Көне түріктердің діні
Жоспары
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------3-11
І Көне түріктердің дүниетанымы және идеологиясы----------------------
12-29
1.1. Көне түріктердің дүниетанымының ғылыми мәселелері--------------- 12-
23
1.2. Көне түріктердің аңыздары мен мифологиясы------------------------ ----
24-29
ІІ Көне түріктердің діні------------------------------- ----------------
------------30-45
2.1. Көне түріктердегі Тәңіршілдік діні------------------------------- ----
------ 30-35
2.2. Көне түріктердегі жануарлар культ------------------------------ ------
-----36-40
2.3. Көне түріктердің территориясындағы өзге діндердің таралуы------- 41-
45
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
---------- 46-47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ----------------
----- 48-50
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне он
жылдан аса уақыт болды. Өткен осы уақытта, қыруар шаруалар жүзеге асырылды;
еліміздің шекарасы, төлқұжатымыз бен мемлекеттік рәміздеріміз бекітілді,
ата заңымыз қабылданды, демократиялық плюрализмнің құрылымдары пайда болды,
ұлттық ақшамыз айналымға түсті, еліміздің қарулы күштері құрылды, жаңа
елордамыз бой көтерді тағысын тағы. Қазақстан қоғамы бұрын соңды болмаған
елеулі өзгерістерді, әлеуметтік трансформациялануды бастан кешті. Осы
тарихи межеде қоғамдық санадағы сапалық өзгерістермен аталды. Бұл
өзгерістер ең алдымен бүгінгі заманғы әлемде болып жатқан рухани
құбылыстарды жаңашы бағалауға деген ұмтылысқа қатысты.
Қазақ халқының дүниетанымы мен діни нанымдары, еліміздің автохтонды
халықтарының діни сенімдері туралы жаңаша көзқарастағы, тіпті апологиялық
сипаттағы ғылыми зертеулер мен монографиялар да жарыққа шыға бастады. Яғни,
осы күнге дейін бұлжымастай көрініп келген бірқатар ғылыми концепциялар мен
тұжырымдар жаңаша қырларынан бағалануда. Көптеген ғылыми көзқарастар уақыт
алдында қайтадан сыннан өтуде. Бұл – негізінде заңды әрі адамзат ойының
өршіл ізденгіштігін көрсететін жағымды құбылыс: әр дәуір өзінен ілгеріде
жасалған игіліктердің рухани мұрагері бола отырып, осы құндылықтарды өз
заманындағы обьективті жағдайлармен жарастырып, жаңаша түсіндіріп, тарихтың
осы өлшемі ішіндегі қолданыс аясын анықтайды сөйтіп етене таныс, дәстүрлі
құбылысты жаңа мазмұнмен толтырып оның жаңа қырларын, тың мүнкіндіктерін
ашады.
ХХІ ғасырдың табалдырығында дүниетаным мен дінге қатысты да осындай
құбылысты аңғарамыз. Соңғы жылдары жалпы дін проблемасына, оның болмысы мен
табиғатына, атқаратын қызметіне көзқарас елеулі өзгерістерге ұшырады.
Осыдан сәл ілгері уақыттарда дін мен дүниетаным мәселелері, негізінен,
салыстырмалы түрде этнографиялық аспектілерде ғана ескіліктің қалдығы
ретінде бағаланып келсе, жиырмасыншы ғасырдың соңына қарай діни ойлауға кең
әрі терең түсінік беріліп, әр-бір әлеуметтік-тарихи кезеңдерде заңдылықпен
өмір сүретін әмбебап қасиеті бар дүние екінін жақтайтын қағидалар
басымдылықпен көрінуде.
Осы орайда қазақ халқының діни дүниетанымы Исламға дейінгі діни
сеніммен тығыз байланысты, сондықтан бүгінгі қазақ халқының діни
дүниетанымының генезисін көне түркілердің сенімдерін қарастыру қажет.
Жалпы Көне түріктердің үлкен жерлерді алып жатқан мемлекет құруы ерекше
мәдениеттің таралуына да алып келгені белгілі. Түркі дүниетанымы – дәстүрлі
қазақ ұлттық-мәдени ұстанымдардың бастауы әлемнің, болмыстың, адамның
мақсаты мен өмірінің мәнін, оның құндылықтық әлемін тануға бағытталған
біртұтас қөзқарас. Көне түрік дүниетанымының дүниетанымдық, құндылықтық,
жүиесін зерттеп, негізін қарастыру қазақ дәстүрлі мәдениетінің түп
бастауын, дүниетанымдық ерекшеліктерін айқындаудың көрсеткіші болып
табылады.
Сонымен бірге 2004 жылы 13 қаңтарда Қазақстан Республикасының
Президенті № 1277 қаулысымен бекітілген Мәдени мұра бағдарламасының
мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес көне түріктердің дүниетанымы,
идеологиясы және дінін қарастыру ғылыми айналымдағы маңызды тақырыптардың
бірі болып отыр. Рухани және білім беру саласының дамытылуы, елдің мәдени
мұрасын қорғау және тиімді пайдалану, негізгі міндеттерінің бірі бойынша
Ерте және ортағасырлық ескерткіштерді археологиялық зерттеу, солардың
негізінде қорық мұражайлар құру және оларды туризм ифраструктурасы жүйесіне
қосу; тарихи ғылымның теориетикалық мәселелерін жасау, ғылыми, көркем және
энциклопедиялық әдебиеттерді шығару (Досымбаева А., 2007 3б), яғни бұл
құжат ғылыми қоғамның ұлттық мәдениет және руханият қажетілігін мемлекеттік
көлемдегі мәселеге айналдырылып отырғанның дәлелі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда ғылыми айналымда тарихи
шындыққа жетуде түрлі бағыттардың және көзқарастардың толастап жатқаны
мәлім. Бұл тарихта қандай тақырып болмасын жан жақты, түрлі көзқарастармен
қарастыруға мүнкіндікті береді. Мүнкін бұған себеп қазіргі кезде тарихи
көзқарастар ешқандайда идеологиялық бұғаумен шектелмеген, олар
еркін дамып, қай тарихшының болмасын еркін пайдалануына мүмкіндік
береді. Бұл дегеніміз қазіргі уақытта қандай да тарихи оқиғаны
болмасын ерекше тарихи дүниелермен талдауға зерттеушінің мүмкіндігі
бар, оның осылайша өзіндік көзқарастарында қалыптастыруға болады.
Көне түріктердің дүниетанымы, идеологиясы және діні тақырыбын қарастыру
барысында зертеулер мен еңбектердің келесі топтасытығымен қарастыруды жөн
көрдік. Ең алдымен түркілердің дүниетанымы мен діні жөніндегі ең ерте
зерттеулерге тоқталсақ мұны кезеңдеп, кеңес үкіметінің құрылуына дейінгі
кезеңдегі зерттеулер деп атауға болады. Жалпы дін мен дүниетаным мәселесін
орта ғасырдың өзінде ақ көптеген зерттеушілер көтерген болатын. Ресей
империясының Қазақстан мен Орта Азияны колониялауы барысында, мұнда түрлі
деңгейлер мен бағыттарда зерттеулер жүргізілді. Әсіресе ХVІІІ-ХІХ ғғ.
бастап Орта Азияға келген саяхаткерлер мен зерттеушілер көптеген тарихи-
этнографиялық, әдеби-мәдени һәм діни міселелерді зерттеп, өз ойларын
қорытқан.
Олардың қатарында қазақтың бір туар жұлдызы, ағартушы, ғалым
Ш.Ш.Уәлиханов өзінің зерттеулерінде Тенгірі және Қырғыздардағы
шамандықтың белгілері атты мәселелерді қойып айқындауға алғашқы қадам
жасағандардың бірі. Мұнда түркі халықтарының сенімдеріне, табынатын
дүниелерін сипаттаумен қатар, әруаққа табыну, құрбандық шалу, қырғыздардың
(қазақтардың) космологиялық түсініктері, тірі мен өлінің және олардың өзара
достығы жөніндегі аңыздар, талисмандар (бойтұмарлар), табиғат, адам және
ауадағы тылсым күштер жөнінде жекелей тоқталып, анықтап, сипаттаған. Ш. Ш.
Уәлиханов мұнда адамдардың берген ақпаратымен қатар ортағасырлық деректерді
де пайдаланады.
Қазақ халқының тұрмысының білгірі А.Диваевтің Баксы как лекарь и
колдун, Древне киргизские похоронные обычаи зерттеулерінде шамандықтың,
тыйым-ырымдардың, сенім-түсініктер және дәстүрлердің сипатын жасап, олардың
шығуы жөнінде тоқталады.
Осы кезеңдегі діни дүиетаным тақырыбында зерттеулер жүргізген,
Түркістанның археология және этнография үйірмесіне мүше болған
И.А.Кастаньенің Из области киргизских верований жазбаларында мәселені
ашуға өзінің септігін тигізген болатын.
Келесі кезеңдік тарихнама топтастығын кеңестік дәуірдегі зерттеулер деп
атап, көне түркілердің дүниетанымы, идеологиясы және діні тақырыбына
байланысты зерттеулер мен жарық көрген еңбектерге тоқталуға болады.
Академик Василий Владимирович Бартольд (1869-1930) шығыстанушы және ірі
тарихшы, орыс шығыстанушы тарихи мектебінің негізін салушы болып табылады.
Оның Тюрки. Двенадцать лекции по истории турецких народов Средней Азии
еңбегінде В. В. Бартольд түрік халқының Қазақстан жерінде пайда болуы мен
дамуы жөнінде жазады. Сонымен қатар Қазақстан және Орта Азия жерлерінің
тарихын зерттеуде өзінің үлкен үлесін қосқан В.В.Бартольдтың О
хрестианстве в Туркестане в домонголоьский период атты зерттеуінде
бірқатар дерек көздерімен Түркістан территориясындағы діндердің таралу
сипатын және даму барысын айқындайды.
Этнографиялық зерттеулерді негізге ала отырып К.Мұқанов қазақтардағы
шаманизм, оның эволюциясы мен қалдықтары жөнінде тоқталады.
Ал этнографиялық және археологиялық деректердің негізінде В.В.Востров
К вопросу о пережитках древних верований у казахов мақаласын жарыққа
шығарған болатын. Мұнда исламға дейінгі қазақ халқының өлімнен кейінгі өмір
жөніндегі түсініктері сипаталады.
Көне түріктерді жалпы көлемді монографиялық еңбек ретінде жарыққа
шығарған Л.Н.Гумилев түркіттер діні деп бір тармақшамен қытай жазба
деректеріне сүйене отырып зерттеген мәселе болғанын байқаймыз.
Көне түріктердің діні мен дүниетанымы мәселесін археологиялық деректер
арқылы зерттеуге бағыт алған кеңестік археологтардан Д.Х.Арсланова,
А.Т.Максимова, Е.И.Агеева, Г.И.Нацейвич, Л.Н.Заблин, В.Д.Горячева,
С.Я.Перечудова, Я.Н.Шер, В.А.Булатова-Левина, Л.Р.Кызыласов, В.Д.Кубарев,
Ә.Х.Марғұлан, В.А.Воронинаны атап өту қажет. Аталған ғалымдар түрлі
дәрежеде өз зерттеулерін жүргізіп, орта ғасырлық көне түрік кезеңіндегі
жерлеу дәстүрі, ғұрыптық кешендері, қалаларындағы ғұрыптық және храмдық
құрылыстарды анықтап зерттеу мен талдаудың барысында осы кезеңдегі дін,
дүниетаным және сенімдер мен түсініктер жөнінде үлкен мән-мағыналы еңбектер
жарыққа шығарып, ғылыми ортаға ұсынған болатын. Міне осындай археологиялық
зерттеулердің негізінде жарық көрген көлемді еңбектердің бірі Степи
Евразии в эпоху средневековья болып табылады, мұны жүйелі және жан-жақты
қаралуына академик Б.А.Рыбаковтың өзі басшылық жасаған болатын. Еңбекте
көне түрік ескерткіштерінің сипаты ғана баяндалмай, сонымен қатар оның
семантикалық негізі ашылған.
Кеңестік дәуірде көне түрік кезеңін зерттеуге үлкен үлесін қосқан
ғалымдардың бірі С.Г.Кляшторныйды атап өту қажет. Ғалым көне түріктердің
жазба деректерін және қытай деректерін талдай отырып, түріктердің
аңыздарына және діни-сенімдеріне де тоқталып өтеді. Сонымен қатар көне
түрік жазба ескерткіштерін дерек ретінде ұсынған С.Е.Маловтың
монографияларын түрік дүниетанымын анықтаудың барысында пайдалану қажет.
Қазақстан КСР Ғылым академиясы Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих,
археология және этнология институтының негізінде жарық көрген Казахстан в
эпоху феодализма (Проблемы этнополитической истории) еңбегі феодализм
дәуіріндегі Қазақстанның әлеуметтік, экономикалық, этносаяси тарихы және
мәдениет тарихы суреттелген. Мұнда жазба деректерімен қатар археологиялық
қазба жұмыстары негізінде табылған заттай дерек көздері пайдаланылған.
Мұнда бірнеше көрнекті ғалым зерттеушілер тарихи беттерде әлі де
өзектілігін жоя қоймаған мәселелерді көтеруге тырысады.
Ал Н.Я.Бичурин Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в
древние времена еңбегінде Орта Азиядағы халықтарды ежелгі уақыттағы
сипатын жазады, сонымен қатар, бұл монгарфияда түркілердің рухани
құндылықтары мен дүниесіне талдау жасайды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік туын қолға алғаннан кейінгі
түркілердің көне діни дүниетанымы жөніндегі зерттеулер жаңа қарқынмен шыға
бастады, мұнда тың көзқарастар мен нәтижелі зерттеулер идеологиялық
бұғаудан босап, еркін дамуға түсті, сондықтан бұл кезеңдегі зерттеулерді
ерекше топтастырып жаңаша көзқарастағы зерттеулер кезеңі деп атауды жөн
көрдік. Қазақ халқының тарихын толық сипатын көрсететін және Қазақстан
Республикасының ғалымдарының ұжымдық шығармасы болған Қазақстан тарихынының
бірінші томы палеолит дәуірінен кейінгі орта ғасырға дейінгі аралықты
қамтиды. Мұнда көне түрік кезеңінің рухани өмірінің сипатын көптеген
деректер мен зерттеулердің негізінде жазылған болатын.
Осы кезеңде діни сенімдерге ең алғашықы тоқталған ғалым Ә.Т.Төлеубаев
болды. Ғалым өзінің Релекты доисламских верований в семейной обрядности
казахов монографиясында жазба деректер мен этнографиялық ізденістері
негізінде исламға дейінгі үйленудегі, ғұрыптық жерлеу мен еске алуға
байланысты сенімдер мен баланың туылуы мен тәрбиелеуіне байланысты
қазақтардың дәстүрлері қарастырады. Сонымен қатар бұл монографияда адамның
дәстүрлі-мифологиялық контекстінде киіз үйдің ұйымдастырылған кеңістікке
байланысты түсініктер мен дәстүрлер қаралған.
Марат Барманкуловтың Түрік әлемі (Тюркская вселенная) деп аталатын
еңбегінде, автор терең анализ жасау және қызықтыра алу формасымен оқырманға
қызықты фактілерді алға қояды. Бұл еңбек кең оқырман айналасына арналып
түркілерге байланысты көптеген түрлі дүниені ашуға жол бастайды. Мұнда
Шығыс Түркістандағы ерте орта ғасырда буддизм дінінің таралуы мен осы
арқылы Қытайға өтуі жөнінде деректер мен дәйектер айтылады.
А. Ш. Махаеваның Көне түріктердің рухани мәдениеті еңбегінде көне
түріктердің рухани мәдениеті атап айтқанда, жазуы, тілі, әдебиеті, діни
наным-сенімдері, сонымен бірге тарихи жағрафиялық түсініктері жайлы
баяндалады.
К. Аманжолов пен Қ. Рахметовтың Түркі халықтарының тарихы атты оқу
құралында ғұндардың, түркілердің, моңғолдардың этникалық құрамы, мекендеген
жерлері ұлттық даму кезеңдері, діни сенімдері, әскери демократиялық
ұйымдары, жаугершілік соғыстары және оның себептері, түркілер мен
моңғолдардың басқа мемлекеттермен (Қытай, Иран, Араб, Византия) қарым-
қатынастары, ислам дінінің таралуы, түркі халықтарының адамзат өркениетіне
қосқан үлесі жан жақты баяндалады.
Көне түрік дәуірінің рухани өмірін археологиялық зерттеулер мен
деректердің негізінде сипаттаған А.Досымбаева өзінің көлемді
монографияларында аталған кезеңдегі жерлеу дәстүрі мен ғұрыптық кешендерін
сипаттаумен қатар олардың әрбір элементтерінің семантикасын анықтауға және
түрлі зерттеулермен салыстыруға бағыт алған. Мұндай зерттеулер көне
түріктердің дүниетанымынан үлкен хабар береді. Сонымен қатар қазіргі кезде
көне түріктердің жазба деректерімен бірнеше жылдан бері өз зерттеулерін
жүргізіп Обьединенный каганат тюрков в 745-760 годах монографиясын
жарыққа шығарған С.Қаржаубай өз еңбегінде тасқа қашалып жазылған руникалық
жазбалардан түріктердің дүниетанымын да анықтауға тырысады.
Көне түріктердің дүниетанымы, идеологиясы және діні мәселесін сонымен
қатар, шет елдік зерттеушілердің мақалары мен еңбектерінен де қарастыруға
болады. Бүгінгі таңда татар ғалымдары тәңіршілдік дінінің мәнін қарастыруды
өзекті мәселелердің бірі ретінде қабылдап отыр. Әсіресе, Р.Н.Безертиновтың
бірнеше монографияларында бұл мәселе көтеріліп тарихи тұрғыдан талдау
жасалған. Ғалым діни идиялогияның мәнісін саяси өзгерістерді жасаушы
ретінде көрсетіп, тәңіршілдіктің ұлы дала территориясындағы мемлекеттердің
дамуына әсері жөні де баяндайды. Сонымен қатар, ғалымның Тэнгрианство –
религия тюрков и монголов монографиясында тәңіршілдік дінінің сипатына
және көшпелі өмірдегі орнына талдау жасалынады.
Түркияның зерттеушісі Құтлыай Эрдогананың Тәңіршілік – ежелгі түрік
діні еңбегінде тәңіршілдік дінінің бағыттарын және сипатын байқатады. Көне
түіктердің киелі және қасиетті деп тапқан дүниелеріне талдау жасайды.
Ал осы елдің ғалымы, тарих ғылымдарының докторы, профессор Гамирзан
Давлетшиннің Ежелгі түркілердегі жануарлар культі мақаласында толық түрде
көне түріктердің діни сенімдеріндегі тотемдік түсініктерге тоқталады. Ғалым
өз мақаласында түркі халықтарының фольклоры мен жазба деректер негізінде
көне түріктердің аңдық культін сипаттап, баяндайды.
Ал Қазақстанға жақын шет ел болып есептелетін Қырғызстанның
зерттеушілері де көне түрік дүниетанымы мен діні мәселелерін өзектендіріп
отыр. Мәселен Мельс Мураталиевтің Теңгірілік – дін немесе дүниетаным,
Т.Егембердиевтің Теңгіріліктегі метафизика және тағы басқа ғалымдар көне
түрік діни түсініктері мәселесін философиялық тұрғыда зерттеуге бағыт алған
болатын. Шынында да дүниетаным мәселесін қарастыруда философиямен жанаспай
кетуге болмайды. Бұл ғалымдар өзінің мақаларында теңгірілік бүгінгі түркі
халықтарының да дүниетанымының сипатын анықтайтын жүие ретінде көрсетіледі.
Деректері. Көне түрік дүниетанымы, идеологиясы және діні тақырыбын
зерттеу барысында дерек көздері үш топтастықпен қарастырылды. Ең алдымен
жазба деректерге тоқталсақ, жұмыстың зерттелу барысында көне түрік
кезеңінен хабар беретін жазба деректерінің қатарында ең алдымен Орхон-
Енесей руналық деректерін атап өту қажет. Орхон-Енесей ескерткіштері
мәтінінің қатарларынан көне түрік дәуірінің саяси даму жағдайынан ғана
хабар болып қоймай сонымен қатар дүниетанымдық идеологиялық және діни
сенімдерінен, түсініктерінен орасан зор көлемді матералдар береді. Жалпы
Орхон Енесей жазба деректері жөнінде бірнеше монографиялар, еңбектер мен
зерттеу мақалалар жарық көрген. Алайда мұнда жазба деректерінің өзінің түп
нұсқасын бізге Е. Е: Малов өз еңбектерінінде жеткізген болатын. Алайда
Орталық Азияның далаларында әлі де зерттелу үстіндегі жазба
ескерткіштерінде ескеру керек. С. Қаржаубай өзінің еңбектеірнде соңғы
зерттеулердегі руналық жазбаларда анықталған дүнелер сипаталады, сонымен
қатар бұл еңбекте де аталған руналық жазбалардың түп нұсқасы көрсетілген.
Көне түріктердің діні жөнінде бізге жеткен Қытай деректері Вейшу және
Суйшу атты шежірелерде жазылған. Алайда мұндағы мәліметтер мейлінше
қарама-қайшы және тым шолақ болғандықтан түсіну қиын. Сонымен қатар көне
түрік тайпаларының аңыздары, ерте тарихы жөнінде ресми жазбалар мен
құжаттардың мәтініне негізделген Чжоу шу Қытай дерегі зерттеушілер үшін
маңызды орынды алады.
Келесі дерек көзіне тоқталатын болсақ нақты деректермен толастаған
археологиялық дерек көздерін атап өту қажет. Қаладағы ғұрыптық құрылымдар,
ғұрыптық кешендер мен жерлеу орындары көне түріктердің дүниетанымы мен діни
сенімдері, түсініктерінен хабар береді. Аталған археологиялық
ескерткіштердің семантикасын ашып өз пікірлерін айтып кеткен
зерттеушілердің еңбектері бұл орайда маңызды болып табылады. Жалпы бұл
тақырыптағы археологиялық зерттеулер мен деректерді А. Досымьаева, Д. Ф.
Винник, К. М. Байпаков, В. Л. Ворониннің еңбектерінен байқауға болады.
Сонымен қатар көне түріктердің діні, дүиетанымы және идеологиясы
тақырыбындағы зерттеуде этнографиялық деректердің де маңызы аса зор. Бұл
ауыз әдебиетінен көрініс тапқан өлеңдер, ертегілер, аңыздар, мақал-
мәтелдер, әңгімелер мен ырым-тыймдар болып есептеледі. Сонымен бірге Ш. Ш.
Уәлиханов, Ә. Т. Төлеубаев және тағы басқа зерттеушілердің еңбектеріндегі
этнографиялық ақпараттық матералдар да үлкен деректік рөлді атқарады. Жалпы
тақырыпты зерттеу барысында этнографиялық зерттеулерді жоғары деңгейде
жүргізу басты мәселе ретінде қарылып отыр. Сонымен көне түріктердің діни,
дүниетанымы және идеологиясы тақырыбының зерттелуі барысында жазба,
археологиялық және этнографиялық деректер мен зерттеулер қарастырылады.
Және бұл дерек көздерінің топтастығы ғылыми жұмыстың жан жақты зерттелуіне
негіз болатына сенім артуға болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Көне түріктердің дүниетанымы,
идеологиясы және дінін жазба, археологиялық және этнографиялық деректер мен
зерттеулер арқылы жоғары ғылыми дәрежеде қарастыру жұмыстың басты мақсаты
болып табылады. Аталған мақсатқа орай төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- көне түркілердің дүниетанымы мәселесін түріктердің аңыздары мен
мифологиясының негізінде қарастыру;
- көне түріктердің дүниетанымы космогониясының негізгі ұстанымдарын
анықтау;
- көне түріктердің идеялық түсініктерінің сипатын анықтау;
- көне түріктердегі Тәңіршілдік дінің түсініктерін талдау;
- көне түріктердегі жануарлар культінің сипатын қарастыру;
- көне түрік жерлерінде хрестиандық бағыттардың таралу сипатын
анықтау;
- көне түрік жерлеріндегі буддизм дінің таралу сипатын көрсету;
- көне түріктердің діни сенімдеріндегі зоорастризм элементтерін
анықтау;
- көне түрік сенімдері мен дүниетанымындағы ерекшеліктерді анықтау;
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізері. Бұл зерттеу жұмысы
жаңа мыңжылдықтың табалдырығында, рухани құндылықтарымыздың қайта қаралу
кезеңінде, гуманитарлық ілімдер жүйесіндегі талаптан туындайды. Біріншіден,
бұл зерттеу түркілердің діни тарихының дүниетанымдық негіздемелерін
анықтауда өз көмегін тигізеді сенеміз. Екіншіден, түркілердің діни
тарихының, дүниетанымдық түсінігінің бүгінге дейінгі сақталуы табиғи да
обьективті заңдылық деп түйіндеуге болады. Осы тұрғыдан алғанда дін мен
дүниетаным тарихының, логикалық және тарихилықтың абстрактілік пен
нақтылқтың ұштасу принціпі, уақиғалардың даму ерекшеліктерін, оны
қабылдаған түрік тайпаларының әлеуметтік-саяси жағдайларын обьективті
тұрғыдан зерттеу жолында жасаған қадамдардың бірі деп есептейміз. Еліміздің
зерттеушілерімен қатар алыс жақын шетелдердің, атап айтқанда, батыс және
мұсылман елдерінің оқымыстыларының пікірлері мен ғылыми тұжырымдары да
зерттеудің методологиялық негізін құрайды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеудің алдына қойған мақсаттары мен міндеттеріне
жету мақсатында жұмыстың төмендегідей құрылыммен жүйелеу жөн көрілген
болатын. Жұмыс кіріспеден, алты тармақшаға бөлінген екі негізгі
тараулардан, яғни, бірінші тарау Көне түріктердің дүниетанымы және
идеологиясы, мұнда Көне түріктердің аңыздары мен мифологиясы; Көне
түріктердің космологиялық түсініктері мен идеялары; Көне түріктердің саяси
идеологиясы тармақшалары қарастырылады. Екінші тарау, Көне түріктердің діні
деп аталып, мұнда Көне түріктердегі Тәңіршілдік діні; Көне түріктердегі
аңдық культ; Көне түріктердің территориясындағы өзге діндердің таралуы
тармақшалармен қарастырылған. Сонымен қатар жұмыстың нәтижесін көрсететін
қорытындыдан құралған.
Алынатын ғылыми нәтижелері. Көне түріктердің дүниетанымы, идеологиясы
және діні тақырыбының зерттелуі барысында алынатын ғылыми нәтижелер
төмендегідей сипатта болмақ:
- жазба, археологиялық және этнологиялық деректер мен зерттеулердің
негізінде көне түріктердің діни дүниетанымының ерекшеліктерін
анықтау;
- көне түрік діні, дүниетанымы және идеологиясының әлемдік мәдениет
пен өркениеттің дамуындағы орнын көрсету;
- көне түрік дүниетанымы мен діни дәстүрлерінің бүгінгі дәстүрлі
қоғамдағы сақталуының мәнісін қарастыру;
- көне түрік дінің монотеистік немесе политейістік бағыттағы
сипатын көрсету;
- көне түрік діні мен дүниетанымыныдағы зороастризм элементтерін
анықтау;
Жұмыстың хронологиялық және географиялық шеңбері. Көне түріктер дәуірі
немесе көне түріктер заманы деген ұғым тарихи археологиялық әдебиеттерде
екі түрлі мағынада қолданылады. Яғни көне түрік мемлекеттері заманын
көрсетеді (тар мағынада). Ал енді тарихи этно-мәдени даму үрдісін білдіру
үшін кең мағынада қолданғанда V-Х ғасырлар аралығындағы мезгілді көрсетеді
45, 4 б Тарихи хрононологиялық жағынан алғанда бұл кезең ұлан байтақ
территорияны мекендеген әртүрлі тайпалардың барлығына түсінікті ортақ
тілдің, өзара жақын әдет ғұрыптың, қоғамдық қарым-қатынастың қалыптасуымен
сипатталады.
Көне түріктер дәуірінде тек ғана ашина түріктердің (тугю) құдіретті
қағанаттары ғана емес, сонымен бірге ұйғырлардың және енесейлік
қырғыздардың мемлекеттері де өмір сүрді. Қазіргі Тыва, Монғолия, Хакасия,
Оңтүстік Алтай, Қазақстан және Орта Азия территориясында жүргізілген
археологиялық зерттеулер көне түріктер мемлекетінің құрамы ірі, әрі тұрақты
этникалық топтардан тұрғандығын және жүздеген жылдар өмір сүргендігін
көрсетіп отыр. Тарихи археологиялық мәліметтерге сүйене отырып зерттеушілер
көне түріктер дәуірінің негізгі этно мәдени аймақтарын былайша айқындайды:
1. Орталық және Орта Азия түрік қағанаттары құрамына енген
тайпалардың аймағы (Монғолия, Тыва, Шығыс Түркістан, Қазақстан
және Орта Азияның біраз жерлері)
2. Көне қырғыздардың – Хясагтардың мемлекеті құрамындағы тайпалар
аймағы (Минусинск ойпаты, ал 840 жылдан Х ғасырға дейін
Монғолия, Тыва Алтай жері)
3. Курынан бірлестігіне кірген тайпалар аймағы (Байкал маңы)45,5б
Көне түріктер заманындағы тайпалар бір-бірінен кең экономикалық және
мәдени байланыста болды. Шығысында Қытайдан, батысында Византияға дейінгі
аса ауқымды аймақты алып жатқан бұл тайпалар Батыс пен Шығыс арасында
жалғастырушы дәнекер рөлін атқара жүріп көне түріктер тамыры терең, айшықты
дәстүр-салты бар өзгеше дала мәдениетінің негізін салып қоғамдық-әлеуметтік
институттардың күрделі түрін игере білді және көрші елдердің идеологиясына
қарсы қоятын мұқият әзірленген дүниетанымы да болды.
І тарау Көне түріктердің дүниетанымы және идеологиясы
1.1. Көне түріктердің дүниетанымының ғылыми мәселелері
Бірінші және екінші Түрік қағанаттарының тонаушылық сипаттағы
жорықтарына қармастан, бұл тарихи оқиғалардың ұтымды жақтары да болды, яғни
Орталық Азияның кең территориясында, яғни Маньчжуриядан Каспи теңізіне
дейінгі аралықта түрік консолидациясына енген болатын және бұл көптеген
түрік ұлттарының құрылуына алып келді. Қағанаттың күшті әскери ұйымдасуы
Орталық және Орта Азия халқына байланысты Қытай мен Иранның агрессия лық
қатынасына қарсы тұратын дүние (мемлекет) құрылды. Түрік қағанатының
тайпаларды біріктіріп ұлы державалардың қыспағына төтеп бере алатын саяси
жүйені ұйымдастыруда сөзсіз халықтарды топтастыратын және бір бағытқа
бұратын дүниетанымы мен идеологиясының да күшті болуы қажет болатын.
Сондықтан түрік мемлекетінің басшылары жай халыққа жағымды, ұнамды және
барлығына бірдей түсінікті дүниетанымды құрады. Жалпы дүниетаным мен дін
мәселелерін қарастыру күрделі болғандықтан мұнда дүниетаным ұғымының
түсінігіне ең алдымен тоқталу керек.
Түрік мәдениеті жалпы адамзат мәдениетінің бір бөлігі болып табылады
және түрлі тарихи дәуірлерде әлемдік өркениеттің тағдырына үлкен әсер еткен
болатын. Сегіз мыңжылдан аса уақыттың барысында түрік мәдениеті тірі
организім секілді туылу, гүлдену және құлдырау кезеңдерін басынан
кешірді, алайда өзіндік сипаты мен спицификасын сақтап қалып түрлі ұлттық
мәдениеттерде ерекше орынды иеленеді. 51, 12 б
Тарихи жағынан түрік халықтары бір организм секілді дамыды. Генетикалық
жағынан түрік тілдес халықтардың әрбірі өзіндік ерекшеліктерді және
сиецификаны иеленді, ал бірге олар жетілген мәдени массивті, суперэтносты
құрды, бұл барлық уақытта адамзат өркениетінің құлдырауы мен дамуында
маңызды рөлді ойнады. Жалпы түрік мәдениетінің бірнеше кезеңдермен
қарастыруға болады. Алайда бұл зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері тек
VI – VIII ғасырлармен ғана, яғни түрік қағанатының мәдениеті,
дүниетанымымен дініне тиісті болғандықтан, біз тек осы уақытқа тиісті және
байланысы бар дүниелік мәселелерді қарастыралық.
Ал түрік мәдениетінің ареалын айтқан кезде бұл түсініктің ішіне түрік
тілдес халықтардың мәдениеті енеді, бүгінгі күнде ол 300 млн. Адамнан аса
саны бар, Орталық және Алдыңғы Азияның кең байтақ территориясын иеленетін,
30 дан аса ұлт пен халықтарды атауға болады. Ежелгі уақытта түрік халықтары
Оңтүстік Шығыс Еуропа далаларынан Қытайға дейінгі, Сібірден Гималай мен
Гиндукушқа дейінгі территорияны мекен етті. Бұл Қара және Каспи
теңіздерінен Байкал мен Хинган тауларына дейінгі кең байтақ терртория Қара
теңіз маңы мен Қазақстан далаларымен, Орта Азияның құм-шөлдерімен, Амудария
мен Сырдария, Алтай мен Оңтүстік Сібір оазистерімен, Тәңір-тау (Тянь-Шань
тауларымен) мен Памир таулы масивтерімен, Шығыс Түркістанның далалары,
шөлдері жіне оазистерімен берілген географиялық сипатты алып жатыр.8, 6 б
Орталық немесе үндіарилік мәдениеттің негізінде бірегей промәдениет
жатуы мүнкін, ал бүгінде жиі ежелгі арилердің мәдениеті деп аталып жүр, ол
әртүрлі тарихи күштердің нәтижесінде үш бұтаққа: ежелгі түрік, ежелгі иран,
және ежелгі үнділік болып бөлінген болатын.
Бай табиғат пен түрлі климаттың жағдайлары ежелгі түріктерге бай
мәдениетті құруға мүнкіндік берді, оның негізінде үштік: чарвучилик
(номадтік мәдениет); бостанлик (оазистік мәдениет); яйлик (аралас
малшаруашылық және жеригерушілік мәдениеттері) жатқан.
Түрік мәдениетінің ашықтығы оның көрші мәдениетерімен терең
байланыстылығынан байқалады. Егер үнді және иран мәдениеттерімен оның
тарихи тамыр байланыстырса, яғни арилік промәдениет сипатында байқалса, ал
Қытай және Қиыр Шығыс мәдениеті мен Жерортатеңізі мәдениеттері арасында
байланыстырушы бөлік ретінде, ал жалпы адамзат ежелгі мәдениетінің
консолидацияланған ядросын айналған болатын. Орталық Азия керуен жолдары,
Ұлы Жібек жолы, Жылқы жолы (Алтын жол), Ладак жолы, Нефриттік жол,
Меридианальді жол тек бай матералдық мәдениетті сауда арқылы қамтамасыз
етіп қойған жоқ, сонымен бірге идеалар алмасып, адамзаттың бірегей рухани
мәдениетін құрады.
Көне түрік мәдениетінің ең маңызды құруларының бірі бұл дін болатын,
мұнда діни идеалардың жалпы спекторы бар. Өкінішке орай бұл сферада да
көптеген жалған стериотиптер болған және бұл қарзірде жоғалған жоқ. Ең
басты мұндай стееотиптерің бірі бұл дін философиясындағы, дінтанудағы,
мәдениеттанудағы ежелгі түрік дініне шаманизм деп қарау 8, 9 б болып
табылады. Осындай дінтануда шаманизмнің өзіндік белгілеуі де, анықтамасы да
жоқ. Көптеген көзқарастар бойынша шаманизм адамды анимистикалық тұрғыдан
қарастыратын ең ерте діннің формасы ретінде қарастырады, анықтайды. Екінші
бір көзқарастар топтастығы шаманизмді ешқандай діннің бір формасына
жатқызбайды және ол барлық діни жүйенің құрылымдық элементі ретінде қарап
анықтауды ұсынады. Екі жағдайда да негізгі фигура шаман, ол рухтармен және
данмен тіл табыса алады, өзге әлемдерде жүреді, өлілерді тірілтеді және
тағы басқа. Бұл тәнге орай адам рухтар мен жандарды иеленіп, басқара алу
күші беріліп тұр. Сонымен қатар шаман жай адам бола алмайды, шаманның
негізгі сипатында тек психикалық анамалиялық адам бола алады және шамандық
ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Ежелгі түріктерде шаманизмнің негізгі белгілері
боладыдеген тұжырымның негізі орыс және еуропалық зерттеушілердің Патшалық
Ресейдің Сібір коллониалауы негізіндегі оңтүстік Сібір түрік халықтарының
осындай діни формалардың (алайда жүйе ретінде қарастырылған емес)
анықтауынан орнықты.
Екінші бір стереотип ретінде бұл Өркениетті Еуропаның варворлардың
алдындағы жоғарлығы мен менмендік қарым-қатынасы пұтқа табынушылық
түсінігін алып шықты, ол христиандықтың діни формалар алдындағы, яғни Орта
Азия территориясында да өмір сүретін дін алдында жоғарлығын көрсетуді алға
қойды. Пұтқа табынушылық ретінде жалпылама барлық өзге діндер саналған
болатын, бұл қазір де осылай саналады, алайда оларды терең зерттеу арқылы
дифференсациялауға болады 8, 9 б. Ең алдымен бұл территорияда ламайзм
байқалды, мұнда оны буддизм мен жергілікті сенімдердің (түрік-тибет-монғол)
синтезі ретінде анықтау керек. Егер шаманизмді діни форма ретінде
қарастыратын болсақ, онда ол түрік-монғол және тұнғұс-маньчжур діни
мәдениетіндегі синтезі ретінде қарауға болады.
Сондықтан түрік діни дәстүрі жөнінде ерекше айту керек, оның тамыры
ежелгі, көне дәуірлерге барады және мұнда орыс және еуропа зерттеушілері
қытай деректеріне сүйенеді, ал олар көне түрік дінін келесі бір пұтқа
табынушылық - Аспан, Күн, Ай мен жұлдыздарға, табиғи құбылыстар бейнелері,
анимистикалық түсініктеріне және тағы басқаға табыну ретінде сипатайды.
Сонымен бірге көне түріктерде болған бай діни идеялар мен діни тәжірбиелер,
терең діни философиядан тек кішкентай бөлігін жалпыдан алғандай болады.
Мұнда керексіз қорытынды жасаудың біздің пікірімізше бірнеше себептері
болды. Біріншіден – бұл қазіргі ғылымның көне түріктердің мифологиялық дәне
діни қабылдауының мәдениетін және әлем мен адамның түсінілу дегейімен
түсінбеу немесе орынды бағаламау болыт табылады. Қазіргі ғылым өзінің
жеткен жетістігінің жоғарлығынан, өкінішке орай өткен шаққа примитивизм
реті қарайды. Өткен шақтағы жануарлардың домистикациясы мен қазіргі
жануарларды (адамдарды) клондауды қалайша бірге маңыздылығын бағалауға
болады. Ғылымның силбизімі (жиі саяси және идиологиялық мәтінде келіп)
өткен шаққа байланысты шындықты обьективті ашуына кедергі жасайды.8, 10 б
Екіншіден, ежелгі түрік мәдениетінің зерттелуі коллонизация дәуірімен
ткра келді, осы кезде еуропалық ғылым (сонымен қатар орыс ғылымы да) саяси
және мәдени шовинизммен сусындаған болатын. Мәселен алатын болсақ қазіргі
заман адам санасында үнемі ретранстецияланатын (сырттан әсер ететін)
еуропалық емес (орыстық емес) мәдениеттің барлығы ашылған, зерттелген
болып табылады. Бұл ашылған деген символдың астында не жатыр, бұл саяси
мәнге ие болса керек, мұнда ешқандай мәдени және ғылыми мән жоқ.
Бұл символдың келесі бір мәтіні адамға тек еуропалық мәдениеттің
өмірімен шектеп әсер ету болып табылады, бұл түсініксіз және қызықты
түсінік болғанына қарамастан, ол өмір сүреді және бүгінде қолданыста.
Жалпы қарама-қайшылығына қарамастан бұл символ түсінігімен қазіргі уақытағы
ментальді факті болып қалған. Стериотиптің екінші мәтіні бойынша тек
еуропалық (орыс) мәдениеті жоғары мәдениет деп саналып, ал қалған
туземді (өзге) мәдениеттер, варворлық деп саналуында болып табылады.
Үшінші мәтіні осындай болғандықтан олар түземдіктерді (өзгелерді)
мәдинеттендіру керек, оларды жоғары мәдинеиет болып табылатын еуропалық
мәдениетке тарту керк. Бұл унификация арқылы, яғни тұрмыстық
мәдениеттерді, жою арқылы әлемдік мәденеитті манипуляциялау мүнкіндігін
береді.
Коллониалды жүйенің құлауы Кеңес одағының таралуы, этникалық
мәдениеттердің сақталуы мен өзін-өзі сақтауы тенденциясының жалғасуы –
біздің пікірімізше адамзат қауымдастығының дамуында қажетті тарихи,
обьективті сәт болып табылады. Өзіндік тұрмыстық этникалық мәдениеттердің
сақталуынсыз адамзат өркениеті бірегейлік пен сұр болашақ күтіп тұр.
Сондықтан түркі тілдес халықтардың мәденеитінің қайта өрлеуі, ақ және қара
дақтардың тарихта ашылуы – бұл қазіргі заманның обьективті тарихи- мәдени,
рухани процесі болып табылады.
Үшіншіден, өзге немесе бөтен мәдениеттің зерттелуі алғашқы және
сыртқы тұрмыстан танысу сипатын иеленеді және бұл тек экзотиканың дәмін
тату ғана. Шынында да біз зерттеушілердің ғылыми обьективтілікті сақтап
отырып, өзіндік тұрмыстық мәдениеттің барлық байлығы мен маңыздылығын
ашуға ұмтылғандығы жөнінде көп мысалдар білеміз, алайда олар осы
мәдениеттің дамуына әсер еткен жоқ. Бірақ сыртан мәдениетті зерттеу,
өзінің мәдени дәстүрлерді түсіну штамптарын өзге мәдениеттерді зерттеуге
қолдану, мәдени қандай да бір феноминдерді дұрыс емес талдауға әкеледі.
Қазіргі зерттеушілер, көне түрік мәдениетінің архетипикасын алып
жүргізушілер, қазіргі түрік менталитетімен көне түрік дүниетанымы мен көне
түрік дінінің шынайы түсінігін қайта қалпына келтіруді алға қоюда.
Әсіресе тәңіршілдік көне түрік мәдениетінің феномині ретінде бүгінгі
күні дәл осы түрік менталитенінің зерттеушілерінің обьектісіне айналып
отыр. Осы қатарлардан тек Олжас Сүлейменов, Сәбитқазы Ақатай, Нұрлан
Оспанұлы (Қазақстан), Мұрат Аджи (Ресей), Б. Р. Каримов (Өзбекстан), Чагон
Омаралиев (Қырғызстан), Р. Н. Безертинов (Татарстан) және көптеген
басқаларда өзінің ғылыми зерттеулерінде, ізденістерінде тәңіршілдіктің жаңа
аспектілерін біздің алдымызға ашып жатыр. Бұл мәселенің шешілуінің
күрделілігі зерттеулердің өзара байланысты әрі бекітілген методологиялық
әдістері мен тәсілдері: интерпритация , бұл мағынада феноменнің өзін
түсіну, түсіндіру және сипаттау; репродукция – бейнелеу, қайта өрлету,
санада жаңарту, санадағы археотиптерді заттандыру; реконструкция -
өткеннің шытайлылығы мен бүгінгі шынайлылықты қайта құру, конструкциялаумен
байланысты 8, 14 б болып отыр.
Мәселелердің зерттелуі түрлі бағытта жүріп атыр, Тәңіршілдік көптүрлі
діни идеялар ретінде қарастырылады және өзіне төмендегілерді енгізіп отыр:
- Монотеизм идеясы, мұнда Тәңір бір құдай ретінде қаралады;
- Аспанға және табиғи құбылыстарға табыну табиғи жаратылыстық дін
ретінде қарастырылады;
- Тәңірдің трансцендентальдік идеясы, тұлғасыздығы мен жалпы бастау
және тұлғасыз жалпы енуші күш ретінде қарастырылуы;
- Ашық дүниетаным идеясы, тұрмыстың антропоәлеуметтік үзілістің
жүзеге асырылуы ретінде;
Түрік дүниетанымы метофизикалық сана мен танымның нәтижесі болып
табылады, ол зінде тек түрік халықтық фальсафаны ғана иеленбейді, мұнда
танымдық тәжірбие мен стратегиясы, космос пен адамды тануға бағытталған
дәстүр мен салттармен байланысқан және діни идеялар болып табылады. Түрлі
дәуірдегі қалыптасуда түрік діни рухани мәдениеті түрлі формаларды иеленді.
Діни идеялардың барлық трансформациясынан кейін Тәңір идеясы келді, бұл
идея тұлғасыз транстецендентальді және белгіленбеген, бір құдайлық (алайда
семиттік діни дәстүрдегі бір құдай емес) идея ретінде анықталады. 46, 11
б
Тәңіршілдіктің өзі ашық дүниетаным ретінде шыға бастайды, мұнда бұл
монотейсттік сипаттағы промета – дін сипатында байқалады, ол құдай ғана
сенімге бағытталып қоймай сонымен қатар өмір, өмірлік күшке (бұл да
Тәңірдің энтелехиясы болып келді) бағытталған болатын. Сондықтан түріктер
табиғи түрде Ахура Мазда секліді құдайлық бастауы бар зорастризімді
қабылдаған болатын және үндістан діни дәстүрін құдайлық космосы және
Брахмандармен, пайда болатын құдайлармен, манихейістік пен буддистік және
олардың құдайлық моральдік бастауларымен, осылайша христиандық пен ислам
монотейзмдерімен бірге қабылдаған болатын. Діни идеялар бірлескен түрде
тәңіршілдікті дүинетаным ретінде қарастыру арқылы бұл дүниетанымның бірнеше
сипатын байқату керек, бұлар түрік рухани мәдениетінің құрамдас негізі
болады.
- Тәңірге құдай ретінде қарау (Аллаһ, Құдай), бүкіл дүниенің
жаратушысы ғана емес, ол әлемнен тыс және немесе оның ішінде
орналаспаған, ол барлық дүниеда бар сонымен қатар адамдарда
да, оның рухынада да және өмірдің бастамасы ретінде
қарастырылатын, адамның рухани әлемінде болады.
- Табиғатқа бүкіл өмірдің негізі, көзі ретінде табыну, Адам –
Дүние (қайнары) ретінде бірегейленіп Тәңірмен үйлеседі.
- Өмірлік күшке сенім – құдіреттілік, жалпы Адам-Дүние сонымен
қатар адамның өзіндегі белсенді бастауы ретінде қарау.
- Ақсақалдар, үлкендер және ата-ананы ұлықтау, бабалардың
күльті бірлесіп рухани-діни заттылықты құрады, бұл сипаттын
ұрпақтар жалғасымдылығынан, рухани құндылықтар, рудың
бөлінбес трансляциясынан байқауға болады.
- Тұлғааралық қарым-қатынас, байланыс, адамдар арасындағы
байланыстар, олардың рулық, этникалық және жалпы адамзаттық
жалпылығының негізі.
- Мәдениет дәстүрлері, салт-сана, түсініктер, дәстүрлердің
сақталып жүргізілуі, жалпылықтың сақталуының тәртібі ретінде.
- Іс-әрекеттердегі белгілі тәртіптің иерархия және әдептіліктің
жүргізілуі бұл дәстүрдің сақталу жағдай ретінде байқалады.
Тәңіршілдікті ашық дүниетаным ретінде жақсы түсіну үшін, ең алдымен
Тәңір сөзінің өзіне және оның этимологиясына назар аударалық. Тәңір
сөзі көне түрік жазба деректерінде және Махмұд Қашқаридің Диуани лұғат ат-
түрік еңбегінде Тәңри сөзімен жазылады. Түрлі мәдени дәстүрлерде өзінің
негізгі мәнісі мен мағынасын сақтай отырып, ол оқылуда және жазылуда түрлі
болып келеді: алтайлықтарда Теңрі, якуттарда Т,ңра, моңғолдарда
Теңер, буряттарда Тәери. Кейбір қазіргі түрік тілдес халықтарда
(сонымен қатар қазақтарда) бұл сөз Тәңір деп жазылады және оқылады.
Тәңір сөзінің өзі прототүрік сөзі, ол кейінірек ғұн тіліне өткен болатын.
Ол екі түбірден тұрады Тәң және рі бірінші түбір Аспан, ал екіншісі –
Адам сөздерімен түсіндіріледі 45, 36 б.
Таң сөзі ғұн және көне түрік тілдерінде таң шапағатын, күншығысты
түсіндіретін, ол барлығына сәулесін беретін, барлығын оятатын және өмір
сүруді бастайтын, барлығының негізі болып табылады. Ал кейінгі көне
түрік тілінде Тәң - бірдей, сол секілді түсініктерін береді. Ал ри -
прототүрік және ғұн тілдерінде адам түсінігін береді. Ал қазіргі түрік
тілдерінде ер (ір) сөзі еркек түсінігін береді. Сондықтан
герменевтикалық дискус бізге Теңгірі сөзінен бірнеше нұсқадағы түсініктерді
бере алады.
Біріншіден, Тәңір барлығының алғашқы бастамасы, алайда бұл аспан
адамның алғашқы бастамасы. Адам-Аспан немесе Аспан адамы – Барлығының
бастамасы. Екіншіден, барлығына өмір беретін алғашқы бастама – бұл өмірлік
бастама, бұл өмірдің өзі. Осылайша Теңгірі түсінігі бұл тек жай ғана Аспан
емес, бұл жай Аспан Құдай ғана емес және жай жасаушы – Құдай ғана емес.
Прототүрік тілінде тәң табиғи аспанды түсіндірмейді, бұл Барлығын
қамтитын – алғашқы бастама. Шынында да ежелгі пантейзм немес пантейзм
жөнінде адамның ойлауы мен қабылдауындағы атрибутивті әдісі ретінде,
әрекетттерді түсіну формасы ретінде айтуға болады. Алайда бұл кезде Тәңірі
жөнінде біз – барлығы дегенімізде пантейзм шеңберімен шектелмейміз 51,
68 б.
Тәңір бұл Бастама бұл эзотериттік Ол, бұл қол жетпейтін және
түсінбейтін Абсолютті Шындық екені жақын келеді. Абсолютті рух, ол жай
рационалдық белгілеуге жатпайды. Ал адаммен бірігуде оны адам қабылдау
арқылы және адами тәңіршілдік контекстінде ашық адам дүниетанымы сыртқы
және өзіне қарай бағытталған және дүниетанымының сыртқы және ішкі әлем
қарым-қатынасына бағытталған өмірге негізделуі.
Бұл жақын түрде көне түріктік жазба ескерткіштерінде байқалады. Егер
сыншыл тұрғыдан Тәңір сөзін аударуға және оның мағынасы мен мәнісін ашуға
баратын болсақ, онда біз дәл осындай герменевтикалық интерпритацияны
аламыз, бұл айтыоғаннан ақ дәлелденеді және бұл түсіндірме қазіргі
түріктану мен дінтанудан ерекшеленеді.
Мұндай интерпритацияны Көк сөзін аударуда да М. Қашғари ұсынады. Бұл
сөздің этимологиясы былайша беріледі:
- Көк: көк аспан. Мақалда былай деп келеді!: Көкке түкірсе,
жүзге (бетке) түсер. Бұл мақал басқаға жамандық істесең,
өзіңе қайтады деген мағынаны береді. Мұнда Қашқари
түріктердің Көк сөзін парсы сөзі – аспанмен түсіндіреді.
- Көк: рең, түс. Көк түс. Көк тон. Сондықтан аспан түсті
нәрсенің барлығына осы сөз қолданылады.
- Көк: көк. Кент қөқі – кент көгі; Қаланың көк баулары, көк
ағаштары.
- Көкжұк: қыстақтарда түркмендердің үлкен дәрежелі адамдарына
беретін аты. 29, 46 б
Осылайша Көк түрік сөзінің этимологиясы күрделі және бірегей емес.
Көк түсті білдіргенде де қолданылады. Қазіргі кезде түрік тілдерінде Көк
аспан деп атау қабылданған және бұл сөзде көгілдір аспанды түсіну және
аспан түстес барлық заттардың атауын белгілеу қаралған. Алайда ол сонымен
қатар атақты, қолжеткісіз, бастыны, яғни киелі, құдайлы мағынаны
береді. Қазіргі түрік тілдерінде өте жиі көке сөзі де қолданылады. Оны
қолдану арқылы махаббатты да, құрметті де және қадірлеуді де байқатуға
болады, өз көзінің алдарында және басқа да адамдардың алдарында жоғарлатуда
пайдаланыды.
Осы жерде айта кететін жайт жиі тарихи әдебиеттерде кездесетін көк
түрік сөзінің көгілдір түріктер (голубые тюрки) қате аударылуы болып
табылады. Бұл қателік кітаптан кітапқа көшіріліп және өзінің алғашқы
бастамасын көне түрік жазба есерткіштерін орыс зерттеушілерінің зерттеуінен
алады. Біз көк түрік дегенімізде атақты түріктер, Басты түріктер,
тіптен киелі түріктер немесе аспан түріктері деген түсініктер айтуымыз
керек.
Көк сөзінің, түсінігінің негізгі мағынасы – бұл Өмір Бастауы, осыдан
көк шықты түсінігі қалыптасқан. Мүнкін осыдан теңгіріліктің метофизикаға
жақын келмеуі мен түсіндірілетін болар, мұндағы Көк Тәңір Көгілдір
Аспан ретінде қарастырылады. Көк тәңір, Киелі Тәңір түсінігіне жақын
келеді немесе нақтырақ Тәңір - Өмір Бастауы деп көрсетуге болады, Тәңір
адамға беріолген Өмір мен Уақытын реттейді, ол өмірдің қайнар көзі мен
бастауы. Бұл жағдайда өмір Тәңірдің энтелехиясы ретінде шығады.
Ай астындағы әлем идеясы және көктің материя ретінде түсінілуі және
тіптен ретінде анықталуы Өмір Бастауы және Өмірлік материя әл-Фарабиде
және жоғарыда аталған тәңіршілдіктің натурфилософиясы, өте алғашқы
бастамасы жөніне сәйкес келеді. Аспан (осы жерде және кейініректе әл-
Фарабиде аспан Көк ретінде қаралады) Тәңірдің энтелехиясы, ол табиғаттың
жалпыланды (ай асты әлемі), адам мен табиғаттың әмбебап бірлігін жасайды,
олардың сәйкестенуі, адам мен Аспан сәкестенуі және соңында Тәңірдің өзімен
бірігуін қарастырады. Осы жерде әл-Фарабиді цитаталауға болады ... тек бес
материя, мұнда – жер, су, ауа, от және аспан бар. Аспан өз табиғатынан
қозғалыста болуына байланысты, қалған төрт материяны қозғалысқа әкеледі,
оларды араластырады және біріктіреді, егер аспан болмағанда, олар қозғалмас
еді және өзара бірікпес еді... аспан бесінші материя ретінде қаралуының
дәлелдемесі бойынша аспан суық немесе ыстық емес, ылғалды немесе құрғақ
емес, жеңіл немесе ауыр емес. Яғни оның табиғаты төрт материядан бөлек
болып табылады. Ғылымдардан ең байқалатын бөлінісі олардың аспан жөніндегі
ғылымның бөлінуіне, барлығы жөніндегі ғылым, бұл аспан астында орналасқан
жөніндегі және олардын тыс орналасқан жөніндегі ғылымдар. Бұл субстанцияның
аспанмен қамтылған массасы, яғни ай астындағы әлемде орналасқандардан, яғни
оттан, ауадан, судан және жерден құралған. Бұл субстанция әрқашан бірегей,
оның тек акциденциясы ғана өзгереді, олар төрт сападан тұрады олар: ыстық
және суық, ылғалды және құрғақ. Осы себептен ай астындағы әлемде орналасқан
субстанция, дамыған өзгертілген болып табылады. Аспан субстанциясы болса
өзгермейді, ол тек орнын ауыстырады, алайда көптеген формалар, түрлерген
емес көптеген фигураларға айналмайды. Осылайша оның массасынан тыс екені
дәледенді. Бұдан бөлектің барлығы не массаны не материяны не акциденцияны
иеленбейді, бірақ субстанция акциденциядан бөлектенген, бұл тек құдай, ол
құдайланған және барлық құдайлардан жоғары. 25, 3 б
Мұнда әл-Фараби оған тән мұсылмандық ортағасырда рационалды ғылымилық
пен Аспанды тек бес матеияның бірі ретінде ғана қарап қоймай сонымен қатар
жалғыз оның трансцендентальдігі және бұл трансцендентальділік тек қана
қамтып қоймай және табиғатты бойлайды (өмір секілді), осылайша көне
түріктік дәстүрдегі Тәңірге Өмір Бастауы, Табиғат Бастауы ретінде табынуды
көрсетеді. Осы кездегі әл-Фарабидің көзқарасы Аристотель көзқарасымен бөлек
кеткен болатын, бұл тікелей түрік философиялық дәстүрдің тәуелсіз екнін
дәледейді.
Көк сөзінің этимологиясына қайта келелік. Көк бұл тек қана Аспан
емес, ол өмірдің қайнар көзі, алғашқы бастау. Көк шықты, Қаланың көк
баулары, көк ағаштары - ең алғашқы көктің, өсімдіктің шығуы және қайта
қайта жаңаратын табиғат, Аспан - Өмір болып табылатын субстанциясы. Үнемі
өзін-өзі жаңартатын Өмір, табиғи универсум – Тәңірдің құдайлық энтелехиясы.
Тәңірді осылайша түсіну көне түрік жазба ескерткіштерін дұрыс аударуды және
түсінуде болып табылады.
Барлық жазба ескерткіштерде тек үш жағдайда ғана көк және Тәңір
сөздерінің бірге жазылуын байқауға болады. Ал қалған жағдайларда Тәңір
түсінігі тәуелсіз қолданылады, тіптен мағынаға орай ол Абсоют, Құдай,
барлығын Жаратушы түсінігінде пайда болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------3-11
І Көне түріктердің дүниетанымы және идеологиясы----------------------
12-29
1.1. Көне түріктердің дүниетанымының ғылыми мәселелері--------------- 12-
23
1.2. Көне түріктердің аңыздары мен мифологиясы------------------------ ----
24-29
ІІ Көне түріктердің діні------------------------------- ----------------
------------30-45
2.1. Көне түріктердегі Тәңіршілдік діні------------------------------- ----
------ 30-35
2.2. Көне түріктердегі жануарлар культ------------------------------ ------
-----36-40
2.3. Көне түріктердің территориясындағы өзге діндердің таралуы------- 41-
45
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
---------- 46-47
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі----------------------------- ----------------
----- 48-50
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне он
жылдан аса уақыт болды. Өткен осы уақытта, қыруар шаруалар жүзеге асырылды;
еліміздің шекарасы, төлқұжатымыз бен мемлекеттік рәміздеріміз бекітілді,
ата заңымыз қабылданды, демократиялық плюрализмнің құрылымдары пайда болды,
ұлттық ақшамыз айналымға түсті, еліміздің қарулы күштері құрылды, жаңа
елордамыз бой көтерді тағысын тағы. Қазақстан қоғамы бұрын соңды болмаған
елеулі өзгерістерді, әлеуметтік трансформациялануды бастан кешті. Осы
тарихи межеде қоғамдық санадағы сапалық өзгерістермен аталды. Бұл
өзгерістер ең алдымен бүгінгі заманғы әлемде болып жатқан рухани
құбылыстарды жаңашы бағалауға деген ұмтылысқа қатысты.
Қазақ халқының дүниетанымы мен діни нанымдары, еліміздің автохтонды
халықтарының діни сенімдері туралы жаңаша көзқарастағы, тіпті апологиялық
сипаттағы ғылыми зертеулер мен монографиялар да жарыққа шыға бастады. Яғни,
осы күнге дейін бұлжымастай көрініп келген бірқатар ғылыми концепциялар мен
тұжырымдар жаңаша қырларынан бағалануда. Көптеген ғылыми көзқарастар уақыт
алдында қайтадан сыннан өтуде. Бұл – негізінде заңды әрі адамзат ойының
өршіл ізденгіштігін көрсететін жағымды құбылыс: әр дәуір өзінен ілгеріде
жасалған игіліктердің рухани мұрагері бола отырып, осы құндылықтарды өз
заманындағы обьективті жағдайлармен жарастырып, жаңаша түсіндіріп, тарихтың
осы өлшемі ішіндегі қолданыс аясын анықтайды сөйтіп етене таныс, дәстүрлі
құбылысты жаңа мазмұнмен толтырып оның жаңа қырларын, тың мүнкіндіктерін
ашады.
ХХІ ғасырдың табалдырығында дүниетаным мен дінге қатысты да осындай
құбылысты аңғарамыз. Соңғы жылдары жалпы дін проблемасына, оның болмысы мен
табиғатына, атқаратын қызметіне көзқарас елеулі өзгерістерге ұшырады.
Осыдан сәл ілгері уақыттарда дін мен дүниетаным мәселелері, негізінен,
салыстырмалы түрде этнографиялық аспектілерде ғана ескіліктің қалдығы
ретінде бағаланып келсе, жиырмасыншы ғасырдың соңына қарай діни ойлауға кең
әрі терең түсінік беріліп, әр-бір әлеуметтік-тарихи кезеңдерде заңдылықпен
өмір сүретін әмбебап қасиеті бар дүние екінін жақтайтын қағидалар
басымдылықпен көрінуде.
Осы орайда қазақ халқының діни дүниетанымы Исламға дейінгі діни
сеніммен тығыз байланысты, сондықтан бүгінгі қазақ халқының діни
дүниетанымының генезисін көне түркілердің сенімдерін қарастыру қажет.
Жалпы Көне түріктердің үлкен жерлерді алып жатқан мемлекет құруы ерекше
мәдениеттің таралуына да алып келгені белгілі. Түркі дүниетанымы – дәстүрлі
қазақ ұлттық-мәдени ұстанымдардың бастауы әлемнің, болмыстың, адамның
мақсаты мен өмірінің мәнін, оның құндылықтық әлемін тануға бағытталған
біртұтас қөзқарас. Көне түрік дүниетанымының дүниетанымдық, құндылықтық,
жүиесін зерттеп, негізін қарастыру қазақ дәстүрлі мәдениетінің түп
бастауын, дүниетанымдық ерекшеліктерін айқындаудың көрсеткіші болып
табылады.
Сонымен бірге 2004 жылы 13 қаңтарда Қазақстан Республикасының
Президенті № 1277 қаулысымен бекітілген Мәдени мұра бағдарламасының
мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес көне түріктердің дүниетанымы,
идеологиясы және дінін қарастыру ғылыми айналымдағы маңызды тақырыптардың
бірі болып отыр. Рухани және білім беру саласының дамытылуы, елдің мәдени
мұрасын қорғау және тиімді пайдалану, негізгі міндеттерінің бірі бойынша
Ерте және ортағасырлық ескерткіштерді археологиялық зерттеу, солардың
негізінде қорық мұражайлар құру және оларды туризм ифраструктурасы жүйесіне
қосу; тарихи ғылымның теориетикалық мәселелерін жасау, ғылыми, көркем және
энциклопедиялық әдебиеттерді шығару (Досымбаева А., 2007 3б), яғни бұл
құжат ғылыми қоғамның ұлттық мәдениет және руханият қажетілігін мемлекеттік
көлемдегі мәселеге айналдырылып отырғанның дәлелі.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазіргі таңда ғылыми айналымда тарихи
шындыққа жетуде түрлі бағыттардың және көзқарастардың толастап жатқаны
мәлім. Бұл тарихта қандай тақырып болмасын жан жақты, түрлі көзқарастармен
қарастыруға мүнкіндікті береді. Мүнкін бұған себеп қазіргі кезде тарихи
көзқарастар ешқандайда идеологиялық бұғаумен шектелмеген, олар
еркін дамып, қай тарихшының болмасын еркін пайдалануына мүмкіндік
береді. Бұл дегеніміз қазіргі уақытта қандай да тарихи оқиғаны
болмасын ерекше тарихи дүниелермен талдауға зерттеушінің мүмкіндігі
бар, оның осылайша өзіндік көзқарастарында қалыптастыруға болады.
Көне түріктердің дүниетанымы, идеологиясы және діні тақырыбын қарастыру
барысында зертеулер мен еңбектердің келесі топтасытығымен қарастыруды жөн
көрдік. Ең алдымен түркілердің дүниетанымы мен діні жөніндегі ең ерте
зерттеулерге тоқталсақ мұны кезеңдеп, кеңес үкіметінің құрылуына дейінгі
кезеңдегі зерттеулер деп атауға болады. Жалпы дін мен дүниетаным мәселесін
орта ғасырдың өзінде ақ көптеген зерттеушілер көтерген болатын. Ресей
империясының Қазақстан мен Орта Азияны колониялауы барысында, мұнда түрлі
деңгейлер мен бағыттарда зерттеулер жүргізілді. Әсіресе ХVІІІ-ХІХ ғғ.
бастап Орта Азияға келген саяхаткерлер мен зерттеушілер көптеген тарихи-
этнографиялық, әдеби-мәдени һәм діни міселелерді зерттеп, өз ойларын
қорытқан.
Олардың қатарында қазақтың бір туар жұлдызы, ағартушы, ғалым
Ш.Ш.Уәлиханов өзінің зерттеулерінде Тенгірі және Қырғыздардағы
шамандықтың белгілері атты мәселелерді қойып айқындауға алғашқы қадам
жасағандардың бірі. Мұнда түркі халықтарының сенімдеріне, табынатын
дүниелерін сипаттаумен қатар, әруаққа табыну, құрбандық шалу, қырғыздардың
(қазақтардың) космологиялық түсініктері, тірі мен өлінің және олардың өзара
достығы жөніндегі аңыздар, талисмандар (бойтұмарлар), табиғат, адам және
ауадағы тылсым күштер жөнінде жекелей тоқталып, анықтап, сипаттаған. Ш. Ш.
Уәлиханов мұнда адамдардың берген ақпаратымен қатар ортағасырлық деректерді
де пайдаланады.
Қазақ халқының тұрмысының білгірі А.Диваевтің Баксы как лекарь и
колдун, Древне киргизские похоронные обычаи зерттеулерінде шамандықтың,
тыйым-ырымдардың, сенім-түсініктер және дәстүрлердің сипатын жасап, олардың
шығуы жөнінде тоқталады.
Осы кезеңдегі діни дүиетаным тақырыбында зерттеулер жүргізген,
Түркістанның археология және этнография үйірмесіне мүше болған
И.А.Кастаньенің Из области киргизских верований жазбаларында мәселені
ашуға өзінің септігін тигізген болатын.
Келесі кезеңдік тарихнама топтастығын кеңестік дәуірдегі зерттеулер деп
атап, көне түркілердің дүниетанымы, идеологиясы және діні тақырыбына
байланысты зерттеулер мен жарық көрген еңбектерге тоқталуға болады.
Академик Василий Владимирович Бартольд (1869-1930) шығыстанушы және ірі
тарихшы, орыс шығыстанушы тарихи мектебінің негізін салушы болып табылады.
Оның Тюрки. Двенадцать лекции по истории турецких народов Средней Азии
еңбегінде В. В. Бартольд түрік халқының Қазақстан жерінде пайда болуы мен
дамуы жөнінде жазады. Сонымен қатар Қазақстан және Орта Азия жерлерінің
тарихын зерттеуде өзінің үлкен үлесін қосқан В.В.Бартольдтың О
хрестианстве в Туркестане в домонголоьский период атты зерттеуінде
бірқатар дерек көздерімен Түркістан территориясындағы діндердің таралу
сипатын және даму барысын айқындайды.
Этнографиялық зерттеулерді негізге ала отырып К.Мұқанов қазақтардағы
шаманизм, оның эволюциясы мен қалдықтары жөнінде тоқталады.
Ал этнографиялық және археологиялық деректердің негізінде В.В.Востров
К вопросу о пережитках древних верований у казахов мақаласын жарыққа
шығарған болатын. Мұнда исламға дейінгі қазақ халқының өлімнен кейінгі өмір
жөніндегі түсініктері сипаталады.
Көне түріктерді жалпы көлемді монографиялық еңбек ретінде жарыққа
шығарған Л.Н.Гумилев түркіттер діні деп бір тармақшамен қытай жазба
деректеріне сүйене отырып зерттеген мәселе болғанын байқаймыз.
Көне түріктердің діні мен дүниетанымы мәселесін археологиялық деректер
арқылы зерттеуге бағыт алған кеңестік археологтардан Д.Х.Арсланова,
А.Т.Максимова, Е.И.Агеева, Г.И.Нацейвич, Л.Н.Заблин, В.Д.Горячева,
С.Я.Перечудова, Я.Н.Шер, В.А.Булатова-Левина, Л.Р.Кызыласов, В.Д.Кубарев,
Ә.Х.Марғұлан, В.А.Воронинаны атап өту қажет. Аталған ғалымдар түрлі
дәрежеде өз зерттеулерін жүргізіп, орта ғасырлық көне түрік кезеңіндегі
жерлеу дәстүрі, ғұрыптық кешендері, қалаларындағы ғұрыптық және храмдық
құрылыстарды анықтап зерттеу мен талдаудың барысында осы кезеңдегі дін,
дүниетаным және сенімдер мен түсініктер жөнінде үлкен мән-мағыналы еңбектер
жарыққа шығарып, ғылыми ортаға ұсынған болатын. Міне осындай археологиялық
зерттеулердің негізінде жарық көрген көлемді еңбектердің бірі Степи
Евразии в эпоху средневековья болып табылады, мұны жүйелі және жан-жақты
қаралуына академик Б.А.Рыбаковтың өзі басшылық жасаған болатын. Еңбекте
көне түрік ескерткіштерінің сипаты ғана баяндалмай, сонымен қатар оның
семантикалық негізі ашылған.
Кеңестік дәуірде көне түрік кезеңін зерттеуге үлкен үлесін қосқан
ғалымдардың бірі С.Г.Кляшторныйды атап өту қажет. Ғалым көне түріктердің
жазба деректерін және қытай деректерін талдай отырып, түріктердің
аңыздарына және діни-сенімдеріне де тоқталып өтеді. Сонымен қатар көне
түрік жазба ескерткіштерін дерек ретінде ұсынған С.Е.Маловтың
монографияларын түрік дүниетанымын анықтаудың барысында пайдалану қажет.
Қазақстан КСР Ғылым академиясы Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих,
археология және этнология институтының негізінде жарық көрген Казахстан в
эпоху феодализма (Проблемы этнополитической истории) еңбегі феодализм
дәуіріндегі Қазақстанның әлеуметтік, экономикалық, этносаяси тарихы және
мәдениет тарихы суреттелген. Мұнда жазба деректерімен қатар археологиялық
қазба жұмыстары негізінде табылған заттай дерек көздері пайдаланылған.
Мұнда бірнеше көрнекті ғалым зерттеушілер тарихи беттерде әлі де
өзектілігін жоя қоймаған мәселелерді көтеруге тырысады.
Ал Н.Я.Бичурин Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в
древние времена еңбегінде Орта Азиядағы халықтарды ежелгі уақыттағы
сипатын жазады, сонымен қатар, бұл монгарфияда түркілердің рухани
құндылықтары мен дүниесіне талдау жасайды.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздік туын қолға алғаннан кейінгі
түркілердің көне діни дүниетанымы жөніндегі зерттеулер жаңа қарқынмен шыға
бастады, мұнда тың көзқарастар мен нәтижелі зерттеулер идеологиялық
бұғаудан босап, еркін дамуға түсті, сондықтан бұл кезеңдегі зерттеулерді
ерекше топтастырып жаңаша көзқарастағы зерттеулер кезеңі деп атауды жөн
көрдік. Қазақ халқының тарихын толық сипатын көрсететін және Қазақстан
Республикасының ғалымдарының ұжымдық шығармасы болған Қазақстан тарихынының
бірінші томы палеолит дәуірінен кейінгі орта ғасырға дейінгі аралықты
қамтиды. Мұнда көне түрік кезеңінің рухани өмірінің сипатын көптеген
деректер мен зерттеулердің негізінде жазылған болатын.
Осы кезеңде діни сенімдерге ең алғашықы тоқталған ғалым Ә.Т.Төлеубаев
болды. Ғалым өзінің Релекты доисламских верований в семейной обрядности
казахов монографиясында жазба деректер мен этнографиялық ізденістері
негізінде исламға дейінгі үйленудегі, ғұрыптық жерлеу мен еске алуға
байланысты сенімдер мен баланың туылуы мен тәрбиелеуіне байланысты
қазақтардың дәстүрлері қарастырады. Сонымен қатар бұл монографияда адамның
дәстүрлі-мифологиялық контекстінде киіз үйдің ұйымдастырылған кеңістікке
байланысты түсініктер мен дәстүрлер қаралған.
Марат Барманкуловтың Түрік әлемі (Тюркская вселенная) деп аталатын
еңбегінде, автор терең анализ жасау және қызықтыра алу формасымен оқырманға
қызықты фактілерді алға қояды. Бұл еңбек кең оқырман айналасына арналып
түркілерге байланысты көптеген түрлі дүниені ашуға жол бастайды. Мұнда
Шығыс Түркістандағы ерте орта ғасырда буддизм дінінің таралуы мен осы
арқылы Қытайға өтуі жөнінде деректер мен дәйектер айтылады.
А. Ш. Махаеваның Көне түріктердің рухани мәдениеті еңбегінде көне
түріктердің рухани мәдениеті атап айтқанда, жазуы, тілі, әдебиеті, діни
наным-сенімдері, сонымен бірге тарихи жағрафиялық түсініктері жайлы
баяндалады.
К. Аманжолов пен Қ. Рахметовтың Түркі халықтарының тарихы атты оқу
құралында ғұндардың, түркілердің, моңғолдардың этникалық құрамы, мекендеген
жерлері ұлттық даму кезеңдері, діни сенімдері, әскери демократиялық
ұйымдары, жаугершілік соғыстары және оның себептері, түркілер мен
моңғолдардың басқа мемлекеттермен (Қытай, Иран, Араб, Византия) қарым-
қатынастары, ислам дінінің таралуы, түркі халықтарының адамзат өркениетіне
қосқан үлесі жан жақты баяндалады.
Көне түрік дәуірінің рухани өмірін археологиялық зерттеулер мен
деректердің негізінде сипаттаған А.Досымбаева өзінің көлемді
монографияларында аталған кезеңдегі жерлеу дәстүрі мен ғұрыптық кешендерін
сипаттаумен қатар олардың әрбір элементтерінің семантикасын анықтауға және
түрлі зерттеулермен салыстыруға бағыт алған. Мұндай зерттеулер көне
түріктердің дүниетанымынан үлкен хабар береді. Сонымен қатар қазіргі кезде
көне түріктердің жазба деректерімен бірнеше жылдан бері өз зерттеулерін
жүргізіп Обьединенный каганат тюрков в 745-760 годах монографиясын
жарыққа шығарған С.Қаржаубай өз еңбегінде тасқа қашалып жазылған руникалық
жазбалардан түріктердің дүниетанымын да анықтауға тырысады.
Көне түріктердің дүниетанымы, идеологиясы және діні мәселесін сонымен
қатар, шет елдік зерттеушілердің мақалары мен еңбектерінен де қарастыруға
болады. Бүгінгі таңда татар ғалымдары тәңіршілдік дінінің мәнін қарастыруды
өзекті мәселелердің бірі ретінде қабылдап отыр. Әсіресе, Р.Н.Безертиновтың
бірнеше монографияларында бұл мәселе көтеріліп тарихи тұрғыдан талдау
жасалған. Ғалым діни идиялогияның мәнісін саяси өзгерістерді жасаушы
ретінде көрсетіп, тәңіршілдіктің ұлы дала территориясындағы мемлекеттердің
дамуына әсері жөні де баяндайды. Сонымен қатар, ғалымның Тэнгрианство –
религия тюрков и монголов монографиясында тәңіршілдік дінінің сипатына
және көшпелі өмірдегі орнына талдау жасалынады.
Түркияның зерттеушісі Құтлыай Эрдогананың Тәңіршілік – ежелгі түрік
діні еңбегінде тәңіршілдік дінінің бағыттарын және сипатын байқатады. Көне
түіктердің киелі және қасиетті деп тапқан дүниелеріне талдау жасайды.
Ал осы елдің ғалымы, тарих ғылымдарының докторы, профессор Гамирзан
Давлетшиннің Ежелгі түркілердегі жануарлар культі мақаласында толық түрде
көне түріктердің діни сенімдеріндегі тотемдік түсініктерге тоқталады. Ғалым
өз мақаласында түркі халықтарының фольклоры мен жазба деректер негізінде
көне түріктердің аңдық культін сипаттап, баяндайды.
Ал Қазақстанға жақын шет ел болып есептелетін Қырғызстанның
зерттеушілері де көне түрік дүниетанымы мен діні мәселелерін өзектендіріп
отыр. Мәселен Мельс Мураталиевтің Теңгірілік – дін немесе дүниетаным,
Т.Егембердиевтің Теңгіріліктегі метафизика және тағы басқа ғалымдар көне
түрік діни түсініктері мәселесін философиялық тұрғыда зерттеуге бағыт алған
болатын. Шынында да дүниетаным мәселесін қарастыруда философиямен жанаспай
кетуге болмайды. Бұл ғалымдар өзінің мақаларында теңгірілік бүгінгі түркі
халықтарының да дүниетанымының сипатын анықтайтын жүие ретінде көрсетіледі.
Деректері. Көне түрік дүниетанымы, идеологиясы және діні тақырыбын
зерттеу барысында дерек көздері үш топтастықпен қарастырылды. Ең алдымен
жазба деректерге тоқталсақ, жұмыстың зерттелу барысында көне түрік
кезеңінен хабар беретін жазба деректерінің қатарында ең алдымен Орхон-
Енесей руналық деректерін атап өту қажет. Орхон-Енесей ескерткіштері
мәтінінің қатарларынан көне түрік дәуірінің саяси даму жағдайынан ғана
хабар болып қоймай сонымен қатар дүниетанымдық идеологиялық және діни
сенімдерінен, түсініктерінен орасан зор көлемді матералдар береді. Жалпы
Орхон Енесей жазба деректері жөнінде бірнеше монографиялар, еңбектер мен
зерттеу мақалалар жарық көрген. Алайда мұнда жазба деректерінің өзінің түп
нұсқасын бізге Е. Е: Малов өз еңбектерінінде жеткізген болатын. Алайда
Орталық Азияның далаларында әлі де зерттелу үстіндегі жазба
ескерткіштерінде ескеру керек. С. Қаржаубай өзінің еңбектеірнде соңғы
зерттеулердегі руналық жазбаларда анықталған дүнелер сипаталады, сонымен
қатар бұл еңбекте де аталған руналық жазбалардың түп нұсқасы көрсетілген.
Көне түріктердің діні жөнінде бізге жеткен Қытай деректері Вейшу және
Суйшу атты шежірелерде жазылған. Алайда мұндағы мәліметтер мейлінше
қарама-қайшы және тым шолақ болғандықтан түсіну қиын. Сонымен қатар көне
түрік тайпаларының аңыздары, ерте тарихы жөнінде ресми жазбалар мен
құжаттардың мәтініне негізделген Чжоу шу Қытай дерегі зерттеушілер үшін
маңызды орынды алады.
Келесі дерек көзіне тоқталатын болсақ нақты деректермен толастаған
археологиялық дерек көздерін атап өту қажет. Қаладағы ғұрыптық құрылымдар,
ғұрыптық кешендер мен жерлеу орындары көне түріктердің дүниетанымы мен діни
сенімдері, түсініктерінен хабар береді. Аталған археологиялық
ескерткіштердің семантикасын ашып өз пікірлерін айтып кеткен
зерттеушілердің еңбектері бұл орайда маңызды болып табылады. Жалпы бұл
тақырыптағы археологиялық зерттеулер мен деректерді А. Досымьаева, Д. Ф.
Винник, К. М. Байпаков, В. Л. Ворониннің еңбектерінен байқауға болады.
Сонымен қатар көне түріктердің діні, дүиетанымы және идеологиясы
тақырыбындағы зерттеуде этнографиялық деректердің де маңызы аса зор. Бұл
ауыз әдебиетінен көрініс тапқан өлеңдер, ертегілер, аңыздар, мақал-
мәтелдер, әңгімелер мен ырым-тыймдар болып есептеледі. Сонымен бірге Ш. Ш.
Уәлиханов, Ә. Т. Төлеубаев және тағы басқа зерттеушілердің еңбектеріндегі
этнографиялық ақпараттық матералдар да үлкен деректік рөлді атқарады. Жалпы
тақырыпты зерттеу барысында этнографиялық зерттеулерді жоғары деңгейде
жүргізу басты мәселе ретінде қарылып отыр. Сонымен көне түріктердің діни,
дүниетанымы және идеологиясы тақырыбының зерттелуі барысында жазба,
археологиялық және этнографиялық деректер мен зерттеулер қарастырылады.
Және бұл дерек көздерінің топтастығы ғылыми жұмыстың жан жақты зерттелуіне
негіз болатына сенім артуға болады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Көне түріктердің дүниетанымы,
идеологиясы және дінін жазба, археологиялық және этнографиялық деректер мен
зерттеулер арқылы жоғары ғылыми дәрежеде қарастыру жұмыстың басты мақсаты
болып табылады. Аталған мақсатқа орай төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- көне түркілердің дүниетанымы мәселесін түріктердің аңыздары мен
мифологиясының негізінде қарастыру;
- көне түріктердің дүниетанымы космогониясының негізгі ұстанымдарын
анықтау;
- көне түріктердің идеялық түсініктерінің сипатын анықтау;
- көне түріктердегі Тәңіршілдік дінің түсініктерін талдау;
- көне түріктердегі жануарлар культінің сипатын қарастыру;
- көне түрік жерлерінде хрестиандық бағыттардың таралу сипатын
анықтау;
- көне түрік жерлеріндегі буддизм дінің таралу сипатын көрсету;
- көне түріктердің діни сенімдеріндегі зоорастризм элементтерін
анықтау;
- көне түрік сенімдері мен дүниетанымындағы ерекшеліктерді анықтау;
Жұмыстың теориялық және методологиялық негізері. Бұл зерттеу жұмысы
жаңа мыңжылдықтың табалдырығында, рухани құндылықтарымыздың қайта қаралу
кезеңінде, гуманитарлық ілімдер жүйесіндегі талаптан туындайды. Біріншіден,
бұл зерттеу түркілердің діни тарихының дүниетанымдық негіздемелерін
анықтауда өз көмегін тигізеді сенеміз. Екіншіден, түркілердің діни
тарихының, дүниетанымдық түсінігінің бүгінге дейінгі сақталуы табиғи да
обьективті заңдылық деп түйіндеуге болады. Осы тұрғыдан алғанда дін мен
дүниетаным тарихының, логикалық және тарихилықтың абстрактілік пен
нақтылқтың ұштасу принціпі, уақиғалардың даму ерекшеліктерін, оны
қабылдаған түрік тайпаларының әлеуметтік-саяси жағдайларын обьективті
тұрғыдан зерттеу жолында жасаған қадамдардың бірі деп есептейміз. Еліміздің
зерттеушілерімен қатар алыс жақын шетелдердің, атап айтқанда, батыс және
мұсылман елдерінің оқымыстыларының пікірлері мен ғылыми тұжырымдары да
зерттеудің методологиялық негізін құрайды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеудің алдына қойған мақсаттары мен міндеттеріне
жету мақсатында жұмыстың төмендегідей құрылыммен жүйелеу жөн көрілген
болатын. Жұмыс кіріспеден, алты тармақшаға бөлінген екі негізгі
тараулардан, яғни, бірінші тарау Көне түріктердің дүниетанымы және
идеологиясы, мұнда Көне түріктердің аңыздары мен мифологиясы; Көне
түріктердің космологиялық түсініктері мен идеялары; Көне түріктердің саяси
идеологиясы тармақшалары қарастырылады. Екінші тарау, Көне түріктердің діні
деп аталып, мұнда Көне түріктердегі Тәңіршілдік діні; Көне түріктердегі
аңдық культ; Көне түріктердің территориясындағы өзге діндердің таралуы
тармақшалармен қарастырылған. Сонымен қатар жұмыстың нәтижесін көрсететін
қорытындыдан құралған.
Алынатын ғылыми нәтижелері. Көне түріктердің дүниетанымы, идеологиясы
және діні тақырыбының зерттелуі барысында алынатын ғылыми нәтижелер
төмендегідей сипатта болмақ:
- жазба, археологиялық және этнологиялық деректер мен зерттеулердің
негізінде көне түріктердің діни дүниетанымының ерекшеліктерін
анықтау;
- көне түрік діні, дүниетанымы және идеологиясының әлемдік мәдениет
пен өркениеттің дамуындағы орнын көрсету;
- көне түрік дүниетанымы мен діни дәстүрлерінің бүгінгі дәстүрлі
қоғамдағы сақталуының мәнісін қарастыру;
- көне түрік дінің монотеистік немесе политейістік бағыттағы
сипатын көрсету;
- көне түрік діні мен дүниетанымыныдағы зороастризм элементтерін
анықтау;
Жұмыстың хронологиялық және географиялық шеңбері. Көне түріктер дәуірі
немесе көне түріктер заманы деген ұғым тарихи археологиялық әдебиеттерде
екі түрлі мағынада қолданылады. Яғни көне түрік мемлекеттері заманын
көрсетеді (тар мағынада). Ал енді тарихи этно-мәдени даму үрдісін білдіру
үшін кең мағынада қолданғанда V-Х ғасырлар аралығындағы мезгілді көрсетеді
45, 4 б Тарихи хрононологиялық жағынан алғанда бұл кезең ұлан байтақ
территорияны мекендеген әртүрлі тайпалардың барлығына түсінікті ортақ
тілдің, өзара жақын әдет ғұрыптың, қоғамдық қарым-қатынастың қалыптасуымен
сипатталады.
Көне түріктер дәуірінде тек ғана ашина түріктердің (тугю) құдіретті
қағанаттары ғана емес, сонымен бірге ұйғырлардың және енесейлік
қырғыздардың мемлекеттері де өмір сүрді. Қазіргі Тыва, Монғолия, Хакасия,
Оңтүстік Алтай, Қазақстан және Орта Азия территориясында жүргізілген
археологиялық зерттеулер көне түріктер мемлекетінің құрамы ірі, әрі тұрақты
этникалық топтардан тұрғандығын және жүздеген жылдар өмір сүргендігін
көрсетіп отыр. Тарихи археологиялық мәліметтерге сүйене отырып зерттеушілер
көне түріктер дәуірінің негізгі этно мәдени аймақтарын былайша айқындайды:
1. Орталық және Орта Азия түрік қағанаттары құрамына енген
тайпалардың аймағы (Монғолия, Тыва, Шығыс Түркістан, Қазақстан
және Орта Азияның біраз жерлері)
2. Көне қырғыздардың – Хясагтардың мемлекеті құрамындағы тайпалар
аймағы (Минусинск ойпаты, ал 840 жылдан Х ғасырға дейін
Монғолия, Тыва Алтай жері)
3. Курынан бірлестігіне кірген тайпалар аймағы (Байкал маңы)45,5б
Көне түріктер заманындағы тайпалар бір-бірінен кең экономикалық және
мәдени байланыста болды. Шығысында Қытайдан, батысында Византияға дейінгі
аса ауқымды аймақты алып жатқан бұл тайпалар Батыс пен Шығыс арасында
жалғастырушы дәнекер рөлін атқара жүріп көне түріктер тамыры терең, айшықты
дәстүр-салты бар өзгеше дала мәдениетінің негізін салып қоғамдық-әлеуметтік
институттардың күрделі түрін игере білді және көрші елдердің идеологиясына
қарсы қоятын мұқият әзірленген дүниетанымы да болды.
І тарау Көне түріктердің дүниетанымы және идеологиясы
1.1. Көне түріктердің дүниетанымының ғылыми мәселелері
Бірінші және екінші Түрік қағанаттарының тонаушылық сипаттағы
жорықтарына қармастан, бұл тарихи оқиғалардың ұтымды жақтары да болды, яғни
Орталық Азияның кең территориясында, яғни Маньчжуриядан Каспи теңізіне
дейінгі аралықта түрік консолидациясына енген болатын және бұл көптеген
түрік ұлттарының құрылуына алып келді. Қағанаттың күшті әскери ұйымдасуы
Орталық және Орта Азия халқына байланысты Қытай мен Иранның агрессия лық
қатынасына қарсы тұратын дүние (мемлекет) құрылды. Түрік қағанатының
тайпаларды біріктіріп ұлы державалардың қыспағына төтеп бере алатын саяси
жүйені ұйымдастыруда сөзсіз халықтарды топтастыратын және бір бағытқа
бұратын дүниетанымы мен идеологиясының да күшті болуы қажет болатын.
Сондықтан түрік мемлекетінің басшылары жай халыққа жағымды, ұнамды және
барлығына бірдей түсінікті дүниетанымды құрады. Жалпы дүниетаным мен дін
мәселелерін қарастыру күрделі болғандықтан мұнда дүниетаным ұғымының
түсінігіне ең алдымен тоқталу керек.
Түрік мәдениеті жалпы адамзат мәдениетінің бір бөлігі болып табылады
және түрлі тарихи дәуірлерде әлемдік өркениеттің тағдырына үлкен әсер еткен
болатын. Сегіз мыңжылдан аса уақыттың барысында түрік мәдениеті тірі
организім секілді туылу, гүлдену және құлдырау кезеңдерін басынан
кешірді, алайда өзіндік сипаты мен спицификасын сақтап қалып түрлі ұлттық
мәдениеттерде ерекше орынды иеленеді. 51, 12 б
Тарихи жағынан түрік халықтары бір организм секілді дамыды. Генетикалық
жағынан түрік тілдес халықтардың әрбірі өзіндік ерекшеліктерді және
сиецификаны иеленді, ал бірге олар жетілген мәдени массивті, суперэтносты
құрды, бұл барлық уақытта адамзат өркениетінің құлдырауы мен дамуында
маңызды рөлді ойнады. Жалпы түрік мәдениетінің бірнеше кезеңдермен
қарастыруға болады. Алайда бұл зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері тек
VI – VIII ғасырлармен ғана, яғни түрік қағанатының мәдениеті,
дүниетанымымен дініне тиісті болғандықтан, біз тек осы уақытқа тиісті және
байланысы бар дүниелік мәселелерді қарастыралық.
Ал түрік мәдениетінің ареалын айтқан кезде бұл түсініктің ішіне түрік
тілдес халықтардың мәдениеті енеді, бүгінгі күнде ол 300 млн. Адамнан аса
саны бар, Орталық және Алдыңғы Азияның кең байтақ территориясын иеленетін,
30 дан аса ұлт пен халықтарды атауға болады. Ежелгі уақытта түрік халықтары
Оңтүстік Шығыс Еуропа далаларынан Қытайға дейінгі, Сібірден Гималай мен
Гиндукушқа дейінгі территорияны мекен етті. Бұл Қара және Каспи
теңіздерінен Байкал мен Хинган тауларына дейінгі кең байтақ терртория Қара
теңіз маңы мен Қазақстан далаларымен, Орта Азияның құм-шөлдерімен, Амудария
мен Сырдария, Алтай мен Оңтүстік Сібір оазистерімен, Тәңір-тау (Тянь-Шань
тауларымен) мен Памир таулы масивтерімен, Шығыс Түркістанның далалары,
шөлдері жіне оазистерімен берілген географиялық сипатты алып жатыр.8, 6 б
Орталық немесе үндіарилік мәдениеттің негізінде бірегей промәдениет
жатуы мүнкін, ал бүгінде жиі ежелгі арилердің мәдениеті деп аталып жүр, ол
әртүрлі тарихи күштердің нәтижесінде үш бұтаққа: ежелгі түрік, ежелгі иран,
және ежелгі үнділік болып бөлінген болатын.
Бай табиғат пен түрлі климаттың жағдайлары ежелгі түріктерге бай
мәдениетті құруға мүнкіндік берді, оның негізінде үштік: чарвучилик
(номадтік мәдениет); бостанлик (оазистік мәдениет); яйлик (аралас
малшаруашылық және жеригерушілік мәдениеттері) жатқан.
Түрік мәдениетінің ашықтығы оның көрші мәдениетерімен терең
байланыстылығынан байқалады. Егер үнді және иран мәдениеттерімен оның
тарихи тамыр байланыстырса, яғни арилік промәдениет сипатында байқалса, ал
Қытай және Қиыр Шығыс мәдениеті мен Жерортатеңізі мәдениеттері арасында
байланыстырушы бөлік ретінде, ал жалпы адамзат ежелгі мәдениетінің
консолидацияланған ядросын айналған болатын. Орталық Азия керуен жолдары,
Ұлы Жібек жолы, Жылқы жолы (Алтын жол), Ладак жолы, Нефриттік жол,
Меридианальді жол тек бай матералдық мәдениетті сауда арқылы қамтамасыз
етіп қойған жоқ, сонымен бірге идеалар алмасып, адамзаттың бірегей рухани
мәдениетін құрады.
Көне түрік мәдениетінің ең маңызды құруларының бірі бұл дін болатын,
мұнда діни идеалардың жалпы спекторы бар. Өкінішке орай бұл сферада да
көптеген жалған стериотиптер болған және бұл қарзірде жоғалған жоқ. Ең
басты мұндай стееотиптерің бірі бұл дін философиясындағы, дінтанудағы,
мәдениеттанудағы ежелгі түрік дініне шаманизм деп қарау 8, 9 б болып
табылады. Осындай дінтануда шаманизмнің өзіндік белгілеуі де, анықтамасы да
жоқ. Көптеген көзқарастар бойынша шаманизм адамды анимистикалық тұрғыдан
қарастыратын ең ерте діннің формасы ретінде қарастырады, анықтайды. Екінші
бір көзқарастар топтастығы шаманизмді ешқандай діннің бір формасына
жатқызбайды және ол барлық діни жүйенің құрылымдық элементі ретінде қарап
анықтауды ұсынады. Екі жағдайда да негізгі фигура шаман, ол рухтармен және
данмен тіл табыса алады, өзге әлемдерде жүреді, өлілерді тірілтеді және
тағы басқа. Бұл тәнге орай адам рухтар мен жандарды иеленіп, басқара алу
күші беріліп тұр. Сонымен қатар шаман жай адам бола алмайды, шаманның
негізгі сипатында тек психикалық анамалиялық адам бола алады және шамандық
ұрпақтан ұрпаққа беріледі. Ежелгі түріктерде шаманизмнің негізгі белгілері
боладыдеген тұжырымның негізі орыс және еуропалық зерттеушілердің Патшалық
Ресейдің Сібір коллониалауы негізіндегі оңтүстік Сібір түрік халықтарының
осындай діни формалардың (алайда жүйе ретінде қарастырылған емес)
анықтауынан орнықты.
Екінші бір стереотип ретінде бұл Өркениетті Еуропаның варворлардың
алдындағы жоғарлығы мен менмендік қарым-қатынасы пұтқа табынушылық
түсінігін алып шықты, ол христиандықтың діни формалар алдындағы, яғни Орта
Азия территориясында да өмір сүретін дін алдында жоғарлығын көрсетуді алға
қойды. Пұтқа табынушылық ретінде жалпылама барлық өзге діндер саналған
болатын, бұл қазір де осылай саналады, алайда оларды терең зерттеу арқылы
дифференсациялауға болады 8, 9 б. Ең алдымен бұл территорияда ламайзм
байқалды, мұнда оны буддизм мен жергілікті сенімдердің (түрік-тибет-монғол)
синтезі ретінде анықтау керек. Егер шаманизмді діни форма ретінде
қарастыратын болсақ, онда ол түрік-монғол және тұнғұс-маньчжур діни
мәдениетіндегі синтезі ретінде қарауға болады.
Сондықтан түрік діни дәстүрі жөнінде ерекше айту керек, оның тамыры
ежелгі, көне дәуірлерге барады және мұнда орыс және еуропа зерттеушілері
қытай деректеріне сүйенеді, ал олар көне түрік дінін келесі бір пұтқа
табынушылық - Аспан, Күн, Ай мен жұлдыздарға, табиғи құбылыстар бейнелері,
анимистикалық түсініктеріне және тағы басқаға табыну ретінде сипатайды.
Сонымен бірге көне түріктерде болған бай діни идеялар мен діни тәжірбиелер,
терең діни философиядан тек кішкентай бөлігін жалпыдан алғандай болады.
Мұнда керексіз қорытынды жасаудың біздің пікірімізше бірнеше себептері
болды. Біріншіден – бұл қазіргі ғылымның көне түріктердің мифологиялық дәне
діни қабылдауының мәдениетін және әлем мен адамның түсінілу дегейімен
түсінбеу немесе орынды бағаламау болыт табылады. Қазіргі ғылым өзінің
жеткен жетістігінің жоғарлығынан, өкінішке орай өткен шаққа примитивизм
реті қарайды. Өткен шақтағы жануарлардың домистикациясы мен қазіргі
жануарларды (адамдарды) клондауды қалайша бірге маңыздылығын бағалауға
болады. Ғылымның силбизімі (жиі саяси және идиологиялық мәтінде келіп)
өткен шаққа байланысты шындықты обьективті ашуына кедергі жасайды.8, 10 б
Екіншіден, ежелгі түрік мәдениетінің зерттелуі коллонизация дәуірімен
ткра келді, осы кезде еуропалық ғылым (сонымен қатар орыс ғылымы да) саяси
және мәдени шовинизммен сусындаған болатын. Мәселен алатын болсақ қазіргі
заман адам санасында үнемі ретранстецияланатын (сырттан әсер ететін)
еуропалық емес (орыстық емес) мәдениеттің барлығы ашылған, зерттелген
болып табылады. Бұл ашылған деген символдың астында не жатыр, бұл саяси
мәнге ие болса керек, мұнда ешқандай мәдени және ғылыми мән жоқ.
Бұл символдың келесі бір мәтіні адамға тек еуропалық мәдениеттің
өмірімен шектеп әсер ету болып табылады, бұл түсініксіз және қызықты
түсінік болғанына қарамастан, ол өмір сүреді және бүгінде қолданыста.
Жалпы қарама-қайшылығына қарамастан бұл символ түсінігімен қазіргі уақытағы
ментальді факті болып қалған. Стериотиптің екінші мәтіні бойынша тек
еуропалық (орыс) мәдениеті жоғары мәдениет деп саналып, ал қалған
туземді (өзге) мәдениеттер, варворлық деп саналуында болып табылады.
Үшінші мәтіні осындай болғандықтан олар түземдіктерді (өзгелерді)
мәдинеттендіру керек, оларды жоғары мәдинеиет болып табылатын еуропалық
мәдениетке тарту керк. Бұл унификация арқылы, яғни тұрмыстық
мәдениеттерді, жою арқылы әлемдік мәденеитті манипуляциялау мүнкіндігін
береді.
Коллониалды жүйенің құлауы Кеңес одағының таралуы, этникалық
мәдениеттердің сақталуы мен өзін-өзі сақтауы тенденциясының жалғасуы –
біздің пікірімізше адамзат қауымдастығының дамуында қажетті тарихи,
обьективті сәт болып табылады. Өзіндік тұрмыстық этникалық мәдениеттердің
сақталуынсыз адамзат өркениеті бірегейлік пен сұр болашақ күтіп тұр.
Сондықтан түркі тілдес халықтардың мәденеитінің қайта өрлеуі, ақ және қара
дақтардың тарихта ашылуы – бұл қазіргі заманның обьективті тарихи- мәдени,
рухани процесі болып табылады.
Үшіншіден, өзге немесе бөтен мәдениеттің зерттелуі алғашқы және
сыртқы тұрмыстан танысу сипатын иеленеді және бұл тек экзотиканың дәмін
тату ғана. Шынында да біз зерттеушілердің ғылыми обьективтілікті сақтап
отырып, өзіндік тұрмыстық мәдениеттің барлық байлығы мен маңыздылығын
ашуға ұмтылғандығы жөнінде көп мысалдар білеміз, алайда олар осы
мәдениеттің дамуына әсер еткен жоқ. Бірақ сыртан мәдениетті зерттеу,
өзінің мәдени дәстүрлерді түсіну штамптарын өзге мәдениеттерді зерттеуге
қолдану, мәдени қандай да бір феноминдерді дұрыс емес талдауға әкеледі.
Қазіргі зерттеушілер, көне түрік мәдениетінің архетипикасын алып
жүргізушілер, қазіргі түрік менталитетімен көне түрік дүниетанымы мен көне
түрік дінінің шынайы түсінігін қайта қалпына келтіруді алға қоюда.
Әсіресе тәңіршілдік көне түрік мәдениетінің феномині ретінде бүгінгі
күні дәл осы түрік менталитенінің зерттеушілерінің обьектісіне айналып
отыр. Осы қатарлардан тек Олжас Сүлейменов, Сәбитқазы Ақатай, Нұрлан
Оспанұлы (Қазақстан), Мұрат Аджи (Ресей), Б. Р. Каримов (Өзбекстан), Чагон
Омаралиев (Қырғызстан), Р. Н. Безертинов (Татарстан) және көптеген
басқаларда өзінің ғылыми зерттеулерінде, ізденістерінде тәңіршілдіктің жаңа
аспектілерін біздің алдымызға ашып жатыр. Бұл мәселенің шешілуінің
күрделілігі зерттеулердің өзара байланысты әрі бекітілген методологиялық
әдістері мен тәсілдері: интерпритация , бұл мағынада феноменнің өзін
түсіну, түсіндіру және сипаттау; репродукция – бейнелеу, қайта өрлету,
санада жаңарту, санадағы археотиптерді заттандыру; реконструкция -
өткеннің шытайлылығы мен бүгінгі шынайлылықты қайта құру, конструкциялаумен
байланысты 8, 14 б болып отыр.
Мәселелердің зерттелуі түрлі бағытта жүріп атыр, Тәңіршілдік көптүрлі
діни идеялар ретінде қарастырылады және өзіне төмендегілерді енгізіп отыр:
- Монотеизм идеясы, мұнда Тәңір бір құдай ретінде қаралады;
- Аспанға және табиғи құбылыстарға табыну табиғи жаратылыстық дін
ретінде қарастырылады;
- Тәңірдің трансцендентальдік идеясы, тұлғасыздығы мен жалпы бастау
және тұлғасыз жалпы енуші күш ретінде қарастырылуы;
- Ашық дүниетаным идеясы, тұрмыстың антропоәлеуметтік үзілістің
жүзеге асырылуы ретінде;
Түрік дүниетанымы метофизикалық сана мен танымның нәтижесі болып
табылады, ол зінде тек түрік халықтық фальсафаны ғана иеленбейді, мұнда
танымдық тәжірбие мен стратегиясы, космос пен адамды тануға бағытталған
дәстүр мен салттармен байланысқан және діни идеялар болып табылады. Түрлі
дәуірдегі қалыптасуда түрік діни рухани мәдениеті түрлі формаларды иеленді.
Діни идеялардың барлық трансформациясынан кейін Тәңір идеясы келді, бұл
идея тұлғасыз транстецендентальді және белгіленбеген, бір құдайлық (алайда
семиттік діни дәстүрдегі бір құдай емес) идея ретінде анықталады. 46, 11
б
Тәңіршілдіктің өзі ашық дүниетаным ретінде шыға бастайды, мұнда бұл
монотейсттік сипаттағы промета – дін сипатында байқалады, ол құдай ғана
сенімге бағытталып қоймай сонымен қатар өмір, өмірлік күшке (бұл да
Тәңірдің энтелехиясы болып келді) бағытталған болатын. Сондықтан түріктер
табиғи түрде Ахура Мазда секліді құдайлық бастауы бар зорастризімді
қабылдаған болатын және үндістан діни дәстүрін құдайлық космосы және
Брахмандармен, пайда болатын құдайлармен, манихейістік пен буддистік және
олардың құдайлық моральдік бастауларымен, осылайша христиандық пен ислам
монотейзмдерімен бірге қабылдаған болатын. Діни идеялар бірлескен түрде
тәңіршілдікті дүинетаным ретінде қарастыру арқылы бұл дүниетанымның бірнеше
сипатын байқату керек, бұлар түрік рухани мәдениетінің құрамдас негізі
болады.
- Тәңірге құдай ретінде қарау (Аллаһ, Құдай), бүкіл дүниенің
жаратушысы ғана емес, ол әлемнен тыс және немесе оның ішінде
орналаспаған, ол барлық дүниеда бар сонымен қатар адамдарда
да, оның рухынада да және өмірдің бастамасы ретінде
қарастырылатын, адамның рухани әлемінде болады.
- Табиғатқа бүкіл өмірдің негізі, көзі ретінде табыну, Адам –
Дүние (қайнары) ретінде бірегейленіп Тәңірмен үйлеседі.
- Өмірлік күшке сенім – құдіреттілік, жалпы Адам-Дүние сонымен
қатар адамның өзіндегі белсенді бастауы ретінде қарау.
- Ақсақалдар, үлкендер және ата-ананы ұлықтау, бабалардың
күльті бірлесіп рухани-діни заттылықты құрады, бұл сипаттын
ұрпақтар жалғасымдылығынан, рухани құндылықтар, рудың
бөлінбес трансляциясынан байқауға болады.
- Тұлғааралық қарым-қатынас, байланыс, адамдар арасындағы
байланыстар, олардың рулық, этникалық және жалпы адамзаттық
жалпылығының негізі.
- Мәдениет дәстүрлері, салт-сана, түсініктер, дәстүрлердің
сақталып жүргізілуі, жалпылықтың сақталуының тәртібі ретінде.
- Іс-әрекеттердегі белгілі тәртіптің иерархия және әдептіліктің
жүргізілуі бұл дәстүрдің сақталу жағдай ретінде байқалады.
Тәңіршілдікті ашық дүниетаным ретінде жақсы түсіну үшін, ең алдымен
Тәңір сөзінің өзіне және оның этимологиясына назар аударалық. Тәңір
сөзі көне түрік жазба деректерінде және Махмұд Қашқаридің Диуани лұғат ат-
түрік еңбегінде Тәңри сөзімен жазылады. Түрлі мәдени дәстүрлерде өзінің
негізгі мәнісі мен мағынасын сақтай отырып, ол оқылуда және жазылуда түрлі
болып келеді: алтайлықтарда Теңрі, якуттарда Т,ңра, моңғолдарда
Теңер, буряттарда Тәери. Кейбір қазіргі түрік тілдес халықтарда
(сонымен қатар қазақтарда) бұл сөз Тәңір деп жазылады және оқылады.
Тәңір сөзінің өзі прототүрік сөзі, ол кейінірек ғұн тіліне өткен болатын.
Ол екі түбірден тұрады Тәң және рі бірінші түбір Аспан, ал екіншісі –
Адам сөздерімен түсіндіріледі 45, 36 б.
Таң сөзі ғұн және көне түрік тілдерінде таң шапағатын, күншығысты
түсіндіретін, ол барлығына сәулесін беретін, барлығын оятатын және өмір
сүруді бастайтын, барлығының негізі болып табылады. Ал кейінгі көне
түрік тілінде Тәң - бірдей, сол секілді түсініктерін береді. Ал ри -
прототүрік және ғұн тілдерінде адам түсінігін береді. Ал қазіргі түрік
тілдерінде ер (ір) сөзі еркек түсінігін береді. Сондықтан
герменевтикалық дискус бізге Теңгірі сөзінен бірнеше нұсқадағы түсініктерді
бере алады.
Біріншіден, Тәңір барлығының алғашқы бастамасы, алайда бұл аспан
адамның алғашқы бастамасы. Адам-Аспан немесе Аспан адамы – Барлығының
бастамасы. Екіншіден, барлығына өмір беретін алғашқы бастама – бұл өмірлік
бастама, бұл өмірдің өзі. Осылайша Теңгірі түсінігі бұл тек жай ғана Аспан
емес, бұл жай Аспан Құдай ғана емес және жай жасаушы – Құдай ғана емес.
Прототүрік тілінде тәң табиғи аспанды түсіндірмейді, бұл Барлығын
қамтитын – алғашқы бастама. Шынында да ежелгі пантейзм немес пантейзм
жөнінде адамның ойлауы мен қабылдауындағы атрибутивті әдісі ретінде,
әрекетттерді түсіну формасы ретінде айтуға болады. Алайда бұл кезде Тәңірі
жөнінде біз – барлығы дегенімізде пантейзм шеңберімен шектелмейміз 51,
68 б.
Тәңір бұл Бастама бұл эзотериттік Ол, бұл қол жетпейтін және
түсінбейтін Абсолютті Шындық екені жақын келеді. Абсолютті рух, ол жай
рационалдық белгілеуге жатпайды. Ал адаммен бірігуде оны адам қабылдау
арқылы және адами тәңіршілдік контекстінде ашық адам дүниетанымы сыртқы
және өзіне қарай бағытталған және дүниетанымының сыртқы және ішкі әлем
қарым-қатынасына бағытталған өмірге негізделуі.
Бұл жақын түрде көне түріктік жазба ескерткіштерінде байқалады. Егер
сыншыл тұрғыдан Тәңір сөзін аударуға және оның мағынасы мен мәнісін ашуға
баратын болсақ, онда біз дәл осындай герменевтикалық интерпритацияны
аламыз, бұл айтыоғаннан ақ дәлелденеді және бұл түсіндірме қазіргі
түріктану мен дінтанудан ерекшеленеді.
Мұндай интерпритацияны Көк сөзін аударуда да М. Қашғари ұсынады. Бұл
сөздің этимологиясы былайша беріледі:
- Көк: көк аспан. Мақалда былай деп келеді!: Көкке түкірсе,
жүзге (бетке) түсер. Бұл мақал басқаға жамандық істесең,
өзіңе қайтады деген мағынаны береді. Мұнда Қашқари
түріктердің Көк сөзін парсы сөзі – аспанмен түсіндіреді.
- Көк: рең, түс. Көк түс. Көк тон. Сондықтан аспан түсті
нәрсенің барлығына осы сөз қолданылады.
- Көк: көк. Кент қөқі – кент көгі; Қаланың көк баулары, көк
ағаштары.
- Көкжұк: қыстақтарда түркмендердің үлкен дәрежелі адамдарына
беретін аты. 29, 46 б
Осылайша Көк түрік сөзінің этимологиясы күрделі және бірегей емес.
Көк түсті білдіргенде де қолданылады. Қазіргі кезде түрік тілдерінде Көк
аспан деп атау қабылданған және бұл сөзде көгілдір аспанды түсіну және
аспан түстес барлық заттардың атауын белгілеу қаралған. Алайда ол сонымен
қатар атақты, қолжеткісіз, бастыны, яғни киелі, құдайлы мағынаны
береді. Қазіргі түрік тілдерінде өте жиі көке сөзі де қолданылады. Оны
қолдану арқылы махаббатты да, құрметті де және қадірлеуді де байқатуға
болады, өз көзінің алдарында және басқа да адамдардың алдарында жоғарлатуда
пайдаланыды.
Осы жерде айта кететін жайт жиі тарихи әдебиеттерде кездесетін көк
түрік сөзінің көгілдір түріктер (голубые тюрки) қате аударылуы болып
табылады. Бұл қателік кітаптан кітапқа көшіріліп және өзінің алғашқы
бастамасын көне түрік жазба есерткіштерін орыс зерттеушілерінің зерттеуінен
алады. Біз көк түрік дегенімізде атақты түріктер, Басты түріктер,
тіптен киелі түріктер немесе аспан түріктері деген түсініктер айтуымыз
керек.
Көк сөзінің, түсінігінің негізгі мағынасы – бұл Өмір Бастауы, осыдан
көк шықты түсінігі қалыптасқан. Мүнкін осыдан теңгіріліктің метофизикаға
жақын келмеуі мен түсіндірілетін болар, мұндағы Көк Тәңір Көгілдір
Аспан ретінде қарастырылады. Көк тәңір, Киелі Тәңір түсінігіне жақын
келеді немесе нақтырақ Тәңір - Өмір Бастауы деп көрсетуге болады, Тәңір
адамға беріолген Өмір мен Уақытын реттейді, ол өмірдің қайнар көзі мен
бастауы. Бұл жағдайда өмір Тәңірдің энтелехиясы ретінде шығады.
Ай астындағы әлем идеясы және көктің материя ретінде түсінілуі және
тіптен ретінде анықталуы Өмір Бастауы және Өмірлік материя әл-Фарабиде
және жоғарыда аталған тәңіршілдіктің натурфилософиясы, өте алғашқы
бастамасы жөніне сәйкес келеді. Аспан (осы жерде және кейініректе әл-
Фарабиде аспан Көк ретінде қаралады) Тәңірдің энтелехиясы, ол табиғаттың
жалпыланды (ай асты әлемі), адам мен табиғаттың әмбебап бірлігін жасайды,
олардың сәйкестенуі, адам мен Аспан сәкестенуі және соңында Тәңірдің өзімен
бірігуін қарастырады. Осы жерде әл-Фарабиді цитаталауға болады ... тек бес
материя, мұнда – жер, су, ауа, от және аспан бар. Аспан өз табиғатынан
қозғалыста болуына байланысты, қалған төрт материяны қозғалысқа әкеледі,
оларды араластырады және біріктіреді, егер аспан болмағанда, олар қозғалмас
еді және өзара бірікпес еді... аспан бесінші материя ретінде қаралуының
дәлелдемесі бойынша аспан суық немесе ыстық емес, ылғалды немесе құрғақ
емес, жеңіл немесе ауыр емес. Яғни оның табиғаты төрт материядан бөлек
болып табылады. Ғылымдардан ең байқалатын бөлінісі олардың аспан жөніндегі
ғылымның бөлінуіне, барлығы жөніндегі ғылым, бұл аспан астында орналасқан
жөніндегі және олардын тыс орналасқан жөніндегі ғылымдар. Бұл субстанцияның
аспанмен қамтылған массасы, яғни ай астындағы әлемде орналасқандардан, яғни
оттан, ауадан, судан және жерден құралған. Бұл субстанция әрқашан бірегей,
оның тек акциденциясы ғана өзгереді, олар төрт сападан тұрады олар: ыстық
және суық, ылғалды және құрғақ. Осы себептен ай астындағы әлемде орналасқан
субстанция, дамыған өзгертілген болып табылады. Аспан субстанциясы болса
өзгермейді, ол тек орнын ауыстырады, алайда көптеген формалар, түрлерген
емес көптеген фигураларға айналмайды. Осылайша оның массасынан тыс екені
дәледенді. Бұдан бөлектің барлығы не массаны не материяны не акциденцияны
иеленбейді, бірақ субстанция акциденциядан бөлектенген, бұл тек құдай, ол
құдайланған және барлық құдайлардан жоғары. 25, 3 б
Мұнда әл-Фараби оған тән мұсылмандық ортағасырда рационалды ғылымилық
пен Аспанды тек бес матеияның бірі ретінде ғана қарап қоймай сонымен қатар
жалғыз оның трансцендентальдігі және бұл трансцендентальділік тек қана
қамтып қоймай және табиғатты бойлайды (өмір секілді), осылайша көне
түріктік дәстүрдегі Тәңірге Өмір Бастауы, Табиғат Бастауы ретінде табынуды
көрсетеді. Осы кездегі әл-Фарабидің көзқарасы Аристотель көзқарасымен бөлек
кеткен болатын, бұл тікелей түрік философиялық дәстүрдің тәуелсіз екнін
дәледейді.
Көк сөзінің этимологиясына қайта келелік. Көк бұл тек қана Аспан
емес, ол өмірдің қайнар көзі, алғашқы бастау. Көк шықты, Қаланың көк
баулары, көк ағаштары - ең алғашқы көктің, өсімдіктің шығуы және қайта
қайта жаңаратын табиғат, Аспан - Өмір болып табылатын субстанциясы. Үнемі
өзін-өзі жаңартатын Өмір, табиғи универсум – Тәңірдің құдайлық энтелехиясы.
Тәңірді осылайша түсіну көне түрік жазба ескерткіштерін дұрыс аударуды және
түсінуде болып табылады.
Барлық жазба ескерткіштерде тек үш жағдайда ғана көк және Тәңір
сөздерінің бірге жазылуын байқауға болады. Ал қалған жағдайларда Тәңір
түсінігі тәуелсіз қолданылады, тіптен мағынаға орай ол Абсоют, Құдай,
барлығын Жаратушы түсінігінде пайда болады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz