КӨНЕ ДӘУІР МӘДЕНИЕТІ

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Ежелгі дәуір мәдениеті. Реферат.

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
1. КӨНЕ ДӘУІР МӘДЕНИЕТІ 4
2. ЕЖЕЛГІ ҚЫТАЙ МӘДЕНИЕТІ 5
3. ЕЖЕЛГІ ҮНДІ МӘДЕНИЕТІ 10
4. КӨНЕ ТҮРІК ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ОЙЛАР 14
ҚОРЫТЫНДЫ 15
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 16

КІРІСПЕ

Жалпы адамзат тарихында қола дәуірінен темір дәуіріне өту өндіргіш
құштердің ширақ дамуына ғана әкеліп сокхан жок, сонымен қатар рулық алғашқы
қауымдык қоғамның ыдырап, кұлдық қоғам орнауына, ой еңбегінің бөлінуіне,
адамның белсенді іс-әрекеті арқасында өзінін табиғат құдіреттері алдындағы
әлсіздігі мен бағыныштылығы сияқты құбылыстарды жоюда алғашқы қадам
жасауына, сол табиғат құбылыстары туралы білімнің қалыптасуына, осы негізде
абстракциялык ойлау қабылетінің өсуіне мүмкіндіктер туды. Сөйтіп, қоғамдық
жаңа жағдайларды түсіндіруге талпынған тың көзқарастар да қалыптаса
бастады.
Бұл көзқарас күйзеліске ұшыраған қияли заңдылықтарға сүйенген
мифологиялық дүниетаным мен жаңадан дүниеге келіп жатқан білім мен ойлау
қабілетінің арасындағы қайшылыктарды шешу негізінде дүниеге келді. Бірақ
мұндай көзқарас әлі де болса философия емес еді.
Себебі, дүниетанымдық кезқарастың философияға айналуы әлемнің
генетиқалық бастамасын айқындап, түпнегізін (субстанциясын) тауып және сол
түпнегіз ұғымын жалпы дүние-танымдық көзқарастың негізі етіп қабылдауымен
байланысты.
Осы тұрғыдан Шығыста да, Батыста да көптеген ойшылдар әр түрлі
талпыныстар жасап, алғашқы философиялық ой-пікірдің, ілімдердің қалыптасып
дамуына мүмкіндік туғызды.

1. КӨНЕ ДӘУІР МӘДЕНИЕТІ

Алғашқы философиялық ілімдердің деңгейі әржерде әр түрлі және олардың
ездеріне тән ерекшеліктері болды. Мысалы, Шығыс елдерінде (Ежелгі Қытай,
Үнді, Египет, Вавилон,т.б)қола дәуірінен темір дәуіріне өту ұзақ уақыт
алғандықтан, ескі дәуірге тән әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, рухани көзқарастар
жаңа дәуірде де көп езгеріссіз сақталып қалды. Осыған қоса, әр халыққа тән
психологиялық ерекшеліктерді ескерсек, Шығыс, Батыс философиясының кейбір
мәселелер төңірегіндегі көзқарастарының жақындығына қарамастан олардың
айырмашылықтары мен ерекшеліктерін түсініп, байыптауға болады. Айталык,
Ежелгі Шығыс философиясы Антика философиясындағыдай классиқалық деңгейге
көтеріле алмады. Себебі, Шығыста ежелгі өндірістік тәсілдің баяу
қалыптасуына философиялық ой-пікірдің сол кездегі ғылыми жетістіктермен
нашар байланыста болуы Шығыс философиясының діни-мифологиялық көзқарастан,
күнделікті әдептілік санадан толык арылуына мүмкіндік бермеді. Ал Антиқалық
(Батыс) философия болса өз кезеңіндегі ғылыми жетістіктерге сүйене, өзінің
логиқалық, категориялық аппараттарын жетілдіре отырып және өзінің
көзқарастық және рационалдық-жүйелілік жақтарын тығыз байланыстыра
қарастырып, классиқалық деңгейгедейін көтерілді.

2. ЕЖЕЛГІ ҚЫТАЙ МӘДЕНИЕТІ

Ежелгі Қытайдың қола дәуірінен темір дәуіріне өтуі ақшалық-тауарлық
қатынастардың қалыптасуына, ой және дене еңбектерінің бөлінуіне, әр түрлі
сатыдағы әлеуметтік топтардың және мемлекеттің пайда болуына әкеліп соқты.
Ежелгі Қытай мемлекеті — шын мәніндегі Шығыстық деспотия болатын.
Мемлекет басшысы — әрі монарх, әрі абыз және жалғыз ғанажер иесі болды.
Әртүрлі рангтағы аристократия мемлекеттік қызметте болды. Олардан кейін
әлеуметтік сатыда — ру басылары, от басылары тұрды. Ал құлдар болса, олар
жануарлар сияқты, әлеуметтік сатыдан тыс қалды.
Шын мәнінде, заң болған жоқ, сондықтан әлеуметтік сатыда жоғары
тұрғандардың өктемдігінен ешкім тыс қала алмады. Мемлекет басшысының (ван)
алдында барлық әлеуметтік топтар тең болды. Халық арасындағы қарым-қатынас
күрделі, шым-шытырық ритуалға негізделді. Бұл ритуал аспан қозғалысының
тұрақтылығына, жердегі құбылыстардың ретгілігіне (рет-ретімен болуына) және
халықтың әдет-ғұрыптарына негізделді.
Ритуалдар тірілердің өлгендерге, олардың рухына, табиғат құбылыстарына,
жерге және аспанға деген қарым-қатынас негізінде қалыптаскдн діни
көзқараспен тығыз байланыста болды.
Қытайлардың сол кездегі дүниетанымдық ой-пікірлері "Бес кітап" деп
аталатын кітаптарда шоғырланып, өздерін білімді санайтын әр адамның
көзқарастарын қалыптастыруда зор рөл атқарды.
Ежелгі Қытайда ғылымның да кейбір салалары пайда бола бастады. Мысалы:
математика, астрономия, медицина. Осы ғылымдар саласындағы жетістіктер
негізінде Ай мен Күннің тұтылу мезгілін анықтауға, астрономиялық құбылыстар
мен жердегі кұбылыстардың байланысын анықтап, күнтізбе (календарь), уақыт
есептеу, т.б. тәсілін ойлап табуға мүмкіндік
25 туды. Бірақ ғылым әлі де болса әлжуаз еді. Бұл жағдай фило-софиялық
ілімдердің деңгейіне әсер етпей қойған жоқ.
Біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырдың аяғында пайда болған Ежелгі
Кытай философиясы кейінірек негізгі алты философиялық бағыттағы мектептерге
бөлінді. Олар: конфуцийшылдық, мойзм, заң мектебі (легистер), даоизм,
тұрпайы философия (натурфилософия) және Атаулар мектебі. Біз бұл аталған
философиялық мектептердің ішіндегі ең кернектілері — конфуцийшылдык, даоизм
және легистерге ғана қысқаша тоқ-таламыз.
Конфуцийшылдық. Бұл философиялык ағымның пайда болуы және қалыптасуы
осы ағымның негізін қалаушы Кун-фу-цзы, оның ізбасарлары Мэн-цзы және Сюн-
цзының есімдерімен тығыз байланысты.

Кун-фу-цзы (б.д.д. 551-479 ж.ж.) кедейленген ақсүйек әскербасының
отбасында емірге келген. Ата-анасынан ерте айырылған ол, тек 15 жасында
ғана білімге құштарлық танытады, ал 50 жасында өз мектебін қалыптастырады.
Оның көптеген ізбасарлары болған. Олар ұстазының және өздерінің ой-
пікірлерін, қағидалары мен тұжырымдарын жинақтап "Әңгіме-лер мен пікірлер"
("Лун юи") деген конфуцийшылдык, ілімнің негізгі шығармасын дүниеге
келтірді. Қытайлардың көптеген ұрпақтары бұл кітапты үлгі тұтып, басшылыққа
алған.
Кун-фу-цзының ілімінше, ең жоғарғы жаратушы күш — аспан. Ол жерде
әділеттілік болуын қадағалап отырады. Ал қоғамдағы теңсіздік, әр түрлі
сатыдағы топтардың болуы ол — әділеттілік. Олай болса, аспан (көк) осы
әділеттілікті қорғайды. Кун-фу-цзы өз ілімінің өзегі етіп материалдық
денелердің зандылықтарын, бабалар рухын зерттеуден гөрі адам арасындағы
қарым-қатынас, тәрбие мәселелерін қабылдайды. Осыған орай ол мынадай
ұғымдарға көбірек көңіл бөледі. Олар: "тең орта", "адамгершілік" және
"өзара сүйіспеншілік". Осы үш ұғым бірігіп, "дао" ("дұрыс жол") құрайды. Әр
адам осы дао-ның жолымен өмір сүруі қажет.
"Тең орта" — адамдардың сабырсыздық пен сақтықтың арасындағы іс-
әрекеті. Өмірде мұндай "ортаны" ұстап, іс-әрекет жасау оңай емес, себебі,
адамдардың бір тобы сабырсыздық көрсетсе, ал екіншісі, тым сақ келеді.
Ал адамгершіліктің негізі "жэн" — "ата-анасын құрметтеу және үлкен
ағаларын сыйлау", жалпы алғанда, үлкендерді сыйлау. Кімде-кім шын жүректен
адамгершілікке ұмтылса, ол еш уақытта жамандықжасамайды. Ал
"өзарасүйіспеншілік" арқылы қарым-қатынас конфуцийшылдық
әдептілікілімініңнегізгі өзекті ұғымы. Бұл әдептілік қағидасы бір сөзбен
айтқанда: "Өзің қаламайтын нәрсені басқа біреуге жасама", — дегенге сайып
келеді. Аталған әдептілік қағидаларын "текті адамдар" ("цзюн-цзы") ғана
басшылықка алып, іс-әрекет жасайды.
Конфуцийшылдар өздерінің шығармаларының көп жерінде осы"текті
адамдарға" қарапайым адамдарды қарсы қояды. "Текті адам" — заң мен парызды
басшылыққа алса, қарапайым адамқалайтиімдіорналасып, пайда тапсам
депойлайды;"текті адамға" үлкен маңызды шаруалар тапсыруға болса, қарапайым
адамға тек қана ұсақ-түйек тапсыруға болады; "текті адам" басқалармен
келісімді жағдайда өмір сүрсе де, олардың артынан ермейді, өзінің жолын
ұстайды, ал қарапайым адам жұртпен келісімді өмір сүрседе, солардың
айтқанын істеп, артында жүруге дайын тұрады, т.б.
"Текті адам" тек қана эстетиқалық ұғым емес, ол саяси ұғымда.
Олхалықты басқарады. Албасқарудың негізгі қайнар көзі — басшының өз басының
әдептілік қасиеттерін өзінен төмен тұрғандарға мысал ретінде керсете білуі.
Егер басшылар "дао" жолымен жүрсе, онда халық оларға қарсы келмейді.
Кун-фу-цзы барлық нәрсе езгерісте болады, уақыт тоқтамай өтіп жатады
десе де, қоғамдық өмірге келгенде, ондағы қалыптаскан жағдайлар қаз-
қалпында болуы керек деп есептейді. Сондықтан билеуші — билеуші, шенеунік —
шенеунік, әке — әке, ал бала — бала болып, аттарына байланысты ғана емес,
шын мәнісінде де қалулары керек. Билеуші — әке, халқы — оның балалары. Осы
тұрғыдан мемлекет басқарылуы керек. Олай болса,
"білудегенімізтабиғаттыемес, адамдарды танып білу". Адам табиғатын, мәнін
түсінуге ұмтылғандардың өзін екі топқа бөлуге болады. Кейбір адамдарға
"туа біткен білім" тән болғандыктан, олар басқа пардан жоғары рақ тұрады.
Олардан кейін білімді оқу арқылы алғандар тұрады. Оқу, білім тандамалы
тұрде болуы керек. Оқығанда тек өмірде керекті, ең дұрыс деген қағидаларды
білу керек те, қалғандарынан аулақ болу абзал. Білу дегеніміз тек қана өзің
білмейтінді үйреніп, білу емес, сонымен қатар оны жан-жақты қарастыру
тәсілі.
Мэн-Цзы (б.д.д. 372-289 ж.ж.) — Кун-фу-цзының ілімін әрі қарай
жалғастыра отырып, аспан объективтік қажеттілік, тағдыр ретінде игілікті
қорғайды және оның еркі — адамдардың жігер-еркі арқылы көрінеді. Олай
болса, "Адамның табиғаты тек игіліктен жаратылған". Демек, ван (билеуші)
халқын өз баласындай сүйсе, халқы оны әкесінше жақсы көруі керек деген
пікірді уағыздайды.
Сюн-Цзы (б.д.д. 313 — өлген жылы белгісіз). Аспан мен жерді барлық
денелердің шығу тегі ретінде мойындаса да, тағдырды аспанның еркі ретінде
мойындамайды. Оның пікірінше, аспанды қастерлеп, ол туралы ойланып
отырғаннан гөрі, адамдардың күнделікті өміріне керекті заттарды көбейтіп,
аспанның өзін бағындырған дұрыс.
Әлем өзінің табиғи зандылыктарымен өмір сүреді, оны зерттеп, сырын
ұкса, өз қажетіңе жаратуға болады. Олай болса, бақытты немесе бақытсыз, бай
немесе кайыршы болу адамдардың езіне байланысты. Жалпы алғанда, адамдар
табиғатынан зұлым, қызғаншақ, дүниеқоңыз келеді, бірақ тәрбие арқылы
адамдарды адамгершілікке баулып, оның табиғатын өзгертуге болады. Ал
адамдар да ез тарапынан өзін-өзі жетілдіруге тиіс.
Конфуцийшылдық б.д.д. I ғ. мемлекеттік ілімге, ал IX ғасыр-дан бастап
Қытайдағы негізгі діни көзқарасқа айналды.
Легистсрдіц (заңгерлердің) негізгі өкілдері — Шан Ян (б.д.д. ІҮ ғ.),
Хан-Фэи-Цзы (шамамен б.д.д. III ғ.). Легистер конфуцийшылдардың мемлекетті
әдептілікке негізделген зандар арқылы басқару керек деген пікірлеріне карсы
болып, керісінше мемлекетті тек қана билеушінің өзі шығарып, өзі бекіткен
заңға сүйеніп басқаруға болады, себебі, "мейірімділік пен адамгершілік" —
қылмысқа апаратын бірден-бір жол, ал шын қайы-рымдылық өзінің бастамасын
жазалаудан алады деп уағыздайды. Сөйтіп, легистер ар-ұжданның орнына заң
алдындағы қоркынышты негізгі қағида етіп ұсынады. Бұл қағиданы жүзеге асыру
үшін төмендегі ережелерді сактау керек:
1) мақтаудан гөрі жазалау тәсілін көбірек қолдану;
2) аямай жазалау арқылы халық арасында үрей тудыру;
3) ұсақ қылмыс жасағандарды аямай жазалау арқасында үлкен қылмысқа
жол бермеу;
4) адамдар арасында бір-біріне сенімсіздік тудыру.
Осы қағидаларды бұлжытпай орындағанда ғана ел арасында тәртіпсіздік
болмайды, халық билеушінің айтқанын екі етпей орындайды және керек болса,
өлімге де барады.
Мемлекет — үлкен отбасы, оның басшысы халықтың әкесі деген
конфуцийшылдардың ілімінің орнына легистер: мемлекет — өз алдына дербес
құбылыс, ал билеуші — өзін ата-баба аруағынан да, халықтан да, аспаннан да
жоғары қоятын деспот деген қағиданы ұсынады. Мемлекеттің негізгі
мақсаттары: ұсақ патшалықтарды біріктіріп, аспан аясындағы мемлекет (Қытай)
қүру және оған баскд халықтарды бағындыру. Осы тұрғыдан өнерге, білімге
деген құштарлық тежелуі қажет. Мемлекеттің экономиқалық негізі — қолөнер,
сауда емес, егін шаруашылығы болуы керек.
Мемлекеттегі қызмет орындары адамдардың жұмыс істеу қабілетіне қарай
бөлінуі тиіс.
Конфуцийшылдар мен легистердің арасындағы күрес көп жылдарға созылды.
Тіпті, қазірдің өзінде де осы философиялық бағыттарды жақтайтын немесе
бұған қарсы шығатын саяси топтардың кездесетінін ескерткен артық болмас.
Даоизм (б.д.д. VI—V ғғ.). Бұл ілімнің негізін қалаушы б.д.д. ҮІ ғ.
өмір сүрген Лао-Цзы деп есептеледі. Оның негізгі еңбегі — "Дао және дэ
туралы кітап" (Дао дэ цзин"). Даоизм ілімі "дао" ұғымына негізделген. Егер
басқа қытайлық философиялык ағымдарда "дао" "жол" деген мағына берсе және
ол Қытайдың дамуы мен әдептілікті жетілдірудегі негізгі ұғым болса,
даоизмде "дао" — жалпы дүниетанымдық ұғым. "Дао" — алғашқы бастама, алғашқы
түпнегіз және барлық кұбылыстардын, денелердің бірлігі, соңғы сатысы.
"Даоның" алғашқы түпнегіз екенін мынадай сөздерден байкаймыз: "дао — барлық
заттардың анасы", "дао — барлық заттардың тұпатасы", "дао-ны аспан
аясындағы империяның (Қытайдың) анасы деп есептеуге болады", т.б.
Ал "даоның" заттардың соңы екенін мынадай пікірден байқауға болады:
"Әлемде сансыз кеп заттар бар, бірақ олардын бәрі де өзінің бастамасына
(даоға) қайтып оралады".
Даоизмдегі қарама-қарсы пікірлерге толы, көмескіленген ілімдердің бірі
— екі түрлі дао туралы ілім. Даоның бірінші түрінің аты жоқ. Себебі, ол —
денесіз, екі ұшты, соншалықты кішкентай, мәнсіз, көрінбейді, енжар және
жалғыз.Ол —мәңгі, еш уақытта өзгермейді, еш нәрсе оны өзіне бағындыра
алмайды. Ал өзі басқа заттардың дамып, жетілуіне көмектесе алады, бұл
жағынан шектелуді білмейді.
Ал "аты бар дао" ұсақ бөлшектерден (ци) тұрады. Ол белшектерде
заттардың кескіні бар, сондықтан да олар "барлық заттардың анасы". "Аты бар
даоның" негізгі қасиеттері: шексіз, таусылмайды, құдіретті, әрекетшіл. Бұл
екі түрлі "дао" бір-бірімен іштей тығыз байланысты, екіншісі біріншісінен
туындайды, ал кейбір жағдайларда олар бір-біріне ауыса бе-реді, осының
арқасында әлемде түрлі-түрлі ғажайыптар болып тұрады. Даоистер "аты жоқ
даоны" бейболмыс десе, аты бар даоны болмыс деп түсінген. Барлық заттардың
түп негізі өзгермейтін бейболмыс болғанымен де жеке денелер тұрақсыз, ылғи
да өзгерісте болады, ал даму сатысының соңында ол қайтадан бейболмысқа
айналыптыныштықтабады. Сонымен "дао" түп негіз ретінде заттарды дүниеге
келтірсе, олардың әрі қарайғы өмір сүруі "дэге" байланысты. Себебі "дэ"
олардың емір сүру заңы, оларды коректендіруші. Олай болса, "дао" және
"дэсіз" еш нәрсе дүниеге келіп, емір сүрулері мүмкін емес.
Әлемдегі денелер аспан (ян — еркек) мен жер (инь — әйел) бастамалары
және заттардың емір сүру заңы арқасында гармониялық бірлікте болады.
Заттардың гармониясы дегеніміз олардың өздеріндегі қарама-қарсы
жақтардың бір-біріне ауысып отыруы. Мысалы, адам туған кезде әлжуаз, әлсіз
болса, елер алдында қатайып, қайраттанады, сол сияқты басқа денелер де
әлсізденіп өмірге келсе, қатайып, кәріленіп, бұл өмірден кетеді.
"Даоның" екі түріне байланысты танымның да екі түрі бар. "Аты жок
даоны" кез келген адам біле бермейді, оны тек шынайы дана адам ғана біле
алады. Себебі, ондай адам құмарлықтан алшақ болғаңдықтан заттардың
күресінен — гармонияны, қозғалыстан — тыныштықты, болмыстан — бейболмысты
көре алады. Ал құмарлықтан арылмаған адам дайын заттарды ғана кереді.
Танымның бұл екі түрі бір-бірімен тығыз байланысты.
"Шынайы дана билеуші", даоистердің пікірінше, ештеңеге араласпай,
заңмен ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.