Шыңғыс хан тұсындағы Моңғол мемлекетінің қоғамдық - саяси жағдайы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 44 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны:

Кіріспе3-6

І тарау ХІІІ ғасырдың әлемдік деңгейдегі тұлғасы-Шыңғыс хан және оның заманы

1. 1. Шыңғыс ханның билікке келуі және моңғол тайпаларын

біріктіру жолындағы күресі . . . 7-11

1. 2. Шыңғыс хан-ХІІІ ғасырдың ұлы қолбасшысы, мемлекет

билеушісі әрі дипломаты . . . 12-18

1. 3. Шыңғыс хан тұсындағы Моңғол мемлекетінің қоғамдық-

саяси жағдайы . . . 19-23

ІІ тарау Монғол шапқыншылығы және оның әлеуметтік-саяси салдары

2. 1. Шыңғыс ханның Қытай мен Орта Азияға жасаған

жорықтары . . . 24-31

2. 2. 1219-1224 жылдарда моңғолдардың Қазақстан жерінде

әскери іс-қимылдарын жүргізу барысы . . . 32-37

2. 3. Шыңғысхан ұрпақтары . . . 38-42

ІІІ тарау Шыңғыс хан және оның заманы тақырыбын мектеп курсында оқыту жолдары

3. 1. Моңғол шапқыншылығы тақырыбына сабақ үлгісін жасау . . . 43-46

3. 2. Шыңғыс хан және оның заманы тақырыбына сыныптан тыс

жұмыс өткізу . . . 47-52

Қорытынды . . . 53-54

Қолданылған әдебиеттер . . . 55-57

Қосымшалар

Кіріспе

Өзектілігі: ХІІ ғасырдың аяғы мен ХІІІ ғасырдың басындағы Орта Азия мен Қазақстан далаларында билік үшін тайпалар арасындағы күрес асқынып кетті. Күрес барысында моңғол тайпалары көсемдерінің бірі Темучиннің (Шыңғыс хан) мерейі үстем болып, ол Орта Азия тайпаларының басын қосқан құдіретті билеушіге айналды.

Тарихшылардың Шыңғыс ханның тұлғасына, моңғол шапқыншылығына қатысты көзқарастары қарама-қайшы. Кенестік дәуірдің зерттеушілері Шыңғыс ханға жауыз, жаулап алушы, гүлденген өлкені қиратушы ретінде қараса, қазіргі таңда Шыңғыс ханның тамаша қолбасшы, көреген саясаткер, кемеңгер диплоиат ретіндегі тұлғалық қасиеттері айқындалып отыр. Сол себепті тарихты жазуда таптық, партиялық көзқарастың орнына өркениеттілік, ізгілік принциптері орныға бастағанда, Шыңғыс хан және оның заманына тарихшылардың берген бағасын объективті түрде саралап, жаңа көзқарас тұрғысынан зерттеу аса өзекті мәселе.

Диплом жұмысының мақсаты: Шыңғыс ханның ХІІІ ғасырдағы әлемдік деңгейдегі мемлекет басшысы, қолбасшы, диплоиат болғанын, оның тұмсындағы Моңғол мемлекетінің саяси жағдайын және сыртқы саясатта ұстанған жолын айқындау.

Бұл алға қойған мақсатымды аша отырып, мынадай міндеттер қойдым.

-Шыңғыс ханнның Моңғол мемлекетін құру жолындағы саяси күрес тарихына талдау жасау;

-Шыңғыс хан тұсындағы Моңғол мемлекетінің қоғамдық-саяси жағдайын саралау;

-Моңғолдардың Қытайға, Орта Азияға, Қазақстанға жасаған жорықтарының әлеуметтік-саяси мәнін ашу;

-Моңғол шапқыншылығы тақырыбын мектепте оқытудың әдістемелік сабақ үлгісін жасау;

-Шыңғыс хан және оның заманы тақырыбына сыныптан тыс жұмыс өткізу.

Зерттеу объектісі: 7 сынып. Қазақстан тарихы. Моңғол шапқыншылығы.

Зерттеу пәні:Шыңғыс хан және оның заманы тақырыбының теориялық мәселелері және оны жаңа технологиялар арқылы оқыту жолдары.

Ғылыми болжам:

Оқушылардың бойында Шыңғыс хан дәуірін, тұлғасын, саяси қызметін ғылыми тұрғыдан талдау қабілеті дамытылады.
Оқушылар саяси оиғалардың мәнін нақты фактілер арқылы анықтайтын болады.

Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы: Моңғол шапқыншылығы тақырыбына арналған сабақ үлгісі мен Шыңғыс хан және оның заманы атты сыныптан тыс жұмыстың үлгісін практиканттар мен жас мұғалімдер өз сабақтарында қолдана алады.

Диплом жұмысын жазу барысында дерек көзі ретінде С. Д. Асфендияров пен П. А. Кунттың редакторлығымен жарық көрген Прошлое Казахстана в источниках и материалах(5в. до н. э. -13в. н. э. ) және С. К. Игибаевтың Казахстан в источниках и материалах атты зерттеулерін қолдандым. Диплом жұмысын жазу кезінде осы еңбектерде келтірілген, моңғол шапқыншылығына кең тоқталған Ата Мәлік Жувейнидің Тарих-и- Джеханшуша(Жаһанды жаулаушының тарихы), Рашид-ад-Диннің Жылнамалар жинағы атты еңбектерінен алынған деректерді пайдаландым.

Тармхнамасы: Орталық Азияның түрік-моңғол халықтары тарихының, моңғол шапқыншылығы тарихының проблемаларына көптеген зерттеушілер еңбектерін арнаған еді.

В. В. Бартольдтің Түркістан моңғолдар шапқыншылығы дәуірінде атты еңбегі шығыс деректемелерін терең өңдеуге негізделген. Ол нумизматика, эпиграфика, этнография, археология деректерін де қолданған. Әсіресе Түркістан тарихының соңғы орта ғасырлардағы кезеңіне арналған Шыңғыс және моңғолдар атты соңғы тараудың құндылығы жоғары. Ол моңғол мемлекеттілігінің жаңа белгілерін, оның пайда болу себептерін көрсетуга тырысқан[1; 5] .

Т. И. Султановтың Чингизхан и Чингизиды. Судбба и власть атты монографиялық зерттеуінде Шыңғыс әулетінің билікке келуі, көшпелі Моңғол империясындағы мұрагерлік құқығы, билік мәселесі, Шыңғыс ұрпақтарының ұлыстары тарихына қатысты жаңа пікірлер айтылған[2; 255] .

Н. Мұқаметханұлының Тарихи зерттеулер атты еңбегінде Шыңғыс ханның батыс өңірі Орта Азиядағы іргелі елдермен болған шайқастарда жеңіске жетіп отыруының себептерін, моңғол шапқыншылығының нәтижелерін ашып көрсетсе, Л. Гумилев Ритмы Евразии. эпохи и цивилизации атты кітабында моңғолдардың жорықтарына, түрік-моңғол тайпаларының бірігу себебін ашып көрсетуге жаңаша көзқарас тұрғысынан қараған.

А. Ш. Қадырбаевтың сериялы еңбектерінде түрік тайпалары-қыпшақтар, қаңлылар, қарлұқтар және басқалар тарихының алдыңғы орта ғасырлардағы кезеңдері, олардың Моңғол империясы мен Юань империясының қоғамдық-әскери, саяси өмірінде атқарған рөлі мен алған орны, бұл тайпалардың Қазақстан аумағына қоныс аударуы көрсетілген.

Шетелдік зерттеушілер-С. С. Уолкердің Чингиз-хан; К. д Оссонның Шыңғысханнан Әмір Темірге дейін атты еңбектерінде моңғол билеушісі, әрі көрнекті қолбасшысы Шыңғыс ханның өмірі, моңғол шапқыншылығының Азия және Шығыс Европа халықтары үшін салдары тарихи құжаттардың негізінде суреттелген; моңғол мемлекетінің басқа халықтармен және тайпалармен тарихи қарым-қатынастары сөз етілген.

Диплом жұмысы Темучиннің түрік-моңғол тайпаларын біріктіру жолында күрес бастаған ХІІ ғасырдың соңынан Шыңғыс ханның өлімінен кейін моңғол ұлыстарының құрыла бастаған, яғни шамамен 1227 жылға дейінгі аралықты қамтиды.

Диплом жұмысының құрылымы:

І тарауда Темучиннің моңғол тайпаларын біріктіру жолындағы күресі, Шыңғыс хан деген атпен билік басына келуі, әрі Шыңғыс хан құрған моңғол мемлекетінің қоғамдық-саяси жағдайы талданған.

ІІ тарауда Шыңғыс ханның Қытайға, Орта Азияғы, Қазақстанға жасаған жорықтарының барысы, нәтижелері сөз болған.

ІІІ тарауда Шыңғыс хан және оның заманы тақырыбын мектепте оқытудың жолдары көрсетіліп, сабақ үлгісі жасалған.

І тарау ХІІІ ғасырдың әлемдік деңгейдегі тұлғасы-Шыңғыс хан және оның заманы

1. 1. Шыңғыс ханның билікке келуі және моңғол тайпаларын біріктіру жолындағы күресі

Қазіргі Моңғолия, оңтүстік Сібір, қазақ Алтайы аймақтарында мекендеген тайпалардың көбі түркі тайпалары болған. Түркі-моңғол тайпаларын біріктіру ісі ХІІ ғасырдың соңында жүзеге аса бастады. Бірігудің шаруашылық және басқа да себептері болды. Ескі саяси дәстурде де бірігу кезеңдері болған. Біріктіру әрекеттерін бірнеше тайпалар, олардың ішінде керейттер, наймандар, жаджырат тайпалары жасады. Жиі-жиі бірігудің екі немесе үш орталығы байқалды. Әсіресе керейт Тоғұрыл хан, жаджырат көсемі Жамуханың және моңғолдардың Есугей хан баласы Темучин белсенділік көрсетті.

1185-1206 жылдары аралығында Моңғол мемлекеті біртіндеп қалыптасуда және іріленіп өсуде болды. Бірлік түрік-моңғол тайпаларының одағы ретінде көрінді. Әуелі меркіт ұлысы одақтастарға тізе бүкті. Бұл елді шабуылдау 1200 жылға дейін жалғасты. 1198 жылы моңғолдар мен керейттер солтүстік Қытайдағы шүршіттермен бірігіп, татар ұлысынан соққы берген. 1199 жылы моңғолдар мен керейттердің соққысынан наймандар батыс Алтайға ығысқан. Бірігудің соңғы кезеңінде (ХІІІ ғасырдың басы) моңғолдар мен керейттердің қуатты одағына жаджырат Жамұқа басшылық еткен көптеген тайпалар қарсы тұрған. Ең соңында Темучин Уан ханды (керейттер) және наймандарды жеңіліске ұшыратады. Осы оқиғалардың бәрінде түркі-моңғол тайпаларын біріктіруші Темучиннің асқан саяси, әскери қабілеті көрінеді. 1206 жылы найман жеңілісінен соң түркі-моңғол тайпаларының құрылтайында Темучин Шыңғыс хан дәрежесін қабылдаған[3; 4] .

Енді Шыңғыс ханның қысқаша өскен ортасына тоқталсақ, моңғолдардың ұлы қолбасшысы Шыңғысхан 1162 жылы қараша айында дүниеге келген. Бір тайпаның қолбасшысы болып саналатын оның әкесі баласына жеңіліске ұшыраған өзінің бір қарсыласының құрметіне соның Темучин есімін берген. Темучин тоғызға толған кезде әкесі үнемі жауласып жүретін бір тайпаның сарбазының қолынан қаза табады да, тірі қалған отбасы мүшелері көптеген жылдар бойы қорқынышпен жоқшылық қыспағында қалады. Бұл бір өте қысталаң - қиын шақ еді, бірақ Темучин қашан аяғынан тұрып, өз қолы өз аузына жеткенге дейін одан да ауыр кезеңдерді басынан өткерді. Олай дейтініміз, ол бозбала шаққа жетіп, сүйегі қатайып, буыны енді беки бастаған кезде бір алакөз тайпаның шабуылы тұсында тұтқынға түседі. Қашып кетпес үшін мойынына ағаш мойылдырық кигізіп қояды. Шарасыз күйге түскен, оқу - сызу дегеннен мүлде бей хабар сол бір бейшара тұтқын Темучин бара - бара қара жер үстіндегі ең бір қуатты, ең бір қаһарлы жанға айналды[4; 3] .

Оның ең алдымен, ел көзіне түсуі тұтқыннан босап шығуынан басталады. Сонан кейін ол арғы тегі туыстас Тохрилмен бірігіп, тізе қосады. Сонан кейін ұзақ жылдарға созылған тайпааралық соғыстар басталады да, сол соғыстарда Темучиннің тоғыз жасқа толған кезінде әкесі оған қалыңдық іздестіре бастайды. Дәстүр бойынша қыз басқа рудан болуы керек, Есугей ұңғырат руының көсемі дай шешеннің қызы Бөртені алып береді. Құдаласу рәсімін жасасасқан олар әкелері балалары он төрт жасқа толған соң дүрілдетіп той жасауға келіседі.

Деректерге сүйенсек, Есугейді татарлар қолға түсіріп өлтірген деседі.

Негізінен Темучиннің үш інісі бар. Бір туған інісі - Хасар. Ал Бектер мен Белгутайдың шешесі бөлек, әкелері бір. Темучиннің шешесі Өэлун ұлдарының ержетуіне біршама көмек көрсетеді. Ұлдары ержүрек, батыл ғып тәрбиелеп Тайшуыттардан кек алып, Есугей әулетінің даңқы қайта оралар күнді асыға күтті. Кешқұрым сәттерде шаршап - шалдыққан балаларына бабалары - Бонышар мен Хабул ханның және әскерінің ерліктерін жыр етіп, моңғолдардың ақылды анасы Алан - гуа, Амбағай қаған туралы ертегі, аңыздар айтқан деседі[5; 14] .

Кейінірек Темучин бір туған інісі Хасарды жан түршігерлік әрекетке үгіттейді. Сәтін тауып өгей інісі бектерді өлтіреді. Суық хабарды естіген Оэлун талып қалады. Бұл оқиға суық Ұлы далаға тез тарап кетеді. Кіп- кішкентай баланың қатыгездігі көпшіліктің көңіліне үрей туғызды. Кейбірі «Темучин туғанда жұдырығында бір уыс қан болағн» деген аңыз бар[6; 6] .

Темучинді Тайшуыттар қолға түсіріп, тарғутай ұлысына әкеліп, мойыны мен қолына күзет қояды. Әл жинаған Темучин қалайда құтылудың ретін ойластырып, күзетші қашып кетеді.

Ол қиыншылық көп көреді, осындай қиын - қыстау кезіне Сорған - Шора атты мейрімді адам кездесіп, қолынан келген көмегін аямайды.

Осылай Сорған - Шораның көмегімен құтылған Темучин ешкімнің көзіне түспес үшін, тек қана түнде жүріп отырады. Ол үйіне барса шеше - бауырлары көшіп кеткен еді.

Арада бірнеше жылдар өтіп, ағайынды жігіттер ер жетіп есейеді. Бір күні осы үйдің бар байлығы - сегіз жылқысы ұшты - күйлі жоғалып кетеді. Оны іздеуге Темучин шығады, оған жолдасы Нағу - Баянның баласы Боғыршымын бірге жүреді.

Темучин он жетіге толғаннан бастап -өзіне сенімді серіктері ертіп ұлыңғыртып еліне қалыңдығы Бөртені алып кетуіне аттанады. Керей тайпасының ең күшті ханы Тұғырыл еді. Тұғырыл мен Есугей кезінде нағыз достар болған деседі. Темучин сыйлығын алып әкесінің досына барып, онымен жақсы қарым - қатынаста болады.

Осыдан 20 жыл бұрын Есугейдің меркіт жігіті Шиледуден Оэлунды тартып әкеткендігін олар әлі ұмыта қоймаған. Кек қайтару үшін Шиледудің ағасы Тоқтабек бір күні тұтқиылдан Темучин ауылын жаулап алады. Бөртені ұрлап кетіп, өзінің кіші інісі Шілшірге қосады. Тоқтабектің бұл әрекетіне әбден күйінген Темучин қашып келіп, Тұғырыл ханнан көмек сұрайды. Керей ханы 20 мың әскер береді, туыс болып келетін Жамуқа да сонша әскерімен Темучин жасағын толықтырады.

Соғыс сәтті аяқталса да меркіттердің зұлымдығы Темучин жүрегінде зіл болып қалды.

Осыдан соң Темучин мен Жамуқа әскерлері жеңістерін тойлап, алтын белдіктерін алмастырды. Шайқастан кейін Темучин әскері көбейе бастаған, оның қарамағына көптеген тайпалар өз еркімен келіп қосылып жатты.

Күн өткен сайын Темучиннің беделі арта түседі. Сол жылдардан бастап Темучин, Жамуқа, тоғырыл хан үшеуі бірігіп, жақсы одақтастар болды. Олар найман хандығына, қытайлықтарға соғыс ашып отырды. Темучин айрықша көзге түсіп, мерейі біртіндеп аса береді.

Моңғол тайпаларының қай - қайсысы да аттың құлағына ойнайтын нағыз жауынгер болып туатынын жұрттың бәрі білсе керек. Олар өздерінің бүкіл тарихында Қытайдың Солтүстік аймақтарына жиі - жиі шабуыл жасап тұрды. Алайда Темучин атқа мініп, билікке келгеннен кейін ол моңғол тайпалары өздерінің бүкіл күш - қуатын бірін - бірі жоюға, бірін - бірі құртуға жұмсап келді. Әртүрлі қимыл қарекеттерді, атап айтқанда, әскери алғырлықты, дипломатияны, қаталдық пен ұйымдастырушылық қабілеті іске қосу арқылы Темучин ол тайпалардың басын бір жерге біріктіре білді, сондықтан да оны 1206 жылы моңғол тайпаларының құрылтайы оған «Шыңғысхан» деп, яғни «Ұлы хан» деген ат беріп, айдар тағып көкке көтерді[7; 285] .

Ұлы далада наймандарды бағындырып, көшпелі тайпаларды тыныштандырған Темучиннің беделі артып, жақтаушылары молая түсті. Ол атақты әрі қатал билеушіге айналған. Тіпті қол астындағы тайпа, ру басылары жиналып, оны хан етіп сайлауды ұйғарған. Дайындық жұмыстары бір айға созылды, кең далаға аппақ шаңқай үйлер Темучинге арнап биік ақ орда тігілді. Белгіленген уақытта Темучинді Қара - жүрген шатқалындағы Көке - Нұра көлінің маңында ақ киізге отырғызып, хан етіп сайлайды.

Халық ақылдаса келіп оған «Шыңғысхан» деген ат бермек болған, бұл моңғолша «ең күшті» және «мықты» деген мағынаны білдіреді.

Шыңғысханның бар өмірі - қантөгіс соғыстар мен ұрыстар. Тағдыры таусылмайтын жорықтар ірі тұлға әр түрлі халықтарды бағындырып, ондаған мемлекеттерді құлдыққа алған. Ол құрған империя бірнеше жыл өмір сүрді.

Халық есінде қатыгез де құдіретті ұлы қолбасшы болып қалып, адамзат тарихының дөңгелегін шыр айналдырды. 1202 ит жылы жаңадан сайланған моңғол ханы ата - жауы татарларды талқандауды мақсат етеді.

Шыңғысхан татар ұлысының орталығында тұрған Улхуй - Шилікелжіт шатқалына бет алды. қарсыласуға шамасы келмеген татарлар ордасы талқандалды. Шыңғысхан кеңес шақырып, тез арада ұрысқа әзірлеу керек деген шешім қабылдады. Бүкіл әскер саны есепке алынып, жауынгерлер оннан, жүзден, мыңнан топ - топқа бөлінеді. Шыңғысханның ордасын күзетуге 150 жауынгер таңдалды.

1. 2. Шыңғыс хан-ХІІІ ғасырдың ұлы қолбасшысы, мемлекет билеушісі, әрі дипломаты

ХІІ-ХІІІ ғасырларда моңғолдар қоғамында феодалдық қатынастардың орнығу процесі жүріп жатты. Олар нояндар мен езілген ораттарға бөлінді.

ХІІІ ғасырдың басында феодалдық моңғол мемлекеті құрылды, ол саяси тұрғыдан татар - монңғол тайпаларын біріктірді. Бұл мемлекеттің негізін қалаған - Шыңғысхан.

Өзінің құрдастары арасында қулығы және ақылдылығымен үздік шыққан Темучин есейе келіп өзіне берілген нөкерлерін төңірегіне топтастыра білді. Сөйтіп ХІІ ғасырдың аяғына қарай, моңғол даласындағы қолбасшылардың бірі болды. Керейттік, ханының наймандармен меркіттермен және татарлармен соғыстарында оның даңқы арта түсті, онда болашақ Шыңғысхан керейттік ханның вассалы ретінде соғыстың құрметті титулы болды. Бірақ оның вассалдық қатынастары көпке созылмады. Темучиннің құдіреті барған сайын арта түсті, ал келесі жолы 45 мыңдық әскері Наймандар мен меркіттерге қарсы жорыққа аттанды, олардың бірқатары оған бағынады, қалғандары Ертістен өтіп, батысқа Қазақстанның кеңістігіне ығысады[8; 123] .

1204-1205 жылдары соғыс науқанының нәтижесінде өзінің басты жауларынтізе бүктірген соң Темучин моңғолдардың негізгі тайпаларын өз қоластына біріктіруді аяқтайды, 1206 жылы көктемде Онон өзенінің жағасында өткен бүкіл монғолдық құрылтайда ол монғолдардың әміршісі болып жарияланады. Сонымен бірге құрылтай Темучинге Шыңғысхан титулын бекітеді.

Әскери ұйымдастыру принципі Шыңғысхан орнатқан мемлекеттің негізін құрады. Қол астындағы бүкіл алқап пен оның халқы 3 әскери - әкімшілік округке бөлінді, олар: оң қанат (барунғар), сол қанат (жоңғар) және орталық деп аталынды.

Әскери - әкімшілік жүйе жаулаушылық жорықтарда маңызды рөл атқарды.

«Борыңғар» - алтай тауы өңірін қамтыған, екінші сол жақ бөлігі Цзинь империясымен шекаралас болды. Оны «Жоңғар» деп атаған. Осы екі аралықта Ноян басқарған елдің жері жатты. Шыңғысхан Борыңғарды басқаруды ежелгі досы Боғыршыға, ал жоңғарды Мұғалиға тапсырған.

Мемлекет негізінен 95 ауданнан құралды. Олардың әрқайсысы мыңбасы басқарған мың жауынгерді даярлап, күтіп ұстауға міндетті еді.

Мыңбасылар мен жүзбасылар мемлекеттік қызметкерлер болып есептеліп, еңбегі үшін «Рубл» яғни жалақы берілген. Осы әскери шендер ұрпақтан - ұрпаққа мұра боп қалдырған[9; 497] .

Шыңғысхан қолбасшылыққа тексеруден өткен, ең сенімді адамдарын сайлады. Жалпы моңғолдар саны миллионға жуықтады.

Солтүстікті мекендейтін орман халықтарын шыңғысханның «үзеңгілес батыры» Хоршы басқарды. Оларға және басқа да бағынышты адамдарға емін - еркін көшуге тиым салынған. Бұл өз халқымен шатастырып алмас үшін жүргіщілген саясат. Осындай адамдардың тізімдері арнайы кітапшаға түркі тілінде тіркелді.

Шыңғысхан туған - туыстары мен қол астындағыларға, халқына хат танып, сауаттарын ашуды бұйырды. Бұл міндет Таян ханның таңба басушысы болған ұйғыр Тататонға тапсырылды. Бүкіл елде патша байланысты ұйымдастырылды. Арнайы байланыс бекетіне ұқсас жерлер белгіленді. Оларды «Яма» деп атаған. Яманың жақсы жұмыс істеуі үшін аттар мен адамдар бөлінді. Бұл байланыс байланыс көрсеткен, жоғарғы соттың бастығы болып Шаги - Құтық сайланды. Ол «Жаумен, өтірік айтушылармен күрес, кінәлілерді өлім жазасына кес!»деген бұйрық алды[10; 236] .

Атақты адамдар арнайы белгілермен ерекшеленген, мемлекеттің лауазымдыларында алтын таңба болды. Онда «аспан билеушісінің еркімен болған патша бұйрығын орындаушы уәкіл» - деген сөздер жазылған [] .

Шыңғысхан әскері кешіктендер санын 9000-ға дейін ұлғайтып, темірдей қатаң тәртіп орнатты. Кеміккендер екі топқа бөлінді. Олардың бірі - Тұрғауыттар, ең үздік жүз жауынгер. олар түнгі қарауылдар, хан ордасының тыныс - тіршілігіне, тәртіпке, қару - жарақтарға жауап берген.

Ел арасындағы басқа да өзгерістер Моңғол мемлекетінің күшеюіне көмектесті.

Шыңғысхан өзінің ел басқарудағы қабілетінің зор екендігін білді, бірақ көрші мемлекеттер Алай даласында ақылды әрі айбынды әміршінің пайда болғанынан хабарсыз еді.

Жаңа әміршіл жоспары жерін кеңейту, бүкіл әлемді шарлап, ондағы елдерді өзіне бағындыру, Ат тұяғы жеткен жерлердің бәрін дерлік жаулап алу.

Тапал келген керемет күні бар моңғол аттары шыңғыс хан сарбаздары сияқты төзімді және майталмаған. Осындай жеңілуді білмейтін атты әскер таңғұт мемлекеті Си Ся патшалығына қарай аттанды. Ең алдымен олар алынбаған қамал салынған Лигули бекінісін қоршады. Иигулидің қабырғаларын қиратып, тұтқындарын қырды, қорғаушылар ұзақ қарсыласпады, қара бұлтша төнген моңғолдар таңғұттардың көптеген қалаларын тонап, еліне мол олжамен оралды.

Бұл кездері ел басқару ісіне Шыңғысханның ұлдары да араласа бастаған болатын.

Үлкен Жошы әкесі сияқты жорыққа аттанып, екі жыл ішінде Енесей қырғыздары мен Сібірдің «орман халықтарын» бағындырады.

Еліне оралған соң Шыңғысханға «ешқандай адам және ат шығыны болған жоқ» - деп өз жорығы туралы баяндап береді[11; 265] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.