сай жүргізуде кеңестік идеология қағидаларының қаншалықты
зиян келтіргендігі аз айтылған жоқ. Бұл мәселені қалыпқа салып зерделеуде
соңғы жылдары ауқымды шаралар атқарылуда. Атап айтқанда, З. Қабдолов,
С. Қирабаев, Р. Бердібаев, М. Мырзахметов, Ш. Елеукенов, Т. Кәкішев,
Р. Нұрғалиев [23] сынды т.б. ғалымдардың еңбектері аса маңызды. Сондай-ақ,
1920–1960 жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы он жылда жаңаша
көзқарас, тың пайымдау тұрғысынан ой сүзгіден өтіп, қайта сарапқа салынып,
іргелі ізденістерге, сыни, ғылыми ой-тұжырымдарға, дәйекті-деректі пікір
пайымдауларға негізделген елеулі зерттеулер жазылды [24]. Қазақ әдебиетінің
тарихы да жаңаша көзқарас тұрғысында тұжырымдалып, М.О. Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының басқаруымен көптомдық боп жарыққа шықты. Осы
орайда, қазақ әдеби сынының, фольклористикасының, проза жанрлары мен
аударматану ғылымдарының жеке-жеке сала ретінде қалыптасуы мен дамуына
өзіндік үлес қосқан зерттеуші-ғалымдар тұлғасын, сыншылық, әдебиеттанушылық
болмысын, фольклортанушылық келбетін, аудармашылық шеберлігін, ғылыми-
шығармашылық қызметін уақыт ағымына сай зерттеп білудің, саралап танудың
мәні ерекше.
Әдебиет – үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып отыратын өнер
түрі. Оның өсіп-өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі, барлық жанр
атсалысатыны белгілі. Қазақ әдебиетінің бұрылыс-бұралаңы мол, қиын да
күрделі өсу жолында өзіндік үлесімен із қалдырған қаламгерлер баршылық.
Әйтсе де, көзі ашық, көкірегі ояу талантты дарабоздардың талайы
кеңестік замандағы үстем идеологияның құрсауында шырмалғаны – шындық.
Сондықтан да, бұл кезеңде ғұмыр кешкен қандай да болмасын дарын иесінің
еңбегін сараптаған сәтте ол өмір сүрген қоғамдағы саяси-әлеуметтік
жағдайларға зер салып отыру – әділетті тұжырымның қалыптасуына мүмкіндік
тудырмақ. Себебі, сонау 40–60 жылдар аралығында, қиындығы мен қысастығы мол
болған әдебиет майданында, әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай
көтеріп, әдебиетіміздің өрісті биіктерге самғауына, айқын бет түзеуіне үлес
қосқан, туған әдебиеттің шарықтай дамуы үшін тура жол іздейміз деп, өмірдің
небір бұралаң жолдарынан өтіп, табандылық көрсеткен дарынды әдебиетші,
зиялы қауым қалыптасып еді.
Шынында да, ұстараның жүзіндей алмағайып уақытта өмір сүре жүріп,
әдебиетіміздің өркенді биіктерге бет түзеуіне үлес қосқан, туған
әдебиетінің дамуына тура бағыт сілтейтін сүре жолды іздеу барысында кей-
кейде бұралаң сүрлеулерге түсіп кетуден де кенде емес осы бір жауынгер
мінез дарындар қатарында М. Қаратаев, Е. Ысмаиылов, Б. Кенжебаев,
Қ. Жұмалиев, М. Ғабдуллин, Т. Нұртазин, А. Нұрқатов, С. Қирабаев,
Р. Бердібаев, Қ. Нұрмаханов, Қ. Қуандықов, Н. Ғабдуллин,
З. Қабдолов, Ы. Дүйсенбаев, Х. Әдібаев, М. Дүйсенов, Ә.
Дербісалин, Ә. Қоңыратбаев, З. Ахметов, Ш. Сәтбаева, С. Талжанов,
т.б. әдебиетшілердің болғаны, олардың қай-қайсы да кейіннен қазақ
әдебиетінің өркендеу тарихында өзіндік із қалдырғаны мәлім. Олардың лег-
легімен әдебиеттануға келуіне халықтың рухани өрлеуі бірден-бір себепші
болса, осынау алдыңғы толқын – ағалар, кейінгі толқын – інілердің бел
ортасында жүрген өз замандастары арасында барлық қажыр-қайратын төл
әдебиттануға арнаған, оның барша салаларында еселі еңбек еткен таланттардың
бірі – Белгібай Шалабайұлы Шалабаев еді.
Көрнекті әдебиеттанушы ғалым, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым
қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор Белгібай Шалабайұлы
Шалабаев (1911–1990) өзінің бүкіл саналы өмірін туған әдебиетіміздің
тарихын зерттеуге арнап, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену
кезеңдерін ашып зерделеуде айтарлықтай үлес қосты. Алайда ғалымның сан
салалы, алуан арналы әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, әдеби-публицистикалық,
көркем-аударма еңбектері мен ғылыми-творчестволық қызметі әлі күнге дейін
жеке зерттеліп өз бағасын ала қойған жоқ. Ғалымның азаматтық, қаламгерлік
тұлғасы, сыншылық, аудармашылық даралығы, еңбектеріндегі толғамды ойлары
мен жаңалықтары, шығармашылық шеберлігі жете зерттелмеген. Сыншының қазақ
әдебиеттану ғылымына қосқан үлесі әр кезде еске алынғанымен, сол үлестің
аты аталып, түсі түстелген емес. Қазақ халқының мәдениеті мен әдебиетін
өркендетуге сіңірген еңбегі ауқымды болса да, әлі күнге ғылыми бір жүйеге
түспегендігі оның ғылыми-сыншылық, көркем және публицистикалық мұрасын
жинақтай отырып, жан-жақты зерттеудің қажеттігін айқындай түседі.
Әдебиеттанушы, сыншы, аудармашы ғалымның соңында қалған ғылыми, көркем,
публицистикалық еңбектерін қазіргі тәуелсіздік талаптары биігінен қарап
бағалаудың мезгілі жетті. Қазақ әдебиетін зерттеудің қай саласында болсын
жемісті еңбек еткен ғалым мұрасының бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін ғибраты
мол. Сол себепті Б. Шалабаевтың әдебиет тарихы, фольклор мен проза
жанрларын зерттеп, аударматану ісіне қосқан үлесін айқындау мақсатын
көздейтін бұл зерттеудің өзектілігі талас тудырмаса керек.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Әдебиеттану ғылымында
жекелеген тұлғалардың шығармашылығын, әдеби мұраларын жан-жақты зерттеу –
әдеби ағымның бағыт-бағдарын айқындауға бірден-бір ықпал етері сөзсіз. Бұл
ретте диссертация нысаны болып отырған ғалым Б. Шалабаевтың әдеби-сын,
ғылыми зерттеу және көркем аударма еңбектерін ұлттық әдебиеттану, әдебиет
тарихы, сын тарихы, фольклортану, салыстырмалы әдебиеттану мен көркем
аударма теориясы ғылымдарымен тығыз байланыста қарастырудың қажеттілігі
бүгінгі таңда күмән туғызбайды.
Б. Шалабаевтың әдебиеттану, көркем әдебиет, мәдениет салаларында
атқарған еңбектері сан салалы. Ол көркем әдебиет аудармашысы, қазақ
журналистикасы мен баспасөзінің жетекші маманы. Сонымен бірге
әдебиеттанудың әр саласына – қазақ прозасының тууы мен қалыптасу тарихына
(оның ішінде қазақ романы жанрындағы сюжет және характер, типология және
поэтика, дәстүр және жаңашылдық мәселелерін сөз еткен), фольклортану,
аударматану мен әдебиет тарихы, теориясы мәселелеріне арналған еңбектері
ұлан-ғайыр. Ол – әдебиет сыншысы да. Әдебиетші ғалымның осы еңбектерінің
әрқайсысына арнайы тоқталып, әдеби сыншылық еңбегі мен романтанушылық
ерекшеліктері жайында сол тұстағы әдеби процесте К.Л. Зелинский, М. Әуезов,
М. Қаратаев, Ы. Дүйсенбаев, Х. Бекхожин, М. Ғабдуллин,
Е.В. Лизунова, М. Сильченко, Б. Ысқақов, Т. Қожакеев, Т.
Кәкішев, З. Қабдолов, М. Базарбаев, Ә. Нарымбетов, Ш.
Елеукенов, С. Төлешев, Т. Абдрахманов, С. Садырбаев, Н.С. Ровенский, М.
Сармурзина, М. Серғалиев, М. Жолдасбеков, Ж. Дәдебаев, Д. Ысқақұлы, С.
Безмалицина, Ө. Тастемханов, Н. Қанафин, Т. Қалмурзин, М. Пархоменко, М.
Бәйгелов, Р. Сағымбеков, А. Нағыметов, Е. Жақыпов, М. Қалдыбаев,
М. Косов т.б. ой пікірлерін білдіріп, естеліктерін жариялаған. Әдебиетші
еңбектерінің көркемдік ерекшелігі, идеялық мазмұны, еңбек жолы мен
шығармашылық дамуы эволюциясына арналған республикалық мерзімді басылымдар
бетінде әр кезде жазылған рецензиялық мақалалар оқырмандар назарын аударып
отырды.
Дегенмен, осы мәселелер жөніндегі ғалым-зерттеушілердің жол-жөнекей
пікірінен басқа салиқалы ой айтылған жоқ. Осы кезеңге дейінгі зерттеулерде
әдебиетшінің көркемдік танымы, танылу аясы, сыни ұстанымы, аудармашылық
қыры, туындыларындағы көркемдік, жанрлық, стильдік ерекшеліктері, т.б.
мәселелер арнайы қарастырылмаған, ғылыми байсалдылықпен түбегейлі
сараланған емес.
Сондықтан да Б. Шалабаев сияқты әдеби мұрасы әлі күнге ғылыми маңызын,
көркемдік биік деңгейін жоймаған көрнекті ғалым еңбектерінің кезіндегі
тарихи маңызын, бүгінгі ғылыми құндылығын жүйелеу, талдау кезек
күттірмейтін мәселе екендігін ескере отырып, қаламгердің сыншылық,
ғалымдық, зерттеушілік, аудармашылық тұлғасын сомдаумен қатар танылу аясын
зерделеу, зерттеу шараларын жүргізіп, дәйекті-дәлелді тұжырымдар айту –
ғылыми жұмысымыздың басты нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиеттануы мен
сынының және аударматанудың өркендеуіне өзіндік үлес қосқан
Б. Шалабаевтың әдеби мұрасы бойынша зерттеу қажеттілігі қазіргі жаңаша
тарихи жағдайдың өскелең талаптарынан туындап отыр. Осы орайда зерттеудің
алдына қояр негізгі мақсаты – көрнекті ғалым, профессор Б.
Шалабаевтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, көркем-аударма еңбектері мен әдеби-
публицистикалық мұрасын екшеп, жіктеп, жүйелі түрде талдау мен сараптау
негізінде, арғы-бергі еңбектеріне зер салып, оларды өз кезеңінің әдеби сын
үрдісімен тығыз бірлікте, іштей үндестікте қарастыра келе ұлттық
әдебиеттануға қосқан үлесін, еңбектерінің алатын орны мен жаңашыл ғылыми
сипатын ашу, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын және бүгінгі
әдебиеттану үшін маңызын анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін жұмыстың алдына мынадай нақты міндеттер
білгіленді:
1) қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасу кезеңіндегі
Б. Шалабаевтың сын-зерттеулердің әдеби дамудағы маңызы мен
құндылығын ашу, кеңестік идеология талабынан туындаған басты
кемшіліктерінің болмыс-бітіміне талдау жасау, әдіснамалық тұрғыда
қате теориялар табиғатын зерделеу үдерісінде осы кездегі сынның
тарихында ғалым-сыншының алар орнын, теориялық және жанрлық түрлері
жағынан өсіп-жетілу жолындағы қол жеткізе алған ізденістердегі басты
бағыт-бағдарлар мен негізгі нысаналарын анықтау, сол жолда кездескен
түрлі көзқарастар мен кемшіліктерден туындаған іркілістердің себеп-
салдарының негізін ашып көрсету;
2) маркстік-лениндік әдіснама қағидаларының, тоталитарлық жүйе мен
идеологиялық қыспақтың әдеби сын мен сыншы-ғалымдардың шығармашылық
ізденісіне, дүниетанымына тигізген кереғар әсерін тілге тиек етіп,
1940–80 жылдардағы қол жеткізе алған табыстар мен кеңестік идеология
әсерінен туындаған олқылықтарды, әдеби процестегі хал-ахуал мен
қоғамдық болмысты сипаттай отырып, Б. Шалабаевтың ғылыми, сыни
зерттеулеріне, әдебиеттанудағы көркемдік ізденістерге, еңбектерінің
тақырыптық аясы, жанрлық ерекшелігі, сыни ұстанымдарына, көркемдік
таным шеберлігі мен әдіс-тәсілдеріне талдау жасау;
3) қазақ қоғамының дамуында маңызды орын алатын демократ-ағартушылар
мен кеңестік дәуірдегі көрнекті қаламгерлер шығармашылығы, олардың
әдеби үрдіс дамуындағы ізденістері, алатын орны, әсер-ықпалы туралы
еңбектерін қарастыру нәтижесінде Б. Шалабаевтың қазақ әдебиеті
тарихындағы басты жетістіктері мен негізгі зерттеушілік
ерекшеліктерін ашып көрсету, ғалымдық-сыншылдық талантын таныту;
4) Б. Шалабаев еңбектерін жан-жақты талдау үстінде оның әдеби
процестегі маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын
екшеу негізінде роман зерттеушісі, әдебиет тарихшысы, халық ауыз
әдебиетінің қамқоршысы әрі жанашыры ретіндегі ғылыми ұстанымдарының
эволюциясын ашу, көзқарас концепциясын айқындау;
5) Б. Шалабаевтың жекелеген қаламгерлер еңбектеріне қатысты, яғни
С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, Б. Майлин, М. Әуезов, С. Мұқанов,
Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин, Ж. Сыздықов, Д.
Әбілев, Е. Ысмаилов, М. Қаратаев, Т. Жароков, Ә.
Жиреншин т.б. шығармашылығы жөніндегі сын, зерттеу мақалаларын
саралап, әдебиетшінің сыншылық болмысын танып, бағамдау;
6) Б. Шалабаевтың Из истории казахской дореволюционной прозы и романа
(1956), Очерки истории казахской дореволюционной литературы
(Проза, поэма, роман) (1958), Казахская литература (Советский
период) (1965), История казахской прозы (Сюжет и характер) (1968;
1975), Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы (1983; 1990)
еңбектері мазмұнының дәуір шындығымен және шығармашылық ортамен
байланысын көрсету, еңбектерінің тарихи, ғылыми маңызын анықтау,
қазақ прозасының қатаң шарттанған (обусловленный) төл үлгі-үрдістері
мен ішкі заңдылықтарын саралау, роман мен өмір шындығының
арақатынасын бажайлау, жалпы қазақ проза жанрларындағы сюжеттердің,
образдардың, характерлердің түпкі тек-тамырына бойлау, бұл жолда
әдебиет тарихы, тіл білімі сияқты сан-сала рухани өрістермен
шендестіре отырып, алғаш рет кешенді пайымдаулар жасау, сол ауқым-
өреде қазақ прозасының біртұтас жүйесіне ден қойып, оны тарихи-
салыстырмалы және тарихи-кезеңдік әдістері тұрғысынан зерделеу,
сөйтіп қазақ романының тақырыптық-эстетикалық, идеялық-тақырыптық,
тілдік-көркемдік, жанрлық-стильдік ерекшеліктерін, тегі мен түрін,
поэтикасы мен типологиясын, сюжет және характерін, дәстүр және
жаңашылдығын, тарихи болмысын айнытпай анықтау тәрізді жоталы-жоталы
проблемаларға қатысты ғалым-зерттеушінің айтқан ойлары мен жасаған
тұжырымдарын салмақтау;
7) В.Г. Белинскийдің Таңдамалы шығармалары, В.Г. Короленконың
Тілсіз (Без языка) повесі, М. Горькийдің Жастар мен балалар туралы
(О молодежи и детях) атты деректі публицистикалық жинақ еңбек
тәржімаларына сараптаулар жасай отырып, әдебиетшінің кәнігі аудармашылық
соны қырларын ашатын, дара қолтаңбасын айқындайтын көркем аудармаларының
өзіндік ерекшелігіне, рухани құнды еңбек екендіктеріне көз жеткізумен
қатар, осылардың негізінде Б. Шалабаевтың тілдік-стильдік аудармашылық
шеберлігін, өзіндік шығармашылық тұлғасын анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы. Зерттеудің
ғылыми жаңалығы ретінде қарастырылып отырған әдебиеттанушы-ғалым Б.
Шалабаевтың әдеби-ғылыми мұрасы бұрын зерттеушілер назарынан тыс қалып
келген қырлары жөнінде жасалған тың байқаулар мен соны пайымдаулар алғаш
рет диссертациялық тұрғыда кешенді түрде жан-жақты зерттелгенін, зерттеу
объектісіне айналған барша еңбектері талдау материалы ретінде жүйелі түрде
жаңаша көзқарас тұрғысынан тереңдей ой сүзгіден өтіп, іргелі ізденісіне,
ғылыми ой-тұжырымдарына, дәйекті-деректі пікірлеріне кең орын берілген
ғылыми жаңалығы айтуға болады:
1) Б. Шалабаевтың әдеби-ғылыми мұрасы тұтас бір лабораториялық процесс,
ғалымдық мәнер-машығы тұрғысынан жан-жақты зерттелініп, ғылыми
айналымға енгізіліп отыр;
2) Б. Шалабаевтың ағымдағы әдебиет мәселелеріне арналған мақалалары мен
жекелеген қаламгерлердің шығармашылық тұлғасын ғылыми тұрғыдан
зерделеуге негізделген шағын көлемді зерттеулеріне позициялық
тұрақтылық, проблема нақтылығы, ой қанықтығы, тұжырым дәйектілігі
етене сипаттар болып табылады;
3) әдебиетші ғалымның еңбектеріндегі көркем прозалық шығармалардағы
сюжет және характер белгілі бір тарихи дәуірде бейнелеудің нақты
әдістері кеңінен сөз болады, әрбір шығарма қазақ романының тарихында
белгілі бір саты ретінде талданады. Мәселеге бұлайша келу аса
көрнекті қазақ жазушыларының туындыларындағы сюжеттің даму
ерекшеліктеріне, характер жасаудың әдістері мен тәсілдеріне арналған
кейбір тарауларда монографиялық сипатта баяндауға мәжбүр ететін
қырлары салиқалы психологтың көркемділігі мен сезімталдығын, білікті
әдебиетшінің шұрайлы тілі мен қаламгерлер шығармаларындағы сюжет
фрагменттерін және характер болмыстарын объективті-аналитикалық
сараптай білу қабілетін, сарабдал сыншының ғибраттық идеологемасының
ажарын танытатын, өзі нысана еткен мәселені әдебиет пен өнер
заңдылықтары шеңберінде, отандық және әлемдік әдебиет тарихындағы
құбылыстармен өзектестіре өрбітетін Б. Шалабаев зерттеулеріне пікір
айқындығы, қисындық ой жүйелілігі, қорытындылардың дәлелдігі,
тиянақтылығы тән;
4) Б. Шалабаев зерттеулерінде қоғамдық-әлеуметтік талдау мен көркемдік-
эстетикалық талап тығыз ұштасып жатады. Бұл орайда ол жеке
қаламгердің әдеби үрдіске, әдеби үрдістің жеке қаламгер
шығармашылығына әсерін тұтастықта қарастырады. Сонымен бірге,
қоғамдық-әлеуметтік талаптардың әдеби үрдістегі қандай да бір
құбылыс дамуындағы рөлін де үнемі ескеріп отырады;
5) Б. Шалабаев дүниетанымы мен көркемдік танымының ұдайы даму үстінде
болғаны ой өрбітуіндегі салыстырулар мен дәйектеулерден, дәлелдері
мен ой түйіндерінен, сондай-ақ, әдеби сын, ғылыми-зерттеу
мақалаларын, тұтас монографиялық зерттеулерін түрлі қырынан өзара
салыстыра қарағанда да анық танылады;
6) өзі қарастырып отырған мәселе бойынша Б. Шалабаевтың ғылыми тұрғыдан
әр кез айқын позиция ұстанатыны оның зерттеулерінен анық көрінеді.
Бұл жағдайда, әсіресе, қазақ романының тууы мен қалыптасу жолдарын
ой өрбіткен тұстарда, Абай, Сұлтанмахмұт мұрасы жайындағы негізсіз
пікірлерге қарсы уәж айтқан сәттерде ерекше аңдалады;
7) жұмыста аудармашы Б. Шалабаевтың аудару тәсілдері, аударған
мәтіндерінің ерекшеліктері туралы түйіндер жасалады. Қазақша аударылған
көркем әдебиет үлгілерінің қазақ әдеби тілінің дамуы мен қалыптасуындағы
рөлі тұжырымдалады. Белгілі бір кезеңдегі жасалған практикалық тәжірибенің
- қазақ аудармасы бай қорының тіліне құрылымдық-типологиялық, салыстырмалы-
компоненттік, нормативтік талдау жасау арқылы Б. Шалабаевтың аудармашылық
тәжірибесі қорытылады. Соның нәтижесінде қазақ тіліндегі ұлттық ойлау мен
ұлттық философияға қатысы бар, мәдениеттің тілдегі көрінісін белгілейтін
тілдік единицалардың аударма әдебиетте игерілуіне тән заңдылықтарды жүйелеу
арқылы қазақ ғылымындағы жаңа арна – лингвомәдениеттанудың кейбір бағыттары
мен зерттеу объектілері қарастырылады.
Зерттеу жұмысының нысаны және деректемелік негізі. Жұмыстың теориялық
тұжырымдарын жасау және практикалық ұсыныстарды айту үшін Б. Шалабаевтың
әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, көркем аударма еңбектері мен әр жылдары мерзімді
басылымдарда жарық көрген портреттік сыни мақалалары, рецензиялары,
публицистикалық эссе-сын мақалалары, қоғамдық орындарда жасаған
баяндамалары, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті архивінің
материалдары мен кітапханасының сирек қолжазбалары, Алматы, Астана,
Қарағанды, Көкшетау қалаларындағы ҚР Ұлттық академиялық, Президенттік
мәдениет орталығы, Қарағанды облыстық, Ақмола облыстық әмбебап ғылыми
кітапханалардың ғалым мұрасына қатысты ғылыми деректер, құжаттар, қолжазба,
баспасөз материалдары, диссертациялар, монографиялық ғылыми-зерттеу
еңбектері жұмыстың негізгі материалдық көздері ретінде пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Диссертацияны жазу
барысында әдебиеттану, аударматану, философия, тарих, мәдениеттану
ғылымдарының отандық және шетелдік тарихы, бұрын-сонды жазылған көптеген
теориялық-талдамалы, әдіснамалық еңбектері, қазіргі әдебиеттанудағы озық ой-
пікірлер мен ғылыми-зерттеу жұмыстары, әлемдік өркениет пен ұлттық дамудағы
гуманистік құндылықтар жетекшілікке алынды. Қазақстан Республикасы, бұрынғы
одақтық және әлем әдебиетшілерінің, сыншыларының іргелі зерттеу еңбектері
теориялық пайымдаулары мен қағидаттары және Б. Шалабаевтың әдеби мұрасы
жайында баспасөз деректері, баяндамаларындағы дерек көздері басшылыққа
алынып, орайымен пайдаланылды. Сондай-ақ қазіргі бірқатар отандық,
ресейлік, шетелдік ішінара дербес зерттеулер жүргізген авторлардың
еңбектері, ұстанымдары мен ой-пікірлері ескерусіз қалмады.
Зерттеу жұмысының әдістері-тәсілдері. Б. Шалабаевтың әдеби-ғылыми
мұрасын зерттеу барысында тарихи-салыстырмалы, ғылыми-эстетикалық, әдеби-
теориялық, тарихи-диалектикалық, объективті-аналитикалық, жүйелі-кешенді,
салыстырмалы-салғастырмалы, дағдылы ғылыми сипаттамалық, салыстырмалы
әдебиеттану, проблемалық, нақты талдау, саралау сияқты ғылыми әдіс-тәсілдер
мен жинақтау, қорыту, социологиялық, эвристикалық, герменевтикалық,
тарихилық принциптері қолданылды. Сонымен қатар қоғамдық-гуманитарлық
ғылымдар әдістемелеріне тән зерттеу әдіс-тәсілдерімен тығыз байланыста
қарастырылған зерттеудің теориялық негізіне іргелі еңбектер жазған отандық
және алыс-жақын шетелдік ғалымдар мен қайраткерлердің әдеби-ғылыми, сын-
зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік мәні. Зерттеу барысында
қол жеткізген ғылыми тұжырымдар мен жинақталған деректердің нәтижелерін
әдебиетші-ғалымның шығармашылық мұрасын тереңдеп тануға қызыққан қалың
оқырман жұртшылыққа, әсіресе жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінің студенттері мен магистранттарына, аспиранттары мен
оқытушыларына қазақ прозасының тууы мен қалыптасу тарихы және теориясына
(оның ішінде қазақ романы жанрындағы сюжет және характер, типология және
поэтика, дәстүр және жаңашылдық мәселелеріне), қазақ әдебиетінің сын
тарихына қатысты жалпы және арнаулы курстарда пайдалануға болады. Қазақ
романының даму эволюциясын және онық жанрлық түрленуін жалпы әдеби процесс,
үрдісті зерттеуде пайдасы тиеді. Ұлттық әдебиеттанудың қалыптасуына,
өркендеуіне айтарлықтай үлес қосқан көрнекті ғалым тұлғасын, оның
шығармашылығын танытуға септігін тигізеді. Сондай-ақ, жұмыстың тиянақталған
нәтижелері бұл салада жазылатын болашақтағы еңбектер үшін де маңызды рөл
атқарары сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Б. Шалабаевтың әдеби шығармашылығы алғаш рет зерттеу жүйесіне
айналғандықтан, бұрын-соңды зерттеушілер назарынан тыс қалып келген әдеби-
ғылыми, көркем-әдеби маңызды мәселелер жаңа уақыт талаптары тұрғысынан
қарастырылды:
1. Б. Шалабевтың әдеби сын, ғылыми зерттеу шығармашылығы көркемдік
таным, ұлттық романтанудың көшбасындағы жанрлық ізденіс, жеке объектілік
талдау, т.б. жағынан жүйеленіп, ұлттық таным мен әдеби өрлеудегі рухани
сабақтастық қырларына маңыз берілді.
2. Б. Шалабаевтың ғылыми мұрасы қазақ әдеби сын процесінің 1960–80
жылдардағы кезеңімен сабақтастырыла алынып, сыншының азаматтық бейнесін
танытатын сыни ұстанымы, көркемдік ойлау ассоцияциясының ұлттық ерекшелігі,
әдебиетшінің шығармашылық өрісіндегі өзіне тән көркемдік ізденістері мен
зерттеу ауқымы, әдебиетіміздің жалпы теориялық, жанрлық ерекшелік
мәселелері, нақты көркемдік құбылысты зерделеу, жеке тұлғалық өнер жолдарын
жарқырата таныту соны соқпақтары бағытындағы прозалық туындыларын
талдауларындағы таным көкжиегі айқындалды.
3. Б. Шалабаев өз еңбектерінде қазақ әдебиеті тарихын біртіндеп арғы
ғасырларға қарай тереңдеп зерттеу принципін ұстанды. Ауыз әдебиетінің
үлгілерін жинау мен зерттеу барысында фольклор мен поэзия – прозаның
төркіні деп түйген ғалым, қазақтың мақал-мәтелдері мен өтірік
өлеңдеріне арналған зерттеулерін жариялап, әдиби-теориялық, ғылыми-зерттеу
еңбектерінің кемелді бір желісі, сүбелі арнасы ХІХ ғасырдағы тарихи
жырлар эпикалық жәдігерлер тақырыбына байланысты теориялық байыптаулар мен
қисындар, құнды пікірлер айтты.
4. Б. Шалабаев Абай, Сұлтанмахмұт прозалық шығармаларын зерттеу
ісіне елеулі үлес қосты.
5. Б. Шалабаевтың аудармашылық шеберлігі, көркем аудармаларда қол
жеткізген жетістіктері мен ағат кеткен кемшіліктері, өзіндік қолтаңбасы
нақтылап көрсетілді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Диссертациялық жұмыстың
қолжазбасы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы
кафедрасында және Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
қазақ әдебиеті кафедрасының Ғылыми кеңесі мәжілісінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды. Жұмыстың мазмұнын құрайтын теориялық мәселелері мен тұжырымдары,
түйіндері мен негізгі нәтижелері, республикалық мерзімді баспасөз бен
ғылыми жинақ басылымдарда жарияланды. Зерттеу тақырыбы бойынша 13 ғылыми
мақала, Белгібай Шалабаев: (Өмірі мен ғылыми-шығармашылық қызметі) атты
ғылыми-ғұмырнамалық биобиблиографиялық көрсеткіш көмекші құралы жеке кітап
болып жарық көрді [25]. 6 мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
саласындағы қадағалау, бақылау және аттесттау комитеті белгілеген арнаулы
ғылыми басылымдарда жарияланды. Жұмыстың түйінді мәселелері мен негізгі
қорытындылары 7 республикалық, халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда баяндама ретінде таныстырылды (конференция материалдары
жарық көрді).
Зерттеу жұмысының құрылымы зерттеу міндеттері белгіленуімен қатар,
тақырып дамуының қисынымен анықталады. Диссертация кіріспеден, іштей
жіктелген екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілген.
1 Белгібай Шалабаевтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу ізденістерінің
негізгі арналары
1.1 Белгібай Шалабаевтың ғылыми-зерттеу еңбектері
Қазақ әдебиеттануы жеке ғылым саласы ретіндегі туу және қалыптасу
тарихында күрделі де қайшылықты белестерін бастан өткере отырып, қазір
жетістіктері мен кемшіліктерін саралауда тың ұмтылыстар жасауда. Қазақ
елінің егемендік алып, тәуелсіздікке жетуі қазақ руханиятына түбегейлі
өзгерістер әкелді. Біріншіден, ұлттық таным мен сана-сезім империялық
құрсаудан босап, тарихи негізге тамыр тартатын рухани жаңғыруға бет алды.
Екіншіден, әдебиет пен өнер мәселелері бойынша отызыншы жылдар соңы мен
қырқыншы-елуінші жылдары қабылданған партиялық қаулы-қарарлар өз күшін
жойды. Сол арқылы тоталитарлық жүйе қыспағындағы қазақ руханияты, соның
ішінде әдебиеттану ғылымы да маркстік-лениндік әдіснаманың таптық,
халықтық, партиялық аталатын тар шеңберлі қағидаларының қалыпты арнасынан
шықты.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Тоталитарлық
режим қазақ ұлты жөнінде таза экономикалық және таза таптық міндеттерден
басқа ұлттық өсіп-өнудің негіздерін тікелей қирату бағытын ұстады [2, 242
б.], – деген пікірі, тоталитарлық жүйе табиғатын айқын танытады. Әсіресе,
маркстік-лениндік қағидаларды басшылыққа алған одақтық әдебиеттану әдеби,
фольклорлық мұрану игеру мен зерттеуде, әрбір ұлттың әдебиет тарихын ғылыми
тұрғыда таразылау мен дәуірге бөлуде, сөз өнерінің даму барысын тарихи
сабақтастық, дәстүр мен жаңашылдық заңдылықтарына сай сын тезінен өткізуде,
бағалауда зиянды әсері ұзаққа созылған кемшіліктерге, ақтаңдақтарға бой
алдырды. Соңғы жылдардағы орыс әдебиеттануында, соның ішінде әдеби сындағы
басты ағаттықтар мен олқылықтар жан-жақты сараланып, арнайы қарастырылып,
пікір алысушылық нысанына айналғанын айта кетуіміз керек. Әрине,
әдебиеттану ғылымы мен сынындағы ізденістер барысында болмай қалмайтын
іркілістер туып, қалыптасу жолында орын алатын дағдарыстар себебін бір ғана
маркстік-лениндік әдіснаманың ұлттық ғылыми-зерттеушілік және сыншылдық ой-
пікіріне кереғар келген талабымен сабақтастыра беру де біржақтылыққа
ұрындырады. Бұл мәселеге академик С. Қирабаевтың Мәселе өткен жолымызға,
табыстарымыз бен қателіктерімізге ұшқырлықпен емес, ұстамдылықпен дұрыс,
объективті ой көзімен баға беруде [26, 21 б.], – деген пікір тұрғысынан
келу қажет.
Қазақ еліне тәуелсіздік келгеннен бері талай игі істер жасалып жатыр.
Соның ең өзектілерінің бірі – рухани байлығымызды жаңаша бағамдау. Бұл
қазақ халқының тарихына, мәдениетіне, әдебиетіне, өнеріне, ән-күйіне,
тұрмыс-тіршілігіндегі әрқилы машықтары мен тәлім-тәрбие саласындағы үлгі-
өнегесіне, сайып келгенде, рухани әлеміне жаңа заман биігінен қарап,
салыстыра зерттеу, дәстүрдің озығы мен тозығын айқындап, өркениетіміздің
бұрмаланбаған келбетін, ылайланбаған кәусәр ойын сол қалпында жеткізу,
жалғандыққа ұрынбаған шын табиғатын таныту мақсатынан туып отыр.
Бұл ретте халқымыздың рухани қуатын, толайым болмысын дәуірлетіп дүйім
дүниеге паш еткен, өміріміздің ілеспе шежіресі, айнасы іспеттес төл
әдебиетіміздің тарихын, әдеби мұрасын, оны жасаушы ақын-жазушылардың ерен
еңбегін бағалау, өмір деректері мен шығармашылығын мәтіндік тұрғыдан танып,
зерттеп, ғылыми жүйеге түсіру, т.б. жөніндегі теориялық тұжырымдары, ойлы
пікірлері, сөз жоқ, бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымы үшін аса құнды.
Есесіне отандық әдебиеттанудың өшпес мұрасын жетілдіріп ширатқан ойшыл
ғалымдарын, соны байыптап таразылаған сыншыларын, тілдің барша байлығын
сапырып, асылын ақтарып, түпнұсқаның қарпін емес, автор ойының рухын
жеткізуде еселей тер төккен кәсіби аудармашыларын зерікпей зерттеу мен
дәріптеу ісі де аса өрелі де жауапты міндет екені мәлім. Әдебиеттегі
қордаланып қалған нышандарды еңсеру жолында өткеніміздің жақсысын саралап,
өшкенін жаңғырту, сөйтіп ұлттың рухани бет-әлпетін, дәуір дидарын айқындап
отыру мәселесі бүгінде келелі үрдіске айналып отыр.
Әдебиеттанудың еңбек торысы, ғұлама ғалымдары атанған Бейсембай
Кенжебаев, Қажым Жұмалиев, Темірғали Нұртазин, Әбділда Тәжібаев, Мұхамеджан
Қаратаев, Есмағамбет Ысмаиылов, Мәлік Ғабдуллин, Айқын Нұрқатов секілді
т.б. көптеген талантты ғалым, қаламгерлермен қатар Белгібай Шалабаев та
сонау отызыншы жылдардан бастап әдебиетке аса бір ерен ынтызарлықпен
белсене араласып, бар білімі мен қабілетін жастарды тәрбиелеу мен әдебиетті
дамытуға қалтқысыз арнауды мақсат тұтты. Сол ізгілік жолында әдебиеттану
ғылымында аянбай қызмет етіп, ақыл-ой, парасатымен бауыр бастырып үлгерген
көптеген ғылыми еңбегін жазып қалдырды да. Қазақ әдебиеттанудың дамуына
сүбелі үлес қосып, әдебиеттер байланысы проблемасының қайнар бастауында
тұрған әдебиетші-ғалым Б. Шалабаевтың шығармашылық жолына көз
салғанда, қазақ тарихының ұлы өзгерістерінің көп қырларын аңғарамыз. Б.
Шалабаев өзінің бір естелігінде: Алатаудың асқан тәкаппарлығы ардагер
Сәкеннің өр тұлғасын еске түсіргендей екен-ау! Жалынды азаматтың шәкірті,
ізбасары бола жүріп, әдебиет әлеміне ерте араласыппын. Қазақ әдебиетінің
түрлі дәуірдегі ғылыми тарихын ұлы Мұхтармен бірге зерттеу бақытына
бөлендім. Асыл ағалардың қабырғамды қатайтып, бұғанамды бекіткен,
қанаттандырған, қалтқысыз қамқорлығын қалай ұмытармын!... [27], – деген
еді. Ғалым ағалар аманатын абыроймен ақтауды өз шығармашылық кредосына
айналдырғанына ғалым еңбектерімен танысу барысында сан мәрте көзіміз
жетеді.
Қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасып, өсіп өркендеуінде өзіндік орны
бар тұлғалардың қатарындағы әдебиетті шын сүйетін аға буын әдебиетші
ғалымдардың бірі [28, 392 б.] филология ғылымдарының докторы, профессор Б.
Шалабаев жайында бірер ауыз жайдақ сөзбен тартымды бір нәрсе айтудың өзі
мүлдем мүмкін емес.
Б. Шалабаев тағдыры өз тұрғыластарының көбінің тағдырымен ұқсас: жеңіс,
жемістері де, соқпақты жолдары да.
Қазақ халқының тарихында қуанышы мен қайғысы бірдей болған жиырмасыншы
ғасырдың жемісті сәттері мен кеселді шақтары да жеткілікті болды.
Социалистік қоғам салтанат құра бастаған аталған ғасырдың қазақ халқының
басына нәубет үйірілген 20–30 жылдары оқу, білімге талпынған, кәсіби білім
ордалары көбейе бастаған, жоғары білімді мамандар шыға бастаған да кезең
болғаны рас. Әсіресе, Кеңестер Одағының бас иесі іспеттес Ресейдің патшалық
дәуірден қалыптасқан классикалық дәстүрі бар Ленинград (қазіргі Санкт-
Петербург), Москва сияқты ірі қалаларындағы оқу орындарында оқып білім
алған жастардың орны айрықша. Кейін қазақ әдебиеті мен қазақ әдебиеттану
ғылымының аса көрнекті тұлғаларына айналған Т. Жароков, М. Қаратаев, Т.
Нұртазин т.б. өткен ғасырдағы отызыншы жылдардың басында Ленинградтан білім
алған қазақ жастарының бір парасы еді. Осы бір талантты шоғырдың қатарында
біз зерттеуімізге арқау етіп отырған сан қырлы талант әдебиет зерттеушісі,
сыншы, аудармашы, қазақ әдебиеті тарихынан лайықты орнын алған ерекше дарын
иесі [29, Б. 94–107] профессор Белгібай Шалабаев та бар болатын.
Фольклор мен поэзия – прозаның төркіні деп түйген зерделі ғалым
Шалабаев роман туралы зерттеулерінде шығарма көтерген тақырып, оның
әлеуметтік мәні, тәрбиелік қасиетін атаумен бірге, автордың стильдік
ерекшеліктеріне мол орын береді. Әр автордың кейіпкерді бейнелеудегі,
характер сомдаудағы басқаға ұқсамайтын даралығын ғалым нақты және сенімді
тани біледі.
Ғалымның мұндай пікірлерімен санаспауға болмайтын сияқты. Былайша
айтқанда, белгілі бір туынды жайында сөз болғанда, ондағы идея, композиция,
сюжет тәрізді көркемдіктің құрамдас элементтерін сөз ету үстінде автордың
стилін назардан тыс қалдыру әділдікке жатпайды және зерттеудің толымсыз
болып жататыны да рас. Осы бір мәселелер әр кездің ғалымдары мен
сыншыларына үлгі тұтуға тұрарлық жайттар болары анық. Сондықтан да КСРО
Ғылым академиясы Алексей Максимович Горький атындағы Дүниежүзілік әдебиет
институтының ғалымдары жазып, Мәскеудің Наука баспасы шығарған 1978 жылғы
Советский роман деп аталатын кітапта профессор Б. Шалабаевтың Қазақ
романының тарихы жоғары бағаланды. Бұл еңбек, – делінген онда, – қазақ
прозасының пайда болып, дамуында халықтық-поэтикалық творчествоның рөлі жан-
жақты ашып көрсетілген, Сейфуллин, Майлин, Жансүгіров, Әуезов, Мүсірепов,
Мұстафин тәрізді қазақтың көрнекті прозаиктерінің романдары мен повестері
әр қырынан талданған. Мұның өзі көрнекті ғалым Б.Шалабаевтың еңбектерінің
Одақ көлеміндегі ғұламалардың назарына ілігіп жүргенін көрсетеді.
Академиктер М. Қаратаев және Ғ. Мұсабаевтардың 1975 жылы жазған мына бір
толымды пікірін де ортаға алсақ, ...Б. Шалабаевтың болашақтағы маңызы
орасан зор негізгі зерттеу объектісі қазақ романы тарихын зерттеумен
айналасуы бізді қуантады, өйткені ол әр кезде актуальды, әр кезде бүгінгі
әдебиеттанудың қажетті проблемасы, өзекті саласы болары анық [30],
демекші, әдебиетші-ғалым Б. Шалабаевтың үрдісін бағамдауда аталмыш тезистің
бағдарлаушылық сипатын әрдайым басшылыққа алған жөн.
Б. Шалабаевтың ғылыми-зерттеушілік қызметі айқын мақсат пен тынымсыз
теориялық ізденіске толы. Оның еңбектері, түптеп келгенде, сол айқын
мақсатты ғылыми дәйектілікпен жүзеге асырудың нәтижесі. Профессор Б.
Шалабаевтың зерттеу еңбектерінің көпшілігі қазақ топырағында жарық көрген
шығармаларға тікелей қатысты. Б. Шалабаев – роман сияқты күрделі де қиын
жанрды түбегейлі зерттеген еліміздегі санаулы ғана ғалымдардың бірі. Іргелі
ғалымның қазақ романының шығу төркіні төңірегіндегі салиқалы пікірлері мен
келісті бағалары бүгінде аса құнды. Бұл салада еңбек еткендердің
көпшілігінің ақылман ағасы, өнеге тұтар ұстазы деуге хақылымыз. Әдебиет
дамуының негізгі бір белгісі – проза ауқымының кеңеюі, оның ішінде роман
секілді күрделі жанрдың айқұлақтанып алға шығуы, көркем сөздің көшбасшысы
рөліне ие болуы дер едік. Олай дейтініміз халық өмірін, замана бағдарын,
уақыт тынысын, қоғамдағы әлеуметтік шындықты қыруар қырынан ұңғыл-шұңғылына
шейін ашып талдап, жинақтап, қорытындылап көрсетудегі ең мүмкіндігі мол
жанр роман екендігі түсінікті. Қазақ әдебиеттану ғылымына, оның ішінде
әсіресе әдебиет тарихына, роман жанрының тууы мен қалыптасу табиғатына
қомақты үлес қосып, білім-ғылымның шалқар мұхитына еркін құлаш ұрып,
көптеген айтулы, толымды еңбектер жазған Б. Шалабаев прозаның маңызды да
мәйекті мәселелеріне байланысты бірнеше монография, оқу құралдарын жазып,
ұрпақ үшін, қоғам үшін қомақты үлес қосты. Ондағы толымды да шұрайлы ойлары
қазір өрістей дамып, ғылыми арнаға айналуда. Ол дүниелердің қазақ әдебиеті
үшін жаңалық сипаты бар құбылыс екенін талай мақала рецензияларда орынды
аталды. Б. Шалабайұлының әдебиеттанушылық ерекшелігі – өзінің зерттеу
еңбектерінде аңызына түрен түспеген тың салаларды нақты дәйек-деректер
негізінде індете зерттеуге құмарлығы дер едік. Міне сондықтан оның
қаламынан туған дүниелерге ғылыми қауым да, шәкірттер әлемі де, әдебиетті
қызықтаушылар да әркез құлақ түріп отырады, әдебиетшінің жазып қалдырған
оқу құралдары бүгін де қалың көптің қолынан түспейтін орасан қажет
кітаптарға айналып отыр. Қазақ прозасының тарихи негізі неғұрлым айқын
болса, оның пайда болуы мен даму ерекшеліктері де солғұрлым көрнекті
болатыны мәлім. Бұл жағынан келгенде де әсіресе қазақ романын типологиялық
тұрғыда зерттеу арқылы жалпы роман жанрын зерттеудің теориясы мен
әдіснамалық негіздерін орнықтыра түсуге болады. Әсілі, қазақ романының
тарихилығын генезис, тұтастану мәселелерімен сабақтастыра зерттегенде ғана
оның пайда болуындағы алғышарттарды, әртүрлі тарихи-әлеуметтік жағдай мен
қоғамдық ортаға сай өмір сүру қалбын, оның жалпы типологиялық, поэтикалық
даму үрдісін ашып көрсетудің мүмкіндігі мол болмақ. Қазақ романының тууы
барысында ауыз әдебиеті дәстүрінің рөлі мен қызметі, Ыбырай мен Абай
прозалық шығармаларының жалпы көркемдік дәрежесі, ерекшеліктері мен
эпикалық сипаты туралы ғылыми пайымдаулар тағысын тағы әдеби теориялық
келелі мәселелер, қазақ әдебиетінің проза жанрлары және олардың басқа
халықтардың әдебиеттерімен байланыстары, ондағы мазмұн мен түрдің
сабақтастығы, өзара әсерлері, үндестік, ықпалдастық сарындары тұжырымдала
келе, біртіндеп қазақ романының творчестволық және профессионалдық даму
эволюциясына, қалыптасқан өзіндік дәстүрі мен мәдениетіне, шындықты
көркемдікпен бейнелеу құралдары жағынан ізденіс жемістерін тілге тиек етер
қазақ романтануына олжа салған әдебиеттануындағы сүбелі ғылыми еңбектерге
төрт монографияға және үш тұрақты оқу құралына (стабильные учебники)
ұласты: Из истории казахской дореволюционной прозы и романа –
Революцияға дейінгі қазақ прозасы мен романының тарихынан (1956), Очерки
истории казахской дореволюционной литературы (Проза, поэма, роман) –
Революцияға дейінгі қазақ әдебиеті тарихының очерктері (Проза, поэма,
роман) (1958), Казахская литература (Советский период) – Қазақ әдебиеті
(Совет дәуірі) (1965), История казахской прозы (Сюжет и характер) –
Қазақ прозасының тарихы (Сюжет және характер) (1968; 1975), Қазақ
романының тууы мен қалыптасу тарихы (1983; 1990). Бұл еңбектердің
әрқайсысы, тиісті тақырыптарды одан әрі тереңдететін ондаған мақалалар
тізбегіне ұласып жатады. Міне, осынау көктей шолып шыққан еңбектерді төл
әдебиеттану ғылымының проза жанрларын жаңа сапалық биікке көтерген толымды
дүниелер деп сеніммен айта аламыз. Бұл еңбектері арқылы Б.
Шалабаев өзін қазақтың рухани әлемін кешенді қалпында терең білетін,
философиялық біліктілігі кемел, гуманитарлық ғылым салаларына мейлінше
жүйрік, әдіснамалық және теориялық пайымы ғылыми ойдың ең озық
жетістіктерін тұғыр еткен, кең қарымды ғалым-зерттеуші ретінде таныта
білді. Көрнекті ғалым ретінде профессор Б. Шалабаев жеке мақала,
монография, оқулықтар жазумен шектеліп қалмай, Қазақ әдебиетінің тарихы
(1948, 1960, 1967), Қазақ совет әдебиеті тарихының очерктері (1949),
Социалистік реализм туы астында (1960), Қазақ әдебиеті туралы мақалалар
жинағы (1957) секілді академиялық еңбектерді жазуға араласып отырды, ол
басылымдарының сапалы шығуына көп еңбек сіңірді. Әдебиетшінің бірсыпыра
сыни мақалалары ақын-жазушылардың шығармашылығына арналса, бір тобы
жекелеген шығармалардың көркемдік-идеялық табыстарын сөз етеді. Сыншының
бұл публицистикаларында бірден-ақ жарық әлем, қоршаған орта, әр буын
ұрпақтан үйренгенін, түйгені мен санаға тоқығанын басым түрде атайды. Және
де осы игілікті ұлағаттап тағзым ету дәстүрін бүгінгі және келешек қауымның
көкірек көзі ояу ұл, қызына өнеге ұстамы етіп, таным үлгісіне жоралғы
қалдыру. Ғалымның талдаулары мен ғылыми тұжырымдары, түйінді ой-пікірлері –
кеңестік әдебиет тарихының өсіп-өркендеуін көрсетер дүние.
Профессор Б. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кафедрасында орындалды
ӘОЖ 82.09: 821.512.122
Қолжазба құқығында
ҚАЖЫБАЙ АЯН ТӨЛЕГЕНҰЛЫ
Белгібай Шалабаевтың ғылыми-сын, әдеби аударма еңбектері
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация жұмысы
Ғылыми жетекшілері: ҚР ҰҒА
академигі, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Р.Н. Нұрғали, филология
ғылымдарының докторы, профессор
Қ.Қ. Алпысбай
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Белгібай Шалабаевтың ғылыми-зерттеу, әдеби-сын ізденістерінің
Негізгі
арналары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..14
1.1 Белгібай Шалабаевтың ғылыми-зерттеу
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... 14
1.2 Белгібай Шалабаевтың сыни ұстанымы және әдеби сын
еңбектерінің идеялық-тақырыптық
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2 Белгібай Шалабаевтың әдеби-публицистикалық және көркем
аударма
мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...69
2.1 Белгібай Шалабаевтың әдеби-публицистикалық
шығармалары ... ... ... ... 69
2.2 Белгібай Шалабаевтың көркем аудармадағы
шеберлігі ... ... ... ... ... ... .. ... 95
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..145
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..151
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырбының өзектілігі. Елі – алаш, керегесі – ағаш қазақтың
еңсесі көтеріліп, төл тарихымызды тереңдеп танып зерделеуге,
ақтаңдақтарымыздың көмбесін ашуға мемлекет тарапынан пәрменді қолғабыс пен
мол мүмкіндіктер жасалынып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.
Назарбаевтың халыққа арналған Жолдауында мәдени-тарихи мұраны сақтауға,
зерттеуге, оларды игеріп, кеңінен танытуға айрықша мән берілген. Елбасы
Мәдени мұра бағдарламасында: ...ұлттық мәдениетімізді ұлықтап, бар мен
жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа аманаттау басты мақсат
екендігіне ерекше ден қоюмен қатар [1], тағы бірде: Алдағы міндет ұлт
мәдениетінің ұлы тұлғасын кезендік бұрылыстарда тарих сахнасына шығара
білуде болса керек. Мұндайда әрі кең, әрі жүрдек бүгінгі күннің
даңғылымен жүру үшін байырғы тәсіл жарамсыз болмақ. Былайша айтқанда,
өткенге мойын бұрамын деп болашағыңнан айырылып қалуың кәдік [2, 5 б.], –
деп айқын мақсат, ортақ міндет қойған болатын. Бұл тұжырымдар бүгінгі таңда
елімізде мәдени мұраны зерделеп, зерттеуге, жаңаша танып-білуге қаншалықты
маңыз беріліп отырғанын да айғақтайды. Олай болса, кеңестік замандағы
тарихта, әдебиет пен өнерде бүркемеленген шындықтың пердесін ашып, өз
кезінде зерттелмей, зерделенбей, танылмай келген мәдени байлықтарымызды
заманымыздың даму үрдісіне сәйкес бағалау – тарихи, ғылыми, әдеби, мәдени
жағынан ойластырсақ, ауадай қажетті міндет. Заманның даму, өсіп-өрбу
барысында қоғамдық сана, ғылым, көркемөнер, әдебиет – барлығы да бір-
бірінен аса ажырамай, әрқайсысы қоғамның экономикалық-материалдық жағдайына
орай дамитындығы белгілі. Сондықтан да көркемөнердің барлық саласы қоғамнан
тыс өмір сүре алмайтындығы дәлелденген шындық. Және де мәдениет те, ғылым
да бір мезетте пайда болып, қалыптаспағандығы айдан анық. Олай болса,
өнерді танып-білуге қызмет ететін ғылымдардың бірі ретіндегі филологияның
пайда болуы жазу мәдениетінің едәуір өркен жайған кезеңімен орайлас
келетіні мәлім. Ғылыми деректерге сүйенер болсақ, Таяу Шығыстың аса жоғары
дамыған ежелгі мәдениетінде филологияның белгісі де жоқ болса, орта
ғасырлардағы Батыс Еуропада филология еншісіне болар-болмас қана орын тиеді
екен. Ал филологияның отаны болып табылатын ежелгі Үндістан мен Грекияда
филология сөз бен сөйлеудің, сөз бен ойлаудың ара қатынасын гносеологиялық
тұрғыдан қарастыратын үрдіс ретінде дүниеге келіп, қалыптаса бастағаны
белгілі. Сол себепті да кейінірек пайда болған философиялық дерексіздік пен
филологиялық нақтылық арасындағы қарама-қайшылықтарға қарамастан, әу баста
философия мен филология біртұтас дүниенің екі бетіндей болып көрініуі
кездейсоқтық емес еді. Зер сала үңілер болсақ, филологияның шын мәніндегі
өрлеуі гносеологиялық ойлар дамуының ұлы дәуірлерімен ұдайы орайлас келіп
отыратынын аңдауымызға болады. Мәселен, эллинизм дәуірінде (б.д.д. 330–23
ж.ж.) грек философы Аристотельдің Поэтика еңбегінен [3] бастау алған
әдеби-эстетикалық ой-пікірлердің өсіп-өрбу, өрістеу тарихы ерекше. Одан
бері орта ғасырлар эстетикасы Әбу-Насыр әл-Фараби трактаттарындағы [4];
Еуропада XVII–XVIII ғасырларда эстетикалық көзқарастар Р. Декарттың [5],
Г.Э. Лессингтің [6], Г.В. Гегельдің [7] айтулы еңбектеріндегі; ХІХ
ғасырдағы И. Кант [8], В.Г. Белинский [9] секілді т.б. тұлғалардың әдеби,
сыни, философиялық мұраларындағы эстетикалық болжамдар мен тұжырымдар
әдебиеттану ғылымының ежелгі іргетасы болып танылды.
Осы орайда айта кеткен орынды, адам болмысын қандай да бір дәуірдегі
адам ойының мәдениет жәдігері болып табылатын көркем мәтін арқылы
қарастыруға негізделген филологияның өзі жеке ғылым ретінде ХІХ ғасырда
ғана қалыптасқанын ескерсек, қазақ филологиясының ғылым ретінде шаңырақ
көтерген уақытын өткен ХХ ғасырдың бастапқы жылдарына телісек те, ғылыми
филология көшінен кенже қала қоймасымыз анық. Әдеби-теориялық мәселелердің
таза ұлттық негізде дами түскен кезеңі ХІХ ғасыр болды. Әрине, сонау орта
ғасырдан бері қарай, қазақ әдебиеттануының әдебиет қисыны жөнінде мүлде еш
нәрсе болмады деген ұғым тумаса керек. Осынау мол таным ХІХ ғасырда
қазақтың рухани болмысында елеулі із қалдырған Ш. Уәлиханов [10], Ы.
Алтынсарин [11], А. Құнанбаев [12] сынды біртуар дарындардың ой-
толғамдарынан нәр алған ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары да өздерінің
әдеби-сыншылық, философиялық көзқарастарын қалыптастырып, үнемі даму
үрдісіне бет түзегендігі ақиқат еді.
Әдеби өркендеудегі тарихи сабақтастық тұрғысынан зер салсақ,
әдебиеттану ғылымының дамуына зор үлес қосқан Ә. Бөкейханов [13], А.
Байтұрсынов [14], Қ. Жұбанов [15], М. Дулатов [16], Ж. Аймауытов [17], М.
Жұмабаев [18], Х. Досмұхамедов [19] секілді ұлт зиялылары еңбектерінің
маңызы зор. Олар кеңестік заманда өзінің тиісті бағасын ала алмаса, бүгінгі
таңда аты аталған дара тұлғалардың әдеби мұраларының мәні мен маңызы қайта
қаралып, ел игілігіне жаратылып, шығармалары әдебиетіміздің алтын қорына
енгізілді.
ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихында елеулі оқиғалар орын алғандығы
барша әдебиетші қауымға белгілі жәйт. Қазан төңкерісінен кейін бүкіл қоғам
жаңа заман күйбеңімен қалайша тірлік етсе, әдебиет пен өнер де сондай күй
кешті. Ғасыр басындағы ғылыми зерттеушілік пікірлер саласындағы ізденістер
әдеби мұраларды жинау және әдебиет тарихын жасауға ұмтылу мен қисындық ой-
тұжырымдар сол ғасыр ұсынған талап-тілектермен бетпе-бет келді. Бұл орайда
кеңестік дәуірдегі қазақ әдебиетінің ғана емес, сонымен бірге әдебиеттануы
мен сынының да көш басында болған, әсіресе, 1917–1940 жылдар әдебиетінде
ауыз толтырып айтарлықтай мәдени мұралар Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.
Дулатов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, Б. Майлин,
М. Әуезов, С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин, Т. Жароков,
Ә. Тәжібаев, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Е. Ысмаиылов, М.
Қаратаев, С. Садуақасов, Қ. Кемеңгеров, М.С. Сильченко, М.П. Баталов,
Т. Нұртазин, Х. Жүсіпбеков, Қ. Аманжолов, Д. Әбілев, Ә. Сәрсенбаев, Ғ.
Сланов, С. Ерубаев, Қ. Бекқожин, М. Хакімжанова, Ә. Әбішев, Ж. Саин, С.
Камалов, Ә. Байділдин, Қ. Әбдіқадыров сынды т.б. көптеген
майталман сөз шеберлерінің қаламынан туғаны анық. Бұл әдеби мұралардан
бастау алып, кешегі күнге дейін ізденіс аясы, бағыт-бағдары, өріс-өресі
тұрғысынан да түрлі деңгейде, алуан сипатта болып келген әдебиетке қатысты
үлкенді-кішілі зерттеулердің ғылым дамуындағы мән-маңызын, өзіндік орнын
ескермеу шындыққа қиянат болмақ. Әдебиет тарихының сан-сала проблемаларын
алуан қырынан қарастыратын еңбектерден тыс алғанның өзінде, әдебиеттану
және әдебиет сынына қатысты көптеген іргелі зерттеулер жасалғаны белгілі.
Кеңестік идеология қарамағында өмір сүрген қазақ әдебиеті мен
әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына сәйкес тірлік ете отырып,
ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу жолында болғандығы айқын еді. Сондықтан
да қазақ әдебиетінің ғана емес, әдебиеттану мен сын жанрының көшін бастап,
сындарлы ой-пікірлер қалыптастырған С. Сейфуллин, Ғ. Тоғжанов,
М. Әуезов, Е. Ысмаиылов, Қ. Жұмалиев, С. Мұқанов, М. Қаратаев,
Б. Кенжебаев, Т. Нұртазин сынды тұлғалардың еңбегі ерен болатын.
Осы керуеннің ізінен қалмай, әдебиеттану мен әдебиет сынына қатысты
біртуар зерттеулер жазып, әдебиет майданында көзге түскен, кейінгілерге
үлгі-өнеге болған тұлғалардың қатарында: З. Ахметов, З. Қабдолов,
М. Базарбаев, Ш. Елеукенов, Ж. Дәдебаев, Б. Майтанов, Б. Ыбырайымов
[20] сынды ғалымдардың әдебиеттің теориялық мәселелеріне арналған
еңбектерін, Б. Кенжебаев, Т. Кәкішев, Н. Ғабдуллин, Р. Нұрғалиев,
М. Қараев, Ж. Смағұлов [21] секілді әдебиетшілердің әдебиеттану мен
сын тарихы проблемаларына негізделген зерттеулерін, М. Қаратаев,
Е. Ысмаиылов, Д. Ысқақов [22] тәрізді т.б. зерттеушілердің сын
теориясын саралауға бағытталған туындыларын атауға болады.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеу жұмыстарын әдеби-
тарихи шындыққа сай жүргізуде кеңестік идеология қағидаларының қаншалықты
зиян келтіргендігі аз айтылған жоқ. Бұл мәселені қалыпқа салып зерделеуде
соңғы жылдары ауқымды шаралар атқарылуда. Атап айтқанда, З. Қабдолов,
С. Қирабаев, Р. Бердібаев, М. Мырзахметов, Ш. Елеукенов, Т. Кәкішев,
Р. Нұрғалиев [23] сынды т.б. ғалымдардың еңбектері аса маңызды. Сондай-ақ,
1920–1960 жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы он жылда жаңаша
көзқарас, тың пайымдау тұрғысынан ой сүзгіден өтіп, қайта сарапқа салынып,
іргелі ізденістерге, сыни, ғылыми ой-тұжырымдарға, дәйекті-деректі пікір
пайымдауларға негізделген елеулі зерттеулер жазылды [24]. Қазақ әдебиетінің
тарихы да жаңаша көзқарас тұрғысында тұжырымдалып, М.О. Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының басқаруымен көптомдық боп жарыққа шықты. Осы
орайда, қазақ әдеби сынының, фольклористикасының, проза жанрлары мен
аударматану ғылымдарының жеке-жеке сала ретінде қалыптасуы мен дамуына
өзіндік үлес қосқан зерттеуші-ғалымдар тұлғасын, сыншылық, әдебиеттанушылық
болмысын, фольклортанушылық келбетін, аудармашылық шеберлігін, ғылыми-
шығармашылық қызметін уақыт ағымына сай зерттеп білудің, саралап танудың
мәні ерекше.
Әдебиет – үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып отыратын өнер
түрі. Оның өсіп-өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі, барлық жанр
атсалысатыны белгілі. Қазақ әдебиетінің бұрылыс-бұралаңы мол, қиын да
күрделі өсу жолында өзіндік үлесімен із қалдырған қаламгерлер баршылық.
Әйтсе де, көзі ашық, көкірегі ояу талантты дарабоздардың талайы
кеңестік замандағы үстем идеологияның құрсауында шырмалғаны – шындық.
Сондықтан да, бұл кезеңде ғұмыр кешкен қандай да болмасын дарын иесінің
еңбегін сараптаған сәтте ол өмір сүрген қоғамдағы саяси-әлеуметтік
жағдайларға зер салып отыру – әділетті тұжырымның қалыптасуына мүмкіндік
тудырмақ. Себебі, сонау 40–60 жылдар аралығында, қиындығы мен қысастығы мол
болған әдебиет майданында, әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай
көтеріп, әдебиетіміздің өрісті биіктерге самғауына, айқын бет түзеуіне үлес
қосқан, туған әдебиеттің шарықтай дамуы үшін тура жол іздейміз деп, өмірдің
небір бұралаң жолдарынан өтіп, табандылық көрсеткен дарынды әдебиетші,
зиялы қауым қалыптасып еді.
Шынында да, ұстараның жүзіндей алмағайып уақытта өмір сүре жүріп,
әдебиетіміздің өркенді биіктерге бет түзеуіне үлес қосқан, туған
әдебиетінің дамуына тура бағыт сілтейтін сүре жолды іздеу барысында кей-
кейде бұралаң сүрлеулерге түсіп кетуден де кенде емес осы бір жауынгер
мінез дарындар қатарында М. Қаратаев, Е. Ысмаиылов, Б. Кенжебаев,
Қ. Жұмалиев, М. Ғабдуллин, Т. Нұртазин, А. Нұрқатов, С. Қирабаев,
Р. Бердібаев, Қ. Нұрмаханов, Қ. Қуандықов, Н. Ғабдуллин,
З. Қабдолов, Ы. Дүйсенбаев, Х. Әдібаев, М. Дүйсенов, Ә.
Дербісалин, Ә. Қоңыратбаев, З. Ахметов, Ш. Сәтбаева, С. Талжанов,
т.б. әдебиетшілердің болғаны, олардың қай-қайсы да кейіннен қазақ
әдебиетінің өркендеу тарихында өзіндік із қалдырғаны мәлім. Олардың лег-
легімен әдебиеттануға келуіне халықтың рухани өрлеуі бірден-бір себепші
болса, осынау алдыңғы толқын – ағалар, кейінгі толқын – інілердің бел
ортасында жүрген өз замандастары арасында барлық қажыр-қайратын төл
әдебиттануға арнаған, оның барша салаларында еселі еңбек еткен таланттардың
бірі – Белгібай Шалабайұлы Шалабаев еді.
Көрнекті әдебиеттанушы ғалым, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым
қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор Белгібай Шалабайұлы
Шалабаев (1911–1990) өзінің бүкіл саналы өмірін туған әдебиетіміздің
тарихын зерттеуге арнап, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену
кезеңдерін ашып зерделеуде айтарлықтай үлес қосты. Алайда ғалымның сан
салалы, алуан арналы әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, әдеби-публицистикалық,
көркем-аударма еңбектері мен ғылыми-творчестволық қызметі әлі күнге дейін
жеке зерттеліп өз бағасын ала қойған жоқ. Ғалымның азаматтық, қаламгерлік
тұлғасы, сыншылық, аудармашылық даралығы, еңбектеріндегі толғамды ойлары
мен жаңалықтары, шығармашылық шеберлігі жете зерттелмеген. Сыншының қазақ
әдебиеттану ғылымына қосқан үлесі әр кезде еске алынғанымен, сол үлестің
аты аталып, түсі түстелген емес. Қазақ халқының мәдениеті мен әдебиетін
өркендетуге сіңірген еңбегі ауқымды болса да, әлі күнге ғылыми бір жүйеге
түспегендігі оның ғылыми-сыншылық, көркем және публицистикалық мұрасын
жинақтай отырып, жан-жақты зерттеудің қажеттігін айқындай түседі.
Әдебиеттанушы, сыншы, аудармашы ғалымның соңында қалған ғылыми, көркем,
публицистикалық еңбектерін қазіргі тәуелсіздік талаптары биігінен қарап
бағалаудың мезгілі жетті. Қазақ әдебиетін зерттеудің қай саласында болсын
жемісті еңбек еткен ғалым мұрасының бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін ғибраты
мол. Сол себепті Б. Шалабаевтың әдебиет тарихы, фольклор мен проза
жанрларын зерттеп, аударматану ісіне қосқан үлесін айқындау мақсатын
көздейтін бұл зерттеудің өзектілігі талас тудырмаса керек.
Диссертация тақырыбының зерттелу деңгейі. Әдебиеттану ғылымында
жекелеген тұлғалардың шығармашылығын, әдеби мұраларын жан-жақты зерттеу –
әдеби ағымның бағыт-бағдарын айқындауға бірден-бір ықпал етері сөзсіз. Бұл
ретте диссертация нысаны болып отырған ғалым Б. Шалабаевтың әдеби-сын,
ғылыми зерттеу және көркем аударма еңбектерін ұлттық әдебиеттану, әдебиет
тарихы, сын тарихы, фольклортану, салыстырмалы әдебиеттану мен көркем
аударма теориясы ғылымдарымен тығыз байланыста қарастырудың қажеттілігі
бүгінгі таңда күмән туғызбайды.
Б. Шалабаевтың әдебиеттану, көркем әдебиет, мәдениет салаларында
атқарған еңбектері сан салалы. Ол көркем әдебиет аудармашысы, қазақ
журналистикасы мен баспасөзінің жетекші маманы. Сонымен бірге
әдебиеттанудың әр саласына – қазақ прозасының тууы мен қалыптасу тарихына
(оның ішінде қазақ романы жанрындағы сюжет және характер, типология және
поэтика, дәстүр және жаңашылдық мәселелерін сөз еткен), фольклортану,
аударматану мен әдебиет тарихы, теориясы мәселелеріне арналған еңбектері
ұлан-ғайыр. Ол – әдебиет сыншысы да. Әдебиетші ғалымның осы еңбектерінің
әрқайсысына арнайы тоқталып, әдеби сыншылық еңбегі мен романтанушылық
ерекшеліктері жайында сол тұстағы әдеби процесте К.Л. Зелинский, М. Әуезов,
М. Қаратаев, Ы. Дүйсенбаев, Х. Бекхожин, М. Ғабдуллин,
Е.В. Лизунова, М. Сильченко, Б. Ысқақов, Т. Қожакеев, Т.
Кәкішев, З. Қабдолов, М. Базарбаев, Ә. Нарымбетов, Ш.
Елеукенов, С. Төлешев, Т. Абдрахманов, С. Садырбаев, Н.С. Ровенский, М.
Сармурзина, М. Серғалиев, М. Жолдасбеков, Ж. Дәдебаев, Д. Ысқақұлы, С.
Безмалицина, Ө. Тастемханов, Н. Қанафин, Т. Қалмурзин, М. Пархоменко, М.
Бәйгелов, Р. Сағымбеков, А. Нағыметов, Е. Жақыпов, М. Қалдыбаев,
М. Косов т.б. ой пікірлерін білдіріп, естеліктерін жариялаған. Әдебиетші
еңбектерінің көркемдік ерекшелігі, идеялық мазмұны, еңбек жолы мен
шығармашылық дамуы эволюциясына арналған республикалық мерзімді басылымдар
бетінде әр кезде жазылған рецензиялық мақалалар оқырмандар назарын аударып
отырды.
Дегенмен, осы мәселелер жөніндегі ғалым-зерттеушілердің жол-жөнекей
пікірінен басқа салиқалы ой айтылған жоқ. Осы кезеңге дейінгі зерттеулерде
әдебиетшінің көркемдік танымы, танылу аясы, сыни ұстанымы, аудармашылық
қыры, туындыларындағы көркемдік, жанрлық, стильдік ерекшеліктері, т.б.
мәселелер арнайы қарастырылмаған, ғылыми байсалдылықпен түбегейлі
сараланған емес.
Сондықтан да Б. Шалабаев сияқты әдеби мұрасы әлі күнге ғылыми маңызын,
көркемдік биік деңгейін жоймаған көрнекті ғалым еңбектерінің кезіндегі
тарихи маңызын, бүгінгі ғылыми құндылығын жүйелеу, талдау кезек
күттірмейтін мәселе екендігін ескере отырып, қаламгердің сыншылық,
ғалымдық, зерттеушілік, аудармашылық тұлғасын сомдаумен қатар танылу аясын
зерделеу, зерттеу шараларын жүргізіп, дәйекті-дәлелді тұжырымдар айту –
ғылыми жұмысымыздың басты нысаны болып табылады.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиеттануы мен
сынының және аударматанудың өркендеуіне өзіндік үлес қосқан
Б. Шалабаевтың әдеби мұрасы бойынша зерттеу қажеттілігі қазіргі жаңаша
тарихи жағдайдың өскелең талаптарынан туындап отыр. Осы орайда зерттеудің
алдына қояр негізгі мақсаты – көрнекті ғалым, профессор Б.
Шалабаевтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, көркем-аударма еңбектері мен әдеби-
публицистикалық мұрасын екшеп, жіктеп, жүйелі түрде талдау мен сараптау
негізінде, арғы-бергі еңбектеріне зер салып, оларды өз кезеңінің әдеби сын
үрдісімен тығыз бірлікте, іштей үндестікте қарастыра келе ұлттық
әдебиеттануға қосқан үлесін, еңбектерінің алатын орны мен жаңашыл ғылыми
сипатын ашу, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын және бүгінгі
әдебиеттану үшін маңызын анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін жұмыстың алдына мынадай нақты міндеттер
білгіленді:
1) қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасу кезеңіндегі
Б. Шалабаевтың сын-зерттеулердің әдеби дамудағы маңызы мен
құндылығын ашу, кеңестік идеология талабынан туындаған басты
кемшіліктерінің болмыс-бітіміне талдау жасау, әдіснамалық тұрғыда
қате теориялар табиғатын зерделеу үдерісінде осы кездегі сынның
тарихында ғалым-сыншының алар орнын, теориялық және жанрлық түрлері
жағынан өсіп-жетілу жолындағы қол жеткізе алған ізденістердегі басты
бағыт-бағдарлар мен негізгі нысаналарын анықтау, сол жолда кездескен
түрлі көзқарастар мен кемшіліктерден туындаған іркілістердің себеп-
салдарының негізін ашып көрсету;
2) маркстік-лениндік әдіснама қағидаларының, тоталитарлық жүйе мен
идеологиялық қыспақтың әдеби сын мен сыншы-ғалымдардың шығармашылық
ізденісіне, дүниетанымына тигізген кереғар әсерін тілге тиек етіп,
1940–80 жылдардағы қол жеткізе алған табыстар мен кеңестік идеология
әсерінен туындаған олқылықтарды, әдеби процестегі хал-ахуал мен
қоғамдық болмысты сипаттай отырып, Б. Шалабаевтың ғылыми, сыни
зерттеулеріне, әдебиеттанудағы көркемдік ізденістерге, еңбектерінің
тақырыптық аясы, жанрлық ерекшелігі, сыни ұстанымдарына, көркемдік
таным шеберлігі мен әдіс-тәсілдеріне талдау жасау;
3) қазақ қоғамының дамуында маңызды орын алатын демократ-ағартушылар
мен кеңестік дәуірдегі көрнекті қаламгерлер шығармашылығы, олардың
әдеби үрдіс дамуындағы ізденістері, алатын орны, әсер-ықпалы туралы
еңбектерін қарастыру нәтижесінде Б. Шалабаевтың қазақ әдебиеті
тарихындағы басты жетістіктері мен негізгі зерттеушілік
ерекшеліктерін ашып көрсету, ғалымдық-сыншылдық талантын таныту;
4) Б. Шалабаев еңбектерін жан-жақты талдау үстінде оның әдеби
процестегі маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын
екшеу негізінде роман зерттеушісі, әдебиет тарихшысы, халық ауыз
әдебиетінің қамқоршысы әрі жанашыры ретіндегі ғылыми ұстанымдарының
эволюциясын ашу, көзқарас концепциясын айқындау;
5) Б. Шалабаевтың жекелеген қаламгерлер еңбектеріне қатысты, яғни
С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, Б. Майлин, М. Әуезов, С. Мұқанов,
Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин, Ж. Сыздықов, Д.
Әбілев, Е. Ысмаилов, М. Қаратаев, Т. Жароков, Ә.
Жиреншин т.б. шығармашылығы жөніндегі сын, зерттеу мақалаларын
саралап, әдебиетшінің сыншылық болмысын танып, бағамдау;
6) Б. Шалабаевтың Из истории казахской дореволюционной прозы и романа
(1956), Очерки истории казахской дореволюционной литературы
(Проза, поэма, роман) (1958), Казахская литература (Советский
период) (1965), История казахской прозы (Сюжет и характер) (1968;
1975), Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы (1983; 1990)
еңбектері мазмұнының дәуір шындығымен және шығармашылық ортамен
байланысын көрсету, еңбектерінің тарихи, ғылыми маңызын анықтау,
қазақ прозасының қатаң шарттанған (обусловленный) төл үлгі-үрдістері
мен ішкі заңдылықтарын саралау, роман мен өмір шындығының
арақатынасын бажайлау, жалпы қазақ проза жанрларындағы сюжеттердің,
образдардың, характерлердің түпкі тек-тамырына бойлау, бұл жолда
әдебиет тарихы, тіл білімі сияқты сан-сала рухани өрістермен
шендестіре отырып, алғаш рет кешенді пайымдаулар жасау, сол ауқым-
өреде қазақ прозасының біртұтас жүйесіне ден қойып, оны тарихи-
салыстырмалы және тарихи-кезеңдік әдістері тұрғысынан зерделеу,
сөйтіп қазақ романының тақырыптық-эстетикалық, идеялық-тақырыптық,
тілдік-көркемдік, жанрлық-стильдік ерекшеліктерін, тегі мен түрін,
поэтикасы мен типологиясын, сюжет және характерін, дәстүр және
жаңашылдығын, тарихи болмысын айнытпай анықтау тәрізді жоталы-жоталы
проблемаларға қатысты ғалым-зерттеушінің айтқан ойлары мен жасаған
тұжырымдарын салмақтау;
7) В.Г. Белинскийдің Таңдамалы шығармалары, В.Г. Короленконың
Тілсіз (Без языка) повесі, М. Горькийдің Жастар мен балалар туралы
(О молодежи и детях) атты деректі публицистикалық жинақ еңбек
тәржімаларына сараптаулар жасай отырып, әдебиетшінің кәнігі аудармашылық
соны қырларын ашатын, дара қолтаңбасын айқындайтын көркем аудармаларының
өзіндік ерекшелігіне, рухани құнды еңбек екендіктеріне көз жеткізумен
қатар, осылардың негізінде Б. Шалабаевтың тілдік-стильдік аудармашылық
шеберлігін, өзіндік шығармашылық тұлғасын анықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы. Зерттеудің
ғылыми жаңалығы ретінде қарастырылып отырған әдебиеттанушы-ғалым Б.
Шалабаевтың әдеби-ғылыми мұрасы бұрын зерттеушілер назарынан тыс қалып
келген қырлары жөнінде жасалған тың байқаулар мен соны пайымдаулар алғаш
рет диссертациялық тұрғыда кешенді түрде жан-жақты зерттелгенін, зерттеу
объектісіне айналған барша еңбектері талдау материалы ретінде жүйелі түрде
жаңаша көзқарас тұрғысынан тереңдей ой сүзгіден өтіп, іргелі ізденісіне,
ғылыми ой-тұжырымдарына, дәйекті-деректі пікірлеріне кең орын берілген
ғылыми жаңалығы айтуға болады:
1) Б. Шалабаевтың әдеби-ғылыми мұрасы тұтас бір лабораториялық процесс,
ғалымдық мәнер-машығы тұрғысынан жан-жақты зерттелініп, ғылыми
айналымға енгізіліп отыр;
2) Б. Шалабаевтың ағымдағы әдебиет мәселелеріне арналған мақалалары мен
жекелеген қаламгерлердің шығармашылық тұлғасын ғылыми тұрғыдан
зерделеуге негізделген шағын көлемді зерттеулеріне позициялық
тұрақтылық, проблема нақтылығы, ой қанықтығы, тұжырым дәйектілігі
етене сипаттар болып табылады;
3) әдебиетші ғалымның еңбектеріндегі көркем прозалық шығармалардағы
сюжет және характер белгілі бір тарихи дәуірде бейнелеудің нақты
әдістері кеңінен сөз болады, әрбір шығарма қазақ романының тарихында
белгілі бір саты ретінде талданады. Мәселеге бұлайша келу аса
көрнекті қазақ жазушыларының туындыларындағы сюжеттің даму
ерекшеліктеріне, характер жасаудың әдістері мен тәсілдеріне арналған
кейбір тарауларда монографиялық сипатта баяндауға мәжбүр ететін
қырлары салиқалы психологтың көркемділігі мен сезімталдығын, білікті
әдебиетшінің шұрайлы тілі мен қаламгерлер шығармаларындағы сюжет
фрагменттерін және характер болмыстарын объективті-аналитикалық
сараптай білу қабілетін, сарабдал сыншының ғибраттық идеологемасының
ажарын танытатын, өзі нысана еткен мәселені әдебиет пен өнер
заңдылықтары шеңберінде, отандық және әлемдік әдебиет тарихындағы
құбылыстармен өзектестіре өрбітетін Б. Шалабаев зерттеулеріне пікір
айқындығы, қисындық ой жүйелілігі, қорытындылардың дәлелдігі,
тиянақтылығы тән;
4) Б. Шалабаев зерттеулерінде қоғамдық-әлеуметтік талдау мен көркемдік-
эстетикалық талап тығыз ұштасып жатады. Бұл орайда ол жеке
қаламгердің әдеби үрдіске, әдеби үрдістің жеке қаламгер
шығармашылығына әсерін тұтастықта қарастырады. Сонымен бірге,
қоғамдық-әлеуметтік талаптардың әдеби үрдістегі қандай да бір
құбылыс дамуындағы рөлін де үнемі ескеріп отырады;
5) Б. Шалабаев дүниетанымы мен көркемдік танымының ұдайы даму үстінде
болғаны ой өрбітуіндегі салыстырулар мен дәйектеулерден, дәлелдері
мен ой түйіндерінен, сондай-ақ, әдеби сын, ғылыми-зерттеу
мақалаларын, тұтас монографиялық зерттеулерін түрлі қырынан өзара
салыстыра қарағанда да анық танылады;
6) өзі қарастырып отырған мәселе бойынша Б. Шалабаевтың ғылыми тұрғыдан
әр кез айқын позиция ұстанатыны оның зерттеулерінен анық көрінеді.
Бұл жағдайда, әсіресе, қазақ романының тууы мен қалыптасу жолдарын
ой өрбіткен тұстарда, Абай, Сұлтанмахмұт мұрасы жайындағы негізсіз
пікірлерге қарсы уәж айтқан сәттерде ерекше аңдалады;
7) жұмыста аудармашы Б. Шалабаевтың аудару тәсілдері, аударған
мәтіндерінің ерекшеліктері туралы түйіндер жасалады. Қазақша аударылған
көркем әдебиет үлгілерінің қазақ әдеби тілінің дамуы мен қалыптасуындағы
рөлі тұжырымдалады. Белгілі бір кезеңдегі жасалған практикалық тәжірибенің
- қазақ аудармасы бай қорының тіліне құрылымдық-типологиялық, салыстырмалы-
компоненттік, нормативтік талдау жасау арқылы Б. Шалабаевтың аудармашылық
тәжірибесі қорытылады. Соның нәтижесінде қазақ тіліндегі ұлттық ойлау мен
ұлттық философияға қатысы бар, мәдениеттің тілдегі көрінісін белгілейтін
тілдік единицалардың аударма әдебиетте игерілуіне тән заңдылықтарды жүйелеу
арқылы қазақ ғылымындағы жаңа арна – лингвомәдениеттанудың кейбір бағыттары
мен зерттеу объектілері қарастырылады.
Зерттеу жұмысының нысаны және деректемелік негізі. Жұмыстың теориялық
тұжырымдарын жасау және практикалық ұсыныстарды айту үшін Б. Шалабаевтың
әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, көркем аударма еңбектері мен әр жылдары мерзімді
басылымдарда жарық көрген портреттік сыни мақалалары, рецензиялары,
публицистикалық эссе-сын мақалалары, қоғамдық орындарда жасаған
баяндамалары, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті архивінің
материалдары мен кітапханасының сирек қолжазбалары, Алматы, Астана,
Қарағанды, Көкшетау қалаларындағы ҚР Ұлттық академиялық, Президенттік
мәдениет орталығы, Қарағанды облыстық, Ақмола облыстық әмбебап ғылыми
кітапханалардың ғалым мұрасына қатысты ғылыми деректер, құжаттар, қолжазба,
баспасөз материалдары, диссертациялар, монографиялық ғылыми-зерттеу
еңбектері жұмыстың негізгі материалдық көздері ретінде пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негізі. Диссертацияны жазу
барысында әдебиеттану, аударматану, философия, тарих, мәдениеттану
ғылымдарының отандық және шетелдік тарихы, бұрын-сонды жазылған көптеген
теориялық-талдамалы, әдіснамалық еңбектері, қазіргі әдебиеттанудағы озық ой-
пікірлер мен ғылыми-зерттеу жұмыстары, әлемдік өркениет пен ұлттық дамудағы
гуманистік құндылықтар жетекшілікке алынды. Қазақстан Республикасы, бұрынғы
одақтық және әлем әдебиетшілерінің, сыншыларының іргелі зерттеу еңбектері
теориялық пайымдаулары мен қағидаттары және Б. Шалабаевтың әдеби мұрасы
жайында баспасөз деректері, баяндамаларындағы дерек көздері басшылыққа
алынып, орайымен пайдаланылды. Сондай-ақ қазіргі бірқатар отандық,
ресейлік, шетелдік ішінара дербес зерттеулер жүргізген авторлардың
еңбектері, ұстанымдары мен ой-пікірлері ескерусіз қалмады.
Зерттеу жұмысының әдістері-тәсілдері. Б. Шалабаевтың әдеби-ғылыми
мұрасын зерттеу барысында тарихи-салыстырмалы, ғылыми-эстетикалық, әдеби-
теориялық, тарихи-диалектикалық, объективті-аналитикалық, жүйелі-кешенді,
салыстырмалы-салғастырмалы, дағдылы ғылыми сипаттамалық, салыстырмалы
әдебиеттану, проблемалық, нақты талдау, саралау сияқты ғылыми әдіс-тәсілдер
мен жинақтау, қорыту, социологиялық, эвристикалық, герменевтикалық,
тарихилық принциптері қолданылды. Сонымен қатар қоғамдық-гуманитарлық
ғылымдар әдістемелеріне тән зерттеу әдіс-тәсілдерімен тығыз байланыста
қарастырылған зерттеудің теориялық негізіне іргелі еңбектер жазған отандық
және алыс-жақын шетелдік ғалымдар мен қайраткерлердің әдеби-ғылыми, сын-
зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеу жұмысының теориялық және тәжірибелік мәні. Зерттеу барысында
қол жеткізген ғылыми тұжырымдар мен жинақталған деректердің нәтижелерін
әдебиетші-ғалымның шығармашылық мұрасын тереңдеп тануға қызыққан қалың
оқырман жұртшылыққа, әсіресе жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінің студенттері мен магистранттарына, аспиранттары мен
оқытушыларына қазақ прозасының тууы мен қалыптасу тарихы және теориясына
(оның ішінде қазақ романы жанрындағы сюжет және характер, типология және
поэтика, дәстүр және жаңашылдық мәселелеріне), қазақ әдебиетінің сын
тарихына қатысты жалпы және арнаулы курстарда пайдалануға болады. Қазақ
романының даму эволюциясын және онық жанрлық түрленуін жалпы әдеби процесс,
үрдісті зерттеуде пайдасы тиеді. Ұлттық әдебиеттанудың қалыптасуына,
өркендеуіне айтарлықтай үлес қосқан көрнекті ғалым тұлғасын, оның
шығармашылығын танытуға септігін тигізеді. Сондай-ақ, жұмыстың тиянақталған
нәтижелері бұл салада жазылатын болашақтағы еңбектер үшін де маңызды рөл
атқарары сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар.
Б. Шалабаевтың әдеби шығармашылығы алғаш рет зерттеу жүйесіне
айналғандықтан, бұрын-соңды зерттеушілер назарынан тыс қалып келген әдеби-
ғылыми, көркем-әдеби маңызды мәселелер жаңа уақыт талаптары тұрғысынан
қарастырылды:
1. Б. Шалабевтың әдеби сын, ғылыми зерттеу шығармашылығы көркемдік
таным, ұлттық романтанудың көшбасындағы жанрлық ізденіс, жеке объектілік
талдау, т.б. жағынан жүйеленіп, ұлттық таным мен әдеби өрлеудегі рухани
сабақтастық қырларына маңыз берілді.
2. Б. Шалабаевтың ғылыми мұрасы қазақ әдеби сын процесінің 1960–80
жылдардағы кезеңімен сабақтастырыла алынып, сыншының азаматтық бейнесін
танытатын сыни ұстанымы, көркемдік ойлау ассоцияциясының ұлттық ерекшелігі,
әдебиетшінің шығармашылық өрісіндегі өзіне тән көркемдік ізденістері мен
зерттеу ауқымы, әдебиетіміздің жалпы теориялық, жанрлық ерекшелік
мәселелері, нақты көркемдік құбылысты зерделеу, жеке тұлғалық өнер жолдарын
жарқырата таныту соны соқпақтары бағытындағы прозалық туындыларын
талдауларындағы таным көкжиегі айқындалды.
3. Б. Шалабаев өз еңбектерінде қазақ әдебиеті тарихын біртіндеп арғы
ғасырларға қарай тереңдеп зерттеу принципін ұстанды. Ауыз әдебиетінің
үлгілерін жинау мен зерттеу барысында фольклор мен поэзия – прозаның
төркіні деп түйген ғалым, қазақтың мақал-мәтелдері мен өтірік
өлеңдеріне арналған зерттеулерін жариялап, әдиби-теориялық, ғылыми-зерттеу
еңбектерінің кемелді бір желісі, сүбелі арнасы ХІХ ғасырдағы тарихи
жырлар эпикалық жәдігерлер тақырыбына байланысты теориялық байыптаулар мен
қисындар, құнды пікірлер айтты.
4. Б. Шалабаев Абай, Сұлтанмахмұт прозалық шығармаларын зерттеу
ісіне елеулі үлес қосты.
5. Б. Шалабаевтың аудармашылық шеберлігі, көркем аудармаларда қол
жеткізген жетістіктері мен ағат кеткен кемшіліктері, өзіндік қолтаңбасы
нақтылап көрсетілді.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Диссертациялық жұмыстың
қолжазбасы Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ш.Ш.
Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінің қазақ филологиясы
кафедрасында және Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
қазақ әдебиеті кафедрасының Ғылыми кеңесі мәжілісінде талқыланып, қорғауға
ұсынылды. Жұмыстың мазмұнын құрайтын теориялық мәселелері мен тұжырымдары,
түйіндері мен негізгі нәтижелері, республикалық мерзімді баспасөз бен
ғылыми жинақ басылымдарда жарияланды. Зерттеу тақырыбы бойынша 13 ғылыми
мақала, Белгібай Шалабаев: (Өмірі мен ғылыми-шығармашылық қызметі) атты
ғылыми-ғұмырнамалық биобиблиографиялық көрсеткіш көмекші құралы жеке кітап
болып жарық көрді [25]. 6 мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
саласындағы қадағалау, бақылау және аттесттау комитеті белгілеген арнаулы
ғылыми басылымдарда жарияланды. Жұмыстың түйінді мәселелері мен негізгі
қорытындылары 7 республикалық, халықаралық ғылыми-практикалық
конференцияларда баяндама ретінде таныстырылды (конференция материалдары
жарық көрді).
Зерттеу жұмысының құрылымы зерттеу міндеттері белгіленуімен қатар,
тақырып дамуының қисынымен анықталады. Диссертация кіріспеден, іштей
жіктелген екі тараудан, қорытындыдан тұрады. Жұмыс соңында пайдаланылған
әдебиеттер тізімі берілген.
1 Белгібай Шалабаевтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу ізденістерінің
негізгі арналары
1.1 Белгібай Шалабаевтың ғылыми-зерттеу еңбектері
Қазақ әдебиеттануы жеке ғылым саласы ретіндегі туу және қалыптасу
тарихында күрделі де қайшылықты белестерін бастан өткере отырып, қазір
жетістіктері мен кемшіліктерін саралауда тың ұмтылыстар жасауда. Қазақ
елінің егемендік алып, тәуелсіздікке жетуі қазақ руханиятына түбегейлі
өзгерістер әкелді. Біріншіден, ұлттық таным мен сана-сезім империялық
құрсаудан босап, тарихи негізге тамыр тартатын рухани жаңғыруға бет алды.
Екіншіден, әдебиет пен өнер мәселелері бойынша отызыншы жылдар соңы мен
қырқыншы-елуінші жылдары қабылданған партиялық қаулы-қарарлар өз күшін
жойды. Сол арқылы тоталитарлық жүйе қыспағындағы қазақ руханияты, соның
ішінде әдебиеттану ғылымы да маркстік-лениндік әдіснаманың таптық,
халықтық, партиялық аталатын тар шеңберлі қағидаларының қалыпты арнасынан
шықты.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың Тоталитарлық
режим қазақ ұлты жөнінде таза экономикалық және таза таптық міндеттерден
басқа ұлттық өсіп-өнудің негіздерін тікелей қирату бағытын ұстады [2, 242
б.], – деген пікірі, тоталитарлық жүйе табиғатын айқын танытады. Әсіресе,
маркстік-лениндік қағидаларды басшылыққа алған одақтық әдебиеттану әдеби,
фольклорлық мұрану игеру мен зерттеуде, әрбір ұлттың әдебиет тарихын ғылыми
тұрғыда таразылау мен дәуірге бөлуде, сөз өнерінің даму барысын тарихи
сабақтастық, дәстүр мен жаңашылдық заңдылықтарына сай сын тезінен өткізуде,
бағалауда зиянды әсері ұзаққа созылған кемшіліктерге, ақтаңдақтарға бой
алдырды. Соңғы жылдардағы орыс әдебиеттануында, соның ішінде әдеби сындағы
басты ағаттықтар мен олқылықтар жан-жақты сараланып, арнайы қарастырылып,
пікір алысушылық нысанына айналғанын айта кетуіміз керек. Әрине,
әдебиеттану ғылымы мен сынындағы ізденістер барысында болмай қалмайтын
іркілістер туып, қалыптасу жолында орын алатын дағдарыстар себебін бір ғана
маркстік-лениндік әдіснаманың ұлттық ғылыми-зерттеушілік және сыншылдық ой-
пікіріне кереғар келген талабымен сабақтастыра беру де біржақтылыққа
ұрындырады. Бұл мәселеге академик С. Қирабаевтың Мәселе өткен жолымызға,
табыстарымыз бен қателіктерімізге ұшқырлықпен емес, ұстамдылықпен дұрыс,
объективті ой көзімен баға беруде [26, 21 б.], – деген пікір тұрғысынан
келу қажет.
Қазақ еліне тәуелсіздік келгеннен бері талай игі істер жасалып жатыр.
Соның ең өзектілерінің бірі – рухани байлығымызды жаңаша бағамдау. Бұл
қазақ халқының тарихына, мәдениетіне, әдебиетіне, өнеріне, ән-күйіне,
тұрмыс-тіршілігіндегі әрқилы машықтары мен тәлім-тәрбие саласындағы үлгі-
өнегесіне, сайып келгенде, рухани әлеміне жаңа заман биігінен қарап,
салыстыра зерттеу, дәстүрдің озығы мен тозығын айқындап, өркениетіміздің
бұрмаланбаған келбетін, ылайланбаған кәусәр ойын сол қалпында жеткізу,
жалғандыққа ұрынбаған шын табиғатын таныту мақсатынан туып отыр.
Бұл ретте халқымыздың рухани қуатын, толайым болмысын дәуірлетіп дүйім
дүниеге паш еткен, өміріміздің ілеспе шежіресі, айнасы іспеттес төл
әдебиетіміздің тарихын, әдеби мұрасын, оны жасаушы ақын-жазушылардың ерен
еңбегін бағалау, өмір деректері мен шығармашылығын мәтіндік тұрғыдан танып,
зерттеп, ғылыми жүйеге түсіру, т.б. жөніндегі теориялық тұжырымдары, ойлы
пікірлері, сөз жоқ, бүгінгі қазақ әдебиеттану ғылымы үшін аса құнды.
Есесіне отандық әдебиеттанудың өшпес мұрасын жетілдіріп ширатқан ойшыл
ғалымдарын, соны байыптап таразылаған сыншыларын, тілдің барша байлығын
сапырып, асылын ақтарып, түпнұсқаның қарпін емес, автор ойының рухын
жеткізуде еселей тер төккен кәсіби аудармашыларын зерікпей зерттеу мен
дәріптеу ісі де аса өрелі де жауапты міндет екені мәлім. Әдебиеттегі
қордаланып қалған нышандарды еңсеру жолында өткеніміздің жақсысын саралап,
өшкенін жаңғырту, сөйтіп ұлттың рухани бет-әлпетін, дәуір дидарын айқындап
отыру мәселесі бүгінде келелі үрдіске айналып отыр.
Әдебиеттанудың еңбек торысы, ғұлама ғалымдары атанған Бейсембай
Кенжебаев, Қажым Жұмалиев, Темірғали Нұртазин, Әбділда Тәжібаев, Мұхамеджан
Қаратаев, Есмағамбет Ысмаиылов, Мәлік Ғабдуллин, Айқын Нұрқатов секілді
т.б. көптеген талантты ғалым, қаламгерлермен қатар Белгібай Шалабаев та
сонау отызыншы жылдардан бастап әдебиетке аса бір ерен ынтызарлықпен
белсене араласып, бар білімі мен қабілетін жастарды тәрбиелеу мен әдебиетті
дамытуға қалтқысыз арнауды мақсат тұтты. Сол ізгілік жолында әдебиеттану
ғылымында аянбай қызмет етіп, ақыл-ой, парасатымен бауыр бастырып үлгерген
көптеген ғылыми еңбегін жазып қалдырды да. Қазақ әдебиеттанудың дамуына
сүбелі үлес қосып, әдебиеттер байланысы проблемасының қайнар бастауында
тұрған әдебиетші-ғалым Б. Шалабаевтың шығармашылық жолына көз
салғанда, қазақ тарихының ұлы өзгерістерінің көп қырларын аңғарамыз. Б.
Шалабаев өзінің бір естелігінде: Алатаудың асқан тәкаппарлығы ардагер
Сәкеннің өр тұлғасын еске түсіргендей екен-ау! Жалынды азаматтың шәкірті,
ізбасары бола жүріп, әдебиет әлеміне ерте араласыппын. Қазақ әдебиетінің
түрлі дәуірдегі ғылыми тарихын ұлы Мұхтармен бірге зерттеу бақытына
бөлендім. Асыл ағалардың қабырғамды қатайтып, бұғанамды бекіткен,
қанаттандырған, қалтқысыз қамқорлығын қалай ұмытармын!... [27], – деген
еді. Ғалым ағалар аманатын абыроймен ақтауды өз шығармашылық кредосына
айналдырғанына ғалым еңбектерімен танысу барысында сан мәрте көзіміз
жетеді.
Қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасып, өсіп өркендеуінде өзіндік орны
бар тұлғалардың қатарындағы әдебиетті шын сүйетін аға буын әдебиетші
ғалымдардың бірі [28, 392 б.] филология ғылымдарының докторы, профессор Б.
Шалабаев жайында бірер ауыз жайдақ сөзбен тартымды бір нәрсе айтудың өзі
мүлдем мүмкін емес.
Б. Шалабаев тағдыры өз тұрғыластарының көбінің тағдырымен ұқсас: жеңіс,
жемістері де, соқпақты жолдары да.
Қазақ халқының тарихында қуанышы мен қайғысы бірдей болған жиырмасыншы
ғасырдың жемісті сәттері мен кеселді шақтары да жеткілікті болды.
Социалистік қоғам салтанат құра бастаған аталған ғасырдың қазақ халқының
басына нәубет үйірілген 20–30 жылдары оқу, білімге талпынған, кәсіби білім
ордалары көбейе бастаған, жоғары білімді мамандар шыға бастаған да кезең
болғаны рас. Әсіресе, Кеңестер Одағының бас иесі іспеттес Ресейдің патшалық
дәуірден қалыптасқан классикалық дәстүрі бар Ленинград (қазіргі Санкт-
Петербург), Москва сияқты ірі қалаларындағы оқу орындарында оқып білім
алған жастардың орны айрықша. Кейін қазақ әдебиеті мен қазақ әдебиеттану
ғылымының аса көрнекті тұлғаларына айналған Т. Жароков, М. Қаратаев, Т.
Нұртазин т.б. өткен ғасырдағы отызыншы жылдардың басында Ленинградтан білім
алған қазақ жастарының бір парасы еді. Осы бір талантты шоғырдың қатарында
біз зерттеуімізге арқау етіп отырған сан қырлы талант әдебиет зерттеушісі,
сыншы, аудармашы, қазақ әдебиеті тарихынан лайықты орнын алған ерекше дарын
иесі [29, Б. 94–107] профессор Белгібай Шалабаев та бар болатын.
Фольклор мен поэзия – прозаның төркіні деп түйген зерделі ғалым
Шалабаев роман туралы зерттеулерінде шығарма көтерген тақырып, оның
әлеуметтік мәні, тәрбиелік қасиетін атаумен бірге, автордың стильдік
ерекшеліктеріне мол орын береді. Әр автордың кейіпкерді бейнелеудегі,
характер сомдаудағы басқаға ұқсамайтын даралығын ғалым нақты және сенімді
тани біледі.
Ғалымның мұндай пікірлерімен санаспауға болмайтын сияқты. Былайша
айтқанда, белгілі бір туынды жайында сөз болғанда, ондағы идея, композиция,
сюжет тәрізді көркемдіктің құрамдас элементтерін сөз ету үстінде автордың
стилін назардан тыс қалдыру әділдікке жатпайды және зерттеудің толымсыз
болып жататыны да рас. Осы бір мәселелер әр кездің ғалымдары мен
сыншыларына үлгі тұтуға тұрарлық жайттар болары анық. Сондықтан да КСРО
Ғылым академиясы Алексей Максимович Горький атындағы Дүниежүзілік әдебиет
институтының ғалымдары жазып, Мәскеудің Наука баспасы шығарған 1978 жылғы
Советский роман деп аталатын кітапта профессор Б. Шалабаевтың Қазақ
романының тарихы жоғары бағаланды. Бұл еңбек, – делінген онда, – қазақ
прозасының пайда болып, дамуында халықтық-поэтикалық творчествоның рөлі жан-
жақты ашып көрсетілген, Сейфуллин, Майлин, Жансүгіров, Әуезов, Мүсірепов,
Мұстафин тәрізді қазақтың көрнекті прозаиктерінің романдары мен повестері
әр қырынан талданған. Мұның өзі көрнекті ғалым Б.Шалабаевтың еңбектерінің
Одақ көлеміндегі ғұламалардың назарына ілігіп жүргенін көрсетеді.
Академиктер М. Қаратаев және Ғ. Мұсабаевтардың 1975 жылы жазған мына бір
толымды пікірін де ортаға алсақ, ...Б. Шалабаевтың болашақтағы маңызы
орасан зор негізгі зерттеу объектісі қазақ романы тарихын зерттеумен
айналасуы бізді қуантады, өйткені ол әр кезде актуальды, әр кезде бүгінгі
әдебиеттанудың қажетті проблемасы, өзекті саласы болары анық [30],
демекші, әдебиетші-ғалым Б. Шалабаевтың үрдісін бағамдауда аталмыш тезистің
бағдарлаушылық сипатын әрдайым басшылыққа алған жөн.
Б. Шалабаевтың ғылыми-зерттеушілік қызметі айқын мақсат пен тынымсыз
теориялық ізденіске толы. Оның еңбектері, түптеп келгенде, сол айқын
мақсатты ғылыми дәйектілікпен жүзеге асырудың нәтижесі. Профессор Б.
Шалабаевтың зерттеу еңбектерінің көпшілігі қазақ топырағында жарық көрген
шығармаларға тікелей қатысты. Б. Шалабаев – роман сияқты күрделі де қиын
жанрды түбегейлі зерттеген еліміздегі санаулы ғана ғалымдардың бірі. Іргелі
ғалымның қазақ романының шығу төркіні төңірегіндегі салиқалы пікірлері мен
келісті бағалары бүгінде аса құнды. Бұл салада еңбек еткендердің
көпшілігінің ақылман ағасы, өнеге тұтар ұстазы деуге хақылымыз. Әдебиет
дамуының негізгі бір белгісі – проза ауқымының кеңеюі, оның ішінде роман
секілді күрделі жанрдың айқұлақтанып алға шығуы, көркем сөздің көшбасшысы
рөліне ие болуы дер едік. Олай дейтініміз халық өмірін, замана бағдарын,
уақыт тынысын, қоғамдағы әлеуметтік шындықты қыруар қырынан ұңғыл-шұңғылына
шейін ашып талдап, жинақтап, қорытындылап көрсетудегі ең мүмкіндігі мол
жанр роман екендігі түсінікті. Қазақ әдебиеттану ғылымына, оның ішінде
әсіресе әдебиет тарихына, роман жанрының тууы мен қалыптасу табиғатына
қомақты үлес қосып, білім-ғылымның шалқар мұхитына еркін құлаш ұрып,
көптеген айтулы, толымды еңбектер жазған Б. Шалабаев прозаның маңызды да
мәйекті мәселелеріне байланысты бірнеше монография, оқу құралдарын жазып,
ұрпақ үшін, қоғам үшін қомақты үлес қосты. Ондағы толымды да шұрайлы ойлары
қазір өрістей дамып, ғылыми арнаға айналуда. Ол дүниелердің қазақ әдебиеті
үшін жаңалық сипаты бар құбылыс екенін талай мақала рецензияларда орынды
аталды. Б. Шалабайұлының әдебиеттанушылық ерекшелігі – өзінің зерттеу
еңбектерінде аңызына түрен түспеген тың салаларды нақты дәйек-деректер
негізінде індете зерттеуге құмарлығы дер едік. Міне сондықтан оның
қаламынан туған дүниелерге ғылыми қауым да, шәкірттер әлемі де, әдебиетті
қызықтаушылар да әркез құлақ түріп отырады, әдебиетшінің жазып қалдырған
оқу құралдары бүгін де қалың көптің қолынан түспейтін орасан қажет
кітаптарға айналып отыр. Қазақ прозасының тарихи негізі неғұрлым айқын
болса, оның пайда болуы мен даму ерекшеліктері де солғұрлым көрнекті
болатыны мәлім. Бұл жағынан келгенде де әсіресе қазақ романын типологиялық
тұрғыда зерттеу арқылы жалпы роман жанрын зерттеудің теориясы мен
әдіснамалық негіздерін орнықтыра түсуге болады. Әсілі, қазақ романының
тарихилығын генезис, тұтастану мәселелерімен сабақтастыра зерттегенде ғана
оның пайда болуындағы алғышарттарды, әртүрлі тарихи-әлеуметтік жағдай мен
қоғамдық ортаға сай өмір сүру қалбын, оның жалпы типологиялық, поэтикалық
даму үрдісін ашып көрсетудің мүмкіндігі мол болмақ. Қазақ романының тууы
барысында ауыз әдебиеті дәстүрінің рөлі мен қызметі, Ыбырай мен Абай
прозалық шығармаларының жалпы көркемдік дәрежесі, ерекшеліктері мен
эпикалық сипаты туралы ғылыми пайымдаулар тағысын тағы әдеби теориялық
келелі мәселелер, қазақ әдебиетінің проза жанрлары және олардың басқа
халықтардың әдебиеттерімен байланыстары, ондағы мазмұн мен түрдің
сабақтастығы, өзара әсерлері, үндестік, ықпалдастық сарындары тұжырымдала
келе, біртіндеп қазақ романының творчестволық және профессионалдық даму
эволюциясына, қалыптасқан өзіндік дәстүрі мен мәдениетіне, шындықты
көркемдікпен бейнелеу құралдары жағынан ізденіс жемістерін тілге тиек етер
қазақ романтануына олжа салған әдебиеттануындағы сүбелі ғылыми еңбектерге
төрт монографияға және үш тұрақты оқу құралына (стабильные учебники)
ұласты: Из истории казахской дореволюционной прозы и романа –
Революцияға дейінгі қазақ прозасы мен романының тарихынан (1956), Очерки
истории казахской дореволюционной литературы (Проза, поэма, роман) –
Революцияға дейінгі қазақ әдебиеті тарихының очерктері (Проза, поэма,
роман) (1958), Казахская литература (Советский период) – Қазақ әдебиеті
(Совет дәуірі) (1965), История казахской прозы (Сюжет и характер) –
Қазақ прозасының тарихы (Сюжет және характер) (1968; 1975), Қазақ
романының тууы мен қалыптасу тарихы (1983; 1990). Бұл еңбектердің
әрқайсысы, тиісті тақырыптарды одан әрі тереңдететін ондаған мақалалар
тізбегіне ұласып жатады. Міне, осынау көктей шолып шыққан еңбектерді төл
әдебиеттану ғылымының проза жанрларын жаңа сапалық биікке көтерген толымды
дүниелер деп сеніммен айта аламыз. Бұл еңбектері арқылы Б.
Шалабаев өзін қазақтың рухани әлемін кешенді қалпында терең білетін,
философиялық біліктілігі кемел, гуманитарлық ғылым салаларына мейлінше
жүйрік, әдіснамалық және теориялық пайымы ғылыми ойдың ең озық
жетістіктерін тұғыр еткен, кең қарымды ғалым-зерттеуші ретінде таныта
білді. Көрнекті ғалым ретінде профессор Б. Шалабаев жеке мақала,
монография, оқулықтар жазумен шектеліп қалмай, Қазақ әдебиетінің тарихы
(1948, 1960, 1967), Қазақ совет әдебиеті тарихының очерктері (1949),
Социалистік реализм туы астында (1960), Қазақ әдебиеті туралы мақалалар
жинағы (1957) секілді академиялық еңбектерді жазуға араласып отырды, ол
басылымдарының сапалы шығуына көп еңбек сіңірді. Әдебиетшінің бірсыпыра
сыни мақалалары ақын-жазушылардың шығармашылығына арналса, бір тобы
жекелеген шығармалардың көркемдік-идеялық табыстарын сөз етеді. Сыншының
бұл публицистикаларында бірден-ақ жарық әлем, қоршаған орта, әр буын
ұрпақтан үйренгенін, түйгені мен санаға тоқығанын басым түрде атайды. Және
де осы игілікті ұлағаттап тағзым ету дәстүрін бүгінгі және келешек қауымның
көкірек көзі ояу ұл, қызына өнеге ұстамы етіп, таным үлгісіне жоралғы
қалдыру. Ғалымның талдаулары мен ғылыми тұжырымдары, түйінді ой-пікірлері –
кеңестік әдебиет тарихының өсіп-өркендеуін көрсетер дүние.
Профессор Б. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz