Сын көркем әдебиеттің құрамдас бір бөлігі деген пікірді Қазіргі әдеби сын
Жұмыс Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің қазақ әдебиеті
кафедрасында орындалды
ӘОЖ 82.09: 821.512.122
Қолжазба құқығында
ҚАЖЫБАЙ АЯН ТӨЛЕГЕНҰЛЫ
БЕЛГІБАЙ ШАЛАБАЕВТЫҢ ҒЫЛЫМИ-СЫН, ӘДЕБИ-АУДАРМА ЕҢБЕКТЕРІ
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация жұмысы
Ғылыми жетекшісі: филол.ғ.д.,
ҚР ҰҒА академигі, қазақ
әдебиеті кафедрасының
профессоры Р.Н.Нұрғали
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Б.ШАЛАБАЕВТЫҢ ӘДЕБИЕТТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕКТЕРІ МЕН ӘДЕБИ-СЫН, ҒЫЛЫМИ-
ЗЕРТТЕУ ІЗДЕНІСТЕРІНІҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ
АРНАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Б.Шалабаевтың әдеби-ғылыми
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Б.Шалабаевтың сыни ұстанымы және әдеби сын еңбектерінің жанрлық,
тақырыптық
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2. Б.ШАЛАБАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПЛАТФОРМАСЫ (ӘДЕБИ-ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ
ЖӘНЕ КӨРКЕМ АУДАРМАДАҒЫ
ОРНЫ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.1 Б.Шалабаевтың әдеби-публицистикалық
мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Б.Шалабаевтың көркем аударма еңбектерінің өзіндік ерекшеліктері ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Қосымша
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырбының өзектілігі мен зәрулігі. Қазақтың – елі – алаш,
керегесі – ағаш азаттықтың еңсесі көтеріліп, төл тарихымызды тереңдеп
танып зерделеуге, ақтаңдақтарымыздың көмбесін ашуға мемлекет тарапынан
пәрменді қолғабыс пен мол мүмкіндіктер жасалынып отыр. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа арналған Жолдауында
мәдени-тарихи мұраны сақтауға, зерттеуге, оларды игеріп, кеңінен танытуға
айрықша мән берілген. Елбасы Мәдени мұра бағдарламасында: ...ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманаттау басты мақсат екендігіне ерекше ден қоюмен қатар [1], тағы бірде:
Алдағы міндет ұлт мәдениетінің ұлы тұлғасын кезендік бұрылыстарда тарих
сахнасына шығара білуде болса керек. Мұндайда әрі кең, әрі жүрдек
бүгінгі күннің даңғылымен жүру үшін байырғы тәсіл жарамсыз болмақ.
Былайша айтқанда, өткенге мойын бұрамын деп болашағыңнан айырылып қалуың
кәдік [2, 5] – деп айқын мақсат, ортақ міндет қойған болатын. Бұл
тұжырымдар бүгінгі таңда елімізде мәдени мұраны зерделеп, зерттеуге, жаңаша
танып-білуге қаншалықты маңыз беріліп отырғанын да айғақтайды.
Олай болса, кеңестік замандағы тарихта, әдебиет пен өнерде бүркемеленген
шындықтың пердесін ашып, өз кезінде зерттелмей, зерделенбей, танылмай
келген мәдени байлықтарымызды заманымыздың даму үрдісіне сәйкес бағалау
– тарихи, ғылыми, әдеби, мәдени
жағынан ойластырсақ, ауадай қажетті міндет.
Халқымыздың көне дәуірден бастау алатын мәдениетінің алтын арқауын жаңа
заманның талап тілектеріне сай қайта түлету – тәуелсіздік пен егемендіктің
ғибратты тағылымын танытса керек. Бұл ретте әр мемлекет пен қоғамның даму
дәрежесін айқындайтын өлшемдер болатыны аян. Соның бір белгісі ғылым-
білімнің қанат жаюы. Ғылым дегеніміз белгілі бір құбылыстың айнымас
ақиқатын танып, оның төл заңдылықтарын саралау, сөйтіп әлгі құбылыс туралы
жинақтаған объективті білімді теориялық жүйеге түсіру. Мұнан әрі, ғылымның
қоғамдық өмірдегі қайырым-шапағаты басталады, яғни ғылым қоғам өміріндегі
аса мәнді әлеуметтік институтқа айналып, адамдардың таным өресін жаңа
сапалық деңгейге көтеруге ықпал етеді. Ал сол ғылым атаулысының жүзеге
асуына негіз болатын білім беру жүйесінің ұзын-сонар тарихында өзінің құнын
жоймай келе жатқан бір ұстаным бар. Ол – қоғамды жаңғыртуға бағытталған кез
келген жасампаздық идея сол қоғамның сұранымына сай болуы керек. Егер білім
атаулының табан тірері ғылыми таным екенін мойындасақ, онда білім мазмұны
және объективті ғылыми таным мәселесі қашанда өзекті проблемалардың бірі
болып отыруға тиіс. Демек, ғылыми жаңалық қашанда білім мазмұнын жаңғыртып
отыруы қажет деген сөз. Бұл мәселе, қазіргідей әлемдік ілкімді даму мен
аралас-құраластың (коммуникация) бел алған заманында, дүние дидарындағы
шұғыл өзгерістер кезеңінде айрықша маңызды сипат алып отыр. Осыған
байланысты, әлемдік өркениеттің жетістіктерімен санаса отырып, нақтылы
қоғам мен ұлт мүддесіне бейімделген білім жүйесін қалыптастыру мәселесі
әлемдік білім процесінің маңызды факторы болып, болашақтан үміті бар кез
келген қоғамның да, ұлттың да киелі міндетіне айналуда.
Заманның даму, өсіп-өрбу барысында қоғамдық сана, ғылым, көркемөнер,
әдебиет – барлығы да бір-бірінен аса ажырамай, әрқайсысы қоғамның
экономикалық-материалдық жағдайына орай дамитындығы белгілі. Сондықтан да
көркемөнердің барлық саласы қоғамнан тыс өмір сүре алмайтындығы дәлелденген
шындық. Және де мәдениет те, ғылым да бір мезетте пайда болып,
қалыптаспағандығы айдан анық.
Олай болса, өнерді танып-білуге қызмет ететін ғылымдардың бірі ретіндегі
филологияның пайда болуы жазу мәдениетінің едәуір өркен жайған кезеңімен
орайлас келетіні мәлім. Ғылыми деректерге сүйенер болсақ, Таяу Шығыстың аса
жоғары дамыған ежелгі мәдениетінде филологияның белгісі де жоқ болса, орта
ғасырлардағы Батыс Еуропада филология еншісіне болар-болмас қана орын тиеді
екен. Ал филологияның отаны болып табылатын ежелгі Үндістан мен Грекияда
филология сөз бен сөйлеудің, сөз бен ойлаудың ара қатынасын гносеологиялық
тұрғыдан қарастыратын үрдіс ретінде дүниеге келіп, қалыптаса бастағаны
белгілі. Сол себепті да кейінірек пайда болған философиялық дерексіздік пен
филологиялық нақтылық арасындағы қарама-қайшылықтарға қарамастан, әу баста
философия мен филология біртұтас дүниенің екі бетіндей болып көрініуі
кездейсоқтық емес еді. Зер сала үңілер болсақ, филологияның шын мәніндегі
өрлеуі гносеологиялық ойлар дамуының ұлы дәуірлерімен ұдайы орайлас келіп
отыратынын аңдауымызға болады. Мәселен, эллинизм дәуірінде (б.д.д. 330–23
ж.ж.) грек философы Аристотельдің Поэтика еңбегінен [3] бастау алған
әдеби-эстетикалық ой-пікірлердің өсіп-өрбу, өрістеу тарихы ерекше. Одан
бері орта ғасырлар эстетикасы Әбу-Насыр әл-Фараби трактаттарындағы [4];
Еуропада XVII–XVIII ғасырларда эстетикалық көзқарастар Р.Декарттың [5],
Г.Э.Лессингтің [6], Г.В.Гегельдің [7] айтулы еңбектеріндегі; ХІХ ғасырдағы
И.Кант [8], В.Г.Белинский [9] секілді т.б. тұлғалардың әдеби, сыни,
философиялық мұраларындағы эстетикалық болжамдар мен тұжырымдар әдебиеттану
ғылымының ежелгі іргетасы болып танылды.
Осы орайда айта кеткен орынды, адам болмысын қандай да бір дәуірдегі
адам ойының мәдениет жәдігері болып табылатын көркем мәтін арқылы
қарастыруға негізделген филологияның өзі жеке ғылым ретінде ХІХ ғасырда
ғана қалыптасқанын ескерсек, қазақ филологиясының ғылым ретінде шаңырақ
көтерген уақытын өткен ХХ ғасырдың бастапқы жылдарына телісек те, ғылыми
филология көшінен кенже қала қоймасымыз анық. Әдеби-теориялық мәселелердің
таза ұлттық негізде дами түскен кезеңі ХІХ ғасыр болды. Әрине, сонау орта
ғасырдан бері қарай, қазақ әдебиеттануының әдебиет қисыны жөнінде мүлде еш
нәрсе болмады деген ұғым тумаса керек. Осынау мол таным мен ХІХ ғасырда
қазақтың рухани болмысында елеулі із қалдырған Ш.Уәлиханов [10],
Ы.Алтынсарин [11], А.Құнанбаев [12] сынды біртуар дарындардың ой-
толғамдарынан нәр алған ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары да өздерінің
әдеби-сыншылық, философиялық көзқарастарын қалыптастырып, үнемі даму
үрдісіне бет түзегендігі ақиқат еді.
Әдеби өркендеудегі тарихи сабақтастық тұрғысынан зер салсақ, әдебиеттану
ғылымының дамуына зор үлес қосқан Ә.Бөкейханов [13], А.Байтұрсынов [14],
Қ.Жұбанов [15], М.Дулатов [16], Ж.Аймауытов [17], М.Жұмабаев [18],
Х.Досмұхамедов [19] секілді ұлт зиялылары еңбектерінің маңызы зор. Олар
кеңестік заманда өзінің тиісті бағасын ала алмаса, бүгінгі таңда аты
аталған дара тұлғалардың әдеби мұраларының мәні мен маңызы қайта қаралып,
ел игілігіне жаратылып, шығармалары әдебиетіміздің алтын қорына енгізілді.
Әдебиеттану – көркем әдебиеттің тууын, ерекшеліктерін, қоғамдық
байланыстарын, тарихи дамуын, құрылымы мен функциясын, көркемдік
сипаттарын, жекеленген және жалпылама заңдылықтарының бәрін қамти
зерттейтін ғылым саласы. Әдебиеттану ғылымы бір-бірімен өзара байланысты
ғылым салалары: әдебиет теориясы, әдебиет сыны, әдебиет тарихы
методологиясы жиынтығынан тұрады. Қазақ әдебиеттану ғылымының іргелі
салаларының әрқайсысын жеке ғылым саласы ретіндегі қалыптасу жолдарын
қарастыру бүгінгі ғылым алдындағы өзекті міндет.
Қазақ әдебиеттану ғылымының бастау арналары жалпы адамзаттық өркениет
жетістіктерімен тамырлас. Қазақтардың көне ата-бабаларының рухани мұрасы
ежелгі түркілік мәдениеттен тарату ғылымда мойындалған шындық. Яғни, ежелгі
түркі дәуіріндегі өркениет мұраларындағы ой-тұжырымдары бастау ретінде
қарастыруға толық негіз бар.
Жалпы, ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихында елеулі оқиғалар орын
алғандығы барша әдебиетші қауымға белгілі жәйт. Қазан төңкерісінен кейін
бүкіл қоғам жаңа заман күйбеңімен қалайша тірлік етсе, әдебиет пен өнер де
сондай күй кешті.
Адам баласының сан ғасырлар бойғы рухани жиып-терген мол мұрасы
шеттетіліп, жаңа үлгідегі әдебиет орнату шарт болып қойылған заманда да
қазақ зиялыларының қаламы мұқалған емес. Әсіресе, 20–30-жылдар әдебиетінде
ауыз толтырып айтарлықтай мәдени мұралар Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов,
Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин,
Ғабиден Мұстафин сынды майталман сөз шеберлерінің қаламынан туғаны анық.
Қазақтың көркемдік таным дүниесінде жарқын із қалдырған Ш.Уәлиханов,
халқымыздың көркемдік әлемінде көсем болмысымен дара тұрған А.Құнанбаев
сияқты заңғар ұлы тұлғалардың ойларынан өріс алып жатқан әдеби-сыншылық
пікірлердің ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялылары еңбектерінде ұлттық-халықтық
мұрат тұрғысынан көрініс тапқаны да, сондай-ақ кеңестік кеңістікте тірлік
еткен қазақ әдебиеті мен әдебиеттануының аталмыш кезеңде социалистік
реализм талаптары тарапынан қаншалықты қысымшылық ахуалды бастан
өткергенімен, тоқырап қалмастан, біртіндеп өрлеу үстінде болғаны да ақиқат.
Адам баласының сан ғасырлар бойғы рухани жиып-терген мол мұрасы шеттетіліп,
жаңа үлгідегі әдебиет орнату шарт болып қойылған заманда да қазақ
зиялыларының қаламы мұқалған емес. Бұл орайда кеңестік дәуірдегі қазақ
әдебиетінің ғана емес, сонымен бірге әдебиеттануы мен сынының да көш
басында болған, әсіресе, 1917–1940 жылдар әдебиетінде ауыз толтырып
айтарлықтай мәдени мұралар Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, М.Әуезов,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Т.Жароков, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов,
Ө.Тұрманжанов, М.Дәулетбаев, Ж.Сыздықов, С.Шәріпов, Қ.Жұмалиев, Қ.Өтепов,
І.Қабылов, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, М.Қаратаев, Ғ.Тоғжанов, С.Садуақасов,
Ы.Мұстанбаев, Н.Төреқұлов, С.Қожанов, Ш.Тоқжігітов, Ж.Тілепбергенов,
Е.Бекенов, Қ.Кемеңгеров, М.Жолдыбаев, Р.Жаманқұлов, Ж.Сәрсеков,
Ә.Қоңыратбаев, З.Шашкин, Ш.Құсайынов, Х.Есенжанов, А.Томағамбетов,
С.Сейітов, М.Ғабдуллин, М.С.Сильченко, М.П.Баталов, Т.Нұртазин,
Х.Жүсіпбеков, Д.Ысқақов, А.Байтасов, М.Көшеков, Ә.Мәметова, Қ.Аманжолов,
Д.Әбілев, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Сланов, С.Ерубаев, Қ.Бекқожин, М.Хакімжанова,
Ә.Әбішев, Ж.Саин, С.Камалов, Ә.Байділдин, Қ.Әбдіқадыров сынды т.б. көптеген
майталман сөз шеберлерінің қаламынан туғаны анық. Бұл әдеби мұралардан
бастау алып, кешегі күнге дейін ізденіс аясы, бағыт-бағдары, өріс-өресі
тұрғысынан да түрлі деңгейде, алуан сипатта болып келген әдебиетке қатысты
үлкенді-кішілі зерттеулердің ғылым дамуындағы мән-маңызын, өзіндік орнын
ескермеу шындыққа қиянат болмақ. Әдебиет тарихының сан-сала проблемаларын
алуан қырынан қарастыратын еңбектерден тыс алғанның өзінде, әдебиеттану
және әдебиет сынына қатысты көптеген іргелі зерттеулер жасалғаны белгілі.
Кеңестік идеология қарамағында өмір сүрген қазақ әдебиеті мен
әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына сәйкес тірлік ете отырып,
ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу жолында болғандығы айқын еді. Сондықтан
да қазақ әдебиетінің ғана емес, әдебиеттану мен сын жанрының көшін бастап,
сындарлы ой-пікірлер қалыптастырған С.Сейфуллин, Ғ.Тоғжанов, М.Әуезов,
Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов, М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин,
М.Ғабдуллин, А.Нұрқатов сынды тұлғалардың еңбегі ерен болатын.
Осы керуеннің ізінен қалмай, әдебиеттану мен әдебиет сынына қатысты
біртуар зерттеулер жазып, әдебиет майданында көзге түскен, кейінгілерге
үлгі-өнеге болған тұлғалардың қатарында: З.Ахметов, З.Қабдолов,
М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Б.Ыбырайымов [20] сынды
ғалымдардың әдебиеттің теориялық мәселелеріне арналған еңбектерін,
Б.Кенжебаев, Т.Кәкішев, Н.Ғабдуллин, Р.Нұрғали, М.Қараев, Ж.Смағұлов [21]
секілді әдебиетшілердің әдебиеттану мен сын тарихы проблемаларына
негізделген зерттеулерін, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Д.Ысқақов [22] тәрізді
т.б. зерттеушілердің сын теориясын саралауға бағытталған туындыларын атауға
болады.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеу жұмыстарын әдеби-
тарихи шындыққа сай жүргізуде кеңестік идеология қағидаларының қаншалықты
зиян келтіргендігі аз айтылған жоқ. Бұл мәселені қалыпқа салып зерделеуде
соңғы жылдары ауқымды шаралар атқарылуда. Атап айтқанда, З.Қабдолов,
С.Қирабаев, Р.Бердібаев, М.Мырзахметов, Ш.Елеукенов, Т.Кәкішев, Р.Нұрғалиев
[23] сынды т.б. ғалымдардың еңбектері аса маңызды. Сондай-ақ, 1920–1960
жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы он жылда жаңаша көзқарас, тың
пайымдау тұрғысынан ой сүзгіден өтіп, қайта сарапқа салынып, іргелі
ізденістерге, сыни, ғылыми ой-тұжырымдарға, дәйекті-деректі пікір
пайымдауларға негізделген елеулі зерттеулер жазылды [24]. Қазақ әдебиетінің
тарихы да жаңаша көзқарас тұрғысында тұжырымдалып, М.О.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының басқаруымен көптомдық боп жарыққа шықты. Осы
орайда, қазақ әдеби сынының, фольклористикасының, проза жанрларымен
аударматану ғылымдарының жеке-жеке сала ретінде қалыптасуы мен дамуына
өзіндік үлес қосқан зерттеуші-ғалымдар тұлғасын, сыншылық, әдебиеттанушылық
болмысын, фольклортанушылық келбетін, аудармашылық шеберлігін, ғылыми-
шығармашылық қызметін уақыт ағымына сай зерттеп білудің, саралап танудың
мәні ерекше.
Белгілі ғалым Т.Кәкішевтің: Соғыстан кейінгі идеологиялық зорлық-
зомбылықтардан құтылып, 50-жылдардың еінші жартысы мен 60-шы жылдардың
ұзына бойына ақыл-ойға ептеп болса да осындай таластың болуы – біршама ірі
де сүбелі істерді атқарып тастауға мүмкіндік берді. Сын мен ғылым қай
жағынан болса да толыса өркендеуге мұрсат алған шақта жетелі де білімді,
эстетикалық жағынан сауатты, ғылыми зерделі дарындар жауынгерлік сапқа
тұрды. Олар оқу-ағарту, халық мәдениетін көтеру, қоғамдық сананы өрлету
тұрғысынан едәуір қызмет атқарды [21, 348] – деген пайымдауына жүгінсек,
бұл толқын – кешегі қаламгер ұстаздарының жазықсыз құрбан болғанын білген,
өздері де ептеп болса да саясат содырлығын көрген, әдебиеттанудың ақсап
жатқан кемшілікті тұстарын айқын аңғарған талантты буын, тегеурінді топ
болатын. Шынында да, ұстараның жүзіндей алмағайып уақытта өмір сүре жүріп,
әдебиетіміздің өркенді биіктерге бет түзеуіне үлес қосқан, туған
әдебиетінің дамуына тура бағыт сілтейтін сүре жолды іздеу барысында кей-
кейде бұралаң сүрлеулерге түсіп кетуден де кенде емес осы бір жауынгер
мінез дарындар қатарында М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев,
М.Ғабдуллин, Т.Нұртазин, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Қ.Нұрмаханов,
Қ.Қуандықов, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ы.Дүйсенбаев, Х.Әдібаев, М.Дүйсенов,
Ә.Дербісалин, Ә.Қоңыратбаев, З.Ахметов, Ш.Сәтбаева, С.Талжанов, т.б.
әдебиетшілердің болғаны, олардың қай-қайсы да кейіннен қазақ әдебиетінің
өркендеу тарихында өзіндік із қалдырғаны мәлім. Олардың лег-легімен
әдебиеттануға келуіне халықтың рухани өрлеуі бірден-бір себепші болса,
осынау алдыңғы толқын – ағалар, кейінгі толқын – інілердің бел ортасында
жүрген өз замандастары арасында әдебиеттану мен сынға елеулі үлес қосқан,
сондай-ақ проза, фольклор, аударма салаларында да еселі еңбек еткен
таланттардың бірі – Белгібай Шалабайұлы Шалабаев еді.
Көрнекті әдебиеттанушы ғалым, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым
қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор Белгібай Шалабаев
(1911–1990) өзінің бүкіл саналы өмірін туған әдебиетіміздің тарихын
зерттеуге арнап, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену кезеңдерін
ашып зерделеуде айтарлықтай үлес қосты. Алайда ғалымның сан салалы, алуан
арналы әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, әдеби-публицистикалық, көркем-аударма
еңбектері мен ғылыми-творчестволық қызметі әлі күнге дейін жеке зерттеліп
өз бағасын ала қойған жоқ. Ғалымның шалқар әдеби мұрасы оқырманға толық
танылып бітпеген. Оның азаматтық, қаламгерлік тұлғасы, сыншылық,
аудармашылық даралығы, еңбектеріндегі толғамды ойлары мен жаңалықтары,
шығармашылық шеберлігі жете зерттелмеген. Сыншының қазақ әдебиеттану
ғылымына қосқан үлесі әр кезде еске алынғанымен, сол үлестің аты аталып,
түсі түстелген емес. Қазақ халқының мәдениеті мен әдебиетін өркендетуге
сіңірген еңбегі ауқымды болса да, әлі күнге ғылыми бір жүйеге түспегендігі
оның ғылыми-сыншылық, көркем және публицистикалық мұрасын жинақтай отырып,
жан-жақты зерттеудің қажеттігін айқындай түседі. Ғалым өмірінен деректер
мол болғанымен, сыншылық мұрасының қазақ әдебиетінен алатын орнын зерттеу
қажеттілігі ұлттық әдебиетті дамытудың жалпы проблемаларынан туындайды. Сол
себепті ғалымның өмірі мен шығармашылығын арнайы зерттеудің мәні зор.
Әдебиет – үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып отыратын өнер
түрі. Оның өсіп-өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі, барлық жанр ат
салысатыны белгілі. Қазақ әдебиетінің бұрылыс-бұралаңы мол, қиын да күрделі
өсу жолында өзіндік үлесімен із қалдырған қаламгерлер баршылық.
Әдебиеттану ғылымында жемісті еңбек еткен қаламгерлер шоғыры, еңбек
торысы, ғұлама ғалымдары атанған Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Т.Нұртазин,
Ә.Тәжібаев, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, А.Нұрқатов секілді т.б.
көптеген талантты ғалым, қаламгерлермен қатар Б.Шалабаев та сонау отызыншы
жылдардан бастап әдебиетке аса бір ерен ынтызарлықпен белсене араласып, бар
білімі мен қабілетін жастарды тәрбиелеу мен әдебиетті дамытуға қалтқысыз
арнауды мақсат тұтты. Сол ізгілік жолында әдебиеттану ғылымында аянбай
қызмет етіп, ақыл-ой, парасатымен бауыр бастырып үлгерген көптеген ғылыми
еңбегін жазып қалдырды да. Қазақ әдебиеттанудың дамуына сүбелі үлес қосып,
әдебиеттер байланысы проблемасының қайнар бастауында тұрған әдебиетші-ғалым
Б.Шалабаевтың өмір жолы мен ғылыми қызметіне көз салғанда, қазақ тарихының
ұлы өзгерістерінің көп қырларын аңғарамыз.
Ұлттық тарихи сананың әліппесі – әдебиет! Әдебиет болғанда халқының
болмысын тал бесіктен таратып, адамның талбойына біткен сымбаты мен жан-
дүниесін нұрландырған қымбатын асылтастай аршып, қырлап-қырнап, толықсытып
көзге тосатын әдебиет сыны.
ХХІ ғасырға аяқ басқан қазақ әдеби сыны жан-жақты өсіп, жанрлық-стильдік
жағынан жетілген, мақсат-мұраты мен атқарар қызметі айқындалған, кез келген
елдің әдебиет сыны саласымен иық теңестіре алатын, кей сәтте талдау мен ой-
толғау жағынан ағалық жасайтын парасатты да байсалды, салмақты да салиқалы
сипатымен ерекшеленеді. Ол – әдебиеттік ғана емес, ең алдымен әлеуметтік
мәселелерді сөз етуге тиіс сөз өнерінің философиялық сипаттағы күрделі
түрі [25, 342] дәрежесіне дейін көтерілді.
Бүгінгі сыншылар көркем шығарманы талдау барысында бірыңғай туындыдағы
образдар галереясын, кейіпкерлердің сомдалу жайын, мазмұндық-пішіндік
ізденістерін ғана қарастырумен шектеліп қалмай, жазушы концепциясын тап
басу, жазушы мен оқушыға уақыт рухына сай концептуальды идеялар ұсыну,
қоғамдық, адамдық құбылыстардағы әлеуметтік салдардың себебін ашу [25,
342] секілді сапалық асқарларға қол жеткізгенін дән-ризашылықпен атауға
болады.
Сол сияқты, әдеби сынның да жеке дара ғылым, өнер деңгейіне көтерілуіне
орай оның өзіндік ерекшеліктері, мазмұны мен түрі, жазылу стилі, басқа да
канондық заңдылықтары, яғни теориялық сыр-сипат, айырым-белгілері
болатындығы ескеріліп, қазақ әдебиеттануының қалыптасуы жайлы зерттеулер
жасалып, еңбектер жазылуы, еш толассыз, игі нышан. Сонымен бірге сынның туу
алғышарттары, қалыптасу жағдайлары, даму ерекшеліктері жайын, сайып
келгенде, қазақ әдебиеті сынының тарихын жүйелеу, дәуірлеу, белгілі арнаға
түсіру мәселесін ғылыми тұрғыда сараптаған көлемді де салмақты дүниелер
жарық көрді. Көршілес елдерге қарағанда, Қазақстанда сынтану ілімі
еленерлік деңгейге жетіп отыр.
Әдебиеттің өсіп-өркендеуіне сын мен сыншының атқарар қызметі мол.
Сондықтан да академик З.Қабдолов сыншы бейнесіне жоғарғы деңгейде баға
беріп: Сыншы – қалың оқырманның өскелең талабы мен талғамының жаршысы,
әдеби құбылысты жалпы мемлекеттік мүдде тұрғысынан пайымдайтын қоғамдық ой-
пікірдің озғын өкілі [26, 48] – дейді.
Қашан да талап пен талғамның жаршысы бола білген қазақ әдеби сыны –
бүгінде жан-жақты өсіп, жанрлық тұрғыдан толысқан, мақсаты мен мұраты нақты
айқындалған әдеби сын.
Бүгінде қазақ әдеби сыны тарихы, теориясы, әдіснамалық мәселелері
тұрғысынан әбден қалыптасқан десек, ол Т.Кәкішев [21], Д.Ысқақұлы [27]
еңбектерінде түбегейлі қарастырылып нақтыланған. Демек, тарихи және
теориялық жағынан білікті қаруланған әдебиет сынының енді өзінің даму
тарихында әр кезеңнің басты табыстары мен ізденіс жолындағы іркілістеріне,
сол тұстағы әдебиетші-сыншы ғалымдардың және маман сыншылардың
әдебиеттануға қосқан үлесін объективті түрде бағалау, саралау сияқты аса
маңызды істерде әлі де зерттеуді қажет ететін тұстары аз емес.
Әдебиеттану ғылымы мен әдебиет сынының даму тарихында өзіндік
қолтаңбасын қалдырған сыншылар мен зерттеушілердің әдеби сын еңбектерін жан-
жақты саралай қарастырып, салыстыра бағалау нәтижесінде ғана нақты сол
кезеңге тән әдеби процестің шынайы бейнесі объективті көрініс табатыны
белгілі. Сыншылық-зерттеушілік ой дамуында өзіндік орны бар жекелеген
тұлғалардың еңбектерін бағалауда сол кездегі әдеби процестің бет-бағдарын,
уақыт талабы мен көркемдік талап деңгейін және жеке тұлға ізденісінің
көркем ойға әсерін саралауға болады.
Б.Шалабаев сынды ғалымның әдебиет майданына белсене араласып, әдеби
сынға атсалысуы тосын құбылыс емес. Өзі өмір сүрген кезеңде болып жатқан
қоғамдық саяси, ғылыми және әдеби құбылыстардан тыс қала алмады. Ғалым сыны
сыршылдығымен, сырласа отырып шығарма тынысын тап баса білетін ой
тереңдігімен, толғамды толғанысымен ерекшеленеді.
Қазақ әдебиеті тарихы мен сынының қалыптасқан даму арнасы эстетикалық,
философиялық таным деңгейінің өрістеуіне тікелей қатысты. Өйткені, Сынның
кейде социологиялық, кейде эстетикалық талдауларға ден қоюының өзі де
әдебиеттің қамтыған өмір шындығына белгілі дәрежеде тәуелді болатын кезін
естен шығармау қажет [21, 4]. Сондықтан қазақ әдебиеті сынының жеке сала
болып дамуына көрнекті әдебиетшілердің әдеби пікірлері айтарлықтай үлес
қосты. Қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірдің дамуы мен эстетикалық танымның
тереңдей түсуіне ықпал еткендерін де атап өту керек. Осы бағыттағы
Б.Шалабаевтың еңбектері оқырман жұртшылыққа толық танылмай келеді. Оның
толғамды ойлары мен өткір пікірлері жете зерттелмеді. Б.Шалабаевтың әдеби
көзқарастары әртүрлі ғылыми зерттеу еңбектерінде аталып жүргенімен де
арнайы зерттеу нысаны болған жоқ. Ғалымның әдеби сыншылық көзқарастарын
барлап өту қазақ әдебиеті сынының тарихынан өзіндік орнын айқындау болып
табылады. Сондықтан әдебиетшінің қоғамдық-әлеуметтік ойлары, әдеби
толғамдары мен ұстаным көзқарастары жаңаша пайымдалып сараланады.
Әдебиеттанушы, сыншы, аудармашы ғалымның соңында қалған ғылыми, көркем,
публицистикалық еңбектерін қазіргі тәуелсіздік талаптары биігінен қарап
бағалаудың мезгілі жетті. Қазақ әдебиетін зерттеудің қай саласында болсын
жемісті еңбек еткен ғалым мұрасының бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін ғибраты
мол. Сол себепті Б.Шалабаевтың әдебиет және сын тарихы, фольклор мен проза
жанрларын зерттеп, аударматану ісіне қосқан үлесін айқындау мақсатын
көздейтін бұл зерттеудің өзектілігі мен зәрулігі талас тудырмаса керек.
Жұмыс қазіргі таңдағы тарихи ақтаңдақтарымызды қайта қалпына келтіру
сияқты саяси әрі мәдени мүдделерімізбен де ұштасады. Рухани жадымызды
жаңарту ісі үшін мұндай зерттеулер аса қажет. Мәселенің бұлайша қойылуы,
зерттеліп отырған тақырыптың теориялық және практикалық тұрғыдан айрықша
мән-маңызға ие екенін пайымдатады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қазақ әдебиеті – сан салалы
арналары бар рухани жетістіктерімен сараланып көрінеді. Рухани мәдениет
қазыналарының ең негізгі салаларын жекелеген шығармашылық тұлғалардың
еңбектері құрайды. Сыншылық-зерттеушілік ой дамуында өзіндік орны бар
жекелеген тұлғалардың еңбектеріне қазіргі күн тұрғысынан көз салған тұста
олардың жетістік, кемшіліктерінің қай-қайсысын да объективті бағалауға
ұмтылу және әсіре бояусыз шынайы ғалымдық болмысын ашу нақты кезеңдегі
әдеби үрдістің бет-бағдарын, жанды бейнесін айқындауға септігін тигізері
даусыз. Себебі – қандай да болмасын қоғамдық-әлеуметтік ортаның үлкенді-
кішілі жекелеген тұлғалар мен адамдардан құралатыны ақиқат. Бұл орайда
басты мақсат қандайда бір зерттеушінің еңбегіне белгілі бір кезең жемісі
деп қана үңілумен шектелмей, сол еңбектің ішкі мазмұнына дендей бойлау, сол
арқылы уақыт талабымен көркемдік талаптың қаншалықты ұштаса көрініс
тапқанын зерделеу, нәтижесінде көркемдік талап деңгейін саралай отырып,
нақты кезеңге тән көркемдік таным дамуына зейін аудару, сонымен бірге,
шығармашылық жеке тұлға ізденісінің қоғамдық көркем ойға әсерін, оған
керісінше, жеке тұлғаның көркемдік танымына қоғамдық сана ықпалын саралай
тануға талпыныс болмағы ләзім.
Қайсыбір ғылым саласында болмасын, ғылымды жасаушы да, дамытушы да,
халық игілігіне жаратушы да – жекелеген дарынды тұлғалар. Әдебиеттану
ғылымы мен әдебиет сынының даму тарихында өзіндік қолтаңбасын қалдырған
сыншылар мен ғалымдардың еңбектерін жан-жақты саралай қарастырып,
салыстыра, салғастыра бағалау нәтижесінде ғана нақты кезеңге тән әдеби
үрдістің шынайы бейнесі объективті көрініс табары анық. Жекелеген
әдебиетшілер мұрасын барынша жан-жақты зерделеу мен зерттеу ісі әдебиеттану
ғылымының персоналия тарихы үшін бүгінде алғы кезекте тұрған міндеттердің
бірі. Аталмыш міндеттерді шешу барысында қазіргі әдебиеттануда жасалып
жатқан ізденістер баршылық. Қазіргі ұлттық әдебиеттануда әдебиетші сыншы
ғалымдардың шығармашылығын саралай қарастыру негізінде төл әдебиеттің
түйінді мәселелері оң шешімін табуда. Әсіресе, ұлттық әдеби сынның
қалыптасуы мен өсіп-өркендеуіне үлес қосқан айтулы сыншы-ғалымдар
шығармашылығын арнайы қарастырған еңбектер жазу – уақыт талабы. Осы талапқа
сай әдебиеттанудың әртүрлі мәселелерін сөз еткен бірсыпыра зерттеулер де
жарық көрді.
Әдебиеттану ғылымында жекелеген тұлғалардың шығармашылығын, әдеби
мұраларын жан-жақты зерттеу – әдеби ағымның бағыт-бағдарын айқындауға
бірден-бір ықпал етері сөзсіз. Бұл ретте диссертация нысаны болып отырған
ғалым Б.Шалабаевтың әдеби-сын, ғылыми зерттеу және көркем аударма
еңбектерін ұлттық әдебиеттану, әдебиет тарихы, сын тарихы, фольклортану,
салыстырмалы әдебиеттану мен көркем аударма теориясы ғылымдарымен тығыз
байланыста қарастырудың қажеттілігі бүгінгі таңда күмән туғызбайды.
Б.Шалабаевтың әдебиеттану, көркем әдебиет, мәдениет салаларында атқарған
еңбектері сан салалы. Ол көркем әдебиет аудармашысы, қазақ журналистикасы
мен баспасөзінің жетекші маманы. Сонымен бірге әдебиеттанудың әр саласына –
қазақ прозасының тууы мен қалыптасу тарихына (оның ішінде қазақ романы
жанрындағы сюжет және характер, типология және поэтика, дәстүр және
жаңашылдық мәселелерін сөз еткен), фольклортану, аударматану мен әдебиет
тарихы, теориясы мәселелеріне арналған еңбектері ұлан-ғайыр. Ол – әдебиет
сыншысы да. Әдебиетші ғалымның осы еңбектерінің әрқайсысына арнайы
тоқталып, әдеби сыншылық еңбегі мен романтанушылық ерекшеліктері жайында
сол тұстағы әдеби процесте К.Л.Зелинский, М.Әуезов, М.Қаратаев,
Ы.Дүйсенбаев, Х.Бекхожин, Ә.Сатыбалдиев, М.Ғабдуллин, Е.В.Лизунова,
М.Сильченко, Б.Ысқақов, Т.Қожакеев, Т.Кәкішев, З.Қабдолов, М.Базарбаев,
Ә.Нарымбетов, Ш.Елеукенов, С.Төлешев, Т.Абдрахманов, С.Садырбаев,
Н.С.Ровенский, М.Сармурзина, М.Серғалиев, М.Жолдасбеков, Ж.Дәдебаев,
Д.Ысқақұлы, С.Безмалицина, Ө.Тастемханов, Н.Қанафин, Т.Қалмурзин,
М.Пархоменко, М.Бәйгелов, Р.Сағымбеков, А.Нағыметов, Е.Жақыпов,
М.Қалдыбаев, М.Косов тағы басқалар ой пікірлерін білдіріп, естеліктерін
жариялаған. Әдебиетші еңбектерінің көркемдік ерекшелігі, идеялық мазмұны,
еңбек жолы мен шығармашылық дамуы эволюциясына арналған республикалық
мерзімді басылымдар бетінде әр кезде жазылған рецензиялық мақалалар
оқырмандар назарын аударып отырды.
Дегенмен, осы мәселелер жөніндегі ғалым-зерттеушілердің жол-жөнекей
пікірінен басқа салиқалы ой айтылған жоқ. Осы кезеңге дейінгі зерттеулерде
әдебиетшінің көркемдік танымы, танылу аясы, сыни ұстанымы, аудармашылық
қыры, туындыларындағы көркемдік, жанрлық, стильдік ерекшеліктері, т.б.
мәселелер арнайы қарастырылмаған, ғылыми байсалдылықпен түбегейлі
сараланған емес.
Сондықтан да Б.Шалабаев сияқты әдеби мұрасы әлі күнге ғылыми маңызын,
көркемдік биік деңгейін жоймаған көрнекті ғалым еңбектерінің кезіндегі
тарихи маңызын, бүгінгі ғылыми құндылығын жүйелеу, талдау кезек
күттірмейтін мәселе екендігін ескере отырып, қаламгердің сыншылық,
ғалымдық, зерттеушілік, аудармашылық тұлғасын сомдаумен қатар танылу аясын
зерделеу, зерттеу шараларын жүргізіп, дәйекті-дәлелді тұжырымдар айту –
ғылыми жұмысымыздың басты нысанасы болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиеті сынының, әдебиет
тарихының, проза тарихы мен теориясының, фольклортану мен аудармасының
өркендеуіне өзіндік үлес қосқан Б.Шалабаевтың әдеби мұрасы бойынша зерттеу
қажеттілігі қазіргі жаңаша тарихи жағдайдың өскелең талаптарынан туындап
отыр. Осы орайда зерттеудің алдына қояр негізгі мақсаты – көрнекті ғалым,
профессор Б.Шалабаевтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, көркем-аударма
еңбектерімен әдеби-публицистикалық мұрасын екшеп, жіктеп, жүйелі түрде
талдау мен сараптау негізінде, арғы-бергі еңбектеріне зер салып, оларды өз
кезеңінің әдеби сын үрдісімен тығыз бірлікте, іштей үндестікте қарастыра
келе ұлттық әдебиеттануға қосқан үлесін, еңбектерінің алатын орны мен
жаңашыл ғылыми сипатын ашу, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын және
бүгінгі әдебиеттану үшін маңызын анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін жұмыстың алдына мынадай нақты міндеттер
білгіленді:
– қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасу кезеңіндегі, яғни 1940–55
жылдар аралығындағы сын-зерттеулердің әдеби дамудағы маңызы мен
құндылығын ашу, кеңестік идеология талабынан туындаған басты
кемшіліктерінің болмыс-бітіміне талдау жасау, әдіснамалық тұрғыда қате
теориялар табиғатын зерделеу үдерісінде осы кездегі сынның өз
тарихындағы алар орнын, теориялық және жанрлық түрлері жағынан өсіп-
жетілу жолындағы қол жеткізе алған ізденістердегі басты бағыт-
бағдарлар мен негізгі нысаналарын анықтау, осы жолда кездескен қате
көзқарастар мен кемшіліктерден туындаған іркілістердің себеп-
салдарының негізін ашып көрсету, дамуы мен дағдарысын ғылыми-
зерттеушілік тұрғыда дәйектеу және Б.Шалабаевтың сынға келу жолдарын,
ғалым өмір сүрген дүрбелең дәуір және әдеби даму процесімен
сабақтастықта қарастырып, өмір кешкен кезеңнің өзіндік сипатына сай
оның алғашқы сыни, ғылыми еңбектерін бағамдау арқылы қоғамдық-
әлеуметтік, танымдық көзқарасының қалыптасу жолдарын анықтау;
– маркстік-лениндік әдіснама қағидаларының, тоталитарлық жүйе мен
идеологиялық қыспақтың әдеби сын мен сыншы-ғалымдардың шығармашылық
ізденісіне, дүниетанымына тигізген кереғар әсерін тілге тиек етіп,
1956–80 жылдардағы қол жеткізе алған табыстар мен кеңестік идеология
әсерінен туындаған олқылықтарды, әдеби процестегі хал-ахуал мен
қоғамдық болмысты сипаттай отырып, Б.Шалабаевтың ғылыми, сыни
зерттеулеріне, әдебиеттанудағы көркемдік ізденістерге, еңбектерінің
тақырыптық аясы, жанрлық ерекшелігі, сыни ұстанымдарына, көркемдік
таным шеберлігі мен әдіс-тәсілдеріне талдау жасау барысында сол
жылдардағы әдеби үрдісте атқарған міндеттері мен бүгінгі әдебиеттану
дамуындағы өзіндік орнын нақтылай ашып көрсету;
– қазақ қоғамының дамуында маңызды орын алатын демократ-ағартушылар мен
кеңестік дәуірдегі көрнекті қаламгерлер шығармашылығы, олардың әдеби
үрдіс дамуындағы ізденістері, алатын орны, әсер-ықпалы туралы
еңбектерін қарастыру нәтижесінде Б.Шалабаевтың қазақ әдебиеті
тарихындағы басты жетістіктері мен негізгі зерттеушілік ерекшеліктерін
ашып көрсету, ғалымдық-сыншылдық талантын таныту;
– Б.Шалабаев еңбектерін жан-жақты талдау үстінде оның әдеби процестегі
маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын екшеу негізінде
роман зерттеушісі, әдебиет тарихшысы, халық ауыз әдебиетінің
қамқоршысы әрі жанашыры ретіндегі ғылыми ұстанымдарының эволюциясын
ашу, көзқарас концепциясын айқындау;
– ғалым зерттеулерінің сұлтанмахмұттану іліміне қосқан үлесін бағамдау;
– Б.Шалабаевтың Из истории казахской дореволюционной прозы и романа
(1956), Очерки истории казахской дореволюционной литературы (Проза,
поэма, роман) (1958), Казахская литература (Советский период)
(1965), История казахской прозы (Сюжет и характер) (1968; 1975),
Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы (1983; 1990) еңбектері
мазмұнының дәуір шындығымен және шығармашылық ортамен байланысын
көрсету, еңбектерінің тарихи, ғылыми маңызын анықтау, тарихи процестің
ерекшелігін бейнелейтін көркемдік шешімдердің кеңес дәуіріндегі
шығармаларда көрініс табуын тақырыптық тұрғыдан сараптап талдау, қазақ
прозасының қатаң шарттанған (обусловленный) төл үлгі-үрдістері мен
ішкі заңдылықтарын саралау, роман мен өмір шындығының арақатынасын
бажайлау, жалпы қазақ проза жанрларындағы сюжеттердің, образдардың,
характерлердің түпкі тек-тамырына бойлау, бұл жолда әдебиет тарихы,
тіл білімі сияқты сан-сала рухани өрістермен шендестіре отырып, алғаш
рет кешенді пайымдаулар жасау, сол ауқым-өреде қазақ прозасының
біртұтас жүйесіне ден қойып, оны тарихи-салыстырмалы және тарихи-
кезеңдік әдістері тұрғысынан зерделеу, сөйтіп қазақ романының
тақырыптық-эстетикалық, идеялық-тақырыптық, тілдік-көркемдік, жанрлық-
стильдік ерекшеліктерін, тегі мен түрін, поэтикасы мен типологиясын,
сюжет және характерін, дәстүр және жаңашылдығын, тарихи болмысын
айнытпай анықтау тәрізді жоталы-жоталы проблемаларға қатысты ғалым-
зерттеушінің айтқан ойлары мен жасаған тұжырымдарын салмақтау;
– Б.Шалабаевтың көрнекті әдебиет өкілдерінің еңбектеріне қатысты, яғни
С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мұстафин,
Ж.Сыздықов, Д.Әбілев, Т.Жароков, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Ә.Жиреншин
т.б. шығармашылығы жайлы жазылған сын, зерттеу мақалаларын, очерк,
портреттеріндегі мазмұнды ой-пікірлері мен тұжырымдарын саралау;
– әдеби байланыс ұғымының мәнін, оның әдебиеттану ғылымындағы рөлін,
қазақ әдебиеттануындағы әдеби байланыстар мәселесінің тарихи негізін
анықтау барысында ғалымның әдеби байланыстар мәселесін зерттеуді жолға
қоюдағы атқарған істерін зерделеу;
– Б.Шалабаев зерттеулеріндегі қазақ әдебиеті тарихы мәселелерінің
зерттелу деңгейін анықтау және ғалымның ғылыми ой-тұжырымдарының
қазіргі мән-маңызын ашу;
– В.Г.Белинскийдің Таңдамалы шығармалары, В.Г.Короленконың Тілсіз
(Без языка) повесі, М.Горькийдің Жастар мен балалар туралы (О
молодежи и детях) атты деректі публицистикалық жинақ еңбек
тәржімаларына сараптаулар жасай отырып, әдебиетшінің кәнігі
аудармашылық соны қырларын ашатын, дара қолтаңбасын айқындайтын көркем
аудармаларының өзіндік ерекшелігіне, рухани құнды еңбек екендіктеріне
көз жеткізумен қатар, осылардың негізінде Б.Шалабаевтың тілдік-
стильдік аудармашылық шеберлігін, өзіндік шығармашылық тұлғасын
анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы. Зерттеудің ғылыми
жаңалығы ретінде қарастырылып отырған әдебиеттанушы-ғалым Б.Шалабаевтың
әдеби-ғылыми мұрасы бұрын зерттеушілер назарынан тыс қалып келген қырлары
жөнінде жасалған тың байқаулар мен соны пайымдаулар алғаш рет
диссертациялық тұрғыда кешенді түрде жан-жақты зерттелгенін, зерттеу
объектісіне айналған барша еңбектері талдау материалы ретінде жүйелі түрде
жаңаша көзқарас тұрғысынан тереңдей ой сүзгіден өтіп, іргелі ізденісіне,
ғылыми ой-тұжырымдарына, дәйекті-деректі пікірлеріне кең орын берілген
ғылыми қорытындыларды айтуға болады. Жұмыс барысында Б.Шалабевтың (Өмірі
мен ғылыми-шығармашылық қызметі) биобиблиографиялық көрсеткіші тұңғышы рет
дайындалып, және жеке кітап болып жарық көрді.
– Б.Шалабаевтың әдеби-ғылыми мұрасы тұтас бір лабораториялық процесс,
ғалымдық мәнер-машығы тұрғысынан жан-жақты зерттелініп, ғылыми
айналымға енгізіліп отыр;
– Б.Шалабаевтың ағымдағы әдебиет мәселелеріне арналған мақалалары мен
жекелеген қаламгерлердің шығармашылық тұлғасын ғылыми тұрғыдан
зерделеуге негізделген шағын көлемді зерттеулеріне позициялық
тұрақтылық, проблема нақтылығы, ой қанықтығы, тұжырым дәйектілігі
етене сипаттар болып табылады;
– әдебиетші ғалымның еңбектеріндегі көркем прозалық шығармалардағы
сюжет және характер белгілі бір тарихи дәуірде бейнелеудің нақты
әдістері кеңінен сөз болады, әрбір шығарма қазақ романының тарихында
белгілі бір саты ретінде талданады. Мәселеге бұлайша келу аса көрнекті
қазақ жазушыларының туындыларындағы сюжеттің даму ерекшеліктеріне,
характер жасаудың әдістері мен тәсілдеріне арналған кейбір тарауларда
монографиялық сипатта баяндауға мәжбүр ететін қырлары салиқалы
психологтың көркемділігі мен сезімталдығын, білікті әдебиетшінің
шұрайлы тілі мен қаламгерлер шығармаларындағы сюжет фрагменттерін және
характер болмыстарын объективті-аналитикалық сараптай білу қабілетін,
сарабдал сыншының ғибраттық идеологемасының ажарын танытатын, өзі
нысана еткен мәселені әдебиет пен өнер заңдылықтары шеңберінде,
отандық және әлемдік әдебиет тарихындағы құбылыстармен өзектестіре
өрбітетін Б.Шалабаев зерттеулеріне пікір айқындығы, қисындық ой
жүйелілігі, қорытындылардың дәлелдігі, тиянақтылығы тән;
– Б.Шалабаев зерттеулерінде қоғамдық-әлеуметтік талдау мен көркемдік-
эстетикалық талап тығыз ұштасып жатады. Бұл орайда ол жеке қаламгердің
әдеби үрдіске, әдеби үрдістің жеке қаламгер шығармашылығына әсерін
тұтастықта қарастырады. Сонымен бірге, қоғамдық-әлеуметтік талаптардың
әдеби үрдістегі қандай да бір құбылыс дамуындағы рөлін де үнемі
ескеріп отырады;
– Б.Шалабаев дүниетанымы мен көркемдік танымының ұдайы даму үстінде
болғаны ой өрбітуіндегі салыстырулар мен дәйектеулерден, дәлелдері мен
ой түйіндерінен, сондай-ақ, әдеби сын, ғылыми-зерттеу мақалаларын,
тұтас монографиялық зерттеулерін түрлі қырынан өзара салыстыра
қарағанда да анық танылады;
– өзі қарастырып отырған мәселе бойынша Б.Шалабаевтың ғылыми тұрғыдан
әр кез айқын позиция ұстанатыны оның зерттеулерінен анық көрінеді. Бұл
жағдайда, әсіресе, қазақ романының тууы мен қалыптасу жолдарын ой
өрбіткен тұстарда, Абай, Сұлтанмахмұт мұрасы жайындағы негізсіз
пікірлерге қарсы уәж айтқан сәттерде ерекше аңдалады;
– диссертацияның негізгі арқауы әдебиетші Б.Шалабаевтың ғылыми
шығармашылық бейнесін таныту, сыни ой-пікірлерінің қалыптасу жолдарын,
аударматануға қосқан үлесін айқындау болғандықтан, сыншылдық,
аудармашылық тұлғасы арнайы зерттелініп, әдебиетшінің көркемдік-
танымдық, интеллектуалды-эстетикалық, тілдік-стильдік, ерекшелігі
танылады. Көркем аудармалары сапалық жағынан сараланып, талданады.
Б.Шалабаевтың көркем әдеби шығармашылыққа баға беруде ұстанған
принциптері мен өзіндік позициясы, қосқан үлесі, шығармашылық ықпалы
тарихи-әдеби заңдылықтарға орай, қазіргі заман талабына сай өскелең
әдеби-эстетикалық таным тұрғысынан қарастырылады;
– жұмыста аудармашы Б.Шалабаевтың аудару тәсілдері, аударған
мәтіндерінің ерекшеліктері туралы түйіндер жасалады. Қазақша
аударылған көркем әдебиет үлгілерінің қазақ әдеби тілінің дамуы мен
қалыптасуындағы рөлі тұжырымдалады. Белгілі бір кезеңдегі жасалған
практикалық тәжірибенің – қазақ аудармасы бай қорының тіліне
құрылымдық-типологиялық, салыстырмалы-компоненттік, нормативтік талдау
жасау арқылы Б.Шалабаевтың аудармашылық тәжірибесі қорытылады. Соның
нәтижесінде қазақ тіліндегі ұлттық ойлау мен ұлттық философияға қатысы
бар, мәдениеттің тілдегі көрінісін белгілейтін тілдік единицалардың
аударма әдебиетте игерілуіне тән заңдылықтарды жүйелеу арқылы қазақ
ғылымындағы жаңа арна – лингвомәдениеттанудың кейбір бағыттары мен
зерттеу объектілері қарастырылады;
– Б.Шалабаев әдеби өмірге белсене араласқан кезеңде көркемдік танымның
кез келген көрінісінде қоғамдық-әлеуметтік сананың, әсіресе, ол
тұстағы идеологияның ықпалы жоғары болғанын, соның салдарынан қандай
да бір шығармашылық тұлғаның яки көркемдік құбылыстың мән-маңызын
саралауда оның берісі ұлттық, әрісі адамзаттық көркем ой дамуына
көркемдік тұрғыдан қосқан үлесін анықтаудан бұрын, қоғамдағы үстем
идеологиямен қаншалықты үндестік табатындығын айқындау алдыңғы кезекке
шыққандығын, дәл осы идеологиялық үстемдік салқыны Б.Шалабаев
зерттеулерінде, әсіресе, алғашқы сын зерттеулерінде байқала қалып
отыратынын орағытып өту де шындыққа қиянат болары анық.
Зерттеудің нысаны және деректемелік негізі. Жұмыстың теориялық тұ-
жырымдарын жасау және практикалық ұсыныстарды айту үшін Б.Шалабаевтың әдеби-
сын, ғылыми-зерттеу, көркем аударма еңбектерінен құралған монографиялары,
оқу құралдары, аударма кітаптары, сондай-ақ, қаламгердің әдеби-сыншылық
мұрасына байланысты әр жылдары мерзімді басылымдарда жарық көрген
портреттік сын мақалалары, портреттік рецензиялары, публицистикалық эссе-
сын мақалалары, қоғамдық орындарда жасаған баяндамалары, әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университеті архивінің материалдары мен кітапханасының сирек
қолжазбалары, Алматы, Астана, Қарағанды, Көкшетау қалаларындағы ҚР Ұлттық
академиялық, Президенттік мәдениет орталығы, Қарағанды облыстық, Ақмола
облыстық әмбебап ғылыми кітапханалардың ғалым мұрасына қатысты ғылыми
деректер, құжаттар, қолжазба, баспасөз материалдары, диссертациялар,
монографиялық ғылыми-зерттеу еңбектері жұмыстың негізгі материалдық көздері
ретінде пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Диссертацияны
жазу барысында әдебиеттану, әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, сын тарихы,
фольклортану, аударматану, философия, тарих, мәдениеттану ғылымдарының
отандық және шетелдік тарихы, бұрын-сонды жазылған көптеген теориялық-
талдамалы, әдіснамалық еңбектері, қазіргі әдебиеттанудағы озық ой-пікірлер
мен ғылыми-зерттеу жұмыстары, әлемдік өркениет пен ұлттық дамудағы
гуманистік құндылықтар жетекшілікке алынды. Қазақстан Республикасы, бұрынғы
одақтық және әлем әдебиетшілерінің, сыншыларының іргелі зерттеу еңбектері
және Б.Шалабаевтың әдеби мұрасы жайында баспасөз деректері,
баяндамаларындағы дерек көздері басшылыққа алынып, орайымен пайдаланылды.
Сондай-ақ қазіргі бірқатар отандық, ресейлік, шетелдік ішінара дербес
зерттеулер жүргізген авторлардың еңбектері, ұстанымдары мен ой-пікірлері
ескерусіз қалмады.
Қазақ әдебиетінің тарихына, теориясы мен сынына, фольклоры мен
аударматануға қатысты зерттеу еңбектердің авторлары А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Б.Кенжебаев,
С.Талжанов, Қ.Жұмалиев, Т.Нұртазин, Ә.Тәжібаев, Н.Смирнова, М.Қаратаев,
Е.Ысмайылов, Ы.Дүйсенбаев, М.Ғабдуллин, Қ.Мұқамедханов, Х.Сүйіншәлиев,
Ә.Сатыбалдиев, Т.Әлімқұлов, М.Бөжеев, Е.Жақыпов, Б.Ысқақов, З.Кедрина,
Е.В.Лизунова, Л.Климович, С.Марков, Т.Ахтанов, Ә.Дербісәлин, Б.Рунин,
Е.Букетов, О.Мацкевич, Ш.Сәтбаева, М.Сильченко, С.Қирабаев, З.Қабдолов,
Т.Кәкішев, З.Ахметов, Р.Бердібай, А.Нұрқатов, Ш.Елеукенов, Б.Сахариев,
Н.Ғабдуллин, Ә.Нарымбетов, М.Мырзахметұлы, Қ.Тоғызақов, Х.Өзденбаев,
М.Шанғалин, Ғ.Ахмедов, сонымен қатар қазіргі ұлттық әдебиеттану, фольклор,
әдебиет тарихы, сын, аударматану саласындағы белгілі ғалымдар М.Базарбаев,
М.Атымов, Р.Нұрғали, М.Дүйсенов, Д.Ысқақұлы, М.Жармұхамедұлы,
З.Серікқалиұлы, С.Қасқабасов, З.Тілеужанов, Ж.Дәдебаев, З.Бисенғали,
Б.Әбдіғазиұлы, Б.Ыбырайымов, Б.Майтанов, Т.Жұртбай, К.Сыздықов, Ж.Смағұлов,
Б.Кәрібаева, С.Әшімбаев, Қ.Ергөбек, А.Ісімақова, Қ.Әбдезұлы, С.Сейітов,
У.Жарылғапов, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Б.Әбілқасымов,
С.Исаев, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Х.Сыздықов, Н.Сыздықов, Қ.Сағындықов,
Ө.Айтбаев, Н.Сағындықова, З.Тұрарбеков, С.Нұрышев, М.Жанғалин, И.Ғабдиров,
Қ.Кереева-Қанафиева, Ө.Күмісбаев, А.Қыраубаева, Г.Бельгер, М.А.Халлидей,
Ж.Мунэнн, О.Каден, Ю.Найдан, А.В.Федоров, Л.С.Бархударов, В.С.Виноградов,
И.И.Ревзин, Ю.В.Розенцвейг, Я.И.Рецкер, В.Н.Комиссаров, А.Д.Швейцер т.б.
ғалымдардың ғылыми зерттеушілік, әдеби теориялық пікір-тұжырымдары қаперге
алынып, тиісінше пайдаланылды.
Сонымен қатар В.Г.Белинский, В.Тимофеев, Н.А.Добролюбов, Г.В.Плеханов,
А.В.Луначарский, К.И.Чуйковский, В.Кулешев, В.И.Жирмунский, В.П.Муромский,
Б.Егоров, Л.П.Гроссман, Г.М.Фридлендер, Д.С.Лихачев, С.И.Машинский,
М.Бахтин, Л.Я.Гинзбург, А.С.Бушмин, В.Шкловский, Л.Кунчева, П.А.Николаев,
А.Г.Бочаров, А.С.Курилов, Е.Добренко, Е.Греков, Е.Рюриков, О.Наумов,
Р.Л.Гришунин, К.В.Пигарев, Л.М.Крупчанов, С.С.Розова, Г.А.Антипов,
А.Артизов, В.Хализаев, В.Г.Лукьянов, Ю.Борев және т.б. әдебиет
сыншыларының, ғалымдарының да теориялық пайымдаулары мен қағидаттары
назардан тыс қалмаған.
Зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған
мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Б.Шалабаевтың әдеби-ғылыми
мұрасын зерттеу барысында тарихи-салыстырмалы, ғылыми-эстетикалық, әдеби-
теориялық, тарихи-диалектикалық, объективті-аналитикалық, жүйелі-кешенді,
салыстырмалы-салғастырмалы, дағдылы ғылыми сипаттамалық, салыстырмалы
әдебиеттану, проблемалық, нақты талдау, саралау сияқты ғылыми әдіс-тәсілдер
мен жинақтау, қорыту, социологиялық, эвристикалық, герменевтикалық,
тарихилық принциптері қолданылды. Сонымен қатар қоғамдық-гуманитарлық
ғылымдар әдістемелеріне тән зерттеу әдіс-тәсілдерімен тығыз байланыста
қарастырылған зерттеудің теориялық негізіне іргелі еңбектер жазған отандық
және алыс-жақын шетелдік ғалымдар мен қайраткерлердің әдеби-ғылыми, сын-
зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында қол
жеткізген ғылыми тұжырымдар мен жинақталған деректердің нәтижелерін
әдебиетші-ғалымның шығармашылық мұрасын тереңдеп тануға қызыққан қалың
оқырман жұртшылыққа, әсіресе жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінің студенттері мен магистранттарына, аспиранттары мен
оқытушыларына қазақ прозасының тууы мен қалыптасу тарихы және теориясына
(оның ішінде қазақ романы жанрындағы сюжет және характер, типология және
поэтика, дәстүр және жаңашылдық мәселелеріне) қатысты жалпы және арнаулы
курстарда пайдалануға болады. Қазақ романының даму эволюциясын және онық
жанрлық түрленуін жалпы әдеби процесс, үрдісті зерттеуде пйдасы тиеді.
Сонымен бірге, Қазақ әдебиетінің тарихы, Қазақ әдебиеті сынының тарихы,
Әдебиеттануға кіріспе, Әдебиет теориясы, Абайтану,
Сұлтанмахмұттану, Көркем аударма теориясы арнайы курстарында оқылатын
дәрістер мен семинарлық сабақтардың жүргізілуіне деректік негіз бола алады.
Ұлттық әдебиеттанудың қалыптасуына, өркендеуіне айтарлықтай үлес қосқан
көрнекті ғалым тұлғасын, оның шығармашылығын танытуға септігін тигізеді.
Сондай-ақ, жұмыстың тиянақталған нәтижелері бұл салада жазылатын
болашақтағы еңбектер үшін де маңызды рөл атқарары сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Шығармашылық тұлға – жалпы
адамзаттық шығармашылық ойдың дамуында белгілі бір мән-маңыз иеленетін
құбылыс. Демек, Б.Шалабаевтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, көркем аударма
еңбектері де қазақ әдебиеттануының қалыптасу жолында, сол арқылы жалпы
әдебиеттану ғылымының даму үрдісінде өзіндік орын алары анық. Сол себепті
сыншы-ғалымның ғылыми, көркем мұраларын зерттеу, объективті бағасын беру,
ғылыми айналымға қосу – уақыт талабынан туындап отырған қажеттілік. Оның
сыни, ғылыми зерттеулері мен көркем аудармаларында көтерілген мәселелер,
ғалымның ортаға салған ой-тұжырымдары, аударма саласында үлкен жетістік
болып танылған, аудармашы шеберлігін айқын танытқан тәржімалары қазіргі
таңда да өзінің көкейкестілігін әлсіреткен жоқ. Б.Шалабаев еңбектері қазақ
әдебиеттану ғылымының даму жолын айқындауда, сапалық сипатын белгілеуде
нақты маңыз иеленері сөзсіз. Осы орайда зерттеу нәтижесінде қол жеткен
тұжырымдар мен қорытындылар, ойлар мен пайымдаулар іргелі ғылыми мәселенің
шешілуіне негіз болады. Б.Шалабаевтың әдеби шығармашылығы алғаш рет зерттеу
жүйесіне айналғандықтан, бұрын-соңды зерттеушілер назарынан тыс қалып
келген әдеби-ғылыми, көркем-әдеби маңызды мәселелер жаңа уақыт талаптары
тұрғысынан қарастырылды:
– Б.Шалабевтың әдеби сын, ғылыми зерттеу шығармашылығы көркемдік таным,
кемел романтанудың көшбасындағы жанрлық ізденіс, жеке объектілік
талдау, т.б. жағынан жүйеленіп, ұлттық таным мен әдеби өрлеудегі
рухани сабақтастық қырларына маңыз берілді;
– өз тарихындағы күрделі кезең болып табылатын 1940–50 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
кафедрасында орындалды
ӘОЖ 82.09: 821.512.122
Қолжазба құқығында
ҚАЖЫБАЙ АЯН ТӨЛЕГЕНҰЛЫ
БЕЛГІБАЙ ШАЛАБАЕВТЫҢ ҒЫЛЫМИ-СЫН, ӘДЕБИ-АУДАРМА ЕҢБЕКТЕРІ
10.01.02 – Қазақ әдебиеті
Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация жұмысы
Ғылыми жетекшісі: филол.ғ.д.,
ҚР ҰҒА академигі, қазақ
әдебиеті кафедрасының
профессоры Р.Н.Нұрғали
Қазақстан Республикасы
Астана, 2010
ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСЫНЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Б.ШАЛАБАЕВТЫҢ ӘДЕБИЕТТАНУ САЛАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕКТЕРІ МЕН ӘДЕБИ-СЫН, ҒЫЛЫМИ-
ЗЕРТТЕУ ІЗДЕНІСТЕРІНІҢ МАҢЫЗЫ ЖӘНЕ НЕГІЗГІ
АРНАЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1. Б.Шалабаевтың әдеби-ғылыми
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Б.Шалабаевтың сыни ұстанымы және әдеби сын еңбектерінің жанрлық,
тақырыптық
аясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
2. Б.ШАЛАБАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ПЛАТФОРМАСЫ (ӘДЕБИ-ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ
ЖӘНЕ КӨРКЕМ АУДАРМАДАҒЫ
ОРНЫ) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.1 Б.Шалабаевтың әдеби-публицистикалық
мұралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Б.Шалабаевтың көркем аударма еңбектерінің өзіндік ерекшеліктері ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
Қосымша
көрсеткіштер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
К І Р І С П Е
Зерттеу тақырбының өзектілігі мен зәрулігі. Қазақтың – елі – алаш,
керегесі – ағаш азаттықтың еңсесі көтеріліп, төл тарихымызды тереңдеп
танып зерделеуге, ақтаңдақтарымыздың көмбесін ашуға мемлекет тарапынан
пәрменді қолғабыс пен мол мүмкіндіктер жасалынып отыр. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа арналған Жолдауында
мәдени-тарихи мұраны сақтауға, зерттеуге, оларды игеріп, кеңінен танытуға
айрықша мән берілген. Елбасы Мәдени мұра бағдарламасында: ...ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманаттау басты мақсат екендігіне ерекше ден қоюмен қатар [1], тағы бірде:
Алдағы міндет ұлт мәдениетінің ұлы тұлғасын кезендік бұрылыстарда тарих
сахнасына шығара білуде болса керек. Мұндайда әрі кең, әрі жүрдек
бүгінгі күннің даңғылымен жүру үшін байырғы тәсіл жарамсыз болмақ.
Былайша айтқанда, өткенге мойын бұрамын деп болашағыңнан айырылып қалуың
кәдік [2, 5] – деп айқын мақсат, ортақ міндет қойған болатын. Бұл
тұжырымдар бүгінгі таңда елімізде мәдени мұраны зерделеп, зерттеуге, жаңаша
танып-білуге қаншалықты маңыз беріліп отырғанын да айғақтайды.
Олай болса, кеңестік замандағы тарихта, әдебиет пен өнерде бүркемеленген
шындықтың пердесін ашып, өз кезінде зерттелмей, зерделенбей, танылмай
келген мәдени байлықтарымызды заманымыздың даму үрдісіне сәйкес бағалау
– тарихи, ғылыми, әдеби, мәдени
жағынан ойластырсақ, ауадай қажетті міндет.
Халқымыздың көне дәуірден бастау алатын мәдениетінің алтын арқауын жаңа
заманның талап тілектеріне сай қайта түлету – тәуелсіздік пен егемендіктің
ғибратты тағылымын танытса керек. Бұл ретте әр мемлекет пен қоғамның даму
дәрежесін айқындайтын өлшемдер болатыны аян. Соның бір белгісі ғылым-
білімнің қанат жаюы. Ғылым дегеніміз белгілі бір құбылыстың айнымас
ақиқатын танып, оның төл заңдылықтарын саралау, сөйтіп әлгі құбылыс туралы
жинақтаған объективті білімді теориялық жүйеге түсіру. Мұнан әрі, ғылымның
қоғамдық өмірдегі қайырым-шапағаты басталады, яғни ғылым қоғам өміріндегі
аса мәнді әлеуметтік институтқа айналып, адамдардың таным өресін жаңа
сапалық деңгейге көтеруге ықпал етеді. Ал сол ғылым атаулысының жүзеге
асуына негіз болатын білім беру жүйесінің ұзын-сонар тарихында өзінің құнын
жоймай келе жатқан бір ұстаным бар. Ол – қоғамды жаңғыртуға бағытталған кез
келген жасампаздық идея сол қоғамның сұранымына сай болуы керек. Егер білім
атаулының табан тірері ғылыми таным екенін мойындасақ, онда білім мазмұны
және объективті ғылыми таным мәселесі қашанда өзекті проблемалардың бірі
болып отыруға тиіс. Демек, ғылыми жаңалық қашанда білім мазмұнын жаңғыртып
отыруы қажет деген сөз. Бұл мәселе, қазіргідей әлемдік ілкімді даму мен
аралас-құраластың (коммуникация) бел алған заманында, дүние дидарындағы
шұғыл өзгерістер кезеңінде айрықша маңызды сипат алып отыр. Осыған
байланысты, әлемдік өркениеттің жетістіктерімен санаса отырып, нақтылы
қоғам мен ұлт мүддесіне бейімделген білім жүйесін қалыптастыру мәселесі
әлемдік білім процесінің маңызды факторы болып, болашақтан үміті бар кез
келген қоғамның да, ұлттың да киелі міндетіне айналуда.
Заманның даму, өсіп-өрбу барысында қоғамдық сана, ғылым, көркемөнер,
әдебиет – барлығы да бір-бірінен аса ажырамай, әрқайсысы қоғамның
экономикалық-материалдық жағдайына орай дамитындығы белгілі. Сондықтан да
көркемөнердің барлық саласы қоғамнан тыс өмір сүре алмайтындығы дәлелденген
шындық. Және де мәдениет те, ғылым да бір мезетте пайда болып,
қалыптаспағандығы айдан анық.
Олай болса, өнерді танып-білуге қызмет ететін ғылымдардың бірі ретіндегі
филологияның пайда болуы жазу мәдениетінің едәуір өркен жайған кезеңімен
орайлас келетіні мәлім. Ғылыми деректерге сүйенер болсақ, Таяу Шығыстың аса
жоғары дамыған ежелгі мәдениетінде филологияның белгісі де жоқ болса, орта
ғасырлардағы Батыс Еуропада филология еншісіне болар-болмас қана орын тиеді
екен. Ал филологияның отаны болып табылатын ежелгі Үндістан мен Грекияда
филология сөз бен сөйлеудің, сөз бен ойлаудың ара қатынасын гносеологиялық
тұрғыдан қарастыратын үрдіс ретінде дүниеге келіп, қалыптаса бастағаны
белгілі. Сол себепті да кейінірек пайда болған философиялық дерексіздік пен
филологиялық нақтылық арасындағы қарама-қайшылықтарға қарамастан, әу баста
философия мен филология біртұтас дүниенің екі бетіндей болып көрініуі
кездейсоқтық емес еді. Зер сала үңілер болсақ, филологияның шын мәніндегі
өрлеуі гносеологиялық ойлар дамуының ұлы дәуірлерімен ұдайы орайлас келіп
отыратынын аңдауымызға болады. Мәселен, эллинизм дәуірінде (б.д.д. 330–23
ж.ж.) грек философы Аристотельдің Поэтика еңбегінен [3] бастау алған
әдеби-эстетикалық ой-пікірлердің өсіп-өрбу, өрістеу тарихы ерекше. Одан
бері орта ғасырлар эстетикасы Әбу-Насыр әл-Фараби трактаттарындағы [4];
Еуропада XVII–XVIII ғасырларда эстетикалық көзқарастар Р.Декарттың [5],
Г.Э.Лессингтің [6], Г.В.Гегельдің [7] айтулы еңбектеріндегі; ХІХ ғасырдағы
И.Кант [8], В.Г.Белинский [9] секілді т.б. тұлғалардың әдеби, сыни,
философиялық мұраларындағы эстетикалық болжамдар мен тұжырымдар әдебиеттану
ғылымының ежелгі іргетасы болып танылды.
Осы орайда айта кеткен орынды, адам болмысын қандай да бір дәуірдегі
адам ойының мәдениет жәдігері болып табылатын көркем мәтін арқылы
қарастыруға негізделген филологияның өзі жеке ғылым ретінде ХІХ ғасырда
ғана қалыптасқанын ескерсек, қазақ филологиясының ғылым ретінде шаңырақ
көтерген уақытын өткен ХХ ғасырдың бастапқы жылдарына телісек те, ғылыми
филология көшінен кенже қала қоймасымыз анық. Әдеби-теориялық мәселелердің
таза ұлттық негізде дами түскен кезеңі ХІХ ғасыр болды. Әрине, сонау орта
ғасырдан бері қарай, қазақ әдебиеттануының әдебиет қисыны жөнінде мүлде еш
нәрсе болмады деген ұғым тумаса керек. Осынау мол таным мен ХІХ ғасырда
қазақтың рухани болмысында елеулі із қалдырған Ш.Уәлиханов [10],
Ы.Алтынсарин [11], А.Құнанбаев [12] сынды біртуар дарындардың ой-
толғамдарынан нәр алған ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары да өздерінің
әдеби-сыншылық, философиялық көзқарастарын қалыптастырып, үнемі даму
үрдісіне бет түзегендігі ақиқат еді.
Әдеби өркендеудегі тарихи сабақтастық тұрғысынан зер салсақ, әдебиеттану
ғылымының дамуына зор үлес қосқан Ә.Бөкейханов [13], А.Байтұрсынов [14],
Қ.Жұбанов [15], М.Дулатов [16], Ж.Аймауытов [17], М.Жұмабаев [18],
Х.Досмұхамедов [19] секілді ұлт зиялылары еңбектерінің маңызы зор. Олар
кеңестік заманда өзінің тиісті бағасын ала алмаса, бүгінгі таңда аты
аталған дара тұлғалардың әдеби мұраларының мәні мен маңызы қайта қаралып,
ел игілігіне жаратылып, шығармалары әдебиетіміздің алтын қорына енгізілді.
Әдебиеттану – көркем әдебиеттің тууын, ерекшеліктерін, қоғамдық
байланыстарын, тарихи дамуын, құрылымы мен функциясын, көркемдік
сипаттарын, жекеленген және жалпылама заңдылықтарының бәрін қамти
зерттейтін ғылым саласы. Әдебиеттану ғылымы бір-бірімен өзара байланысты
ғылым салалары: әдебиет теориясы, әдебиет сыны, әдебиет тарихы
методологиясы жиынтығынан тұрады. Қазақ әдебиеттану ғылымының іргелі
салаларының әрқайсысын жеке ғылым саласы ретіндегі қалыптасу жолдарын
қарастыру бүгінгі ғылым алдындағы өзекті міндет.
Қазақ әдебиеттану ғылымының бастау арналары жалпы адамзаттық өркениет
жетістіктерімен тамырлас. Қазақтардың көне ата-бабаларының рухани мұрасы
ежелгі түркілік мәдениеттен тарату ғылымда мойындалған шындық. Яғни, ежелгі
түркі дәуіріндегі өркениет мұраларындағы ой-тұжырымдары бастау ретінде
қарастыруға толық негіз бар.
Жалпы, ХХ ғасыр басындағы әдебиет тарихында елеулі оқиғалар орын
алғандығы барша әдебиетші қауымға белгілі жәйт. Қазан төңкерісінен кейін
бүкіл қоғам жаңа заман күйбеңімен қалайша тірлік етсе, әдебиет пен өнер де
сондай күй кешті.
Адам баласының сан ғасырлар бойғы рухани жиып-терген мол мұрасы
шеттетіліп, жаңа үлгідегі әдебиет орнату шарт болып қойылған заманда да
қазақ зиялыларының қаламы мұқалған емес. Әсіресе, 20–30-жылдар әдебиетінде
ауыз толтырып айтарлықтай мәдени мұралар Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов,
Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов, Жүсіпбек Аймауытов, Бейімбет Майлин,
Ғабиден Мұстафин сынды майталман сөз шеберлерінің қаламынан туғаны анық.
Қазақтың көркемдік таным дүниесінде жарқын із қалдырған Ш.Уәлиханов,
халқымыздың көркемдік әлемінде көсем болмысымен дара тұрған А.Құнанбаев
сияқты заңғар ұлы тұлғалардың ойларынан өріс алып жатқан әдеби-сыншылық
пікірлердің ХХ ғасыр басындағы ұлт зиялылары еңбектерінде ұлттық-халықтық
мұрат тұрғысынан көрініс тапқаны да, сондай-ақ кеңестік кеңістікте тірлік
еткен қазақ әдебиеті мен әдебиеттануының аталмыш кезеңде социалистік
реализм талаптары тарапынан қаншалықты қысымшылық ахуалды бастан
өткергенімен, тоқырап қалмастан, біртіндеп өрлеу үстінде болғаны да ақиқат.
Адам баласының сан ғасырлар бойғы рухани жиып-терген мол мұрасы шеттетіліп,
жаңа үлгідегі әдебиет орнату шарт болып қойылған заманда да қазақ
зиялыларының қаламы мұқалған емес. Бұл орайда кеңестік дәуірдегі қазақ
әдебиетінің ғана емес, сонымен бірге әдебиеттануы мен сынының да көш
басында болған, әсіресе, 1917–1940 жылдар әдебиетінде ауыз толтырып
айтарлықтай мәдени мұралар Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, М.Әуезов,
С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Т.Жароков, Ә.Тәжібаев, Ғ.Орманов,
Ө.Тұрманжанов, М.Дәулетбаев, Ж.Сыздықов, С.Шәріпов, Қ.Жұмалиев, Қ.Өтепов,
І.Қабылов, Б.Кенжебаев, Е.Ысмайылов, М.Қаратаев, Ғ.Тоғжанов, С.Садуақасов,
Ы.Мұстанбаев, Н.Төреқұлов, С.Қожанов, Ш.Тоқжігітов, Ж.Тілепбергенов,
Е.Бекенов, Қ.Кемеңгеров, М.Жолдыбаев, Р.Жаманқұлов, Ж.Сәрсеков,
Ә.Қоңыратбаев, З.Шашкин, Ш.Құсайынов, Х.Есенжанов, А.Томағамбетов,
С.Сейітов, М.Ғабдуллин, М.С.Сильченко, М.П.Баталов, Т.Нұртазин,
Х.Жүсіпбеков, Д.Ысқақов, А.Байтасов, М.Көшеков, Ә.Мәметова, Қ.Аманжолов,
Д.Әбілев, Ә.Сәрсенбаев, Ғ.Сланов, С.Ерубаев, Қ.Бекқожин, М.Хакімжанова,
Ә.Әбішев, Ж.Саин, С.Камалов, Ә.Байділдин, Қ.Әбдіқадыров сынды т.б. көптеген
майталман сөз шеберлерінің қаламынан туғаны анық. Бұл әдеби мұралардан
бастау алып, кешегі күнге дейін ізденіс аясы, бағыт-бағдары, өріс-өресі
тұрғысынан да түрлі деңгейде, алуан сипатта болып келген әдебиетке қатысты
үлкенді-кішілі зерттеулердің ғылым дамуындағы мән-маңызын, өзіндік орнын
ескермеу шындыққа қиянат болмақ. Әдебиет тарихының сан-сала проблемаларын
алуан қырынан қарастыратын еңбектерден тыс алғанның өзінде, әдебиеттану
және әдебиет сынына қатысты көптеген іргелі зерттеулер жасалғаны белгілі.
Кеңестік идеология қарамағында өмір сүрген қазақ әдебиеті мен
әдебиеттануының социалистік реализм талаптарына сәйкес тірлік ете отырып,
ылдиға түспей, үнемі даму, жетілу жолында болғандығы айқын еді. Сондықтан
да қазақ әдебиетінің ғана емес, әдебиеттану мен сын жанрының көшін бастап,
сындарлы ой-пікірлер қалыптастырған С.Сейфуллин, Ғ.Тоғжанов, М.Әуезов,
Е.Ысмайылов, Қ.Жұмалиев, С.Мұқанов, М.Қаратаев, Б.Кенжебаев, Т.Нұртазин,
М.Ғабдуллин, А.Нұрқатов сынды тұлғалардың еңбегі ерен болатын.
Осы керуеннің ізінен қалмай, әдебиеттану мен әдебиет сынына қатысты
біртуар зерттеулер жазып, әдебиет майданында көзге түскен, кейінгілерге
үлгі-өнеге болған тұлғалардың қатарында: З.Ахметов, З.Қабдолов,
М.Базарбаев, Ш.Елеукенов, Ж.Дәдебаев, Б.Майтанов, Б.Ыбырайымов [20] сынды
ғалымдардың әдебиеттің теориялық мәселелеріне арналған еңбектерін,
Б.Кенжебаев, Т.Кәкішев, Н.Ғабдуллин, Р.Нұрғали, М.Қараев, Ж.Смағұлов [21]
секілді әдебиетшілердің әдебиеттану мен сын тарихы проблемаларына
негізделген зерттеулерін, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Д.Ысқақов [22] тәрізді
т.б. зерттеушілердің сын теориясын саралауға бағытталған туындыларын атауға
болады.
Бүгінгі таңда қазақ әдебиеттану ғылымында зерттеу жұмыстарын әдеби-
тарихи шындыққа сай жүргізуде кеңестік идеология қағидаларының қаншалықты
зиян келтіргендігі аз айтылған жоқ. Бұл мәселені қалыпқа салып зерделеуде
соңғы жылдары ауқымды шаралар атқарылуда. Атап айтқанда, З.Қабдолов,
С.Қирабаев, Р.Бердібаев, М.Мырзахметов, Ш.Елеукенов, Т.Кәкішев, Р.Нұрғалиев
[23] сынды т.б. ғалымдардың еңбектері аса маңызды. Сондай-ақ, 1920–1960
жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы соңғы он жылда жаңаша көзқарас, тың
пайымдау тұрғысынан ой сүзгіден өтіп, қайта сарапқа салынып, іргелі
ізденістерге, сыни, ғылыми ой-тұжырымдарға, дәйекті-деректі пікір
пайымдауларға негізделген елеулі зерттеулер жазылды [24]. Қазақ әдебиетінің
тарихы да жаңаша көзқарас тұрғысында тұжырымдалып, М.О.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының басқаруымен көптомдық боп жарыққа шықты. Осы
орайда, қазақ әдеби сынының, фольклористикасының, проза жанрларымен
аударматану ғылымдарының жеке-жеке сала ретінде қалыптасуы мен дамуына
өзіндік үлес қосқан зерттеуші-ғалымдар тұлғасын, сыншылық, әдебиеттанушылық
болмысын, фольклортанушылық келбетін, аудармашылық шеберлігін, ғылыми-
шығармашылық қызметін уақыт ағымына сай зерттеп білудің, саралап танудың
мәні ерекше.
Белгілі ғалым Т.Кәкішевтің: Соғыстан кейінгі идеологиялық зорлық-
зомбылықтардан құтылып, 50-жылдардың еінші жартысы мен 60-шы жылдардың
ұзына бойына ақыл-ойға ептеп болса да осындай таластың болуы – біршама ірі
де сүбелі істерді атқарып тастауға мүмкіндік берді. Сын мен ғылым қай
жағынан болса да толыса өркендеуге мұрсат алған шақта жетелі де білімді,
эстетикалық жағынан сауатты, ғылыми зерделі дарындар жауынгерлік сапқа
тұрды. Олар оқу-ағарту, халық мәдениетін көтеру, қоғамдық сананы өрлету
тұрғысынан едәуір қызмет атқарды [21, 348] – деген пайымдауына жүгінсек,
бұл толқын – кешегі қаламгер ұстаздарының жазықсыз құрбан болғанын білген,
өздері де ептеп болса да саясат содырлығын көрген, әдебиеттанудың ақсап
жатқан кемшілікті тұстарын айқын аңғарған талантты буын, тегеурінді топ
болатын. Шынында да, ұстараның жүзіндей алмағайып уақытта өмір сүре жүріп,
әдебиетіміздің өркенді биіктерге бет түзеуіне үлес қосқан, туған
әдебиетінің дамуына тура бағыт сілтейтін сүре жолды іздеу барысында кей-
кейде бұралаң сүрлеулерге түсіп кетуден де кенде емес осы бір жауынгер
мінез дарындар қатарында М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев,
М.Ғабдуллин, Т.Нұртазин, А.Нұрқатов, С.Қирабаев, Р.Бердібаев, Қ.Нұрмаханов,
Қ.Қуандықов, Н.Ғабдуллин, З.Қабдолов, Ы.Дүйсенбаев, Х.Әдібаев, М.Дүйсенов,
Ә.Дербісалин, Ә.Қоңыратбаев, З.Ахметов, Ш.Сәтбаева, С.Талжанов, т.б.
әдебиетшілердің болғаны, олардың қай-қайсы да кейіннен қазақ әдебиетінің
өркендеу тарихында өзіндік із қалдырғаны мәлім. Олардың лег-легімен
әдебиеттануға келуіне халықтың рухани өрлеуі бірден-бір себепші болса,
осынау алдыңғы толқын – ағалар, кейінгі толқын – інілердің бел ортасында
жүрген өз замандастары арасында әдебиеттану мен сынға елеулі үлес қосқан,
сондай-ақ проза, фольклор, аударма салаларында да еселі еңбек еткен
таланттардың бірі – Белгібай Шалабайұлы Шалабаев еді.
Көрнекті әдебиеттанушы ғалым, Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ғылым
қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор Белгібай Шалабаев
(1911–1990) өзінің бүкіл саналы өмірін туған әдебиетіміздің тарихын
зерттеуге арнап, оның ғасырлар бойғы даму, қалыптасу, кемелдену кезеңдерін
ашып зерделеуде айтарлықтай үлес қосты. Алайда ғалымның сан салалы, алуан
арналы әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, әдеби-публицистикалық, көркем-аударма
еңбектері мен ғылыми-творчестволық қызметі әлі күнге дейін жеке зерттеліп
өз бағасын ала қойған жоқ. Ғалымның шалқар әдеби мұрасы оқырманға толық
танылып бітпеген. Оның азаматтық, қаламгерлік тұлғасы, сыншылық,
аудармашылық даралығы, еңбектеріндегі толғамды ойлары мен жаңалықтары,
шығармашылық шеберлігі жете зерттелмеген. Сыншының қазақ әдебиеттану
ғылымына қосқан үлесі әр кезде еске алынғанымен, сол үлестің аты аталып,
түсі түстелген емес. Қазақ халқының мәдениеті мен әдебиетін өркендетуге
сіңірген еңбегі ауқымды болса да, әлі күнге ғылыми бір жүйеге түспегендігі
оның ғылыми-сыншылық, көркем және публицистикалық мұрасын жинақтай отырып,
жан-жақты зерттеудің қажеттігін айқындай түседі. Ғалым өмірінен деректер
мол болғанымен, сыншылық мұрасының қазақ әдебиетінен алатын орнын зерттеу
қажеттілігі ұлттық әдебиетті дамытудың жалпы проблемаларынан туындайды. Сол
себепті ғалымның өмірі мен шығармашылығын арнайы зерттеудің мәні зор.
Әдебиет – үздіксіз даму үстінде болатын, үнемі жаңарып отыратын өнер
түрі. Оның өсіп-өркендеуіне, қанат жаюына барша талант иесі, барлық жанр ат
салысатыны белгілі. Қазақ әдебиетінің бұрылыс-бұралаңы мол, қиын да күрделі
өсу жолында өзіндік үлесімен із қалдырған қаламгерлер баршылық.
Әдебиеттану ғылымында жемісті еңбек еткен қаламгерлер шоғыры, еңбек
торысы, ғұлама ғалымдары атанған Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, Т.Нұртазин,
Ә.Тәжібаев, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, М.Ғабдуллин, А.Нұрқатов секілді т.б.
көптеген талантты ғалым, қаламгерлермен қатар Б.Шалабаев та сонау отызыншы
жылдардан бастап әдебиетке аса бір ерен ынтызарлықпен белсене араласып, бар
білімі мен қабілетін жастарды тәрбиелеу мен әдебиетті дамытуға қалтқысыз
арнауды мақсат тұтты. Сол ізгілік жолында әдебиеттану ғылымында аянбай
қызмет етіп, ақыл-ой, парасатымен бауыр бастырып үлгерген көптеген ғылыми
еңбегін жазып қалдырды да. Қазақ әдебиеттанудың дамуына сүбелі үлес қосып,
әдебиеттер байланысы проблемасының қайнар бастауында тұрған әдебиетші-ғалым
Б.Шалабаевтың өмір жолы мен ғылыми қызметіне көз салғанда, қазақ тарихының
ұлы өзгерістерінің көп қырларын аңғарамыз.
Ұлттық тарихи сананың әліппесі – әдебиет! Әдебиет болғанда халқының
болмысын тал бесіктен таратып, адамның талбойына біткен сымбаты мен жан-
дүниесін нұрландырған қымбатын асылтастай аршып, қырлап-қырнап, толықсытып
көзге тосатын әдебиет сыны.
ХХІ ғасырға аяқ басқан қазақ әдеби сыны жан-жақты өсіп, жанрлық-стильдік
жағынан жетілген, мақсат-мұраты мен атқарар қызметі айқындалған, кез келген
елдің әдебиет сыны саласымен иық теңестіре алатын, кей сәтте талдау мен ой-
толғау жағынан ағалық жасайтын парасатты да байсалды, салмақты да салиқалы
сипатымен ерекшеленеді. Ол – әдебиеттік ғана емес, ең алдымен әлеуметтік
мәселелерді сөз етуге тиіс сөз өнерінің философиялық сипаттағы күрделі
түрі [25, 342] дәрежесіне дейін көтерілді.
Бүгінгі сыншылар көркем шығарманы талдау барысында бірыңғай туындыдағы
образдар галереясын, кейіпкерлердің сомдалу жайын, мазмұндық-пішіндік
ізденістерін ғана қарастырумен шектеліп қалмай, жазушы концепциясын тап
басу, жазушы мен оқушыға уақыт рухына сай концептуальды идеялар ұсыну,
қоғамдық, адамдық құбылыстардағы әлеуметтік салдардың себебін ашу [25,
342] секілді сапалық асқарларға қол жеткізгенін дән-ризашылықпен атауға
болады.
Сол сияқты, әдеби сынның да жеке дара ғылым, өнер деңгейіне көтерілуіне
орай оның өзіндік ерекшеліктері, мазмұны мен түрі, жазылу стилі, басқа да
канондық заңдылықтары, яғни теориялық сыр-сипат, айырым-белгілері
болатындығы ескеріліп, қазақ әдебиеттануының қалыптасуы жайлы зерттеулер
жасалып, еңбектер жазылуы, еш толассыз, игі нышан. Сонымен бірге сынның туу
алғышарттары, қалыптасу жағдайлары, даму ерекшеліктері жайын, сайып
келгенде, қазақ әдебиеті сынының тарихын жүйелеу, дәуірлеу, белгілі арнаға
түсіру мәселесін ғылыми тұрғыда сараптаған көлемді де салмақты дүниелер
жарық көрді. Көршілес елдерге қарағанда, Қазақстанда сынтану ілімі
еленерлік деңгейге жетіп отыр.
Әдебиеттің өсіп-өркендеуіне сын мен сыншының атқарар қызметі мол.
Сондықтан да академик З.Қабдолов сыншы бейнесіне жоғарғы деңгейде баға
беріп: Сыншы – қалың оқырманның өскелең талабы мен талғамының жаршысы,
әдеби құбылысты жалпы мемлекеттік мүдде тұрғысынан пайымдайтын қоғамдық ой-
пікірдің озғын өкілі [26, 48] – дейді.
Қашан да талап пен талғамның жаршысы бола білген қазақ әдеби сыны –
бүгінде жан-жақты өсіп, жанрлық тұрғыдан толысқан, мақсаты мен мұраты нақты
айқындалған әдеби сын.
Бүгінде қазақ әдеби сыны тарихы, теориясы, әдіснамалық мәселелері
тұрғысынан әбден қалыптасқан десек, ол Т.Кәкішев [21], Д.Ысқақұлы [27]
еңбектерінде түбегейлі қарастырылып нақтыланған. Демек, тарихи және
теориялық жағынан білікті қаруланған әдебиет сынының енді өзінің даму
тарихында әр кезеңнің басты табыстары мен ізденіс жолындағы іркілістеріне,
сол тұстағы әдебиетші-сыншы ғалымдардың және маман сыншылардың
әдебиеттануға қосқан үлесін объективті түрде бағалау, саралау сияқты аса
маңызды істерде әлі де зерттеуді қажет ететін тұстары аз емес.
Әдебиеттану ғылымы мен әдебиет сынының даму тарихында өзіндік
қолтаңбасын қалдырған сыншылар мен зерттеушілердің әдеби сын еңбектерін жан-
жақты саралай қарастырып, салыстыра бағалау нәтижесінде ғана нақты сол
кезеңге тән әдеби процестің шынайы бейнесі объективті көрініс табатыны
белгілі. Сыншылық-зерттеушілік ой дамуында өзіндік орны бар жекелеген
тұлғалардың еңбектерін бағалауда сол кездегі әдеби процестің бет-бағдарын,
уақыт талабы мен көркемдік талап деңгейін және жеке тұлға ізденісінің
көркем ойға әсерін саралауға болады.
Б.Шалабаев сынды ғалымның әдебиет майданына белсене араласып, әдеби
сынға атсалысуы тосын құбылыс емес. Өзі өмір сүрген кезеңде болып жатқан
қоғамдық саяси, ғылыми және әдеби құбылыстардан тыс қала алмады. Ғалым сыны
сыршылдығымен, сырласа отырып шығарма тынысын тап баса білетін ой
тереңдігімен, толғамды толғанысымен ерекшеленеді.
Қазақ әдебиеті тарихы мен сынының қалыптасқан даму арнасы эстетикалық,
философиялық таным деңгейінің өрістеуіне тікелей қатысты. Өйткені, Сынның
кейде социологиялық, кейде эстетикалық талдауларға ден қоюының өзі де
әдебиеттің қамтыған өмір шындығына белгілі дәрежеде тәуелді болатын кезін
естен шығармау қажет [21, 4]. Сондықтан қазақ әдебиеті сынының жеке сала
болып дамуына көрнекті әдебиетшілердің әдеби пікірлері айтарлықтай үлес
қосты. Қоғамдық-әлеуметтік ой-пікірдің дамуы мен эстетикалық танымның
тереңдей түсуіне ықпал еткендерін де атап өту керек. Осы бағыттағы
Б.Шалабаевтың еңбектері оқырман жұртшылыққа толық танылмай келеді. Оның
толғамды ойлары мен өткір пікірлері жете зерттелмеді. Б.Шалабаевтың әдеби
көзқарастары әртүрлі ғылыми зерттеу еңбектерінде аталып жүргенімен де
арнайы зерттеу нысаны болған жоқ. Ғалымның әдеби сыншылық көзқарастарын
барлап өту қазақ әдебиеті сынының тарихынан өзіндік орнын айқындау болып
табылады. Сондықтан әдебиетшінің қоғамдық-әлеуметтік ойлары, әдеби
толғамдары мен ұстаным көзқарастары жаңаша пайымдалып сараланады.
Әдебиеттанушы, сыншы, аудармашы ғалымның соңында қалған ғылыми, көркем,
публицистикалық еңбектерін қазіргі тәуелсіздік талаптары биігінен қарап
бағалаудың мезгілі жетті. Қазақ әдебиетін зерттеудің қай саласында болсын
жемісті еңбек еткен ғалым мұрасының бүгінгі әдебиеттану ғылымы үшін ғибраты
мол. Сол себепті Б.Шалабаевтың әдебиет және сын тарихы, фольклор мен проза
жанрларын зерттеп, аударматану ісіне қосқан үлесін айқындау мақсатын
көздейтін бұл зерттеудің өзектілігі мен зәрулігі талас тудырмаса керек.
Жұмыс қазіргі таңдағы тарихи ақтаңдақтарымызды қайта қалпына келтіру
сияқты саяси әрі мәдени мүдделерімізбен де ұштасады. Рухани жадымызды
жаңарту ісі үшін мұндай зерттеулер аса қажет. Мәселенің бұлайша қойылуы,
зерттеліп отырған тақырыптың теориялық және практикалық тұрғыдан айрықша
мән-маңызға ие екенін пайымдатады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі қазақ әдебиеті – сан салалы
арналары бар рухани жетістіктерімен сараланып көрінеді. Рухани мәдениет
қазыналарының ең негізгі салаларын жекелеген шығармашылық тұлғалардың
еңбектері құрайды. Сыншылық-зерттеушілік ой дамуында өзіндік орны бар
жекелеген тұлғалардың еңбектеріне қазіргі күн тұрғысынан көз салған тұста
олардың жетістік, кемшіліктерінің қай-қайсысын да объективті бағалауға
ұмтылу және әсіре бояусыз шынайы ғалымдық болмысын ашу нақты кезеңдегі
әдеби үрдістің бет-бағдарын, жанды бейнесін айқындауға септігін тигізері
даусыз. Себебі – қандай да болмасын қоғамдық-әлеуметтік ортаның үлкенді-
кішілі жекелеген тұлғалар мен адамдардан құралатыны ақиқат. Бұл орайда
басты мақсат қандайда бір зерттеушінің еңбегіне белгілі бір кезең жемісі
деп қана үңілумен шектелмей, сол еңбектің ішкі мазмұнына дендей бойлау, сол
арқылы уақыт талабымен көркемдік талаптың қаншалықты ұштаса көрініс
тапқанын зерделеу, нәтижесінде көркемдік талап деңгейін саралай отырып,
нақты кезеңге тән көркемдік таным дамуына зейін аудару, сонымен бірге,
шығармашылық жеке тұлға ізденісінің қоғамдық көркем ойға әсерін, оған
керісінше, жеке тұлғаның көркемдік танымына қоғамдық сана ықпалын саралай
тануға талпыныс болмағы ләзім.
Қайсыбір ғылым саласында болмасын, ғылымды жасаушы да, дамытушы да,
халық игілігіне жаратушы да – жекелеген дарынды тұлғалар. Әдебиеттану
ғылымы мен әдебиет сынының даму тарихында өзіндік қолтаңбасын қалдырған
сыншылар мен ғалымдардың еңбектерін жан-жақты саралай қарастырып,
салыстыра, салғастыра бағалау нәтижесінде ғана нақты кезеңге тән әдеби
үрдістің шынайы бейнесі объективті көрініс табары анық. Жекелеген
әдебиетшілер мұрасын барынша жан-жақты зерделеу мен зерттеу ісі әдебиеттану
ғылымының персоналия тарихы үшін бүгінде алғы кезекте тұрған міндеттердің
бірі. Аталмыш міндеттерді шешу барысында қазіргі әдебиеттануда жасалып
жатқан ізденістер баршылық. Қазіргі ұлттық әдебиеттануда әдебиетші сыншы
ғалымдардың шығармашылығын саралай қарастыру негізінде төл әдебиеттің
түйінді мәселелері оң шешімін табуда. Әсіресе, ұлттық әдеби сынның
қалыптасуы мен өсіп-өркендеуіне үлес қосқан айтулы сыншы-ғалымдар
шығармашылығын арнайы қарастырған еңбектер жазу – уақыт талабы. Осы талапқа
сай әдебиеттанудың әртүрлі мәселелерін сөз еткен бірсыпыра зерттеулер де
жарық көрді.
Әдебиеттану ғылымында жекелеген тұлғалардың шығармашылығын, әдеби
мұраларын жан-жақты зерттеу – әдеби ағымның бағыт-бағдарын айқындауға
бірден-бір ықпал етері сөзсіз. Бұл ретте диссертация нысаны болып отырған
ғалым Б.Шалабаевтың әдеби-сын, ғылыми зерттеу және көркем аударма
еңбектерін ұлттық әдебиеттану, әдебиет тарихы, сын тарихы, фольклортану,
салыстырмалы әдебиеттану мен көркем аударма теориясы ғылымдарымен тығыз
байланыста қарастырудың қажеттілігі бүгінгі таңда күмән туғызбайды.
Б.Шалабаевтың әдебиеттану, көркем әдебиет, мәдениет салаларында атқарған
еңбектері сан салалы. Ол көркем әдебиет аудармашысы, қазақ журналистикасы
мен баспасөзінің жетекші маманы. Сонымен бірге әдебиеттанудың әр саласына –
қазақ прозасының тууы мен қалыптасу тарихына (оның ішінде қазақ романы
жанрындағы сюжет және характер, типология және поэтика, дәстүр және
жаңашылдық мәселелерін сөз еткен), фольклортану, аударматану мен әдебиет
тарихы, теориясы мәселелеріне арналған еңбектері ұлан-ғайыр. Ол – әдебиет
сыншысы да. Әдебиетші ғалымның осы еңбектерінің әрқайсысына арнайы
тоқталып, әдеби сыншылық еңбегі мен романтанушылық ерекшеліктері жайында
сол тұстағы әдеби процесте К.Л.Зелинский, М.Әуезов, М.Қаратаев,
Ы.Дүйсенбаев, Х.Бекхожин, Ә.Сатыбалдиев, М.Ғабдуллин, Е.В.Лизунова,
М.Сильченко, Б.Ысқақов, Т.Қожакеев, Т.Кәкішев, З.Қабдолов, М.Базарбаев,
Ә.Нарымбетов, Ш.Елеукенов, С.Төлешев, Т.Абдрахманов, С.Садырбаев,
Н.С.Ровенский, М.Сармурзина, М.Серғалиев, М.Жолдасбеков, Ж.Дәдебаев,
Д.Ысқақұлы, С.Безмалицина, Ө.Тастемханов, Н.Қанафин, Т.Қалмурзин,
М.Пархоменко, М.Бәйгелов, Р.Сағымбеков, А.Нағыметов, Е.Жақыпов,
М.Қалдыбаев, М.Косов тағы басқалар ой пікірлерін білдіріп, естеліктерін
жариялаған. Әдебиетші еңбектерінің көркемдік ерекшелігі, идеялық мазмұны,
еңбек жолы мен шығармашылық дамуы эволюциясына арналған республикалық
мерзімді басылымдар бетінде әр кезде жазылған рецензиялық мақалалар
оқырмандар назарын аударып отырды.
Дегенмен, осы мәселелер жөніндегі ғалым-зерттеушілердің жол-жөнекей
пікірінен басқа салиқалы ой айтылған жоқ. Осы кезеңге дейінгі зерттеулерде
әдебиетшінің көркемдік танымы, танылу аясы, сыни ұстанымы, аудармашылық
қыры, туындыларындағы көркемдік, жанрлық, стильдік ерекшеліктері, т.б.
мәселелер арнайы қарастырылмаған, ғылыми байсалдылықпен түбегейлі
сараланған емес.
Сондықтан да Б.Шалабаев сияқты әдеби мұрасы әлі күнге ғылыми маңызын,
көркемдік биік деңгейін жоймаған көрнекті ғалым еңбектерінің кезіндегі
тарихи маңызын, бүгінгі ғылыми құндылығын жүйелеу, талдау кезек
күттірмейтін мәселе екендігін ескере отырып, қаламгердің сыншылық,
ғалымдық, зерттеушілік, аудармашылық тұлғасын сомдаумен қатар танылу аясын
зерделеу, зерттеу шараларын жүргізіп, дәйекті-дәлелді тұжырымдар айту –
ғылыми жұмысымыздың басты нысанасы болып табылады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Қазақ әдебиеті сынының, әдебиет
тарихының, проза тарихы мен теориясының, фольклортану мен аудармасының
өркендеуіне өзіндік үлес қосқан Б.Шалабаевтың әдеби мұрасы бойынша зерттеу
қажеттілігі қазіргі жаңаша тарихи жағдайдың өскелең талаптарынан туындап
отыр. Осы орайда зерттеудің алдына қояр негізгі мақсаты – көрнекті ғалым,
профессор Б.Шалабаевтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, көркем-аударма
еңбектерімен әдеби-публицистикалық мұрасын екшеп, жіктеп, жүйелі түрде
талдау мен сараптау негізінде, арғы-бергі еңбектеріне зер салып, оларды өз
кезеңінің әдеби сын үрдісімен тығыз бірлікте, іштей үндестікте қарастыра
келе ұлттық әдебиеттануға қосқан үлесін, еңбектерінің алатын орны мен
жаңашыл ғылыми сипатын ашу, өзіндік ғылыми ұстанымдары мен көзқарасын және
бүгінгі әдебиеттану үшін маңызын анықтау.
Осы мақсатты жүзеге асыру үшін жұмыстың алдына мынадай нақты міндеттер
білгіленді:
– қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасу кезеңіндегі, яғни 1940–55
жылдар аралығындағы сын-зерттеулердің әдеби дамудағы маңызы мен
құндылығын ашу, кеңестік идеология талабынан туындаған басты
кемшіліктерінің болмыс-бітіміне талдау жасау, әдіснамалық тұрғыда қате
теориялар табиғатын зерделеу үдерісінде осы кездегі сынның өз
тарихындағы алар орнын, теориялық және жанрлық түрлері жағынан өсіп-
жетілу жолындағы қол жеткізе алған ізденістердегі басты бағыт-
бағдарлар мен негізгі нысаналарын анықтау, осы жолда кездескен қате
көзқарастар мен кемшіліктерден туындаған іркілістердің себеп-
салдарының негізін ашып көрсету, дамуы мен дағдарысын ғылыми-
зерттеушілік тұрғыда дәйектеу және Б.Шалабаевтың сынға келу жолдарын,
ғалым өмір сүрген дүрбелең дәуір және әдеби даму процесімен
сабақтастықта қарастырып, өмір кешкен кезеңнің өзіндік сипатына сай
оның алғашқы сыни, ғылыми еңбектерін бағамдау арқылы қоғамдық-
әлеуметтік, танымдық көзқарасының қалыптасу жолдарын анықтау;
– маркстік-лениндік әдіснама қағидаларының, тоталитарлық жүйе мен
идеологиялық қыспақтың әдеби сын мен сыншы-ғалымдардың шығармашылық
ізденісіне, дүниетанымына тигізген кереғар әсерін тілге тиек етіп,
1956–80 жылдардағы қол жеткізе алған табыстар мен кеңестік идеология
әсерінен туындаған олқылықтарды, әдеби процестегі хал-ахуал мен
қоғамдық болмысты сипаттай отырып, Б.Шалабаевтың ғылыми, сыни
зерттеулеріне, әдебиеттанудағы көркемдік ізденістерге, еңбектерінің
тақырыптық аясы, жанрлық ерекшелігі, сыни ұстанымдарына, көркемдік
таным шеберлігі мен әдіс-тәсілдеріне талдау жасау барысында сол
жылдардағы әдеби үрдісте атқарған міндеттері мен бүгінгі әдебиеттану
дамуындағы өзіндік орнын нақтылай ашып көрсету;
– қазақ қоғамының дамуында маңызды орын алатын демократ-ағартушылар мен
кеңестік дәуірдегі көрнекті қаламгерлер шығармашылығы, олардың әдеби
үрдіс дамуындағы ізденістері, алатын орны, әсер-ықпалы туралы
еңбектерін қарастыру нәтижесінде Б.Шалабаевтың қазақ әдебиеті
тарихындағы басты жетістіктері мен негізгі зерттеушілік ерекшеліктерін
ашып көрсету, ғалымдық-сыншылдық талантын таныту;
– Б.Шалабаев еңбектерін жан-жақты талдау үстінде оның әдеби процестегі
маңызын көрсету, қазақ әдебиеті тарихындағы алар орнын екшеу негізінде
роман зерттеушісі, әдебиет тарихшысы, халық ауыз әдебиетінің
қамқоршысы әрі жанашыры ретіндегі ғылыми ұстанымдарының эволюциясын
ашу, көзқарас концепциясын айқындау;
– ғалым зерттеулерінің сұлтанмахмұттану іліміне қосқан үлесін бағамдау;
– Б.Шалабаевтың Из истории казахской дореволюционной прозы и романа
(1956), Очерки истории казахской дореволюционной литературы (Проза,
поэма, роман) (1958), Казахская литература (Советский период)
(1965), История казахской прозы (Сюжет и характер) (1968; 1975),
Қазақ романының тууы мен қалыптасу тарихы (1983; 1990) еңбектері
мазмұнының дәуір шындығымен және шығармашылық ортамен байланысын
көрсету, еңбектерінің тарихи, ғылыми маңызын анықтау, тарихи процестің
ерекшелігін бейнелейтін көркемдік шешімдердің кеңес дәуіріндегі
шығармаларда көрініс табуын тақырыптық тұрғыдан сараптап талдау, қазақ
прозасының қатаң шарттанған (обусловленный) төл үлгі-үрдістері мен
ішкі заңдылықтарын саралау, роман мен өмір шындығының арақатынасын
бажайлау, жалпы қазақ проза жанрларындағы сюжеттердің, образдардың,
характерлердің түпкі тек-тамырына бойлау, бұл жолда әдебиет тарихы,
тіл білімі сияқты сан-сала рухани өрістермен шендестіре отырып, алғаш
рет кешенді пайымдаулар жасау, сол ауқым-өреде қазақ прозасының
біртұтас жүйесіне ден қойып, оны тарихи-салыстырмалы және тарихи-
кезеңдік әдістері тұрғысынан зерделеу, сөйтіп қазақ романының
тақырыптық-эстетикалық, идеялық-тақырыптық, тілдік-көркемдік, жанрлық-
стильдік ерекшеліктерін, тегі мен түрін, поэтикасы мен типологиясын,
сюжет және характерін, дәстүр және жаңашылдығын, тарихи болмысын
айнытпай анықтау тәрізді жоталы-жоталы проблемаларға қатысты ғалым-
зерттеушінің айтқан ойлары мен жасаған тұжырымдарын салмақтау;
– Б.Шалабаевтың көрнекті әдебиет өкілдерінің еңбектеріне қатысты, яғни
С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Б.Майлин, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мұстафин,
Ж.Сыздықов, Д.Әбілев, Т.Жароков, М.Қаратаев, Е.Ысмайылов, Ә.Жиреншин
т.б. шығармашылығы жайлы жазылған сын, зерттеу мақалаларын, очерк,
портреттеріндегі мазмұнды ой-пікірлері мен тұжырымдарын саралау;
– әдеби байланыс ұғымының мәнін, оның әдебиеттану ғылымындағы рөлін,
қазақ әдебиеттануындағы әдеби байланыстар мәселесінің тарихи негізін
анықтау барысында ғалымның әдеби байланыстар мәселесін зерттеуді жолға
қоюдағы атқарған істерін зерделеу;
– Б.Шалабаев зерттеулеріндегі қазақ әдебиеті тарихы мәселелерінің
зерттелу деңгейін анықтау және ғалымның ғылыми ой-тұжырымдарының
қазіргі мән-маңызын ашу;
– В.Г.Белинскийдің Таңдамалы шығармалары, В.Г.Короленконың Тілсіз
(Без языка) повесі, М.Горькийдің Жастар мен балалар туралы (О
молодежи и детях) атты деректі публицистикалық жинақ еңбек
тәржімаларына сараптаулар жасай отырып, әдебиетшінің кәнігі
аудармашылық соны қырларын ашатын, дара қолтаңбасын айқындайтын көркем
аудармаларының өзіндік ерекшелігіне, рухани құнды еңбек екендіктеріне
көз жеткізумен қатар, осылардың негізінде Б.Шалабаевтың тілдік-
стильдік аудармашылық шеберлігін, өзіндік шығармашылық тұлғасын
анықтау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық маңызы. Зерттеудің ғылыми
жаңалығы ретінде қарастырылып отырған әдебиеттанушы-ғалым Б.Шалабаевтың
әдеби-ғылыми мұрасы бұрын зерттеушілер назарынан тыс қалып келген қырлары
жөнінде жасалған тың байқаулар мен соны пайымдаулар алғаш рет
диссертациялық тұрғыда кешенді түрде жан-жақты зерттелгенін, зерттеу
объектісіне айналған барша еңбектері талдау материалы ретінде жүйелі түрде
жаңаша көзқарас тұрғысынан тереңдей ой сүзгіден өтіп, іргелі ізденісіне,
ғылыми ой-тұжырымдарына, дәйекті-деректі пікірлеріне кең орын берілген
ғылыми қорытындыларды айтуға болады. Жұмыс барысында Б.Шалабевтың (Өмірі
мен ғылыми-шығармашылық қызметі) биобиблиографиялық көрсеткіші тұңғышы рет
дайындалып, және жеке кітап болып жарық көрді.
– Б.Шалабаевтың әдеби-ғылыми мұрасы тұтас бір лабораториялық процесс,
ғалымдық мәнер-машығы тұрғысынан жан-жақты зерттелініп, ғылыми
айналымға енгізіліп отыр;
– Б.Шалабаевтың ағымдағы әдебиет мәселелеріне арналған мақалалары мен
жекелеген қаламгерлердің шығармашылық тұлғасын ғылыми тұрғыдан
зерделеуге негізделген шағын көлемді зерттеулеріне позициялық
тұрақтылық, проблема нақтылығы, ой қанықтығы, тұжырым дәйектілігі
етене сипаттар болып табылады;
– әдебиетші ғалымның еңбектеріндегі көркем прозалық шығармалардағы
сюжет және характер белгілі бір тарихи дәуірде бейнелеудің нақты
әдістері кеңінен сөз болады, әрбір шығарма қазақ романының тарихында
белгілі бір саты ретінде талданады. Мәселеге бұлайша келу аса көрнекті
қазақ жазушыларының туындыларындағы сюжеттің даму ерекшеліктеріне,
характер жасаудың әдістері мен тәсілдеріне арналған кейбір тарауларда
монографиялық сипатта баяндауға мәжбүр ететін қырлары салиқалы
психологтың көркемділігі мен сезімталдығын, білікті әдебиетшінің
шұрайлы тілі мен қаламгерлер шығармаларындағы сюжет фрагменттерін және
характер болмыстарын объективті-аналитикалық сараптай білу қабілетін,
сарабдал сыншының ғибраттық идеологемасының ажарын танытатын, өзі
нысана еткен мәселені әдебиет пен өнер заңдылықтары шеңберінде,
отандық және әлемдік әдебиет тарихындағы құбылыстармен өзектестіре
өрбітетін Б.Шалабаев зерттеулеріне пікір айқындығы, қисындық ой
жүйелілігі, қорытындылардың дәлелдігі, тиянақтылығы тән;
– Б.Шалабаев зерттеулерінде қоғамдық-әлеуметтік талдау мен көркемдік-
эстетикалық талап тығыз ұштасып жатады. Бұл орайда ол жеке қаламгердің
әдеби үрдіске, әдеби үрдістің жеке қаламгер шығармашылығына әсерін
тұтастықта қарастырады. Сонымен бірге, қоғамдық-әлеуметтік талаптардың
әдеби үрдістегі қандай да бір құбылыс дамуындағы рөлін де үнемі
ескеріп отырады;
– Б.Шалабаев дүниетанымы мен көркемдік танымының ұдайы даму үстінде
болғаны ой өрбітуіндегі салыстырулар мен дәйектеулерден, дәлелдері мен
ой түйіндерінен, сондай-ақ, әдеби сын, ғылыми-зерттеу мақалаларын,
тұтас монографиялық зерттеулерін түрлі қырынан өзара салыстыра
қарағанда да анық танылады;
– өзі қарастырып отырған мәселе бойынша Б.Шалабаевтың ғылыми тұрғыдан
әр кез айқын позиция ұстанатыны оның зерттеулерінен анық көрінеді. Бұл
жағдайда, әсіресе, қазақ романының тууы мен қалыптасу жолдарын ой
өрбіткен тұстарда, Абай, Сұлтанмахмұт мұрасы жайындағы негізсіз
пікірлерге қарсы уәж айтқан сәттерде ерекше аңдалады;
– диссертацияның негізгі арқауы әдебиетші Б.Шалабаевтың ғылыми
шығармашылық бейнесін таныту, сыни ой-пікірлерінің қалыптасу жолдарын,
аударматануға қосқан үлесін айқындау болғандықтан, сыншылдық,
аудармашылық тұлғасы арнайы зерттелініп, әдебиетшінің көркемдік-
танымдық, интеллектуалды-эстетикалық, тілдік-стильдік, ерекшелігі
танылады. Көркем аудармалары сапалық жағынан сараланып, талданады.
Б.Шалабаевтың көркем әдеби шығармашылыққа баға беруде ұстанған
принциптері мен өзіндік позициясы, қосқан үлесі, шығармашылық ықпалы
тарихи-әдеби заңдылықтарға орай, қазіргі заман талабына сай өскелең
әдеби-эстетикалық таным тұрғысынан қарастырылады;
– жұмыста аудармашы Б.Шалабаевтың аудару тәсілдері, аударған
мәтіндерінің ерекшеліктері туралы түйіндер жасалады. Қазақша
аударылған көркем әдебиет үлгілерінің қазақ әдеби тілінің дамуы мен
қалыптасуындағы рөлі тұжырымдалады. Белгілі бір кезеңдегі жасалған
практикалық тәжірибенің – қазақ аудармасы бай қорының тіліне
құрылымдық-типологиялық, салыстырмалы-компоненттік, нормативтік талдау
жасау арқылы Б.Шалабаевтың аудармашылық тәжірибесі қорытылады. Соның
нәтижесінде қазақ тіліндегі ұлттық ойлау мен ұлттық философияға қатысы
бар, мәдениеттің тілдегі көрінісін белгілейтін тілдік единицалардың
аударма әдебиетте игерілуіне тән заңдылықтарды жүйелеу арқылы қазақ
ғылымындағы жаңа арна – лингвомәдениеттанудың кейбір бағыттары мен
зерттеу объектілері қарастырылады;
– Б.Шалабаев әдеби өмірге белсене араласқан кезеңде көркемдік танымның
кез келген көрінісінде қоғамдық-әлеуметтік сананың, әсіресе, ол
тұстағы идеологияның ықпалы жоғары болғанын, соның салдарынан қандай
да бір шығармашылық тұлғаның яки көркемдік құбылыстың мән-маңызын
саралауда оның берісі ұлттық, әрісі адамзаттық көркем ой дамуына
көркемдік тұрғыдан қосқан үлесін анықтаудан бұрын, қоғамдағы үстем
идеологиямен қаншалықты үндестік табатындығын айқындау алдыңғы кезекке
шыққандығын, дәл осы идеологиялық үстемдік салқыны Б.Шалабаев
зерттеулерінде, әсіресе, алғашқы сын зерттеулерінде байқала қалып
отыратынын орағытып өту де шындыққа қиянат болары анық.
Зерттеудің нысаны және деректемелік негізі. Жұмыстың теориялық тұ-
жырымдарын жасау және практикалық ұсыныстарды айту үшін Б.Шалабаевтың әдеби-
сын, ғылыми-зерттеу, көркем аударма еңбектерінен құралған монографиялары,
оқу құралдары, аударма кітаптары, сондай-ақ, қаламгердің әдеби-сыншылық
мұрасына байланысты әр жылдары мерзімді басылымдарда жарық көрген
портреттік сын мақалалары, портреттік рецензиялары, публицистикалық эссе-
сын мақалалары, қоғамдық орындарда жасаған баяндамалары, әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университеті архивінің материалдары мен кітапханасының сирек
қолжазбалары, Алматы, Астана, Қарағанды, Көкшетау қалаларындағы ҚР Ұлттық
академиялық, Президенттік мәдениет орталығы, Қарағанды облыстық, Ақмола
облыстық әмбебап ғылыми кітапханалардың ғалым мұрасына қатысты ғылыми
деректер, құжаттар, қолжазба, баспасөз материалдары, диссертациялар,
монографиялық ғылыми-зерттеу еңбектері жұмыстың негізгі материалдық көздері
ретінде пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Диссертацияны
жазу барысында әдебиеттану, әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, сын тарихы,
фольклортану, аударматану, философия, тарих, мәдениеттану ғылымдарының
отандық және шетелдік тарихы, бұрын-сонды жазылған көптеген теориялық-
талдамалы, әдіснамалық еңбектері, қазіргі әдебиеттанудағы озық ой-пікірлер
мен ғылыми-зерттеу жұмыстары, әлемдік өркениет пен ұлттық дамудағы
гуманистік құндылықтар жетекшілікке алынды. Қазақстан Республикасы, бұрынғы
одақтық және әлем әдебиетшілерінің, сыншыларының іргелі зерттеу еңбектері
және Б.Шалабаевтың әдеби мұрасы жайында баспасөз деректері,
баяндамаларындағы дерек көздері басшылыққа алынып, орайымен пайдаланылды.
Сондай-ақ қазіргі бірқатар отандық, ресейлік, шетелдік ішінара дербес
зерттеулер жүргізген авторлардың еңбектері, ұстанымдары мен ой-пікірлері
ескерусіз қалмады.
Қазақ әдебиетінің тарихына, теориясы мен сынына, фольклоры мен
аударматануға қатысты зерттеу еңбектердің авторлары А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Ғ.Мұстафин, Б.Кенжебаев,
С.Талжанов, Қ.Жұмалиев, Т.Нұртазин, Ә.Тәжібаев, Н.Смирнова, М.Қаратаев,
Е.Ысмайылов, Ы.Дүйсенбаев, М.Ғабдуллин, Қ.Мұқамедханов, Х.Сүйіншәлиев,
Ә.Сатыбалдиев, Т.Әлімқұлов, М.Бөжеев, Е.Жақыпов, Б.Ысқақов, З.Кедрина,
Е.В.Лизунова, Л.Климович, С.Марков, Т.Ахтанов, Ә.Дербісәлин, Б.Рунин,
Е.Букетов, О.Мацкевич, Ш.Сәтбаева, М.Сильченко, С.Қирабаев, З.Қабдолов,
Т.Кәкішев, З.Ахметов, Р.Бердібай, А.Нұрқатов, Ш.Елеукенов, Б.Сахариев,
Н.Ғабдуллин, Ә.Нарымбетов, М.Мырзахметұлы, Қ.Тоғызақов, Х.Өзденбаев,
М.Шанғалин, Ғ.Ахмедов, сонымен қатар қазіргі ұлттық әдебиеттану, фольклор,
әдебиет тарихы, сын, аударматану саласындағы белгілі ғалымдар М.Базарбаев,
М.Атымов, Р.Нұрғали, М.Дүйсенов, Д.Ысқақұлы, М.Жармұхамедұлы,
З.Серікқалиұлы, С.Қасқабасов, З.Тілеужанов, Ж.Дәдебаев, З.Бисенғали,
Б.Әбдіғазиұлы, Б.Ыбырайымов, Б.Майтанов, Т.Жұртбай, К.Сыздықов, Ж.Смағұлов,
Б.Кәрібаева, С.Әшімбаев, Қ.Ергөбек, А.Ісімақова, Қ.Әбдезұлы, С.Сейітов,
У.Жарылғапов, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдаров, Е.Жанпейісов, Б.Әбілқасымов,
С.Исаев, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Х.Сыздықов, Н.Сыздықов, Қ.Сағындықов,
Ө.Айтбаев, Н.Сағындықова, З.Тұрарбеков, С.Нұрышев, М.Жанғалин, И.Ғабдиров,
Қ.Кереева-Қанафиева, Ө.Күмісбаев, А.Қыраубаева, Г.Бельгер, М.А.Халлидей,
Ж.Мунэнн, О.Каден, Ю.Найдан, А.В.Федоров, Л.С.Бархударов, В.С.Виноградов,
И.И.Ревзин, Ю.В.Розенцвейг, Я.И.Рецкер, В.Н.Комиссаров, А.Д.Швейцер т.б.
ғалымдардың ғылыми зерттеушілік, әдеби теориялық пікір-тұжырымдары қаперге
алынып, тиісінше пайдаланылды.
Сонымен қатар В.Г.Белинский, В.Тимофеев, Н.А.Добролюбов, Г.В.Плеханов,
А.В.Луначарский, К.И.Чуйковский, В.Кулешев, В.И.Жирмунский, В.П.Муромский,
Б.Егоров, Л.П.Гроссман, Г.М.Фридлендер, Д.С.Лихачев, С.И.Машинский,
М.Бахтин, Л.Я.Гинзбург, А.С.Бушмин, В.Шкловский, Л.Кунчева, П.А.Николаев,
А.Г.Бочаров, А.С.Курилов, Е.Добренко, Е.Греков, Е.Рюриков, О.Наумов,
Р.Л.Гришунин, К.В.Пигарев, Л.М.Крупчанов, С.С.Розова, Г.А.Антипов,
А.Артизов, В.Хализаев, В.Г.Лукьянов, Ю.Борев және т.б. әдебиет
сыншыларының, ғалымдарының да теориялық пайымдаулары мен қағидаттары
назардан тыс қалмаған.
Зерттеу әдістері. Зерттеу әдістері мен тәсілдері жұмыстың алдына қойған
мақсаты мен міндеттеріне байланысты айқындалды. Б.Шалабаевтың әдеби-ғылыми
мұрасын зерттеу барысында тарихи-салыстырмалы, ғылыми-эстетикалық, әдеби-
теориялық, тарихи-диалектикалық, объективті-аналитикалық, жүйелі-кешенді,
салыстырмалы-салғастырмалы, дағдылы ғылыми сипаттамалық, салыстырмалы
әдебиеттану, проблемалық, нақты талдау, саралау сияқты ғылыми әдіс-тәсілдер
мен жинақтау, қорыту, социологиялық, эвристикалық, герменевтикалық,
тарихилық принциптері қолданылды. Сонымен қатар қоғамдық-гуманитарлық
ғылымдар әдістемелеріне тән зерттеу әдіс-тәсілдерімен тығыз байланыста
қарастырылған зерттеудің теориялық негізіне іргелі еңбектер жазған отандық
және алыс-жақын шетелдік ғалымдар мен қайраткерлердің әдеби-ғылыми, сын-
зерттеу еңбектері басшылыққа алынды.
Зерттеудің теориялық және практикалық маңызы. Зерттеу барысында қол
жеткізген ғылыми тұжырымдар мен жинақталған деректердің нәтижелерін
әдебиетші-ғалымның шығармашылық мұрасын тереңдеп тануға қызыққан қалың
оқырман жұртшылыққа, әсіресе жоғары оқу орындарының филология
факультеттерінің студенттері мен магистранттарына, аспиранттары мен
оқытушыларына қазақ прозасының тууы мен қалыптасу тарихы және теориясына
(оның ішінде қазақ романы жанрындағы сюжет және характер, типология және
поэтика, дәстүр және жаңашылдық мәселелеріне) қатысты жалпы және арнаулы
курстарда пайдалануға болады. Қазақ романының даму эволюциясын және онық
жанрлық түрленуін жалпы әдеби процесс, үрдісті зерттеуде пйдасы тиеді.
Сонымен бірге, Қазақ әдебиетінің тарихы, Қазақ әдебиеті сынының тарихы,
Әдебиеттануға кіріспе, Әдебиет теориясы, Абайтану,
Сұлтанмахмұттану, Көркем аударма теориясы арнайы курстарында оқылатын
дәрістер мен семинарлық сабақтардың жүргізілуіне деректік негіз бола алады.
Ұлттық әдебиеттанудың қалыптасуына, өркендеуіне айтарлықтай үлес қосқан
көрнекті ғалым тұлғасын, оның шығармашылығын танытуға септігін тигізеді.
Сондай-ақ, жұмыстың тиянақталған нәтижелері бұл салада жазылатын
болашақтағы еңбектер үшін де маңызды рөл атқарары сөзсіз.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар. Шығармашылық тұлға – жалпы
адамзаттық шығармашылық ойдың дамуында белгілі бір мән-маңыз иеленетін
құбылыс. Демек, Б.Шалабаевтың әдеби-сын, ғылыми-зерттеу, көркем аударма
еңбектері де қазақ әдебиеттануының қалыптасу жолында, сол арқылы жалпы
әдебиеттану ғылымының даму үрдісінде өзіндік орын алары анық. Сол себепті
сыншы-ғалымның ғылыми, көркем мұраларын зерттеу, объективті бағасын беру,
ғылыми айналымға қосу – уақыт талабынан туындап отырған қажеттілік. Оның
сыни, ғылыми зерттеулері мен көркем аудармаларында көтерілген мәселелер,
ғалымның ортаға салған ой-тұжырымдары, аударма саласында үлкен жетістік
болып танылған, аудармашы шеберлігін айқын танытқан тәржімалары қазіргі
таңда да өзінің көкейкестілігін әлсіреткен жоқ. Б.Шалабаев еңбектері қазақ
әдебиеттану ғылымының даму жолын айқындауда, сапалық сипатын белгілеуде
нақты маңыз иеленері сөзсіз. Осы орайда зерттеу нәтижесінде қол жеткен
тұжырымдар мен қорытындылар, ойлар мен пайымдаулар іргелі ғылыми мәселенің
шешілуіне негіз болады. Б.Шалабаевтың әдеби шығармашылығы алғаш рет зерттеу
жүйесіне айналғандықтан, бұрын-соңды зерттеушілер назарынан тыс қалып
келген әдеби-ғылыми, көркем-әдеби маңызды мәселелер жаңа уақыт талаптары
тұрғысынан қарастырылды:
– Б.Шалабевтың әдеби сын, ғылыми зерттеу шығармашылығы көркемдік таным,
кемел романтанудың көшбасындағы жанрлық ізденіс, жеке объектілік
талдау, т.б. жағынан жүйеленіп, ұлттық таным мен әдеби өрлеудегі
рухани сабақтастық қырларына маңыз берілді;
– өз тарихындағы күрделі кезең болып табылатын 1940–50 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz