Қазақ әдебиетінің тарихын жасау мәселелері мақаласындағы Қазақ халқының мәдениет тарихында әдебиеттану ғылымының тарихы әзір қысқа
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ әдебиеті
кафедрасында орындалды
ӘОЖ 82.09: 821.512.122
Қолжазба құқығында
ҚАЖЫБАЙ АЯН ТӨЛЕГЕНҰЛЫ
БЕЛГІБАЙ ШАЛАБАЕВТЫҢ ҒЫЛЫМИ-СЫН, ӘДЕБИ-АУДАРМА ЕҢБЕКТЕРІ
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация жұмысы
Ғылыми жетекші: филол.ғ.д., профессор,
ҚР ҰҒА-ның академигі Р.Н.Нұрғали
Қазақстан Республикасы
Астана, 2009
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Б.ШАЛАБАЕВТЫҢ ӘДЕБИЕТТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕКТЕРІ МЕН
ӘДЕБИ-СЫН, ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ІЗДЕНІСТЕРІНІҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ
НЕГІЗГІ АРНАЛАРЫ
2. Б.ШАЛАБАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПЛАТФОРМАСЫ (ӘДЕБИ-ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ
ЖӘНЕ КӨРКЕМ АУДАРМАДАҒЫ ОРНЫ)
ҚОРЫТЫНДЫ
ДЕРЕК КӨЗДЕРІ
ҚОСЫМША КӨРСЕТКІШТЕР
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырбының өзектілігі мен зәрулігі. Қазақтың – елі – алаш,
керегесі – ағаш азаттықтың еңсесі көтеріліп, төл тарихымызды тереңдеп
танып зерделеуге, ақтаңдақтарымыздың көмбесін ашуға мемлекет тарапынан
пәрменді қолғабыс пен мол мүмкіндіктер жасалынып отыр. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа арналған Жолдауында
мәдени-тарихи мұраны сақтауға, зерттеуге, оларды игеріп, кеңінен танытуға
айрықша мән берілген. Елбасы Мәдени мұра бағдарламасында: ...ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманаттау басты мақсат екендігіне ерекше ден қоюмен қатар [1], тағы бірде:
Алдағы міндет ұлт мәдениетінің ұлы тұлғасын кезендік бұрылыстарда тарих
сахнасына шығара білуде болса керек. Мұндайда әрі кең, әрі жүрдек
бүгінгі күннің даңғылымен жүру үшін байырғы тәсіл жарамсыз болмақ.
Былайша айтқанда, өткенге мойын бұрамын деп болашағыңнан айырылып қалуың
кәдік [2, 5] – деп айқын мақсат, ортақ міндет қойған болатын. Бұл
тұжырымдар бүгінгі таңда елімізде мәдени мұраны зерделеп, зерттеуге, жаңаша
танып-білуге қаншалықты маңыз беріліп отырғанын да айғақтайды.
Олай болса, кеңестік замандағы тарихта, әдебиет пен өнерде бүркемеленген
шындықтың пердесін ашып, өз кезінде зерттелмей, зерделенбей, танылмай
келген мәдени байлықтарымызды заманымыздың даму үрдісіне сәйкес бағалау
– тарихи, ғылыми, әдеби, мәдени
жағынан ойластырсақ, ауадай қажетті міндет.
Халқымыздың көне дәуірден бастау алатын мәдениетінің алтын арқауын жаңа
заманның талап тілектеріне сай қайта түлету – тәуелсіздік пен егемендіктің
ғибратты тағылымын танытса керек. Бұл ретте әр мемлекет пен қоғамның даму
дәрежесін айқындайтын өлшемдер болатыны аян. Соның бір белгісі ғылым-
білімнің қанат жаюы. Ғылым дегеніміз белгілі бір құбылыстың айнымас
ақиқатын танып, оның төл заңдылықтарын саралау, сөйтіп әлгі құбылыс туралы
жинақтаған объективті білімді теориялық жүйеге түсіру. Мұнан әрі, ғылымның
қоғамдық өмірдегі қайырым-шапағаты басталады, яғни ғылым қоғам өміріндегі
аса мәнді әлеуметтік институтқа айналып, адамдардың таным өресін жаңа
сапалық деңгейге көтеруге ықпал етеді. Ал сол ғылым атаулысының жүзеге
асуына негіз болатын білім беру жүйесінің ұзын-сонар тарихында өзінің құнын
жоймай келе жатқан бір ұстаным бар. Ол – қоғамды жаңғыртуға бағытталған кез
келген жасампаздық идея сол қоғамның сұранымына сай болуы керек. Егер білім
атаулының табан тірері ғылыми таным екенін мойындасақ, онда білім мазмұны
және объективті ғылыми таным мәселесі қашанда өзекті проблемалардың бірі
болып отыруға тиіс. Демек, ғылыми жаңалық қашанда білім мазмұнын жаңғыртып
отыруы қажет деген сөз. Бұл мәселе, қазіргідей әлемдік ілкімді даму мен
аралас-құраластың (коммуникация) бел алған заманында, дүние дидарындағы
шұғыл өзгерістер кезеңінде айрықша маңызды сипат алып отыр. Осыған
байланысты, әлемдік өркениеттің жетістіктерімен санаса отырып, нақтылы
қоғам мен ұлт мүддесіне бейімделген білім жүйесін қалыптастыру мәселесі
әлемдік білім процесінің маңызды факторы болып, болашақтан үміті бар кез
келген қоғамның да, ұлттың да киелі міндетіне айналуда.
Ұзын-сонар дәлелдеуді қажет етпейтін аксиомалар аз емес. Солардың бірі
қоғамдық прогрестегі ғылымның құдіреті мен пайдасына келіп тірелетініне
ешкім дауласа қоймас. Ғылымды оңтайлы ерттеген елдер көш ілгері кетіп
қалды. Барша әлем жаһандану процесіне аяқ басып, одан сырт қалмаған білім
және ғылым саласы да замана ағымына қарай бейімделуде. Білім беру
кеңістігінде аймақтық және ұлттық білім беру жүйесіне жалпы әлемдік
үрдістердің пәрменді ықпалы байқалады. Білім беру процесінің
интеграциялануы және интернационализациялануы әлемдегі білім беру жүйесі
қауымдастығының дамуына үлкен әсерін тигізеді, ұлттың зерделі және рухани
тұтастығын қалыптастырады. Бұл тұтастықтың мақсаты озық дәстүрлер мен
классикалық жоғары мектептің беріктілігін сақтап, жаңа, тың сипаттағы
болашағы зор үрдістерді жедел қабылдау екені мәлім.
Арғы-бергі тарихқа үңіліп қарасақ, бұлан-талан бір бұлағайы мол білім
беру мен оны игеру саласы еш уақытта өзімен-өзі томаға-тұйық дәурен
сүрмегенін аңғарамыз. Білім берудің тарихи шежіресіндегі айшықты өшпес ізін
қалдырған байырғы заман стоиктері Сенека мен Цицерон бастаған, Жан Жак
Руссо мен Иоган Песталоций жалғаған, одан берідегі А.С.Макаренко мен Фрэн
қолдаған білім хақында айнымай келе жатқан алдыңғы толқын заңғарлары
арасындағы рухани сабақтастықтың алтын көпірі іспеттес үйлесімді үндестік
тауып, бүгінге ұласқан үздіксіз білім концепциясының тұғырлы ғылыми
ұстанымы осы. Орыстың әйгілі педагогы К.Д.Ушинскийдің мына бір пікіріне
назар аударсақ, Барша еуропалық халықтардың педагогикалық қалыптарында
(форма) ұқсастық болғанымен, олардың әр қайсысының төл ерекшелігі, ұлттық
тәрбие жүйесі һәм әлемі бар, өзіндік ерекше мақсаты және сол мақсатқа
жететін өзгеше тетіктері қалыптасқан. Халықтың тарихын, мінез-құлқын
тәрбиенің бағыт-бағдарын белгілейді. Сондықтан, оқу-тәрбие жұмыстарында
көзсіз еліктеудің, әлеуметтік мимикрияның, жалаң көшірген бағыт-бағдардың,
мазмұнның, қалыптың және әдістердің қай-қайсысы да оң нәтиже бермейді.
Халықтық атаулы әрбір тәрбие жүйесіндегі тәрбие идеясының негізгі тіні болу
керек. Әдетте біткен іске сыншы көпті негізге алып, кеңес заманындағы
білім беру саласындағы қайсібір оғаш, келеңсіз, сұрқиялы тұстарын іздеп ай-
қап! дейтін көне таптаурынға біле тұра барғымыз келмейді. Дегенмен,
айтпаса сөздің атасы өледі, демекші өкініштісі, қазақ қоғамының білім
жүйесінде ұзақ уақыт бойы осынау ұстанымға табан тіреудің мүмкіндігі болмай
келді. Қоғамның сұранымына сай, ұлттың мақсат-мүддесіне үндес білім
жүйесіне ден қоюға жат жұрттың отаршылдық өктемдігі мұрша бермеді. Әсіресе,
кеңес дәуірінде білімге деген мемлекеттік монополия, шектен тыс
орталықтандыру, әсіресе декларацияшылдық, қасаң идеологияшылдық бел алып,
авторитарлы-әміршіл педагогика үстемдік құрды. Мұның нәтижесі қазақ сияқты
бұратана атанған халықтар үшін келімсектер тарапынан саяси репрессия мен
әлеуметтік зорлыққа қарағанда анағұрлым зиянды болды. Қазақ ұлты санаулы
уақыт аясында өзінің ұлттық болмысын көмескілеп үлгерді. Бұл ахуалды
қазіргі әлемдік кірігулердің етек алуы, Қазақстанның әлемдік аралас-
құраласқа (коммуникация) еркін түсе бастауы одан әрі меңдетіп бара жатқан
сияқты. Бұрын қазақ қоғамы ұлтшылдық деген желеудің зардабын тартса, енді
ұлтсыздық дерті жайлап барады. Мұндай үрдісті жалғыз қазақ жұрты емес,
әлемдегі ең бір іргелі деген ұлттық мемлекеттердің қай-қайсысы да терең
сезініп, дүниежүзілік жойқын кірігу барысында өздерінің бет-бейнесін сақтап
қалу үшін алуан арналы, сан салалы тетікті қорғаныс әрекеттерін жасауда.
Адамзаттық прогреспен шендесіп жатқан мұндай проблема үстемдік құрған
заманда қайдағы бір ұлттық томаға-тұйықтық туралы ойлаудың өзі күлкілі.
Жаһандану кезеңінде ұлттық томаға-тұйықтық жайлы қауесетке не ақымақ
иланады, не қара басын күйттеген дүбара үреймен қарағансып байбалам салады,
не шығыстық даналық пен батыстық прагматизмнің тоғысқан жеріне айналған
Орталық Азияның кіндік тұтқасы Қазақстанды геосаяси тобырлар мекеніне
айналдырғысы келген қара ниеттілер ғана алаңдағансуы кәдік. Бұл ретте,
халқымыз бастан кешкен тарихи қиянаттар мен тауқыметтердің зардабы мен
салдарын терең сезіне отырып, тура мағынасында, ұлттың мәдени-рухани болмыс
бітімін қалпына келтіру, демек рестоврациялау ісіне айрықша мән берілсе
керек.
Заманның даму, өсіп-өрбу барысында қоғамдық сана, ғылым, көркемөнер,
әдебиет – барлығы да бір-бірінен аса ажырамай, әрқайсысы қоғамның
экономикалық-материалдық жағдайына орай дамитындығы белгілі. Сондықтан да
көркемөнердің барлық саласы қоғамнан тыс өмір сүре алмайтындығы дәлелденген
шындық. Және де мәдениет те, ғылым да бір мезетте пайда болып,
қалыптаспағандығы айдан анық.
Олай болса, өнерді танып-білуге қызмет ететін ғылымдардың бірі ретіндегі
филологияның пайда болуы жазу мәдениетінің едәуір өркен жайған кезеңімен
орайлас келетіні мәлім. Ғылыми деректерге сүйенер болсақ, Таяу Шығыстың аса
жоғары дамыған ежелгі мәдениетінде филологияның белгісі де жоқ болса, орта
ғасырлардағы Батыс Еуропада филология еншісіне болар-болмас қана орын тиеді
екен. Ал филологияның отаны болып табылатын ежелгі Үндістан мен Грекияда
филология сөз бен сөйлеудің, сөз бен ойлаудың ара қатынасын гносеологиялық
тұрғыдан қарастыратын үрдіс ретінде дүниеге келіп, қалыптаса бастағаны
белгілі. Сол себепті да кейінірек пайда болған философиялық дерексіздік пен
филологиялық нақтылық арасындағы қарама-қайшылықтарға қарамастан, әу баста
философия мен филология біртұтас дүниенің екі бетіндей болып көрініуі
кездейсоқтық емес еді. Зер сала үңілер болсақ, филологияның шын мәніндегі
өрлеуі гносеологиялық ойлар дамуының ұлы дәуірлерімен ұдайы орайлас келіп
отыратынын аңдауымызға болады. Мәселен, эллинизм дәуірінде (б.д.д. 330–23
ж.ж.) грек философы Аристотельдің Поэтика еңбегінен [3] бастау алған
әдеби-эстетикалық ой-пікірлердің өсіп-өрбу, өрістеу тарихы ерекше. Одан
бері орта ғасырлар эстетикасы Әбу-Насыр әл-Фараби трактаттарындағы [4];
Еуропада XVII–XVIII ғасырларда эстетикалық көзқарастар Р.Декарттың [5],
Г.Э.Лессингтің [6], Г.В.Гегельдің [7] айтулы еңбектеріндегі; ХІХ ғасырдағы
И.Кант [8], В.Г.Белинский [9] секілді т.б. тұлғалардың әдеби, сыни,
философиялық мұраларындағы эстетикалық болжамдар мен тұжырымдар әдебиеттану
ғылымының ежелгі іргетасы болып танылды.
Осы орайда айта кеткен орынды, адам болмысын қандай да бір дәуірдегі
адам ойының мәдениет жәдігері болып табылатын көркем мәтін арқылы
қарастыруға негізделген филологияның өзі жеке ғылым ретінде ХІХ ғасырда
ғана қалыптасқанын ескерсек, қазақ филологиясының ғылым ретінде шаңырақ
көтерген уақытын өткен ХХ ғасырдың бастапқы жылдарына телісек те, ғылыми
филология көшінен кенже қала қоймасымыз анық. Әдеби-теориялық мәселелердің
таза ұлттық негізде дами түскен кезеңі ХІХ ғасыр болды. Әрине, сонау орта
ғасырдан бері қарай, қазақ әдебиеттануының әдебиет қисыны жөнінде мүлде еш
нәрсе болмады деген ұғым тумаса керек. Осынау мол таным мен ХІХ ғасырда
қазақтың рухани болмысында елеулі із қалдырған Ш.Уәлиханов [10],
Ы.Алтынсарин [11], А.Құнанбаев [12] сынды біртуар дарындардың ой-
толғамдарынан нәр алған ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары да өздерінің
әдеби-сыншылық, философиялық көзқарастарын қалыптастырып, үнемі даму
үрдісіне бет түзегендігі ақиқат еді.
Әдеби өркендеудегі тарихи сабақтастық тұрғысынан зер салсақ, әдебиеттану
ғылымының дамуына зор үлес қосқан Ә.Бөкейханов [13], А.Байтұрсынов [14],
Қ.Жұбанов [15], М.Дулатов [16], Ж.Аймауытов [17], М.Жұмабаев [18],
Х.Досмұхамедов [19] секілді ұлт зиялылары еңбектерінің маңызы зор. Олар
кеңестік заманда өзінің тиісті бағасын ала алмаса, бүгінгі таңда аты
аталған дара тұлғалардың әдеби мұраларының мәні мен маңызы қайта қаралып,
ел игілігіне жаратылып, шығармалары әдебиетіміздің алтын қорына енгізілді.
Алайда, мәдениет те, ғылым да бір сәтте пайда бола қалмайтыны анық. Олай
болса, қазақ филологиясының түп-тамыры да әріден бастау алатыны хақ. Қазақ
әдеби пікірлерінің тамыры тарихтың тереңінде, халықтық эстетикаға
негізделінген ауыз әдебиетінде жатыр. Еуразияның қақ ортасында сұлу
табиғаттың аясында кең сахарада көшіп-қонып еркін тіршілік жасаған қазақ
халқының өмірі өнермен өрнектеліп, ән-жырмен сүйемелденген. Табиғатынан
сыншыл, оның үстіне сөзді пір тұтып, құдіретіне табынған қазақ халқының аса
бай ауыз әдебиеті ұлттық эстетикалық талғамының жоғарылығын көрсетеді.
Көшпелілер мәдениетінің негізін құрайтын қазақтың ауыз әдебиетінде халықтық
эстетикаға сүйенген көркем көріністер, классикалық образдар, терең
толғаныстар өмірге келді. Қыз Жібек жырындағы көштің суреттелуі,
Қобыланды батырдағы Тайбурылдың шабысы, мақал-мәтелдер, шешендік сөздер
әлемдік әдебиеттің үздік үлгілері қатарында. Сөйтіп, халықтық эстетиканың
тікелей әсерімен қазақ ауыз әдебиетінде көркемдік, идеялық салалары жоғары
классикалық туындылар туындап, тарихтың тұңғиығынан мәңгілікке жол тартты;
ғасырлар сынынан өтіп, бүгінгі күнге жетті.
Дәстүрлі қазақ әдебиетінің дамуында ауыз әдебиетінің үрдісі басым болды.
Қазақ хандығы тұсындағы әдебиетте жыраулық дәстүр басым болса, кейіннен
ақындық өнер өріс алды. Киносы, театры болмаған қазақ даласында он
тоғызыншы ғасырда сал серілер шыға бастады. Ақын-жыраулар, сал-серілер өз
өлеңдерін, өнерлерін халық алдында орындап, олардың сынынан өтіп отырды.
Халық өзіне ұнаған өлең-жырларды сол заматта жаттап алып, ауыздан ауызға
тарап жатты. Халықтың мұң-мұқтажын жырлап, мүддесін қорғаған Асан қайғы,
Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар сияқты
жыраулардың саф алтындай таза, өміршең өлең-толғаулары халықтың, уақыттың
тезінен өтіп, әдебиетіміздің асыл қазынасына айналып отыр.
Әдеби ой пікірлер жазба әдебиеттің, ғылымның дамуымен тікелей
байланысты. Орта ғасырларда қазақ жерінде Фараб, Баласұғын, Иассы, Сайрам,
Сауран, Сығанақ сияқты гүлденген ғылым, мәдениет ошақтары болған. Осы
қалалардан ондаған ғалымдардың шығып, әлемдік ғылымға үлес қосқандығы
белгілі болып отыр. Әдебиеттің халықтық үлгілерінде кездесетін эстетикалық
ойларды есептемегеннің өзінде, хатқа түскен, филологиялық сипаты айқын,
тамыры қазақ топырағына тартатын еңбектер де жетерлік. Нақты деректерге
жүгінер болсақ, әлем тарихындағы ұлы философтардың бірі Әбу Насыр әл-
Фарабидің (870–950 ж.ж.) бірыңғай әдебиет мәселелеріне арналған Өлең
ырғағы туралы, Ырғақ пен өлең туралы сөз, Поэзия өнерінің негіздері
туралы трактат, Өлең кітабы және адамның санасы мен сезімін, ішкі
психологиялық тебіреністер арқылы үлкен идеяға бастайтын өресі заңғар өнер
құдіреттің табиғатын паш етер Әлеуметтік-этикалық трактаттар [4] атты
шығармалары филология ғылымының қазақ танымы үшін жаңа нәрсе болмағанын
айғақтаса керек. Ол аз болса, әл-Фараби өзінің Аристотель еңбектеріне
түсіндірме [4] деген еңбегінде Аристотельдің әйгілі Поэтикасына,
Риторикасына, Софистикасына талдау жасайды.
Ал еуропалық филология тарихында сөздіктер жасау ісі XVI ғасырдың орта
шенінен бастау алса, түркі тілдерінің алғашқы ғылыми грамматикасы болып
табылатын Махмұд Қашқаридың әйгілі Түркі сөздерінің жинағы (Диуани лұғат
ат-түрк) [20] атты еңбегі ХІ ғасырдың еншісінде. ХІ ғасырда өмір сүрген
Махмұд Қашқари түркі тілінің грамматикасынан ғылыми жүйесін жасаған тұңғыш
филолог ғалымдарының бірі екені мәлім. Оның Түркі тілдерінің жинағы атты
зерттеуі тек түсіндірме сөздік қана емес, ол ежелгі түркі тілдері мен ауыз
әдебиетін зерттеп, танып-білу үшін аса қажетті, теңдесі жоқ ғылыми еңбек
болып табылады (Н.Келімбетов). Ал, Х–ХІІ ғасырларда дамудың тарихи
сабақтастығы принципі негізінде өркен жайған ертедегі түркі жазба әдебиеті
әрі философиялық, моральдық-этикалық трактат, әрі дидактикалық дастан болып
танылатын ғажайып шығармаларды туғызды. Бұған Ж.Баласағұнидің Құдатғу
біліг, А.Иүгінекидің Ақиқат сыйы, Қ.А.Яссауидің Диуани хикмет,
С.Бақырғанидің Бақырғани кітабы дәлел бола алады десек, аталған
шығармаларды философиялық-дидактикалық поэзияның озық үлгілері тұрғысынан
ғана емес, ұлттық әдебиеттану ғылымының арғы бастауларына белгілі бір
дәрежеде қатысы бар мұра деп бағалауымыз керек. Олар ертедегі түріктердің
мәдениетінде әдебиеттің қоғамдық мәнінің өсе түсуіне, жазба әдебиет пен
фольклордың бір-бірін толықтыра отырып дамуына, жанрлық, тақырыптық,
сюжеттік және өлең құрылысы жағынан жетілуіне ықпал жасады. Қашқаридың
замандасы Жүсіп Баласағұнидың Құтты білігіндегі (Құдатғу біліг) [21]
шешендік өнер, ақын, оның өнерпаздық тұлғасы туралы, поэзия мен поэзияны
жасаушы өнер иелеріне әл-Фарабиден кейінгі теориялық негізде қойылатын
талаптар еді. ХІІІ–ХІV ғасырлардың еншісіндегі Қыпшақ тілінің сөздігі
(Кодекс куманикус) аталатын еңбектерді қазақ филологиясының қасиетті
іргетасы деуге болады. ХІІІ–ХV ғасырлардағы жиырмадан астам жазба нұсқалар,
Н.Рабғузидің Қисса сүл әнбия еңбегі тұтас бір дәуір әдебиетінің
хрестоматиялары, құнды әдеби мұралар ретінде танылса, түркі тілдерін
үйренуге арналған құралдарды, сөздіктер, жылнамалар мен тарихи шежірелерді
ғылыми-зерттеушілік көзқарастың алғашқы қадамдары ретінде бағалауымыз
керек. З.Бабырдың Бабырнамесі мен Аруз туралы трактаты әдеби-теориялық
бағыттағы ізденістердің жалғасын тауып жатқанын дәлелдеді. Ғылым, өнер,
мәдениет, тіл мен әдебиет өркендеген бұл ғасырларда әдебиетті ғылыми
тұрғыда тану ісі қолға алынып, әдеби-теориялық, сыншылдық-эстетикалық,
ғылыми-зерттеушілік ой-пікір дәуір талабына сай көрініс таба бастағанын
байқаймыз.
Әдебиеттану – көркем әдебиеттің тууын, ерекшеліктерін, қоғамдық
байланыстарын, тарихи дамуын, құрылымы мен функциясын, көркемдік
сипаттарын, жекеленген және жалпылама заңдылықтарының бәрін қамти
зерттейтін ғылым саласы. Әдебиеттану ғылымы бір-бірімен өзара байланысты
ғылым салалары: әдебиет теориясы, әдебиет сыны, әдебиет тарихы
методологиясы жиынтығынан тұрады. Қазақ әдебиеттану ғылымының іргелі
салаларының әрқайсысын жеке ғылым саласы ретіндегі қалыптасу жолдарын
қарастыру бүгінгі ғылым алдындағы өзекті міндет.
Қазақ әдебиеттану ғылымының бастау арналары жалпы адамзаттық өркениет
жетістіктерімен тамырлас. Қазақтардың көне ата-бабаларының рухани мұрасы
ежелгі түркілік мәдениеттен тарату ғылымда мойындалған шындық. Яғни, ежелгі
түркі дәуіріндегі өркениет мұраларындағы ой-тұжырымдары бастау ретінде
қарастыруға толық негіз бар.
Адамзат баласының тарихи көш-керуенінде, өзіндік – болмыс бітімі,
төлтума мәдениетімен ғұмыр кешкен түркілер дүниесі, оның ішінде қазақ
ұлтының өкілдері өзінің руханият мұрасы, нақтылай айтсақ, әдебиеттану
ғылымындағы алғашқы ой-пікірлері мен толғаныс-тұжырымдары сонау ерте
дәуерде-ақ білдірген. Ұлттық әдебиеттану ілімінің бастауларын әдебиет
зерттеушілері бүгінде Орхон-Енисей ескерткіштерінен бері тартып жүр.
VIII ғасырда түркі қағанаты ыдырағаннан соң, Қазақстан мен Орта Азияда
ислам дінінің тарала бастауы, мешіттердің көптеп салынуы, медреселер мен
мектептер ашылуы діндар, ғұлама білім иелерінің, оқымыстылардың көптеп
жиналуына себеп болғаны белгілі. ІХ ғасырдың соңына таман Қазақстан жері
мен Орта Азияда араб мәдениетінің белең алуы нәтижесінде туған араб
мәдениеті мен әдебиеті жалпы түркілік ілім-білімнің негізін құрады. Бұл
ретте әдебиетші ғалым Ж.Смағұлов, Кешегі түркі тілдес тайпалардан шыққан
М.Хорезми, Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Райхан Бируни, Әбуғали ибн Сина,
Фирдоуси, Рабғузи, М.Қашқари, Қ.А.Яссауи, О.Хаиям, Ж.Баласағұни, А.Жаухари,
Ысқақ әл Фараби, Жанақ әл Қимақи сияқты даналардың өнер иелерінің, ғылым
қайраткерлерінің көркем шығармалары мен ғылыми зерттеу еңбектерінің
әдебиеттану ғылымының қалыптасу тарихына тікелей қарым-қатысы бар. Бұл
ғұлама ғалымдардың еңбектерінен ... Х–ХІІ ғасырлардағы түркі халықтарына
тән ортақ мұра болып саналатын көркем әдебиеттің өркендеуіне орай туындаған
сыншылдық-эстетикалық, ғылыми-зерттеушілік, әдеби-теориялық ой-пікірдің
ғылыми ояну дәуірін көреміз. VI–IX ғасырлардағы көне әдебиет мұралар болып
табылатын Орхон-Енисей жазба ескерткіштерін, Қорқыт ата кітабы мен
Оғызнаменің әдеби тілде хатқа түсуін, жалпы түріктік әдеби-теориялық,
ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің негізін қалаған Әбу Насыр әл-Фарабидің
еңбектерін сол кездегі түркі тайпаларынан шыққан халықтардың әдебиеттану
ғылымының бастауы, әдебиетті ғылыми тұрғыда тану жолындағы жұмыстардың ең
алғашқы баспалдақтары деп санаған дұрыс дейді.
Ұлы Аристотельді өзіне ұстаз тұтқан ғұлама әл-Фараби еңбектері әлемдік
өркениеттің түркі жұрты арасындағы алтын көпір болса, ұлы ғалымның өнер
және оның түрлері, сөз өнерінің ерекшелігі, поэзия жанрының болмысы,
творчестволық тұлғалардың сапалық ерекшелігі, образ турасындағы, көркемдік
тәсілдер жайлы ғылыми пікірлері күні бүгінге дейін мәнін жоймаған
құндылықтар. Оның еңбектері сан қырлы тұрғыдан тереңдетіліп, тамырланып
күні бүгінге дейін зерттеушілерге жалғасқан. Ең құнды пікірі шығармашылық
тұлға жайындағы пікірлері мен ақындық шеберліктің қалыптасу жолдарын
көрсетуі. Өнердің не екендігімен, өнер атаулының жалпы сипаты, өзіне тән
ерекшеліктерін тұжырымдау да әл-Фарабиден бастау алады. Онда әдебиеттің сөз
өнері екендігі, оның өзінің поэзия мен прозаға бөлінетіндігі, ауызекі тілде
қолданатын риторика әңгіме түрінде алынатындығы, т.б. көл-көсір көркем
дүниелер тұжырымдалған.
Әл-Фараби Әлеуметтік-этикалық трактаттар атты еңбегінде Білім мен
әрекет тән болған-ақырына дейін жеткізліп аяқтаушы әрекет. Егер бұл
нәрселерді білудің қасында әрекет болмаса, онда ол білімде негіз жоқ,
мақсат жоқ. Ал ақыл-парасаттың білім бар да, әрекет жоқ болатын түрі тек
білімде ғана ақырына дейін жеткізіліп аяқталады. Осы екі түрдің әрбіреуі
қайсыбір өнерлерді қамтиды [4, 33], – деп өнердің пайда болу төркіні
адамның ақыл-парасаты және білімінен шығатынын пайымдаса, А.Байтұрсынов
Әдебиет танытқыш еңбегінде: Біздің анық көріп, сезіп, біліп тұрған
айналамыздағы нәрселердің бәрі не табиғат ісінен шыққан жаратынды нәрсе. Не
адам ісінен шыққан жасалынды нәрсе. Табиғат ісінен шыққан жаратынды
нәрселердің бәрі табиғат дүниесі болады, адам ісінен шыққан жасалынды
нәрселердің бәрі өнер дүниесі болады. Өйткені, жасалынды нәрселердің
істеліп шығуына адам ақылы, әдіс-амалы, шеберлігі, өнер күші кіріскен [14,
137] – деп табиғаттан адам ақыл, әдіс-амалы, шеберлігі нәтижесінде алынған
нәрселер негізінде өнер пайда болатынын айтады.
Әл-Фараби ғылыми трактаттарында жалпы әлемдік ғылымның жетістігін
пайдаланғаны анық, А.Байтұрсынов ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ әдебиеті
ғылымының іргесін қалаушы болды.
Әл-Фараби ...ал білім мен әрекет тән болатын ақыл-парасаттың түрі басқа
да өнерлерге ие болады. Бұл өнерлердің де екі түрі болады. Мұның бірінші
түрі арқылы біз тек ғылыммен ғана танысамыз. Екінші түрі арқылы біз не
істеуге болатынын және соны істеуге қабілетіміздің бары-жоғын білеміз [4,
34] деп, адам ақыл-парасатының өнердің сан түрін дүниеге әкелуі ғылымды
қабылдауы нәтижесінен шығатын қорытынды екенін танытады. Ал А.Байтұрсыновта
Өнер түрлі болады. Біреулер үй салады, арық қазады, етік тігеді, арба
істейді, киіз басады, ыдыс істейді. Біреулер көрікті мешіт, көрнекті там,
көркем сурет салады. Әдемі ән, әсерлі күй, ажарлы сөз шығарады. Алдыңғы
өнер мен соңғы шыққан өнердің арасында айырма бар. Алдыңғы өнерден шыққан
нәрселер күн көру ісіне керек шаруа керек-жарақтары. Екінші өнерден шыққан
нәрселер-жылуынан гөрі сұлу болу керек. Көзделінген көзге көркем, көңілге
жағымды болып істелген нәрселер. Алдыңғы нәрселер адамның мақұлықтық жан
сақтау керегінен шыққан нәрселер, соңғы нәрселер жан қоштау керегінен
шыққан нәрселер [14, 137] – деген ойларынан әл-Фараби жалпылыққа
негіздеген өнер түрлерін А.Байтұрсынов нақтылыққа демек адамның ақыл-
парасатынан шыққан нәрселердің бәрі көз қуандыратындай әдемі, сұлу көркем
болатынын, күн көру ісіне байланысты мақұлықтық жан сақтау керегінен
шыққан нәрселер болатынын айтады.
Шығыстың Аристотелі атанған әл-Фараби мен қазақ әдебиеттану ғылымының
негізін салушы А.Байтұрсыновтың еңбектерінен рухани сабақтастықты
іздегенде, ұлт ұстазының Ұлы ұстаз әл-Фарабидың түркі әлемінің тарихында
даналық жолын жалғастырушы екенін көреміз.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ әдебиетін зерттеу көбіне әдеби үлгілерді
жинау, шолу, таныстыру мақсатында жүргізілді. Бұл ретте әйгілі
ориенталистер В.В.Радловтың, Г.Н.Потаниннің, К.Н.Березиннің, Н.Пантусовтың,
П.М.Мелиоранскийдің, П.И.Ильминскийдің, А.В.Васильевтің, А.Е.Алекторовтың,
Ә.В.Диваевтың еңбектерін атап өткен ләзім.
ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихында елеулі оқиғалар орын алғандығы
барша әдебиетші қауымға белгілі жәйт. Қазан төңкерісінен кейін бүкіл қоғам
жаңа заман күйбеңімен қалайша тірлік етсе, әдебиет пен өнер де сондай күй
кешті. Ғасыр басындағы ғылыми зерттеушілік пікірлер саласындағы ізденістер
әдеби мұраларды жинау және әдебиет тарихын жасауға ұмтылу мен қисындық ой-
тұжырымдар сол ғасыр ұсынған талап-тілектермен бетпе-бет келді. Қазақ
баспасөзінің тууы, ұлттық публицистиканың дамуына ықпал етті. Жазба әдебиет
дамып, жанр түрлері көбейе бастады. Айқап, Абай журналдары мен Қазақ
газеті жариялаған мақалалар әдеби ой-пікірді молайта түсті. Осы ғасыр
басында әдебиетке келген қазақ ақын-жазушыларының үлкен шоғыры ел мақсаты
үшін ағартушылық салада еңбектеніп, түрлі ғылым салаларына арналған мектеп
оқулықтарын, алғашқы зерттеулерді жазды. Қазақ халқы арасынан ақын-
жазушылар, мәдениет және қоғам қайраткерлері: Ш.Бөкеев, С.Дөнентаев,
С.Көбеев, М.Қалтаев, Б.Қаратаев, Ғ.Қарашев, С.Торайғыров, М.Ж.Көпеев,
Шәкәрім, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев,
С.Сейфуллин, Қ.Кемеңгеров, Жанша және Халел Досмұхамедовтар, С.Сәдуақасов
т.б. шықты. Атап айтқанда, А.Байтұрсыновтың Білім жарысы, Білім жарысы
хақында, Ә.Бөкейхановтың Роман бәйгесі, А.Арысұлының Роман не нәрсе?,
М.Сералиннің Роман жарысы туралы атты мақалаларда ғылыми пікірлердің
өнер, әдебиет, роман, поэма, мысал, драма т.б. туралы ұғымдарды меңгеруіне
қарағанда, олардың көркем әдебиетте көрініс табуы мен ғылыми сипатта сөз
болуы тығыз байланыстылықта жүргенін байқаймыз. Бұл ұлттық әдебиеттанудағы
әдебиет теориясының, сынының туу дәуіріндегі аса маңызды кезеңі болды.
ХХ ғасырдың бас кезінде С.Торайғыров газет, журнал беттеріне шыққан
мақалаларымен қазақ әдебиеттану саласының қалыптасуына түрткі болды. 1913
жылы Айқап журналының № 18 санында ол туралы Сұлтанмахмұт – қазақтың
бұқарашыл жазушыларының ішіндегі әдебиет теориясы мәселелерін қозғаған
тұңғышы деп жазылды. Ақын осы жылы Қазақ тіліндегі өлең кітаптары
жайынан атты мақала жариялап, қазақ қоғамының тарихында кеңінен жайылған
қисса, жырларға баға бере келіп, жаңа бағыттағы қиссалардың шата тілді
болып бара жатқанына наразылық білдіреді. Кейін А.Байтұрсыновтың да төл
әдебиеттануымыздың негізін салуы да осындай жан айқайынан еді.
Бүгінгі қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясына талғамды пікір
ретінде А.Арысұлының Роман не нәрсе? мақаласындағы романның шығу тарихы,
ұлттық сипаттағы осы жанрдың алғашқы үлгілері туралы қозғаған ойы таза
теориялық тұрғыдағы зерттеу еңбектің басы болып көрінді.
1918 жылы баспасөз бетінде жарияланған Ж.Аймауытовтың Әдебиет атты
мақаласынан әдебиет теориясын жетік білетін зерттеушінің еңбегі екені
бірден байқалды. Екі бөлімнен тұратын мақалада автордың таным-талғамы осы
күнгі талаптарға жауап бере алатындай деңгейде еді. Ал 1925 жылғы
Мағжанның ақындығы баяндамасы жеке ақынның шығармашылығын талдаудағы
ұлттық әдебиет теориясындағы алғаш ғылыми негізде жазылған іргелі еңбек
болып табылады.
Ж.Аймауытовтан кейін қисындық талдау сипатында Ақан сері сөздері
зерттеу мақала жазған ақын М.Жұмабаев болды. М.Жұмабаевтың мақаласы қазақ
әдебиеті қисыны тарихында Ж.Аймауытовтан кейінгі ақындық шығармашылыққа
ғылыми талдау жасаған екінші еңбек болумен қатар, мақаланың Ақан серінің
өзгеше ақындық сипатын өзіндік ақындық леппен танытуы, өлең құрылысына,
тіліне, мағыналық сипатын қарастыруы ақынның терең теориялық білімділігін
де байқатты.
Қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясының, сынының қалыптасуында
іргелі зерттеу-мақалаларымен көрінген ғалымдардың бірі – М.Әуезов. Ғалымның
Абай ақындығы туралы мақалаларынан қазақ әдебиеті теориясының қалыптасуына
тарихи үлес қосқанын көреміз. 40-жылдарда жазылған Қазақ әдебиетінің
тарихын жасау мәселелері мақаласындағы Қазақ халқының мәдениет тарихында
әдебиеттану ғылымының тарихы әзір қысқа. Бұл жас ғылым. Ол Әдебиеттік
сын, Қазақ әдебиетінің теориясы, Қазақ әдебиетінің тарихы деген
салаларға бөлініп, енді ғана дамып келеді және қазақ әдебиеттану ғылымы
оқулықтар жасаудан туды деген тұжырымдары қазақ әдебиеттану ғылымындағы
әдебиет теориясын жүйелеу тарихында маңызы болды.
Жоғарыдағы ғылыми еңбектерді сөз еткенде, сол кезеңдегі әдеби-теориялық
білімдер жүйесінің жоғары болғанын, күрделі теориялық мәселелерге бара
алғандарын байқаймыз. Бұл ұлттық әдебиет тарихын зерттеп тануға деген әдеби-
теориялық, сыншылдық пікірлердің құлшынысы, қалыптасу кезеңіне қадам
басқан, сапалық та, сандық та жағынан көріне бастаған қазақ әдебиетінің
теориялық мәселелерін ғылыми сөз етуді күн тәртібіне шұғыл қойды. Осыдан
көп ұзамай, қазақ әдебиеттануындағы алғашқы төл еңбек – А.Байтұрсыновтың
Әдебиет танытқыш атты еңбегі жарыққа шықты. Әдебиет танытқышта автор
қазақ әдебиетін, оның түрлерін жәй таныстырып қана қоймай, қисындық
ойлармен түйіндеп және нақты-нақты мысалдармен дәлелдеме келтіріп, әр
сөзінің, ойының мән-мағынасын тереңірек ашып, талдап, талғап, түсіндіре
жазған.
Еңбек Сөз өнерінің ғылымы және Қара сөз бен дарынды сөз жүйесі атты
екі бөлімнен тұрады. Кіріспеде автор адам қолымен іске асып, пайда болған
нәрселерден өнер ұғымын шығарады да, сол нәрселердің шаруаға, күнделікті
өмірге керекті тірнек өнері, ал көркемдік, сұлулық үшін жасалған нәрселерді
– көрнек өнері деп бөледі. Көрнек өнерін бес түрге (сәулет өнері, сымбат
өнері, кескін өнері, әуез өнері, сөз өнері) жіктеп, оның ішінде өнердің ең
жоғарғысы болып саналатын сөз өнеріне айрықша тоқталады. Өнердің ең алды
сөз өнері болып саналады. Өнер алды – қызыл тіл деген қазақ мақалы бар.
Мұны қазақ сөз баққан, сөз күйттеген халық болып, сөз қадірін білгендіктен
айтқан. Алдыңғы өнердің бәрінің де қызметін шама қадырынша сөз өнері атқара
алады, қандай сәулетті сарайлар болсын, сөзбен сөйлеп, суреттеп көрсетуге
болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді [14, 138] деп ой түйеді.
Осы күні белгілі бір арнаға түсіп, әбден орныққан қазақ
әдебиеттануындағы әдебиет теориясы да осындай жүйеден іргесін алыс
салмайды.
А.Байтұрсынов келесі сипаттамасында сөз өнері арқылы жасалған дүниені
шығарма деп атап, оның тысқы және ішкі көріністері болатындығын айтады.
Тақырып, жоспар, мазмұн, түр – бұлар шығарманың тысқы көріністері. Ал ішкі
сындар: 1) алынған мінез, айтылған қылық, көрсетілген қалып, жан-жүйесінің
жөнінен қарағанда дұрыс болып шығу-шықпауының сыны. 2) Өмір жүзінде
айтылған нәрсенің болатындығының себебін дұрыс көрсеткен-көрсетпегенінің,
адам қауымындағы қалып түзелу жағына әсер етерлік (пайда-зиян келтірерлік)
қуаты бар жағының сыны. Осы төртеуі әдебиетіміздің алғашқы кезінен күні
бүгінге дейін кез келген шығармаларда қолданылып келеді және келе береді
де. Оларды қисындық оймен түрге бөлген А.Байтұрсынов екенін естен шығармау
парыз.
А.Байтұрсыновтың шеберлігінің ерекшелігі сол, ол ғылыми ұғымдарды заң,
ереже түрінде бермей, әрбір ойын әдеби мысалдармен дәлелдеп отыруында. Кез
келген шығарма ең алдымен көркем тілі арқылы бағаланады. Себебі, оқушы
шығармадағы сюжет, композиция, образдар, олардың қарым-қатынасын, идея,
тақырыпты да тілі арқылы танып біледі. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің
күйін тәртіптеп, қисынын, кестесін келтіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз
шығару болады. Шығарма дегеніміз – оыслай шығарған сөз. Осы пікірі
сөздерді дұрыс қолдану шартын белгілеп, қисындық ережені қалыптастырады:
Сөз дұрыс айтылуы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы
айтылады. Олай болуы үшін керек: 1) Сөздердің тұлғасын, мағынасын
өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді жақсы біліп,
әрқайсысын өз орнына тұтыну; 2) Сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, дұрыс
көптеп, дұрыс ымыраластыру; 3) Сөйлемдерді бір-біріне дұрыс орайластырып,
дұрыс құрмаластырып, дұрыс орналастыру [14, 150], – деп, ережеге
айналдырады.
А.Байтұрсыновтың тіл тазалығы, анықтығы, дәлдігі туралы қисындық ойлары
қазіргі таңда да құнын жойған жоқ. Әсіресе, орыс жазушыларын мысалға ала
отырып ұсынған тіл тазалығының басты-басты белгілері жоғарыдағы ойымызды
дәлелдейді.
Қазіргі әдебиет қисыны ғылымында айтылып, жазылып жүрген атаулардың
негізі А.Байтұрсыновтың еңбегінде алғаш тұжырымдалуы сол ізбен дамып,
ілгерілеуде. Дегенмен, академик З.Қабдолов өзінің Көзқарас атты
зерттеуінде Ахаң қалыптастырған әдеби теориялық терминдерге мұқият
жауапкершілікпен қараған жөн. Ахаң терминдерін жапа-тармағай жіпке тізе
бермей, таңдау керек, сөйтіп барып талдау керек дейді. Себебі, қазіргі
таңда қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясы көп дәрежеде ілгеріледі.
Ұлттық әдебиеттануымыздың көшбасы болып табылатын Әдебиет танытқыш еңбегі
жетпіс жылдай жабық қорда жатып, пайдалануда болмағандықтан, орыс
әдебиеттануына негізделсе де, қазақ әдебиеті теориясы қалыптасу дәуірінен
өтті. А.Байтұрсыновтың еңбегін зерттеу, ғылыми негізде маңызын бағалау
қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясының қалыптасу кезеңдерінің ұлттық
сипаттағы маңызын арттырары хақ.
Қазақтың көркемдік таным дүниесінде жарқын із қалдырған Ш.Уәлиханов,
халқымыздың көркемдік әлемінде көсем болмысымен дара тұрған А.Құнанбаев
сияқты заңғар ұлы тұлғалардың ойларынан өріс алып жатқан әдеби-сыншылық
пікірлердің ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялылары еңбектерінде ұлттық-халықтық
мұрат тұрғысынан көрініс тапқаны да, сондай-ақ кеңестік кеңістікте тірлік
еткен қазақ әдебиеті мен әдебиеттануының аталмыш кезеңде социалистік
реализм талаптары тарапынан қаншалықты қысымшылық ахуалды бастан
өткергенімен, тоқырап қалмастан, біртіндеп өрлеу үстінде болғаны да ақиқат.
Адам баласының сан ғасырлар бойғы рухани жиып-терген мол мұрасы шеттетіліп,
жаңа үлгідегі әдебиет орнату шарт болып қойылған заманда да қазақ
зиялыларының қаламы мұқалған емес. Бұл орайда кеңестік дәуірдегі қазақ
әдебиетінің ғана емес, сонымен бірге әдебиеттануы мен сынының да көш
басында болған, әсіресе, 1917–1940 жылдар әдебиетінде ауыз толтырып
айтарлықтай мәдени мұралар Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, М.Әуезов,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Т.Жароков, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов,
Ө.Тұрманжанов, М.Дәулетбаев, Ж.Сыздықов, С.Шәріпов, Қ.Жұмалиев, Қ.Өтепов,
І.Қабылов, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, М.Қаратаев, Ғ.Тоғжанов, С.Садуақасов,
Ы.Мұстанбаев, Н.Төреқұлов, С.Қожанов, Ш.Тоқжігітов, Ж.Тілепбергенов,
Е.Бекенов, Қ.Кемеңгеров, М.Жолдыбаев, Р.Жаманқұлов, Ж.Сәрсеков,
Ә.Қоңыратбаев, З.Шашкин, Ш.Құсайынов, Х.Есенжанов, А.Томағамбетов,
С.Сейітов, М.Ғабдуллин, М.С.Сильченко, М.П.Баталов, Т.Нұртазин,
Х.Жүсіпбеков, Д.Ысқақов, А.Байтасов, М.Көшеков, Ә.Мәметова, Қ.Аманжолов,
Д.Әбілев, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Сланов, С.Ерубаев, Қ.Бекқожин, М.Хакімжанова,
Ә.Әбішев, Ж.Саин, С.Камалов, Ә.Байділдин, Қ.Әбдіқадыров сынды т.б. көптеген
майталман сөз шеберлерінің қаламынан туғаны анық. Бұл әдеби мұралардан
бастау алып, кешегі күнге дейін ізденіс аясы, бағыт-бағдары, өріс-өресі
тұрғысынан да түрлі деңгейде, алуан сипатта болып келген әдебиетке қатысты
үлкенді-кішілі зерттеулердің ғылым дамуындағы мән-маңызын, өзіндік орнын
ескермеу шындыққа қиянат болмақ. Әдебиет тарихының сан-сала проблемаларын
алуан қырынан қарастыратын еңбектерден тыс алғанның өзінде, әдебиеттану
және әдебиет сынына қатысты көптеген іргелі зерттеулер жасалғаны белгілі.
Кеңестік идеология қарамағында өмір сүрген қазақ әдебиеті мен
әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына сәйкес тірлік ете отырып,
ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу жолында болғандығы айқын еді. Сондықтан
да қазақ әдебиетінің ғана емес, әдебиеттану мен сын жанрының көшін бастап,
сындарлы ой-пікірлер қалыптастырған С.Сейфуллин, Ғ.Тоғжанов, М.Әуезов,
Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов, М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин,
М.Ғабдуллин, А.Нұрқатов сынды тұлғалардың еңбегі ерен болатын.
Осы керуеннің ізінен қалмай, әдебиеттану мен әдебиет сынына қатысты
біртуар зерттеулер жазып, әдебиет майданында көзге түскен, кейінгілерге
үлгі-өнеге болған тұлғалардың қатарында: З.Ахметов, З.Қабдолов,
М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Б.Ыбырайымов [22] сынды
ғалымдардың әдебиеттің теориялық мәселелеріне арналған еңбектерін,
Б.Кенжебаев, Т.Кәкішев, Н.Ғабдуллин, Р.Нұрғали, М.Қараев, Ж.Смағұлов [23]
секілді әдебиетшілердің әдебиеттану мен сын тарихы проблемаларына
негізделген зерттеулерін, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Д.Ысқақов [24] тәрізді
т.б. зерттеушілердің сын теориясын саралауға бағытталған туындыларын атауға
болады.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеу жұмыстарын әдеби-
тарихи шындыққа сай жүргізуде кеңестік идеология қағидаларының қаншалықты
зиян келтіргендігі аз айтылған жоқ. Бұл мәселені қалыпқа салып зерделеуде
соңғы жылдары ауқымды шаралар атқарылуда. Атап айтқанда, З.Қабдолов,
С.Қирабаев, Р.Бердібаев, М.Мырзахметов, Ш.Елеукенов, Т.Кәкішев, Р.Нұрғалиев
[25] сынды т.б. ғалымдардың еңбектері аса маңызды. Сондай-ақ, 1920–1960
жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы он жылда жаңаша көзқарас, тың
пайымдау тұрғысынан ой сүзгіден өтіп, қайта сарапқа салынып, іргелі
ізденістерге, сыни, ғылыми ой-тұжырымдарға, дәйекті-деректі пікір
пайымдауларға негізделген елеулі зерттеулер жазылды [26]. Қазақ әдебиетінің
тарихы да жаңаша көзқарас тұрғысында тұжырымдалып, М.О.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының басқаруымен көптомдық боп жарыққа шықты. Осы
орайда, қазақ әдеби сынының, фольклористикасының, проза жанрларымен
аударматану ғылымдарының жеке-жеке сала ретінде қалыптасуы мен дамуына
өзіндік үлес қосқан зерттеуші-ғалымдар тұлғасын, сыншылық, әдебиеттанушылық
болмысын, фольклортанушылық келбетін, аудармашылық шеберлігін, ғылыми-
шығармашылық қызметін уақыт ағымына сай зерттеп білудің, саралап танудың
мәні ерекше.
Әсіресе қазақ көркем ойы мен сынының қалыптасу тарихында 60–80 жылдардың
өзіндік өзгешелігі бар. ...Өткен ғасырдың 60-шы жылдары! Бұл сапалық
өзгеріс неден дегенде ішкі қуатының, адам жанының құпия ішкі иірімдерінің,
психологиялық тебіреністер арқылы характерлердің нанымды бейнелерінің
ашылуы [27, 99] деп сыншы Төлеген Тоқбергенов алғашқылардың бірі болып
тұжырымдаған болатын.
Әйтсе де, көзі ашық, көкірегі ояу талантты дарабоздардың талайы кеңестік
замандағы үстем идеологияның құрсауында шырмалғаны – шындық. Сондықтан да,
бұл кезеңде ғұмыр кешкен қандай да болмасын дарын иесінің еңбегін
сараптаған сәтте ол өмір сүрген қоғамдағы саяси-әлеуметтік жағдайларға зер
салып отыру – әділетті тұжырымының қалыптасуына мүмкіндік тудырмақ. Себебі,
сонау 40–60 жылдар аралығында, қиындығы мен қысастығы мол болған әдебиет
майданында, әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай көтеріп,
әдебиетіміздің өрісті биіктерге самғауына, айқын бет түзеуіне үлес қосқан,
туған әдебиеттің шарықтай дамуы үшін тура жол іздейміз деп, өмірдің небір
бұралаң жолдарынан өтіп, табандылық көрсеткен дарынды әдебиетші, зиялы
қауым қалыптасып еді. Олардың қатарында: Ө.Тұрманжанов, М.Қаратаев,
Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Қ.Жұбанов, Қ.Бекқожин, А.Байтасов,
Ә.Тәжібаев, Ж.Тілепбергенов, Х.Есенжанов, Қ.Мұхамедханов, Қ.Нұрмаханов,
М.Ғабдуллин, Т.Нұртазин, А.Нұрқатов, Ә.Шәріпов, Қ.Жармағанбетов, С.Сейітов,
Б.Шалабаев, С.Төлешев, З.Қабдолов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, З.Ахметов,
С.Қирабаев, Н.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Мәметова, Қ.Қуандықов,
Т.Қожакеев, Х.Әдібаев, Ә.Дербісәлин, Т.Әлімқұлов, С.Талжанов, Т.Кәкішев,
З.Шашкин, Б.Сахариев, М.Дүйсенов, Ы.Дүйсенбаев, Е.Лизунова, Т.Ахтанов,
Н.С.Смирнова, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов, М.С.Сильченко, Х.Сүйіншәлиев,
Қ.Тұрғанбаев, М.Сармурзина, Т.Амандосов, Ә.Хасенов сынды т.б.
әдебиетшілердің болғаны, олардың қай-қайсы да кейіннен қазақ әдебиеттану
ғылымының өсу, өркендеу сатысында өзіндік белгі қалдырғандығы – ақиқат.
Белгілі ғалым Т.Кәкішевтің: Соғыстан кейінгі идеологиялық зорлық-
зомбылықтардан құтылып, 50-жылдардың еінші жартысы мен 60-шы жылдардың
ұзына бойына ақыл-ойға ептеп болса да осындай таластың болуы – біршама ірі
де сүбелі істерді атқарып тастауға мүмкіндік берді. Сын мен ғылым қай
жағынан болса да толыса өркендеуге мұрсат алған шақта жетелі де білімді,
эстетикалық жағынан сауатты, ғылыми зерделі дарындар жауынгерлік сапқа
тұрды. Олар оқу-ағарту, халық мәдениетін көтеру, қоғамдық сананы өрлету
тұрғысынан едәуір қызмет атқарды [23, 348] – деген пайымдауына жүгінсек,
бұл толқын – кешегі қаламгер ұстаздарының жазықсыз құрбан болғанын білген,
өздері де ептеп болса да саясат содырлығын көрген, әдебиеттанудың ақсап
жатқан кемшілікті тұстарын айқын аңғарған талантты буын, тегеурінді топ
болатын. Шынында да, ұстараның жүзіндей алмағайып уақытта өмір сүре жүріп,
әдебиетіміздің өркенді биіктерге бет түзеуіне үлес қосқан, туған
әдебиетінің дамуына тура бағыт сілтейтін сүре жолды іздеу барысында кей-
кейде бұралаң сүрлеулерге түсіп кетуден де кенде емес осы бір жауынгер
мінез дарындар қатарында М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев,
М.Ғабдуллин, Т.Нұртазин, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Қ.Нұрмаханов,
Қ.Қуандықов, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ы.Дүйсенбаев, Х.Әдібаев, М.Дүйсенов,
Ә.Дербісалин, Ә.Қоңыратбаев, З.Ахметов, Ш.Сәтбаева, С.Талжанов, т.б.
әдебиетшілердің болғаны, олардың қай-қайсы да кейіннен қазақ әдебиетінің
өркендеу тарихында өзіндік із қалдырғаны мәлім. Олардың лег-легімен
әдебиеттануға келуіне халықтың рухани өрлеуі бірден-бір себепші болса,
осынау алдыңғы толқын – ағалар, кейінгі толқын – інілердің бел ортасында
жүрген өз замандастары арасында әдебиеттану мен сынға елеулі үлес қосқан,
сондай-ақ проза, фольклор, аударма салаларында да еселі еңбек еткен
таланттардың бірі – Белгібай Шалабайұлы Шалабаев еді.
Көрнекті әдебиеттанушы ғалым, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым
қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор Белгібай Шалабаев
(1911–1990) өзінің бүкіл саналы өмірін туған әдебиетіміздің тарихын
зерттеуге арнап, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену кезеңдерін
ашып зерделеуде айтарлықтай үлес қосты. Алайда ғалымның сан салалы, алуан
арналы әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, әдеби-публицистикалық, көркем-аударма
еңбектері мен ғылыми-творчестволық қызметі әлі күнге дейін жеке зерттеліп
өз бағасын ала қойған жоқ. Ғалымның бай бағылан әдеби мұрасы оқырманға
толық танылып бітпеген. Оның азаматтық, қаламгерлік тұлғасы, сыншылық,
аудармашылық даралығы, еңбектеріндегі толғамды ойлары мен жаңалықтары,
шығармашылық шеберлігі жете зерттелмеген. Сыншының қазақ әдебиеттану
ғылымына қосқан үлесі әр кезде еске алынғанымен, сол үлестің аты аталып,
түсі түстелген емес. Қазақ халқының мәдениеті мен әдебиетін өркендетуге
сіңірген еңбегі ауқымды болса да, әлі күнге ғылыми бір жүйеге түспегендігі
оның ғылыми-сыншылық, көркем және публицистикалық мұрасын жинақтай отырып,
жан-жақты зерттеудің қажеттігін айқындай түседі. Ғалым өмірінен деректер
мол болғанымен, сыншылық мұрасының қазақ әдебиетінен алатын орнын зерттеу
қажеттілігі ұлттық әдебиетті дамытудың жалпы проблемаларынан туындайды. Сол
себепті ғалымның өмірі мен шығармашылығын арнайы зерттеудің мәні зор.
Әдебиет – үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып отыратын өнер
түрі. Оның өсіп-өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі, барлық жанр ат
салысатыны белгілі. Қазақ әдебиетінің бұрылыс-бұралаңы мол, қиын да күрделі
өсу жолында өзіндік үлесімен із қалдырған қаламгерлер баршылық.
Әдебиеттану ғылымында жемісті еңбек еткен қаламгерлер шоғыры, еңбек
торысы, ғұлама ғалымдары атанған Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Т.Нұртазин,
Ә.Тәжібаев, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, А.Нұрқатов секілді т.б.
көптеген талантты ғалым, қаламгерлермен қатар Б.Шалабаев та сонау отызыншы
жылдардан бастап әдебиетке аса бір ерен ынтызарлықпен белсене араласып, бар
білімі мен қабілетін жастарды тәрбиелеу мен әдебиетті дамытуға қалтқысыз
арнауды мақсат тұтты. Сол ізгілік жолында әдебиеттану ғылымында аянбай
қызмет етіп, ақыл-ой, парасатымен бауыр бастырып үлгерген көптеген ғылыми
еңбегін жазып қалдырды да. Қазақ әдебиеттанудың дамуына сүбелі үлес қосып,
әдебиеттер байланысы проблемасының қайнар бастауында тұрған әдебиетші-ғалым
Б.Шалабаевтың өмір жолы мен ғылыми қызметіне көз салғанда, қазақ тарихының
ұлы өзгерістерінің көп қырларын аңғарамыз.
Б.Шалабаевтың биік талғам, мол ізденіс, сындарлы талдау еңбектерінің
басым бөлігі әдебиет тарихы мәселелеріне арналған. 1938 жылы қазақ
фольклоры және бүкіл қазақ әдебиетінің тарихына арналған ғылыми-
әдістемесінің тұңғыш бағдарламасы жасалған еді. Осы бағдарламаға енген
әдеби мұраның барша рухани қазынамыздың асыл үлгілері Қазақ КСР Ғылым
академиясының академиялық басылымдарында тасқа басылған болатын. Оны
құрастырғандар М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов,
М.Ғабдуллин, Б.Шалабаев, т.б. еді. Бұл басылымдардың авторлары редакциялық
алқасында Б.Шалабаев еңбектерінің орны бөлек. Аталмыш бағдарламаның
кейіннен фольклор мен қазақ әдебиеті тарихын ғылыми тұрғыдан зерттеуге
мұрындық болғаны аян.
Әдебиет сыны мен әдебиетті зерттеу ғылымы үшін Ұлы Отан соғысы кезеңі
аса бір қиын әрі күрделі кезең болды. Партияның идеология саласындағы
қаулылары, космополитизмге қарсы күрес, ең алдымен әдебиет пен өнердегі
бұрмалаушылықтардың бәрін сын мен ғылымнан көрді. Қазақ әдебиетіндегі
ұлтшылдықты әшкерелемей отырған да сын мен ғылым боп шықты. Сондықтан да
Қазақстан Компартиясы ОК-ті Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет
институтының жұмысындағы саяси-өрескел қателіктер туралы қаулысы қаһарын
сын мен ғылымға төкті. Институт директоры, үлкен сыншы-ғалым Е.Ысмайылов
орнынан алынып, партиядан шығарылды, кейін тұтқындалды. Мәдени мұраға сын
көзімен қарамағаны, Шортанбай, Мұрат, Дулат, Нарманбет, Мәшһүр-Жүсіп,
Сұлтанмахмұт сияқты ескішіл, алашордашыл ақындарды мадақтағаны үшін
көптеген ғалымдар мен әдебиетшілер сынға ұшырады. Кенесары қозғалысын ұлт-
азаттық қозғалыс деп бағалаған тарихшы Е.Бекмахановтың көзқарасы сынға
алынды. Көтеріліс Кенесары қозғалысын өз мансабы үшін күрескен монархистік
қозғалыс деп жарияланды. Тарихшыларға қоса, әдебиеттегі Кенесары туралы
жырларды зерттеушілерге кінә артылды. Абай мектебі буржуазиялық ғылым
есебінде жоққа шығарылды. Мектеп оқулықтарындағы қателіктер туралы,
Қазақстан Жазушылар одағындағы ұлтшылдық қателіктер туралы арнаулы қаулылар
қабылданды. Осылардың нәтижесінде қазақтың ауыз әдебиеті тарихының көп
шығармалары ескішіл деп жарияланып, оларды оқуға тыйым салынды. Батырлар
мен эпос кейіпкерлері шыққан тегіне қарай жіктелді. Қобыланды, Алпамыс –
байдың балалары, байларды қорғаған батырлар, Төлеген – бай баласы, Қыз
Жібек – хан қызы ретінде бағаланды. Қазақтың бай эпосынан кедейдің ішінен
шыққан Қамбар батыр мен тазша бала, Алдар көсе мен Жиренше шешен жайлы
ертегілер мен аңыз әңгімелер ғана халықтық деп танылды.
Бұл ретте әдебиетші-ғалым Т.Кәкішевтің: Сонымен, соғыстан кейінгі он
жылдықта мәдени, әдеби, шығармашылық өмір өзінің эстетикалық сипатымен
емес, дөрекі социологиялық тұрпатымен көрінген қияс қаулылардың қыспағында
болды. Қай қаулы болмасын, қай жиын-мәжіліс, кеңес-мәслихат болмасын,
айналып келгенде, коммунистік идеологияның таптық, партиялық принциптерін
қорғады. Адамзатқа керекті рухани азық, көркем дүние, адами ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кафедрасында орындалды
ӘОЖ 82.09: 821.512.122
Қолжазба құқығында
ҚАЖЫБАЙ АЯН ТӨЛЕГЕНҰЛЫ
БЕЛГІБАЙ ШАЛАБАЕВТЫҢ ҒЫЛЫМИ-СЫН, ӘДЕБИ-АУДАРМА ЕҢБЕКТЕРІ
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация жұмысы
Ғылыми жетекші: филол.ғ.д., профессор,
ҚР ҰҒА-ның академигі Р.Н.Нұрғали
Қазақстан Республикасы
Астана, 2009
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Б.ШАЛАБАЕВТЫҢ ӘДЕБИЕТТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕКТЕРІ МЕН
ӘДЕБИ-СЫН, ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ІЗДЕНІСТЕРІНІҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ
НЕГІЗГІ АРНАЛАРЫ
2. Б.ШАЛАБАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПЛАТФОРМАСЫ (ӘДЕБИ-ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ
ЖӘНЕ КӨРКЕМ АУДАРМАДАҒЫ ОРНЫ)
ҚОРЫТЫНДЫ
ДЕРЕК КӨЗДЕРІ
ҚОСЫМША КӨРСЕТКІШТЕР
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырбының өзектілігі мен зәрулігі. Қазақтың – елі – алаш,
керегесі – ағаш азаттықтың еңсесі көтеріліп, төл тарихымызды тереңдеп
танып зерделеуге, ақтаңдақтарымыздың көмбесін ашуға мемлекет тарапынан
пәрменді қолғабыс пен мол мүмкіндіктер жасалынып отыр. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа арналған Жолдауында
мәдени-тарихи мұраны сақтауға, зерттеуге, оларды игеріп, кеңінен танытуға
айрықша мән берілген. Елбасы Мәдени мұра бағдарламасында: ...ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманаттау басты мақсат екендігіне ерекше ден қоюмен қатар [1], тағы бірде:
Алдағы міндет ұлт мәдениетінің ұлы тұлғасын кезендік бұрылыстарда тарих
сахнасына шығара білуде болса керек. Мұндайда әрі кең, әрі жүрдек
бүгінгі күннің даңғылымен жүру үшін байырғы тәсіл жарамсыз болмақ.
Былайша айтқанда, өткенге мойын бұрамын деп болашағыңнан айырылып қалуың
кәдік [2, 5] – деп айқын мақсат, ортақ міндет қойған болатын. Бұл
тұжырымдар бүгінгі таңда елімізде мәдени мұраны зерделеп, зерттеуге, жаңаша
танып-білуге қаншалықты маңыз беріліп отырғанын да айғақтайды.
Олай болса, кеңестік замандағы тарихта, әдебиет пен өнерде бүркемеленген
шындықтың пердесін ашып, өз кезінде зерттелмей, зерделенбей, танылмай
келген мәдени байлықтарымызды заманымыздың даму үрдісіне сәйкес бағалау
– тарихи, ғылыми, әдеби, мәдени
жағынан ойластырсақ, ауадай қажетті міндет.
Халқымыздың көне дәуірден бастау алатын мәдениетінің алтын арқауын жаңа
заманның талап тілектеріне сай қайта түлету – тәуелсіздік пен егемендіктің
ғибратты тағылымын танытса керек. Бұл ретте әр мемлекет пен қоғамның даму
дәрежесін айқындайтын өлшемдер болатыны аян. Соның бір белгісі ғылым-
білімнің қанат жаюы. Ғылым дегеніміз белгілі бір құбылыстың айнымас
ақиқатын танып, оның төл заңдылықтарын саралау, сөйтіп әлгі құбылыс туралы
жинақтаған объективті білімді теориялық жүйеге түсіру. Мұнан әрі, ғылымның
қоғамдық өмірдегі қайырым-шапағаты басталады, яғни ғылым қоғам өміріндегі
аса мәнді әлеуметтік институтқа айналып, адамдардың таным өресін жаңа
сапалық деңгейге көтеруге ықпал етеді. Ал сол ғылым атаулысының жүзеге
асуына негіз болатын білім беру жүйесінің ұзын-сонар тарихында өзінің құнын
жоймай келе жатқан бір ұстаным бар. Ол – қоғамды жаңғыртуға бағытталған кез
келген жасампаздық идея сол қоғамның сұранымына сай болуы керек. Егер білім
атаулының табан тірері ғылыми таным екенін мойындасақ, онда білім мазмұны
және объективті ғылыми таным мәселесі қашанда өзекті проблемалардың бірі
болып отыруға тиіс. Демек, ғылыми жаңалық қашанда білім мазмұнын жаңғыртып
отыруы қажет деген сөз. Бұл мәселе, қазіргідей әлемдік ілкімді даму мен
аралас-құраластың (коммуникация) бел алған заманында, дүние дидарындағы
шұғыл өзгерістер кезеңінде айрықша маңызды сипат алып отыр. Осыған
байланысты, әлемдік өркениеттің жетістіктерімен санаса отырып, нақтылы
қоғам мен ұлт мүддесіне бейімделген білім жүйесін қалыптастыру мәселесі
әлемдік білім процесінің маңызды факторы болып, болашақтан үміті бар кез
келген қоғамның да, ұлттың да киелі міндетіне айналуда.
Ұзын-сонар дәлелдеуді қажет етпейтін аксиомалар аз емес. Солардың бірі
қоғамдық прогрестегі ғылымның құдіреті мен пайдасына келіп тірелетініне
ешкім дауласа қоймас. Ғылымды оңтайлы ерттеген елдер көш ілгері кетіп
қалды. Барша әлем жаһандану процесіне аяқ басып, одан сырт қалмаған білім
және ғылым саласы да замана ағымына қарай бейімделуде. Білім беру
кеңістігінде аймақтық және ұлттық білім беру жүйесіне жалпы әлемдік
үрдістердің пәрменді ықпалы байқалады. Білім беру процесінің
интеграциялануы және интернационализациялануы әлемдегі білім беру жүйесі
қауымдастығының дамуына үлкен әсерін тигізеді, ұлттың зерделі және рухани
тұтастығын қалыптастырады. Бұл тұтастықтың мақсаты озық дәстүрлер мен
классикалық жоғары мектептің беріктілігін сақтап, жаңа, тың сипаттағы
болашағы зор үрдістерді жедел қабылдау екені мәлім.
Арғы-бергі тарихқа үңіліп қарасақ, бұлан-талан бір бұлағайы мол білім
беру мен оны игеру саласы еш уақытта өзімен-өзі томаға-тұйық дәурен
сүрмегенін аңғарамыз. Білім берудің тарихи шежіресіндегі айшықты өшпес ізін
қалдырған байырғы заман стоиктері Сенека мен Цицерон бастаған, Жан Жак
Руссо мен Иоган Песталоций жалғаған, одан берідегі А.С.Макаренко мен Фрэн
қолдаған білім хақында айнымай келе жатқан алдыңғы толқын заңғарлары
арасындағы рухани сабақтастықтың алтын көпірі іспеттес үйлесімді үндестік
тауып, бүгінге ұласқан үздіксіз білім концепциясының тұғырлы ғылыми
ұстанымы осы. Орыстың әйгілі педагогы К.Д.Ушинскийдің мына бір пікіріне
назар аударсақ, Барша еуропалық халықтардың педагогикалық қалыптарында
(форма) ұқсастық болғанымен, олардың әр қайсысының төл ерекшелігі, ұлттық
тәрбие жүйесі һәм әлемі бар, өзіндік ерекше мақсаты және сол мақсатқа
жететін өзгеше тетіктері қалыптасқан. Халықтың тарихын, мінез-құлқын
тәрбиенің бағыт-бағдарын белгілейді. Сондықтан, оқу-тәрбие жұмыстарында
көзсіз еліктеудің, әлеуметтік мимикрияның, жалаң көшірген бағыт-бағдардың,
мазмұнның, қалыптың және әдістердің қай-қайсысы да оң нәтиже бермейді.
Халықтық атаулы әрбір тәрбие жүйесіндегі тәрбие идеясының негізгі тіні болу
керек. Әдетте біткен іске сыншы көпті негізге алып, кеңес заманындағы
білім беру саласындағы қайсібір оғаш, келеңсіз, сұрқиялы тұстарын іздеп ай-
қап! дейтін көне таптаурынға біле тұра барғымыз келмейді. Дегенмен,
айтпаса сөздің атасы өледі, демекші өкініштісі, қазақ қоғамының білім
жүйесінде ұзақ уақыт бойы осынау ұстанымға табан тіреудің мүмкіндігі болмай
келді. Қоғамның сұранымына сай, ұлттың мақсат-мүддесіне үндес білім
жүйесіне ден қоюға жат жұрттың отаршылдық өктемдігі мұрша бермеді. Әсіресе,
кеңес дәуірінде білімге деген мемлекеттік монополия, шектен тыс
орталықтандыру, әсіресе декларацияшылдық, қасаң идеологияшылдық бел алып,
авторитарлы-әміршіл педагогика үстемдік құрды. Мұның нәтижесі қазақ сияқты
бұратана атанған халықтар үшін келімсектер тарапынан саяси репрессия мен
әлеуметтік зорлыққа қарағанда анағұрлым зиянды болды. Қазақ ұлты санаулы
уақыт аясында өзінің ұлттық болмысын көмескілеп үлгерді. Бұл ахуалды
қазіргі әлемдік кірігулердің етек алуы, Қазақстанның әлемдік аралас-
құраласқа (коммуникация) еркін түсе бастауы одан әрі меңдетіп бара жатқан
сияқты. Бұрын қазақ қоғамы ұлтшылдық деген желеудің зардабын тартса, енді
ұлтсыздық дерті жайлап барады. Мұндай үрдісті жалғыз қазақ жұрты емес,
әлемдегі ең бір іргелі деген ұлттық мемлекеттердің қай-қайсысы да терең
сезініп, дүниежүзілік жойқын кірігу барысында өздерінің бет-бейнесін сақтап
қалу үшін алуан арналы, сан салалы тетікті қорғаныс әрекеттерін жасауда.
Адамзаттық прогреспен шендесіп жатқан мұндай проблема үстемдік құрған
заманда қайдағы бір ұлттық томаға-тұйықтық туралы ойлаудың өзі күлкілі.
Жаһандану кезеңінде ұлттық томаға-тұйықтық жайлы қауесетке не ақымақ
иланады, не қара басын күйттеген дүбара үреймен қарағансып байбалам салады,
не шығыстық даналық пен батыстық прагматизмнің тоғысқан жеріне айналған
Орталық Азияның кіндік тұтқасы Қазақстанды геосаяси тобырлар мекеніне
айналдырғысы келген қара ниеттілер ғана алаңдағансуы кәдік. Бұл ретте,
халқымыз бастан кешкен тарихи қиянаттар мен тауқыметтердің зардабы мен
салдарын терең сезіне отырып, тура мағынасында, ұлттың мәдени-рухани болмыс
бітімін қалпына келтіру, демек рестоврациялау ісіне айрықша мән берілсе
керек.
Заманның даму, өсіп-өрбу барысында қоғамдық сана, ғылым, көркемөнер,
әдебиет – барлығы да бір-бірінен аса ажырамай, әрқайсысы қоғамның
экономикалық-материалдық жағдайына орай дамитындығы белгілі. Сондықтан да
көркемөнердің барлық саласы қоғамнан тыс өмір сүре алмайтындығы дәлелденген
шындық. Және де мәдениет те, ғылым да бір мезетте пайда болып,
қалыптаспағандығы айдан анық.
Олай болса, өнерді танып-білуге қызмет ететін ғылымдардың бірі ретіндегі
филологияның пайда болуы жазу мәдениетінің едәуір өркен жайған кезеңімен
орайлас келетіні мәлім. Ғылыми деректерге сүйенер болсақ, Таяу Шығыстың аса
жоғары дамыған ежелгі мәдениетінде филологияның белгісі де жоқ болса, орта
ғасырлардағы Батыс Еуропада филология еншісіне болар-болмас қана орын тиеді
екен. Ал филологияның отаны болып табылатын ежелгі Үндістан мен Грекияда
филология сөз бен сөйлеудің, сөз бен ойлаудың ара қатынасын гносеологиялық
тұрғыдан қарастыратын үрдіс ретінде дүниеге келіп, қалыптаса бастағаны
белгілі. Сол себепті да кейінірек пайда болған философиялық дерексіздік пен
филологиялық нақтылық арасындағы қарама-қайшылықтарға қарамастан, әу баста
философия мен филология біртұтас дүниенің екі бетіндей болып көрініуі
кездейсоқтық емес еді. Зер сала үңілер болсақ, филологияның шын мәніндегі
өрлеуі гносеологиялық ойлар дамуының ұлы дәуірлерімен ұдайы орайлас келіп
отыратынын аңдауымызға болады. Мәселен, эллинизм дәуірінде (б.д.д. 330–23
ж.ж.) грек философы Аристотельдің Поэтика еңбегінен [3] бастау алған
әдеби-эстетикалық ой-пікірлердің өсіп-өрбу, өрістеу тарихы ерекше. Одан
бері орта ғасырлар эстетикасы Әбу-Насыр әл-Фараби трактаттарындағы [4];
Еуропада XVII–XVIII ғасырларда эстетикалық көзқарастар Р.Декарттың [5],
Г.Э.Лессингтің [6], Г.В.Гегельдің [7] айтулы еңбектеріндегі; ХІХ ғасырдағы
И.Кант [8], В.Г.Белинский [9] секілді т.б. тұлғалардың әдеби, сыни,
философиялық мұраларындағы эстетикалық болжамдар мен тұжырымдар әдебиеттану
ғылымының ежелгі іргетасы болып танылды.
Осы орайда айта кеткен орынды, адам болмысын қандай да бір дәуірдегі
адам ойының мәдениет жәдігері болып табылатын көркем мәтін арқылы
қарастыруға негізделген филологияның өзі жеке ғылым ретінде ХІХ ғасырда
ғана қалыптасқанын ескерсек, қазақ филологиясының ғылым ретінде шаңырақ
көтерген уақытын өткен ХХ ғасырдың бастапқы жылдарына телісек те, ғылыми
филология көшінен кенже қала қоймасымыз анық. Әдеби-теориялық мәселелердің
таза ұлттық негізде дами түскен кезеңі ХІХ ғасыр болды. Әрине, сонау орта
ғасырдан бері қарай, қазақ әдебиеттануының әдебиет қисыны жөнінде мүлде еш
нәрсе болмады деген ұғым тумаса керек. Осынау мол таным мен ХІХ ғасырда
қазақтың рухани болмысында елеулі із қалдырған Ш.Уәлиханов [10],
Ы.Алтынсарин [11], А.Құнанбаев [12] сынды біртуар дарындардың ой-
толғамдарынан нәр алған ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары да өздерінің
әдеби-сыншылық, философиялық көзқарастарын қалыптастырып, үнемі даму
үрдісіне бет түзегендігі ақиқат еді.
Әдеби өркендеудегі тарихи сабақтастық тұрғысынан зер салсақ, әдебиеттану
ғылымының дамуына зор үлес қосқан Ә.Бөкейханов [13], А.Байтұрсынов [14],
Қ.Жұбанов [15], М.Дулатов [16], Ж.Аймауытов [17], М.Жұмабаев [18],
Х.Досмұхамедов [19] секілді ұлт зиялылары еңбектерінің маңызы зор. Олар
кеңестік заманда өзінің тиісті бағасын ала алмаса, бүгінгі таңда аты
аталған дара тұлғалардың әдеби мұраларының мәні мен маңызы қайта қаралып,
ел игілігіне жаратылып, шығармалары әдебиетіміздің алтын қорына енгізілді.
Алайда, мәдениет те, ғылым да бір сәтте пайда бола қалмайтыны анық. Олай
болса, қазақ филологиясының түп-тамыры да әріден бастау алатыны хақ. Қазақ
әдеби пікірлерінің тамыры тарихтың тереңінде, халықтық эстетикаға
негізделінген ауыз әдебиетінде жатыр. Еуразияның қақ ортасында сұлу
табиғаттың аясында кең сахарада көшіп-қонып еркін тіршілік жасаған қазақ
халқының өмірі өнермен өрнектеліп, ән-жырмен сүйемелденген. Табиғатынан
сыншыл, оның үстіне сөзді пір тұтып, құдіретіне табынған қазақ халқының аса
бай ауыз әдебиеті ұлттық эстетикалық талғамының жоғарылығын көрсетеді.
Көшпелілер мәдениетінің негізін құрайтын қазақтың ауыз әдебиетінде халықтық
эстетикаға сүйенген көркем көріністер, классикалық образдар, терең
толғаныстар өмірге келді. Қыз Жібек жырындағы көштің суреттелуі,
Қобыланды батырдағы Тайбурылдың шабысы, мақал-мәтелдер, шешендік сөздер
әлемдік әдебиеттің үздік үлгілері қатарында. Сөйтіп, халықтық эстетиканың
тікелей әсерімен қазақ ауыз әдебиетінде көркемдік, идеялық салалары жоғары
классикалық туындылар туындап, тарихтың тұңғиығынан мәңгілікке жол тартты;
ғасырлар сынынан өтіп, бүгінгі күнге жетті.
Дәстүрлі қазақ әдебиетінің дамуында ауыз әдебиетінің үрдісі басым болды.
Қазақ хандығы тұсындағы әдебиетте жыраулық дәстүр басым болса, кейіннен
ақындық өнер өріс алды. Киносы, театры болмаған қазақ даласында он
тоғызыншы ғасырда сал серілер шыға бастады. Ақын-жыраулар, сал-серілер өз
өлеңдерін, өнерлерін халық алдында орындап, олардың сынынан өтіп отырды.
Халық өзіне ұнаған өлең-жырларды сол заматта жаттап алып, ауыздан ауызға
тарап жатты. Халықтың мұң-мұқтажын жырлап, мүддесін қорғаған Асан қайғы,
Қазтуған, Доспанбет, Шалкиіз, Жиембет, Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар сияқты
жыраулардың саф алтындай таза, өміршең өлең-толғаулары халықтың, уақыттың
тезінен өтіп, әдебиетіміздің асыл қазынасына айналып отыр.
Әдеби ой пікірлер жазба әдебиеттің, ғылымның дамуымен тікелей
байланысты. Орта ғасырларда қазақ жерінде Фараб, Баласұғын, Иассы, Сайрам,
Сауран, Сығанақ сияқты гүлденген ғылым, мәдениет ошақтары болған. Осы
қалалардан ондаған ғалымдардың шығып, әлемдік ғылымға үлес қосқандығы
белгілі болып отыр. Әдебиеттің халықтық үлгілерінде кездесетін эстетикалық
ойларды есептемегеннің өзінде, хатқа түскен, филологиялық сипаты айқын,
тамыры қазақ топырағына тартатын еңбектер де жетерлік. Нақты деректерге
жүгінер болсақ, әлем тарихындағы ұлы философтардың бірі Әбу Насыр әл-
Фарабидің (870–950 ж.ж.) бірыңғай әдебиет мәселелеріне арналған Өлең
ырғағы туралы, Ырғақ пен өлең туралы сөз, Поэзия өнерінің негіздері
туралы трактат, Өлең кітабы және адамның санасы мен сезімін, ішкі
психологиялық тебіреністер арқылы үлкен идеяға бастайтын өресі заңғар өнер
құдіреттің табиғатын паш етер Әлеуметтік-этикалық трактаттар [4] атты
шығармалары филология ғылымының қазақ танымы үшін жаңа нәрсе болмағанын
айғақтаса керек. Ол аз болса, әл-Фараби өзінің Аристотель еңбектеріне
түсіндірме [4] деген еңбегінде Аристотельдің әйгілі Поэтикасына,
Риторикасына, Софистикасына талдау жасайды.
Ал еуропалық филология тарихында сөздіктер жасау ісі XVI ғасырдың орта
шенінен бастау алса, түркі тілдерінің алғашқы ғылыми грамматикасы болып
табылатын Махмұд Қашқаридың әйгілі Түркі сөздерінің жинағы (Диуани лұғат
ат-түрк) [20] атты еңбегі ХІ ғасырдың еншісінде. ХІ ғасырда өмір сүрген
Махмұд Қашқари түркі тілінің грамматикасынан ғылыми жүйесін жасаған тұңғыш
филолог ғалымдарының бірі екені мәлім. Оның Түркі тілдерінің жинағы атты
зерттеуі тек түсіндірме сөздік қана емес, ол ежелгі түркі тілдері мен ауыз
әдебиетін зерттеп, танып-білу үшін аса қажетті, теңдесі жоқ ғылыми еңбек
болып табылады (Н.Келімбетов). Ал, Х–ХІІ ғасырларда дамудың тарихи
сабақтастығы принципі негізінде өркен жайған ертедегі түркі жазба әдебиеті
әрі философиялық, моральдық-этикалық трактат, әрі дидактикалық дастан болып
танылатын ғажайып шығармаларды туғызды. Бұған Ж.Баласағұнидің Құдатғу
біліг, А.Иүгінекидің Ақиқат сыйы, Қ.А.Яссауидің Диуани хикмет,
С.Бақырғанидің Бақырғани кітабы дәлел бола алады десек, аталған
шығармаларды философиялық-дидактикалық поэзияның озық үлгілері тұрғысынан
ғана емес, ұлттық әдебиеттану ғылымының арғы бастауларына белгілі бір
дәрежеде қатысы бар мұра деп бағалауымыз керек. Олар ертедегі түріктердің
мәдениетінде әдебиеттің қоғамдық мәнінің өсе түсуіне, жазба әдебиет пен
фольклордың бір-бірін толықтыра отырып дамуына, жанрлық, тақырыптық,
сюжеттік және өлең құрылысы жағынан жетілуіне ықпал жасады. Қашқаридың
замандасы Жүсіп Баласағұнидың Құтты білігіндегі (Құдатғу біліг) [21]
шешендік өнер, ақын, оның өнерпаздық тұлғасы туралы, поэзия мен поэзияны
жасаушы өнер иелеріне әл-Фарабиден кейінгі теориялық негізде қойылатын
талаптар еді. ХІІІ–ХІV ғасырлардың еншісіндегі Қыпшақ тілінің сөздігі
(Кодекс куманикус) аталатын еңбектерді қазақ филологиясының қасиетті
іргетасы деуге болады. ХІІІ–ХV ғасырлардағы жиырмадан астам жазба нұсқалар,
Н.Рабғузидің Қисса сүл әнбия еңбегі тұтас бір дәуір әдебиетінің
хрестоматиялары, құнды әдеби мұралар ретінде танылса, түркі тілдерін
үйренуге арналған құралдарды, сөздіктер, жылнамалар мен тарихи шежірелерді
ғылыми-зерттеушілік көзқарастың алғашқы қадамдары ретінде бағалауымыз
керек. З.Бабырдың Бабырнамесі мен Аруз туралы трактаты әдеби-теориялық
бағыттағы ізденістердің жалғасын тауып жатқанын дәлелдеді. Ғылым, өнер,
мәдениет, тіл мен әдебиет өркендеген бұл ғасырларда әдебиетті ғылыми
тұрғыда тану ісі қолға алынып, әдеби-теориялық, сыншылдық-эстетикалық,
ғылыми-зерттеушілік ой-пікір дәуір талабына сай көрініс таба бастағанын
байқаймыз.
Әдебиеттану – көркем әдебиеттің тууын, ерекшеліктерін, қоғамдық
байланыстарын, тарихи дамуын, құрылымы мен функциясын, көркемдік
сипаттарын, жекеленген және жалпылама заңдылықтарының бәрін қамти
зерттейтін ғылым саласы. Әдебиеттану ғылымы бір-бірімен өзара байланысты
ғылым салалары: әдебиет теориясы, әдебиет сыны, әдебиет тарихы
методологиясы жиынтығынан тұрады. Қазақ әдебиеттану ғылымының іргелі
салаларының әрқайсысын жеке ғылым саласы ретіндегі қалыптасу жолдарын
қарастыру бүгінгі ғылым алдындағы өзекті міндет.
Қазақ әдебиеттану ғылымының бастау арналары жалпы адамзаттық өркениет
жетістіктерімен тамырлас. Қазақтардың көне ата-бабаларының рухани мұрасы
ежелгі түркілік мәдениеттен тарату ғылымда мойындалған шындық. Яғни, ежелгі
түркі дәуіріндегі өркениет мұраларындағы ой-тұжырымдары бастау ретінде
қарастыруға толық негіз бар.
Адамзат баласының тарихи көш-керуенінде, өзіндік – болмыс бітімі,
төлтума мәдениетімен ғұмыр кешкен түркілер дүниесі, оның ішінде қазақ
ұлтының өкілдері өзінің руханият мұрасы, нақтылай айтсақ, әдебиеттану
ғылымындағы алғашқы ой-пікірлері мен толғаныс-тұжырымдары сонау ерте
дәуерде-ақ білдірген. Ұлттық әдебиеттану ілімінің бастауларын әдебиет
зерттеушілері бүгінде Орхон-Енисей ескерткіштерінен бері тартып жүр.
VIII ғасырда түркі қағанаты ыдырағаннан соң, Қазақстан мен Орта Азияда
ислам дінінің тарала бастауы, мешіттердің көптеп салынуы, медреселер мен
мектептер ашылуы діндар, ғұлама білім иелерінің, оқымыстылардың көптеп
жиналуына себеп болғаны белгілі. ІХ ғасырдың соңына таман Қазақстан жері
мен Орта Азияда араб мәдениетінің белең алуы нәтижесінде туған араб
мәдениеті мен әдебиеті жалпы түркілік ілім-білімнің негізін құрады. Бұл
ретте әдебиетші ғалым Ж.Смағұлов, Кешегі түркі тілдес тайпалардан шыққан
М.Хорезми, Әбу Насыр әл-Фараби, Әбу Райхан Бируни, Әбуғали ибн Сина,
Фирдоуси, Рабғузи, М.Қашқари, Қ.А.Яссауи, О.Хаиям, Ж.Баласағұни, А.Жаухари,
Ысқақ әл Фараби, Жанақ әл Қимақи сияқты даналардың өнер иелерінің, ғылым
қайраткерлерінің көркем шығармалары мен ғылыми зерттеу еңбектерінің
әдебиеттану ғылымының қалыптасу тарихына тікелей қарым-қатысы бар. Бұл
ғұлама ғалымдардың еңбектерінен ... Х–ХІІ ғасырлардағы түркі халықтарына
тән ортақ мұра болып саналатын көркем әдебиеттің өркендеуіне орай туындаған
сыншылдық-эстетикалық, ғылыми-зерттеушілік, әдеби-теориялық ой-пікірдің
ғылыми ояну дәуірін көреміз. VI–IX ғасырлардағы көне әдебиет мұралар болып
табылатын Орхон-Енисей жазба ескерткіштерін, Қорқыт ата кітабы мен
Оғызнаменің әдеби тілде хатқа түсуін, жалпы түріктік әдеби-теориялық,
ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің негізін қалаған Әбу Насыр әл-Фарабидің
еңбектерін сол кездегі түркі тайпаларынан шыққан халықтардың әдебиеттану
ғылымының бастауы, әдебиетті ғылыми тұрғыда тану жолындағы жұмыстардың ең
алғашқы баспалдақтары деп санаған дұрыс дейді.
Ұлы Аристотельді өзіне ұстаз тұтқан ғұлама әл-Фараби еңбектері әлемдік
өркениеттің түркі жұрты арасындағы алтын көпір болса, ұлы ғалымның өнер
және оның түрлері, сөз өнерінің ерекшелігі, поэзия жанрының болмысы,
творчестволық тұлғалардың сапалық ерекшелігі, образ турасындағы, көркемдік
тәсілдер жайлы ғылыми пікірлері күні бүгінге дейін мәнін жоймаған
құндылықтар. Оның еңбектері сан қырлы тұрғыдан тереңдетіліп, тамырланып
күні бүгінге дейін зерттеушілерге жалғасқан. Ең құнды пікірі шығармашылық
тұлға жайындағы пікірлері мен ақындық шеберліктің қалыптасу жолдарын
көрсетуі. Өнердің не екендігімен, өнер атаулының жалпы сипаты, өзіне тән
ерекшеліктерін тұжырымдау да әл-Фарабиден бастау алады. Онда әдебиеттің сөз
өнері екендігі, оның өзінің поэзия мен прозаға бөлінетіндігі, ауызекі тілде
қолданатын риторика әңгіме түрінде алынатындығы, т.б. көл-көсір көркем
дүниелер тұжырымдалған.
Әл-Фараби Әлеуметтік-этикалық трактаттар атты еңбегінде Білім мен
әрекет тән болған-ақырына дейін жеткізліп аяқтаушы әрекет. Егер бұл
нәрселерді білудің қасында әрекет болмаса, онда ол білімде негіз жоқ,
мақсат жоқ. Ал ақыл-парасаттың білім бар да, әрекет жоқ болатын түрі тек
білімде ғана ақырына дейін жеткізіліп аяқталады. Осы екі түрдің әрбіреуі
қайсыбір өнерлерді қамтиды [4, 33], – деп өнердің пайда болу төркіні
адамның ақыл-парасаты және білімінен шығатынын пайымдаса, А.Байтұрсынов
Әдебиет танытқыш еңбегінде: Біздің анық көріп, сезіп, біліп тұрған
айналамыздағы нәрселердің бәрі не табиғат ісінен шыққан жаратынды нәрсе. Не
адам ісінен шыққан жасалынды нәрсе. Табиғат ісінен шыққан жаратынды
нәрселердің бәрі табиғат дүниесі болады, адам ісінен шыққан жасалынды
нәрселердің бәрі өнер дүниесі болады. Өйткені, жасалынды нәрселердің
істеліп шығуына адам ақылы, әдіс-амалы, шеберлігі, өнер күші кіріскен [14,
137] – деп табиғаттан адам ақыл, әдіс-амалы, шеберлігі нәтижесінде алынған
нәрселер негізінде өнер пайда болатынын айтады.
Әл-Фараби ғылыми трактаттарында жалпы әлемдік ғылымның жетістігін
пайдаланғаны анық, А.Байтұрсынов ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ әдебиеті
ғылымының іргесін қалаушы болды.
Әл-Фараби ...ал білім мен әрекет тән болатын ақыл-парасаттың түрі басқа
да өнерлерге ие болады. Бұл өнерлердің де екі түрі болады. Мұның бірінші
түрі арқылы біз тек ғылыммен ғана танысамыз. Екінші түрі арқылы біз не
істеуге болатынын және соны істеуге қабілетіміздің бары-жоғын білеміз [4,
34] деп, адам ақыл-парасатының өнердің сан түрін дүниеге әкелуі ғылымды
қабылдауы нәтижесінен шығатын қорытынды екенін танытады. Ал А.Байтұрсыновта
Өнер түрлі болады. Біреулер үй салады, арық қазады, етік тігеді, арба
істейді, киіз басады, ыдыс істейді. Біреулер көрікті мешіт, көрнекті там,
көркем сурет салады. Әдемі ән, әсерлі күй, ажарлы сөз шығарады. Алдыңғы
өнер мен соңғы шыққан өнердің арасында айырма бар. Алдыңғы өнерден шыққан
нәрселер күн көру ісіне керек шаруа керек-жарақтары. Екінші өнерден шыққан
нәрселер-жылуынан гөрі сұлу болу керек. Көзделінген көзге көркем, көңілге
жағымды болып істелген нәрселер. Алдыңғы нәрселер адамның мақұлықтық жан
сақтау керегінен шыққан нәрселер, соңғы нәрселер жан қоштау керегінен
шыққан нәрселер [14, 137] – деген ойларынан әл-Фараби жалпылыққа
негіздеген өнер түрлерін А.Байтұрсынов нақтылыққа демек адамның ақыл-
парасатынан шыққан нәрселердің бәрі көз қуандыратындай әдемі, сұлу көркем
болатынын, күн көру ісіне байланысты мақұлықтық жан сақтау керегінен
шыққан нәрселер болатынын айтады.
Шығыстың Аристотелі атанған әл-Фараби мен қазақ әдебиеттану ғылымының
негізін салушы А.Байтұрсыновтың еңбектерінен рухани сабақтастықты
іздегенде, ұлт ұстазының Ұлы ұстаз әл-Фарабидың түркі әлемінің тарихында
даналық жолын жалғастырушы екенін көреміз.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ әдебиетін зерттеу көбіне әдеби үлгілерді
жинау, шолу, таныстыру мақсатында жүргізілді. Бұл ретте әйгілі
ориенталистер В.В.Радловтың, Г.Н.Потаниннің, К.Н.Березиннің, Н.Пантусовтың,
П.М.Мелиоранскийдің, П.И.Ильминскийдің, А.В.Васильевтің, А.Е.Алекторовтың,
Ә.В.Диваевтың еңбектерін атап өткен ләзім.
ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихында елеулі оқиғалар орын алғандығы
барша әдебиетші қауымға белгілі жәйт. Қазан төңкерісінен кейін бүкіл қоғам
жаңа заман күйбеңімен қалайша тірлік етсе, әдебиет пен өнер де сондай күй
кешті. Ғасыр басындағы ғылыми зерттеушілік пікірлер саласындағы ізденістер
әдеби мұраларды жинау және әдебиет тарихын жасауға ұмтылу мен қисындық ой-
тұжырымдар сол ғасыр ұсынған талап-тілектермен бетпе-бет келді. Қазақ
баспасөзінің тууы, ұлттық публицистиканың дамуына ықпал етті. Жазба әдебиет
дамып, жанр түрлері көбейе бастады. Айқап, Абай журналдары мен Қазақ
газеті жариялаған мақалалар әдеби ой-пікірді молайта түсті. Осы ғасыр
басында әдебиетке келген қазақ ақын-жазушыларының үлкен шоғыры ел мақсаты
үшін ағартушылық салада еңбектеніп, түрлі ғылым салаларына арналған мектеп
оқулықтарын, алғашқы зерттеулерді жазды. Қазақ халқы арасынан ақын-
жазушылар, мәдениет және қоғам қайраткерлері: Ш.Бөкеев, С.Дөнентаев,
С.Көбеев, М.Қалтаев, Б.Қаратаев, Ғ.Қарашев, С.Торайғыров, М.Ж.Көпеев,
Шәкәрім, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев,
С.Сейфуллин, Қ.Кемеңгеров, Жанша және Халел Досмұхамедовтар, С.Сәдуақасов
т.б. шықты. Атап айтқанда, А.Байтұрсыновтың Білім жарысы, Білім жарысы
хақында, Ә.Бөкейхановтың Роман бәйгесі, А.Арысұлының Роман не нәрсе?,
М.Сералиннің Роман жарысы туралы атты мақалаларда ғылыми пікірлердің
өнер, әдебиет, роман, поэма, мысал, драма т.б. туралы ұғымдарды меңгеруіне
қарағанда, олардың көркем әдебиетте көрініс табуы мен ғылыми сипатта сөз
болуы тығыз байланыстылықта жүргенін байқаймыз. Бұл ұлттық әдебиеттанудағы
әдебиет теориясының, сынының туу дәуіріндегі аса маңызды кезеңі болды.
ХХ ғасырдың бас кезінде С.Торайғыров газет, журнал беттеріне шыққан
мақалаларымен қазақ әдебиеттану саласының қалыптасуына түрткі болды. 1913
жылы Айқап журналының № 18 санында ол туралы Сұлтанмахмұт – қазақтың
бұқарашыл жазушыларының ішіндегі әдебиет теориясы мәселелерін қозғаған
тұңғышы деп жазылды. Ақын осы жылы Қазақ тіліндегі өлең кітаптары
жайынан атты мақала жариялап, қазақ қоғамының тарихында кеңінен жайылған
қисса, жырларға баға бере келіп, жаңа бағыттағы қиссалардың шата тілді
болып бара жатқанына наразылық білдіреді. Кейін А.Байтұрсыновтың да төл
әдебиеттануымыздың негізін салуы да осындай жан айқайынан еді.
Бүгінгі қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясына талғамды пікір
ретінде А.Арысұлының Роман не нәрсе? мақаласындағы романның шығу тарихы,
ұлттық сипаттағы осы жанрдың алғашқы үлгілері туралы қозғаған ойы таза
теориялық тұрғыдағы зерттеу еңбектің басы болып көрінді.
1918 жылы баспасөз бетінде жарияланған Ж.Аймауытовтың Әдебиет атты
мақаласынан әдебиет теориясын жетік білетін зерттеушінің еңбегі екені
бірден байқалды. Екі бөлімнен тұратын мақалада автордың таным-талғамы осы
күнгі талаптарға жауап бере алатындай деңгейде еді. Ал 1925 жылғы
Мағжанның ақындығы баяндамасы жеке ақынның шығармашылығын талдаудағы
ұлттық әдебиет теориясындағы алғаш ғылыми негізде жазылған іргелі еңбек
болып табылады.
Ж.Аймауытовтан кейін қисындық талдау сипатында Ақан сері сөздері
зерттеу мақала жазған ақын М.Жұмабаев болды. М.Жұмабаевтың мақаласы қазақ
әдебиеті қисыны тарихында Ж.Аймауытовтан кейінгі ақындық шығармашылыққа
ғылыми талдау жасаған екінші еңбек болумен қатар, мақаланың Ақан серінің
өзгеше ақындық сипатын өзіндік ақындық леппен танытуы, өлең құрылысына,
тіліне, мағыналық сипатын қарастыруы ақынның терең теориялық білімділігін
де байқатты.
Қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясының, сынының қалыптасуында
іргелі зерттеу-мақалаларымен көрінген ғалымдардың бірі – М.Әуезов. Ғалымның
Абай ақындығы туралы мақалаларынан қазақ әдебиеті теориясының қалыптасуына
тарихи үлес қосқанын көреміз. 40-жылдарда жазылған Қазақ әдебиетінің
тарихын жасау мәселелері мақаласындағы Қазақ халқының мәдениет тарихында
әдебиеттану ғылымының тарихы әзір қысқа. Бұл жас ғылым. Ол Әдебиеттік
сын, Қазақ әдебиетінің теориясы, Қазақ әдебиетінің тарихы деген
салаларға бөлініп, енді ғана дамып келеді және қазақ әдебиеттану ғылымы
оқулықтар жасаудан туды деген тұжырымдары қазақ әдебиеттану ғылымындағы
әдебиет теориясын жүйелеу тарихында маңызы болды.
Жоғарыдағы ғылыми еңбектерді сөз еткенде, сол кезеңдегі әдеби-теориялық
білімдер жүйесінің жоғары болғанын, күрделі теориялық мәселелерге бара
алғандарын байқаймыз. Бұл ұлттық әдебиет тарихын зерттеп тануға деген әдеби-
теориялық, сыншылдық пікірлердің құлшынысы, қалыптасу кезеңіне қадам
басқан, сапалық та, сандық та жағынан көріне бастаған қазақ әдебиетінің
теориялық мәселелерін ғылыми сөз етуді күн тәртібіне шұғыл қойды. Осыдан
көп ұзамай, қазақ әдебиеттануындағы алғашқы төл еңбек – А.Байтұрсыновтың
Әдебиет танытқыш атты еңбегі жарыққа шықты. Әдебиет танытқышта автор
қазақ әдебиетін, оның түрлерін жәй таныстырып қана қоймай, қисындық
ойлармен түйіндеп және нақты-нақты мысалдармен дәлелдеме келтіріп, әр
сөзінің, ойының мән-мағынасын тереңірек ашып, талдап, талғап, түсіндіре
жазған.
Еңбек Сөз өнерінің ғылымы және Қара сөз бен дарынды сөз жүйесі атты
екі бөлімнен тұрады. Кіріспеде автор адам қолымен іске асып, пайда болған
нәрселерден өнер ұғымын шығарады да, сол нәрселердің шаруаға, күнделікті
өмірге керекті тірнек өнері, ал көркемдік, сұлулық үшін жасалған нәрселерді
– көрнек өнері деп бөледі. Көрнек өнерін бес түрге (сәулет өнері, сымбат
өнері, кескін өнері, әуез өнері, сөз өнері) жіктеп, оның ішінде өнердің ең
жоғарғысы болып саналатын сөз өнеріне айрықша тоқталады. Өнердің ең алды
сөз өнері болып саналады. Өнер алды – қызыл тіл деген қазақ мақалы бар.
Мұны қазақ сөз баққан, сөз күйттеген халық болып, сөз қадірін білгендіктен
айтқан. Алдыңғы өнердің бәрінің де қызметін шама қадырынша сөз өнері атқара
алады, қандай сәулетті сарайлар болсын, сөзбен сөйлеп, суреттеп көрсетуге
болады. Бұл өзге өнердің қолынан келмейді [14, 138] деп ой түйеді.
Осы күні белгілі бір арнаға түсіп, әбден орныққан қазақ
әдебиеттануындағы әдебиет теориясы да осындай жүйеден іргесін алыс
салмайды.
А.Байтұрсынов келесі сипаттамасында сөз өнері арқылы жасалған дүниені
шығарма деп атап, оның тысқы және ішкі көріністері болатындығын айтады.
Тақырып, жоспар, мазмұн, түр – бұлар шығарманың тысқы көріністері. Ал ішкі
сындар: 1) алынған мінез, айтылған қылық, көрсетілген қалып, жан-жүйесінің
жөнінен қарағанда дұрыс болып шығу-шықпауының сыны. 2) Өмір жүзінде
айтылған нәрсенің болатындығының себебін дұрыс көрсеткен-көрсетпегенінің,
адам қауымындағы қалып түзелу жағына әсер етерлік (пайда-зиян келтірерлік)
қуаты бар жағының сыны. Осы төртеуі әдебиетіміздің алғашқы кезінен күні
бүгінге дейін кез келген шығармаларда қолданылып келеді және келе береді
де. Оларды қисындық оймен түрге бөлген А.Байтұрсынов екенін естен шығармау
парыз.
А.Байтұрсыновтың шеберлігінің ерекшелігі сол, ол ғылыми ұғымдарды заң,
ереже түрінде бермей, әрбір ойын әдеби мысалдармен дәлелдеп отыруында. Кез
келген шығарма ең алдымен көркем тілі арқылы бағаланады. Себебі, оқушы
шығармадағы сюжет, композиция, образдар, олардың қарым-қатынасын, идея,
тақырыпты да тілі арқылы танып біледі. Ішіндегі пікірді, қиялды, көңілдің
күйін тәртіптеп, қисынын, кестесін келтіріп сөз арқылы тысқа шығару – сөз
шығару болады. Шығарма дегеніміз – оыслай шығарған сөз. Осы пікірі
сөздерді дұрыс қолдану шартын белгілеп, қисындық ережені қалыптастырады:
Сөз дұрыс айтылуы деп әр сөздің, әр сөйлемнің дұрыс күйінде жұмсалуы
айтылады. Олай болуы үшін керек: 1) Сөздердің тұлғасын, мағынасын
өзгертетін түрлі жалғау, жұрнақ, жалғаулық сияқты нәрселерді жақсы біліп,
әрқайсысын өз орнына тұтыну; 2) Сөйлем ішіндегі сөзді дұрыс септеп, дұрыс
көптеп, дұрыс ымыраластыру; 3) Сөйлемдерді бір-біріне дұрыс орайластырып,
дұрыс құрмаластырып, дұрыс орналастыру [14, 150], – деп, ережеге
айналдырады.
А.Байтұрсыновтың тіл тазалығы, анықтығы, дәлдігі туралы қисындық ойлары
қазіргі таңда да құнын жойған жоқ. Әсіресе, орыс жазушыларын мысалға ала
отырып ұсынған тіл тазалығының басты-басты белгілері жоғарыдағы ойымызды
дәлелдейді.
Қазіргі әдебиет қисыны ғылымында айтылып, жазылып жүрген атаулардың
негізі А.Байтұрсыновтың еңбегінде алғаш тұжырымдалуы сол ізбен дамып,
ілгерілеуде. Дегенмен, академик З.Қабдолов өзінің Көзқарас атты
зерттеуінде Ахаң қалыптастырған әдеби теориялық терминдерге мұқият
жауапкершілікпен қараған жөн. Ахаң терминдерін жапа-тармағай жіпке тізе
бермей, таңдау керек, сөйтіп барып талдау керек дейді. Себебі, қазіргі
таңда қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясы көп дәрежеде ілгеріледі.
Ұлттық әдебиеттануымыздың көшбасы болып табылатын Әдебиет танытқыш еңбегі
жетпіс жылдай жабық қорда жатып, пайдалануда болмағандықтан, орыс
әдебиеттануына негізделсе де, қазақ әдебиеті теориясы қалыптасу дәуірінен
өтті. А.Байтұрсыновтың еңбегін зерттеу, ғылыми негізде маңызын бағалау
қазақ әдебиеттануындағы әдебиет теориясының қалыптасу кезеңдерінің ұлттық
сипаттағы маңызын арттырары хақ.
Қазақтың көркемдік таным дүниесінде жарқын із қалдырған Ш.Уәлиханов,
халқымыздың көркемдік әлемінде көсем болмысымен дара тұрған А.Құнанбаев
сияқты заңғар ұлы тұлғалардың ойларынан өріс алып жатқан әдеби-сыншылық
пікірлердің ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялылары еңбектерінде ұлттық-халықтық
мұрат тұрғысынан көрініс тапқаны да, сондай-ақ кеңестік кеңістікте тірлік
еткен қазақ әдебиеті мен әдебиеттануының аталмыш кезеңде социалистік
реализм талаптары тарапынан қаншалықты қысымшылық ахуалды бастан
өткергенімен, тоқырап қалмастан, біртіндеп өрлеу үстінде болғаны да ақиқат.
Адам баласының сан ғасырлар бойғы рухани жиып-терген мол мұрасы шеттетіліп,
жаңа үлгідегі әдебиет орнату шарт болып қойылған заманда да қазақ
зиялыларының қаламы мұқалған емес. Бұл орайда кеңестік дәуірдегі қазақ
әдебиетінің ғана емес, сонымен бірге әдебиеттануы мен сынының да көш
басында болған, әсіресе, 1917–1940 жылдар әдебиетінде ауыз толтырып
айтарлықтай мәдени мұралар Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, М.Әуезов,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Т.Жароков, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов,
Ө.Тұрманжанов, М.Дәулетбаев, Ж.Сыздықов, С.Шәріпов, Қ.Жұмалиев, Қ.Өтепов,
І.Қабылов, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, М.Қаратаев, Ғ.Тоғжанов, С.Садуақасов,
Ы.Мұстанбаев, Н.Төреқұлов, С.Қожанов, Ш.Тоқжігітов, Ж.Тілепбергенов,
Е.Бекенов, Қ.Кемеңгеров, М.Жолдыбаев, Р.Жаманқұлов, Ж.Сәрсеков,
Ә.Қоңыратбаев, З.Шашкин, Ш.Құсайынов, Х.Есенжанов, А.Томағамбетов,
С.Сейітов, М.Ғабдуллин, М.С.Сильченко, М.П.Баталов, Т.Нұртазин,
Х.Жүсіпбеков, Д.Ысқақов, А.Байтасов, М.Көшеков, Ә.Мәметова, Қ.Аманжолов,
Д.Әбілев, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Сланов, С.Ерубаев, Қ.Бекқожин, М.Хакімжанова,
Ә.Әбішев, Ж.Саин, С.Камалов, Ә.Байділдин, Қ.Әбдіқадыров сынды т.б. көптеген
майталман сөз шеберлерінің қаламынан туғаны анық. Бұл әдеби мұралардан
бастау алып, кешегі күнге дейін ізденіс аясы, бағыт-бағдары, өріс-өресі
тұрғысынан да түрлі деңгейде, алуан сипатта болып келген әдебиетке қатысты
үлкенді-кішілі зерттеулердің ғылым дамуындағы мән-маңызын, өзіндік орнын
ескермеу шындыққа қиянат болмақ. Әдебиет тарихының сан-сала проблемаларын
алуан қырынан қарастыратын еңбектерден тыс алғанның өзінде, әдебиеттану
және әдебиет сынына қатысты көптеген іргелі зерттеулер жасалғаны белгілі.
Кеңестік идеология қарамағында өмір сүрген қазақ әдебиеті мен
әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына сәйкес тірлік ете отырып,
ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу жолында болғандығы айқын еді. Сондықтан
да қазақ әдебиетінің ғана емес, әдебиеттану мен сын жанрының көшін бастап,
сындарлы ой-пікірлер қалыптастырған С.Сейфуллин, Ғ.Тоғжанов, М.Әуезов,
Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов, М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин,
М.Ғабдуллин, А.Нұрқатов сынды тұлғалардың еңбегі ерен болатын.
Осы керуеннің ізінен қалмай, әдебиеттану мен әдебиет сынына қатысты
біртуар зерттеулер жазып, әдебиет майданында көзге түскен, кейінгілерге
үлгі-өнеге болған тұлғалардың қатарында: З.Ахметов, З.Қабдолов,
М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Б.Ыбырайымов [22] сынды
ғалымдардың әдебиеттің теориялық мәселелеріне арналған еңбектерін,
Б.Кенжебаев, Т.Кәкішев, Н.Ғабдуллин, Р.Нұрғали, М.Қараев, Ж.Смағұлов [23]
секілді әдебиетшілердің әдебиеттану мен сын тарихы проблемаларына
негізделген зерттеулерін, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Д.Ысқақов [24] тәрізді
т.б. зерттеушілердің сын теориясын саралауға бағытталған туындыларын атауға
болады.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеу жұмыстарын әдеби-
тарихи шындыққа сай жүргізуде кеңестік идеология қағидаларының қаншалықты
зиян келтіргендігі аз айтылған жоқ. Бұл мәселені қалыпқа салып зерделеуде
соңғы жылдары ауқымды шаралар атқарылуда. Атап айтқанда, З.Қабдолов,
С.Қирабаев, Р.Бердібаев, М.Мырзахметов, Ш.Елеукенов, Т.Кәкішев, Р.Нұрғалиев
[25] сынды т.б. ғалымдардың еңбектері аса маңызды. Сондай-ақ, 1920–1960
жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы он жылда жаңаша көзқарас, тың
пайымдау тұрғысынан ой сүзгіден өтіп, қайта сарапқа салынып, іргелі
ізденістерге, сыни, ғылыми ой-тұжырымдарға, дәйекті-деректі пікір
пайымдауларға негізделген елеулі зерттеулер жазылды [26]. Қазақ әдебиетінің
тарихы да жаңаша көзқарас тұрғысында тұжырымдалып, М.О.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының басқаруымен көптомдық боп жарыққа шықты. Осы
орайда, қазақ әдеби сынының, фольклористикасының, проза жанрларымен
аударматану ғылымдарының жеке-жеке сала ретінде қалыптасуы мен дамуына
өзіндік үлес қосқан зерттеуші-ғалымдар тұлғасын, сыншылық, әдебиеттанушылық
болмысын, фольклортанушылық келбетін, аудармашылық шеберлігін, ғылыми-
шығармашылық қызметін уақыт ағымына сай зерттеп білудің, саралап танудың
мәні ерекше.
Әсіресе қазақ көркем ойы мен сынының қалыптасу тарихында 60–80 жылдардың
өзіндік өзгешелігі бар. ...Өткен ғасырдың 60-шы жылдары! Бұл сапалық
өзгеріс неден дегенде ішкі қуатының, адам жанының құпия ішкі иірімдерінің,
психологиялық тебіреністер арқылы характерлердің нанымды бейнелерінің
ашылуы [27, 99] деп сыншы Төлеген Тоқбергенов алғашқылардың бірі болып
тұжырымдаған болатын.
Әйтсе де, көзі ашық, көкірегі ояу талантты дарабоздардың талайы кеңестік
замандағы үстем идеологияның құрсауында шырмалғаны – шындық. Сондықтан да,
бұл кезеңде ғұмыр кешкен қандай да болмасын дарын иесінің еңбегін
сараптаған сәтте ол өмір сүрген қоғамдағы саяси-әлеуметтік жағдайларға зер
салып отыру – әділетті тұжырымының қалыптасуына мүмкіндік тудырмақ. Себебі,
сонау 40–60 жылдар аралығында, қиындығы мен қысастығы мол болған әдебиет
майданында, әдебиеттану ғылымының ауыр жүгін қайыспай көтеріп,
әдебиетіміздің өрісті биіктерге самғауына, айқын бет түзеуіне үлес қосқан,
туған әдебиеттің шарықтай дамуы үшін тура жол іздейміз деп, өмірдің небір
бұралаң жолдарынан өтіп, табандылық көрсеткен дарынды әдебиетші, зиялы
қауым қалыптасып еді. Олардың қатарында: Ө.Тұрманжанов, М.Қаратаев,
Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Қ.Жұбанов, Қ.Бекқожин, А.Байтасов,
Ә.Тәжібаев, Ж.Тілепбергенов, Х.Есенжанов, Қ.Мұхамедханов, Қ.Нұрмаханов,
М.Ғабдуллин, Т.Нұртазин, А.Нұрқатов, Ә.Шәріпов, Қ.Жармағанбетов, С.Сейітов,
Б.Шалабаев, С.Төлешев, З.Қабдолов, Р.Бердібаев, Ш.Сәтбаева, З.Ахметов,
С.Қирабаев, Н.Ғабдуллин, Ә.Қоңыратбаев, Ә.Мәметова, Қ.Қуандықов,
Т.Қожакеев, Х.Әдібаев, Ә.Дербісәлин, Т.Әлімқұлов, С.Талжанов, Т.Кәкішев,
З.Шашкин, Б.Сахариев, М.Дүйсенов, Ы.Дүйсенбаев, Е.Лизунова, Т.Ахтанов,
Н.С.Смирнова, М.Базарбаев, Ә.Нарымбетов, М.С.Сильченко, Х.Сүйіншәлиев,
Қ.Тұрғанбаев, М.Сармурзина, Т.Амандосов, Ә.Хасенов сынды т.б.
әдебиетшілердің болғаны, олардың қай-қайсы да кейіннен қазақ әдебиеттану
ғылымының өсу, өркендеу сатысында өзіндік белгі қалдырғандығы – ақиқат.
Белгілі ғалым Т.Кәкішевтің: Соғыстан кейінгі идеологиялық зорлық-
зомбылықтардан құтылып, 50-жылдардың еінші жартысы мен 60-шы жылдардың
ұзына бойына ақыл-ойға ептеп болса да осындай таластың болуы – біршама ірі
де сүбелі істерді атқарып тастауға мүмкіндік берді. Сын мен ғылым қай
жағынан болса да толыса өркендеуге мұрсат алған шақта жетелі де білімді,
эстетикалық жағынан сауатты, ғылыми зерделі дарындар жауынгерлік сапқа
тұрды. Олар оқу-ағарту, халық мәдениетін көтеру, қоғамдық сананы өрлету
тұрғысынан едәуір қызмет атқарды [23, 348] – деген пайымдауына жүгінсек,
бұл толқын – кешегі қаламгер ұстаздарының жазықсыз құрбан болғанын білген,
өздері де ептеп болса да саясат содырлығын көрген, әдебиеттанудың ақсап
жатқан кемшілікті тұстарын айқын аңғарған талантты буын, тегеурінді топ
болатын. Шынында да, ұстараның жүзіндей алмағайып уақытта өмір сүре жүріп,
әдебиетіміздің өркенді биіктерге бет түзеуіне үлес қосқан, туған
әдебиетінің дамуына тура бағыт сілтейтін сүре жолды іздеу барысында кей-
кейде бұралаң сүрлеулерге түсіп кетуден де кенде емес осы бір жауынгер
мінез дарындар қатарында М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев,
М.Ғабдуллин, Т.Нұртазин, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Қ.Нұрмаханов,
Қ.Қуандықов, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ы.Дүйсенбаев, Х.Әдібаев, М.Дүйсенов,
Ә.Дербісалин, Ә.Қоңыратбаев, З.Ахметов, Ш.Сәтбаева, С.Талжанов, т.б.
әдебиетшілердің болғаны, олардың қай-қайсы да кейіннен қазақ әдебиетінің
өркендеу тарихында өзіндік із қалдырғаны мәлім. Олардың лег-легімен
әдебиеттануға келуіне халықтың рухани өрлеуі бірден-бір себепші болса,
осынау алдыңғы толқын – ағалар, кейінгі толқын – інілердің бел ортасында
жүрген өз замандастары арасында әдебиеттану мен сынға елеулі үлес қосқан,
сондай-ақ проза, фольклор, аударма салаларында да еселі еңбек еткен
таланттардың бірі – Белгібай Шалабайұлы Шалабаев еді.
Көрнекті әдебиеттанушы ғалым, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым
қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор Белгібай Шалабаев
(1911–1990) өзінің бүкіл саналы өмірін туған әдебиетіміздің тарихын
зерттеуге арнап, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену кезеңдерін
ашып зерделеуде айтарлықтай үлес қосты. Алайда ғалымның сан салалы, алуан
арналы әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, әдеби-публицистикалық, көркем-аударма
еңбектері мен ғылыми-творчестволық қызметі әлі күнге дейін жеке зерттеліп
өз бағасын ала қойған жоқ. Ғалымның бай бағылан әдеби мұрасы оқырманға
толық танылып бітпеген. Оның азаматтық, қаламгерлік тұлғасы, сыншылық,
аудармашылық даралығы, еңбектеріндегі толғамды ойлары мен жаңалықтары,
шығармашылық шеберлігі жете зерттелмеген. Сыншының қазақ әдебиеттану
ғылымына қосқан үлесі әр кезде еске алынғанымен, сол үлестің аты аталып,
түсі түстелген емес. Қазақ халқының мәдениеті мен әдебиетін өркендетуге
сіңірген еңбегі ауқымды болса да, әлі күнге ғылыми бір жүйеге түспегендігі
оның ғылыми-сыншылық, көркем және публицистикалық мұрасын жинақтай отырып,
жан-жақты зерттеудің қажеттігін айқындай түседі. Ғалым өмірінен деректер
мол болғанымен, сыншылық мұрасының қазақ әдебиетінен алатын орнын зерттеу
қажеттілігі ұлттық әдебиетті дамытудың жалпы проблемаларынан туындайды. Сол
себепті ғалымның өмірі мен шығармашылығын арнайы зерттеудің мәні зор.
Әдебиет – үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып отыратын өнер
түрі. Оның өсіп-өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі, барлық жанр ат
салысатыны белгілі. Қазақ әдебиетінің бұрылыс-бұралаңы мол, қиын да күрделі
өсу жолында өзіндік үлесімен із қалдырған қаламгерлер баршылық.
Әдебиеттану ғылымында жемісті еңбек еткен қаламгерлер шоғыры, еңбек
торысы, ғұлама ғалымдары атанған Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Т.Нұртазин,
Ә.Тәжібаев, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, А.Нұрқатов секілді т.б.
көптеген талантты ғалым, қаламгерлермен қатар Б.Шалабаев та сонау отызыншы
жылдардан бастап әдебиетке аса бір ерен ынтызарлықпен белсене араласып, бар
білімі мен қабілетін жастарды тәрбиелеу мен әдебиетті дамытуға қалтқысыз
арнауды мақсат тұтты. Сол ізгілік жолында әдебиеттану ғылымында аянбай
қызмет етіп, ақыл-ой, парасатымен бауыр бастырып үлгерген көптеген ғылыми
еңбегін жазып қалдырды да. Қазақ әдебиеттанудың дамуына сүбелі үлес қосып,
әдебиеттер байланысы проблемасының қайнар бастауында тұрған әдебиетші-ғалым
Б.Шалабаевтың өмір жолы мен ғылыми қызметіне көз салғанда, қазақ тарихының
ұлы өзгерістерінің көп қырларын аңғарамыз.
Б.Шалабаевтың биік талғам, мол ізденіс, сындарлы талдау еңбектерінің
басым бөлігі әдебиет тарихы мәселелеріне арналған. 1938 жылы қазақ
фольклоры және бүкіл қазақ әдебиетінің тарихына арналған ғылыми-
әдістемесінің тұңғыш бағдарламасы жасалған еді. Осы бағдарламаға енген
әдеби мұраның барша рухани қазынамыздың асыл үлгілері Қазақ КСР Ғылым
академиясының академиялық басылымдарында тасқа басылған болатын. Оны
құрастырғандар М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов,
М.Ғабдуллин, Б.Шалабаев, т.б. еді. Бұл басылымдардың авторлары редакциялық
алқасында Б.Шалабаев еңбектерінің орны бөлек. Аталмыш бағдарламаның
кейіннен фольклор мен қазақ әдебиеті тарихын ғылыми тұрғыдан зерттеуге
мұрындық болғаны аян.
Әдебиет сыны мен әдебиетті зерттеу ғылымы үшін Ұлы Отан соғысы кезеңі
аса бір қиын әрі күрделі кезең болды. Партияның идеология саласындағы
қаулылары, космополитизмге қарсы күрес, ең алдымен әдебиет пен өнердегі
бұрмалаушылықтардың бәрін сын мен ғылымнан көрді. Қазақ әдебиетіндегі
ұлтшылдықты әшкерелемей отырған да сын мен ғылым боп шықты. Сондықтан да
Қазақстан Компартиясы ОК-ті Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет
институтының жұмысындағы саяси-өрескел қателіктер туралы қаулысы қаһарын
сын мен ғылымға төкті. Институт директоры, үлкен сыншы-ғалым Е.Ысмайылов
орнынан алынып, партиядан шығарылды, кейін тұтқындалды. Мәдени мұраға сын
көзімен қарамағаны, Шортанбай, Мұрат, Дулат, Нарманбет, Мәшһүр-Жүсіп,
Сұлтанмахмұт сияқты ескішіл, алашордашыл ақындарды мадақтағаны үшін
көптеген ғалымдар мен әдебиетшілер сынға ұшырады. Кенесары қозғалысын ұлт-
азаттық қозғалыс деп бағалаған тарихшы Е.Бекмахановтың көзқарасы сынға
алынды. Көтеріліс Кенесары қозғалысын өз мансабы үшін күрескен монархистік
қозғалыс деп жарияланды. Тарихшыларға қоса, әдебиеттегі Кенесары туралы
жырларды зерттеушілерге кінә артылды. Абай мектебі буржуазиялық ғылым
есебінде жоққа шығарылды. Мектеп оқулықтарындағы қателіктер туралы,
Қазақстан Жазушылар одағындағы ұлтшылдық қателіктер туралы арнаулы қаулылар
қабылданды. Осылардың нәтижесінде қазақтың ауыз әдебиеті тарихының көп
шығармалары ескішіл деп жарияланып, оларды оқуға тыйым салынды. Батырлар
мен эпос кейіпкерлері шыққан тегіне қарай жіктелді. Қобыланды, Алпамыс –
байдың балалары, байларды қорғаған батырлар, Төлеген – бай баласы, Қыз
Жібек – хан қызы ретінде бағаланды. Қазақтың бай эпосынан кедейдің ішінен
шыққан Қамбар батыр мен тазша бала, Алдар көсе мен Жиренше шешен жайлы
ертегілер мен аңыз әңгімелер ғана халықтық деп танылды.
Бұл ретте әдебиетші-ғалым Т.Кәкішевтің: Сонымен, соғыстан кейінгі он
жылдықта мәдени, әдеби, шығармашылық өмір өзінің эстетикалық сипатымен
емес, дөрекі социологиялық тұрпатымен көрінген қияс қаулылардың қыспағында
болды. Қай қаулы болмасын, қай жиын-мәжіліс, кеңес-мәслихат болмасын,
айналып келгенде, коммунистік идеологияның таптық, партиялық принциптерін
қорғады. Адамзатқа керекті рухани азық, көркем дүние, адами ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz