Акционерлік қоғамдардың акциялары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І ҚР-сының акционерлік қоғамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.1 Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың құрылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

ІІ Бағалы қағаздар және олардың түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.1 Акционерлік қоғамдардың акциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2.2 Акционерлік қоғамдардың облигациялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14

ІІІ Опциондар мен фьючерстер. Бағалы қағаздар нарығын реттеу
... ... ... ...17
3.1 Опциондар мен фьючерстер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .17
3.2 Бағалы қағаздар нарығын реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .24
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .25

Кіріспе

Қазақстан Республикасында өзінің тәуелсіздік алуына байланысты кез-
келген мемлекеттегідей бағалы қағаздар нарығы пайда болды. Бұл негізінен
алғанда жекешелендіру процесіне және т.б. толып жатқан факторларға
байланысты еді. Өйткені, жалпы экономика тарихында, үлкен алып социалистік
державаның күйреуі және одан босап шыққан мемлекеттердің бір саяси жүйеден
мүлдем қарама-қарсы жүйеге өтуі көп кездесетін жайт емес.
БҚН-ның ішінде өзіндік ерекшеліктеріне ие мемлекеттік бағалы қағаздар
нарығы да біздің мемлекетте өз бастауын алды. Елдегі инфляция халықтың
әлеуметтік жағдайының төмендігі экономиканың жалпы құлдырауы – бұл КСРО
құрсауынан шыққан мемлекеттердің барлығының да өткізген жағдайы.
Халықаралық тәжірибеде қабылданғандай мұндай жағдайда мемлекет қарыз алады.
Ол қарыздар бюджетті жабуға ішкі және сыртқы көздерден алынады. Осылайша
қарыз алу барысында мемлекеттің қарыздық міндеттемелері пайда болады.
Осыларда пайда болған бағалы қағаздар осы курстық жұмыстың ішінде
қарастырылады. Мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының дамуы өзінің
актуалдығын жойған жоқ. Менімше жойылмайды да, өйткені бұл жиналған қарызды
қайтару, қайтадан керегіне алу бұлардың барлығы актуалды болып қала бермек.

І ҚР-сының акционерлік қоғамы.
1. Қазақстандағы акционерлік қоғамдардың құрылуы.

Нарық экономикасы дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, адамның
еңбек етуге деген ынтасы, яғни адамның жұмыс істегісі және ақша тапқысы
келуі, нарықтың роліне сенуі, тауар өндірушілердің мемлекеттен
тәуелсіздігі болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Экономиканың
бірқалыпты қызмет етуі үшін мемлекеттік сектордың үлесі 25-30%-дан
аспауға тиіс. Тек осындай үйлесімділік болғанда ғана халық шаруашылығының
бүгінгі құрылымын қалпына келтіріп, тауар өндірушілер арасындағы бәсекені
дамытуға, сондай-ақ өркениетті нарықтың қатынастарын жолға қоюға болады.
ҚР-сының Үкіметі нарық экономикасы стратегиясын жарияланғаннан бастап
мемлекеттік меншікті түрлендіруді біртіндеп жүргізуде. 1991 жылдың
ортасында сарапшылардың бағалы бойынша негізгі өндірістік қорлардың 90%-
дан астамы мемлекеттік меншікте болған. Қалған мүліктің біршама санын
мемлекеттік емес ұйымдар- кеңшаралы мен кооперативтер иеленді.
Меншіктің монополиялану көлемі мен ауқымын, сол сияқты экономиканың
өзіндік ерекшелігін ескере отырып, ҚР-сы Үкіметі ұзақ мемлекет иелігінен
алудың және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасын жасады. 1991-1992
жылдарға есептелінген бағдарламаның бірінші кезеңінде, шағын
жекешелендіруді жүргізу және халық шаруашылығының әр түрлі салаларының
орта және ірі кәсіпорындарын мемлекет иелігінен алуды бастау
қарастырылған. Бұл процесс өте жүрді. 1992 жылы көктемде меншік
қатынастарын түрлендіру процесін жеделдету мақсатына ҚР-сы Президентінің
№728 Материалдық өндіріс салаларындағы меншікті мемлекет иелігінен алу
және жекешеленгендіру бойынша жұмысты жандандыруға байланысты шаралар
туралы Жарлығының қабылдануы, ірі және орта кәсіпорындарды мемлекет
иелігінен алудың негізгі тәсілі, оларды ашық типтегі акционерлік қоғамға
айналдыруға бағытталды. Алайда бұл басқа формаларды да жоққа шығармады,
керісінше Жарғы әр объектісінің түрлендірілуінің ықшамды формасын таңдауға
мүмкіндік жасады. Кәсіпорындарға өздерінің шаруашылықтану формаларын
таңдауға және жекешелендіруді жүргізуге байланысты шараларды жасауға
құқық берілді. Бұл кәсіпорындардың жұмыс жасау ерекшелігіне, олардың
негізгі қорларының әр түрлі құндарына , еңбекшілердің санына,
рентабельдігіне және т.б. негізделді.
Қазақстан мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің бірінші
кезеңінде 6-9 мың объекті қайта түрлендірілді. Мемлекеттік сектордан 18%
негізгі қорлар сатылып, жекешелендірілген кәсіпорындарда республикада
жұмыс жасайтын жұмысшылардың тізім бойынша орташа санының 12%-ы жұмыспен
қамтылды.
Меншіктің әр формасын тарих тұрғыдан, өндіргіш күштер мен өндірістік
қатынастардың жеткен деңгейімен байланыстырып қарастыру қажет.
Қайта түрлендірілген объектілердің жартысынан астамы ұжымдық меншікке
берілді. Бірақ меншіктің ұжымдық формасына берілгенімен, ондағы
жұмыскерлердің рухани тінінде, содай-ақ олардың еңбегінің нәтижелерінде
көп өзгеріс болған жоқ.
Сатып алудың бұл формасы мемлекет және халық үшін күткен нәтижені бере
алмады. Талдау көрсеткендей, ұжымдық кәсіпорындардың 25%-ы нашар жұмыс
жасап, өндірістің 24%-ы қысқарды немесе мүлдем жабылды, 30%-ы сол деңгейде
қалды, тек кәсіпорындардың 31%-ы ғана өз өнімдеріне бағаның өсуі есебінен
ісі жақсара түсті.
1993 жылы 1 қаңтарда Қазақстандағы қайта түрлендірген 6198 кәсіпорын
ішінде жеке меншікке берілгендер саны 1461-ді құрады. Өндірістің шоғырлануы
және техникалық деңгейі жоғары сатыға жетпеген салалар мен сфераларда
жеке меншіктің өзіндік экономикалық артықшылықтары болады. Ол өз
ерекшеліктеріне қарай тауарлар өңдіру және қызмет көрсететін шағын
объектілерде өте тиімді болып келеді. Егер қандай да бір сферада өндіргіш
күштер тиісті деңгейіне дейін дами алмаса, бірақ мұнда жеке меншік толық
біріктірген болса, онда бұл теріс және әлеументтік салдарлар тудырып,
нәтижесінде еңбекшілердің қажетін қанағаттандыра алмайды.
Нарықтың қазіргі түсінігі меншіктің бір формасына монополия болуды
теріске шығара отырып оның көп түрлілігіне экономикалық және саяси
теңдіктің болуын талап етеді. Ол үшін нарық заңына сүйене отырып,
экономикалық процестерді дұрыс реттеу, сондай-ақ шаруашылықтың іскерлік
белсендігі үшін бірқатар ынталандыру жағдайларын жасау қажет.
Толыққанды нарық жағдайына қажеттілікті нақты анықтауға және оларды
қанағаттандыру тәсілдерін табу, сұраныс пен ұсынысты теңестіру, өңдірістің
дамуы үшін бірқалыпты сфераны жасауға мүмкіндік болады. Нарық
экономикалық тиімділігін және адамдардың өмір сүру деңгейін арттыру
құралы ретінде қызмет етеді. Әлеуметтік бағыттағы нарыққа өту барысындағы
алғышарттарды бұзбаған жағдайда, ол экономиканы толығымен адам мүддесіне
бағынышты етуге қол жеткізеді.
Меншіктің көп түрлілігі мен құқылы формаларын жасау мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады.
Мемлекеттік меншікті қайта түрлендіру процесінде республика Үкіметі
екі негізгі қағиданы жетекшілікке алады.
Бірінші, бұл үлкен істің еңбекшілердің қатысуымен және олардың
мүдделерін ескере отырып жүргізілуден тұрады.
Екінші қағида, меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылылығын барлық
сфераларда пайдалану болып табылады.
1993 жылы көктемде ҚР-сында 1993-1995 жылдарға арналған мемлекет
иелігінен алу және жекешелендіру Ұлттық бағдарламасы қабылданды. Ұлттық
бағдарламаның басты мақсаты мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру
купондарының иелеріне акцмонерлеу жолыменен меншікке біртіндеп беру болып
табылады.
Жаппай жекешелендіру тұжырымының аатын орны ерекше. Біріншіден, ол
республиканың барлық тұрғындарының мүдделерін толық қамтиды; екіншіден,
оның басқа елдердегі тұжырымдамалармен сәйкес келмейтін өзіндік
ерекшеліктері бар.
Жаппай жекешелендіру төңірегінде республика тұрғындарының меншігіне
барлық мүліктік кешенді беру қарастырылады. Мұнда бірқатар мәселелерді
шешу талап етіледі. Купондық жекешелендіруді алдымен республика
тұрғындарының мүддесіне сай жүргізу қажет. Бұл процесс басқарылатын және
бақыланатын, бақыланатын, сондай-ақ әлеуметтік маңызы болуға тиіс. Сонымен
қатар, республикада бар жеке капиталды тартуды ынталандыруы тиіс. Ең
соңында купон түріндегі жаңа төлем құралдары инфляцияны жұмсартуды
көздейді.
Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасына
сәйкес жекешелендіру купондарын пайдалана отырып, жаппай жекешелендіру
бағдарламаларын іске асыру ашық акционерлік қоғам түріндегі инвестициялық
жекешелендіру қорларын (ИЖҚ) құрумен байланысты болды. Олар мемлекеттік
қоры өткізетін купондық аукциондардағы жекешелендірілген кәсіпорындар
акцияларын кейінен ауыстыру мақсатында халықтың купондарын шоғырландыруға
бағытталады.
Миоиондаған купон иелерінің көзққарасымен қарағанда, ИЖҚ купондарды
көптеген кәсіпорындар акцияларына салуды диверсификациялау және белгілі
бір дивидент пайыз алу есебі тәуекелді төмендетіп, сол сияқты қордың
мамандары купондарға білікті қызмет етуді қамтамасыз етумен қатар, аукцион
өткізетін орынға дейінгі жол ақысын және қаржы делдалдарын жалдау,
жекешелендірілетін объектілерді оқып үйренумен байланысты шығыстарды олар
өздеріне алады.
Акционерлік қоғамдар меншіктің басқа формаларымен салыстырғанда,
бірқатар ерекшеліктерге ие. Кәсіпорындарды ашық акционерлік қоғам
формасында қайта түрлендіру арқасында, жедел түрде ірі қаржы ресурстарын
жұмылдыру мүмкіндігі туындайды. Акцияларды сатудан түскен түсімдер
эмитент-компанияның шотына түсіп және бизнесті жаңғырту,
диверсификациялауға және т.б. қызмет етеді.
Акционерлеудің басты пайдасы – бұл алдағы уақытта әр түрлі қаржы
көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып табылады. Ашық
типтегі акционерлік қоғам облигацияларды эмиссиялаудан басқа да, яғни
қосымша акцияларды шығару нәтижесінде біршама қаражат тарта алады.
Егер сол немесе басқа компанияның акцияларды орналастыру нәтижесіне
байланысты, оның акцияларын көп инвесторлар иеленсе, онда бұл олардың қор
нарығындағы нақты рейтингін материалдық жағынан куәландыруды білдіреді.
Ондай компаниялардың акцияларының ашық түрде сатылуына бірдей көңіл
аударылады. Компанияның танымалдығы мен ашықтығы, потенциялды клиенттері
мен серіктестерінің көп болуы ондай компаниялармен ынтымақтасуға
болатындығын көрсетеді. Егерде олар бұл компанияның акционерлері болатын
боса, онда оларда сол компанияның өнімі мен қызметіне деген ұзақ мерзімді
мүдделігі арта түседі.
Акционерлеу процесінің қолайлы жақтарымен қоса теріс жақтары да бар.
Дегенменде, сол компанияның акцияларын сатып алу-сату объектісіне
айналдыру туралы шешім қабылдау, бұл шешімді іске асырумен байланысты
біршама материалдық шығындардың жұмсалуын қажет етеді.
Сонымен қатар, акционерлік меншік формасы қосарланған салық салуға,
яғни салықты корпорацияның пайдасынан іздестіруге, корпорацияның салық
төленгеннен кейінгі қалатын және акционерлер арасында бөлінетін пайдадан
алуға мүмкіндік жасайды. Шаруашылық қызметті ұйымдастырудың акционерлік
формасы, әсіресе ірі немесе орта кәсіпорындар үшін тиімді, себебі онда
кәсіпорындарда мүлік құнының өте жоғары болуына байланысты бір немесе
бірнеше тұлғаның капиталы жеткіліксіз болатындықтан заңды және жеке
тұлғалардың қаражаттарын тарту талап етіледі.
Кәсіпорындар мөлшері және акцияны шығаруды ұйымдастырудың техникалық
қиындығы жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасын таңдауға
итермелейді.
Міне сондықтан да қазақстан заңдылықтарында ірі және орта
кәсіпорындарды жекешелендіру барысында, олардың негізінде жартылай
акциялары жеңілдік жағдайында сатылатын немесе сол кәсіпорын
қызметкерлеріне тегін берілетін акционерлік қоғам құру көзделген.
Акционерлік қоғамды құру мемлекеттік меншіктің бір бөлігін иеленуге ынталы
кәсіпорынның еңбек ұжымының мүддесін, сондай-ақ жекешелендіруге жатпайтын
өндірістік емес сферада немесе кәсіпорында жұмыс жасайтын қазақстанның
басқада азаматтарының мүдделерін қанағаттандыруға мүмкіндік береді.
Мемлекеттік кәсіпорынды акционерлік қоғамға қайта түрлендіру
процесіндегі ең қиын сұрақ бұл акционерленетін кәсіпорынның мүлкін
бағалау болып табылады. Мүліктің құны жаңадан құрылатын акционерлік
қоғамның бастапқы капиталын алдын-ала отырып, кейіннен оның болашақтағы
пайдасына ықпал етеді. Қаншалықты төлем мөлшері үлкен болса, солғұрлым
кәсіпорынның қожайындарының саны аз, пайдасы төмен және сондай-ақ
кәсіпорынды акционерлеу мерзімі ұзаққа созылып, ол кәсіпорынның мемлекеттік
құрылымдарға қаржылық жағынан тәуекелділігі сақталып қалды. Шындығында да
мүлік құнын жоғарылау барысында оны бірден сатып алу қиынға соғып, мемлекет
сол кәсіпорынды ұзақ уақыт басқаруға араласа отырып, оның пайдасының бір
бөлігін, өзіне тиісілі акциялары арқылы дивидент ретінде иемденіп
отыралды. Мұның бәрі акционерленетін кәсіпорынның бәсекелестік мүмкіндігін
төмендетеді.
Қазақстанда жекешелендіру объектісінің мүлкін бағалау барысында
инфляция индексін ескеретін қалдық құны негізіндегі әдістеме қолданылады.
Бұл әдістемені қалыптасатын бағалар мен негізгі қор құны және айналым
қаражаттарының шекті қатынасын, сатып алатын өнімге деген сұранысты,
бәсекелестік қабілеттілікті, рентабельдігін, кәсіпорынның даму
перспективасын әлемдік бағалар деңгейін және басқада фкаторларды ескере
отырып, ай сайын ҚР-сы Мемлекеттік мүлік комитеті анықтап отырады.
Акционерлік қоғамның жарғылық капиталын анықтау үшін кәсіпорынның
мүлкінен келесідей баланс пассивінің баптары шығарылып тасталады:
• Басқада кәсіпорындардан алынған мақсатты қаржыландыру қаражаттары;
• Несие және заемдық қаражаттар – қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
несиелер;
• Есеп айырысулар және баланс пассивінің басқадай, яғни заемдық және
уақытша тартылған қаражаттар бөлігі.
Сондай-ақ заңдағы жекешелендірудің ерекше режиміне белгіленген мүлік
құны, сол сияқты мемлекеттік меншікте қалу туралы Мемлекеттік мүлік
комитетінің қабылдаған шешіміне қатасты әлеуметтік-тұрмыстық және
әлеуметтік-мәдени объектілер құны да шығарылып тасталынады.
Демек, акционерлік қоғамның жарғылық қорын (ЖҚ) құрайтындарға:

ЖҚ = ӨҚ + (Қа +Ақ + А – Т –Зқ –П)
Мұндағы: ӨҚ – негізгі және айналым қорлары;
Қа – қаржы активтері;
Ақ - аяқталмаған
құрлыс;
А – баланстың активтік
бөлігінің
басқа да
баптары;
Т - өндірістік
қорлардың тозуы;
Зқ – заемдық
қаражаттар және несиелер;
П – пассивтік басқа да
баптар.

Акционерлік қоғамның жарғылық қоры компанияның меншікті
қаражаттарының ішінде ерекше орын алады. Бірнешеден, жарғылық қор
акционерлік қоғамның жарғысында бекітілген акционерлердің тәуелсіз
кәсіпкерлік қызметін жүргізу құқығын көрсетеді. Екіншіден, бұл қоғамның
алдағы қызметіне қуат беретін бастапқы капитал болып табылады. Акционерлік
қоғамның жетістіктерімен жұмыс жасау негізінде алған пайдасы есебінен
жарғылық қордың шамасын бірнеше рет көтеруге болады. Сонда жарғылық қор
пассивтің біршама тұрақты формасы болып қала береді.
Компанияның меншігін иелену құқығын заңды түрде бекіту, оны иемдену
және бастапқы капиталдың тұрақтылығы капиталды негізгі капитал ретінде
және акционерлердің, компанияның қорындағы белгілі бір үлесіне меншік
құқығының кепілдігі ретінде де пайдалануға болады. Бұл құқық жарғылық
қордың барлық шамасын үлестерге (пай, акцияларға) бөлу жолымен және бұл
үлестерді компанияның акционерлерінің арасында белгілі бір шартпен
орналастыруды қамтамасыз етеді. Екінші жағынан, жарғылық қор қоғамның
қарызы бойынша меншік иелерінің жауапкершілігін қамтамасыз ететін кепілдік
қоры ретінде қызмет етеді. Мұндағы акционердің жауапкершілігі олардың
жарғылық капиталға қосқан салымдарымен шектеледі.
Жарғылық қор тек қана акционерлердің жалпы жиналысының шешімімен
мынадай жағдайларда өзгеруі мүмкін:
• Қоғам қызметі қосымша акциялар шығару және пайданы қайта
инвестициялау жолымен кеңейді;
• Жарғылық қордың азаюы акциялардың бір бөлігін сатып алу есебінен
жүзеге асады;
• Бір акцияның номиналдық бөлігінің өзгерісінен.
Меншікті капиталдың өсуінің маңызды көзіне акционерлік қоғам пайдасы
жатады. Бұл акционерлерге дивидент төлемейтін, сондай-ақ компанияның
қызметін қаржыландыруға жұмсалатын пайданың бір бөлігі болып табылады.
Жалпы жағдайда компания пайдасы үш топқа бөлінеді: дивиденттер төлеуге,
капиталдандырылатын пайдаға, резервтік капиталға аударымдарға.
Акционерлік қоғам өз қызметінде заемдық капиталды (займ, банктік,
коммерциялық және басқа да несие түрлерін) кеңінен пайдаланады.
Акционерлік қоғам мынадай бағалы қағаздар түрлерін шығарады:
акцияларға және облигацияларға.

ІІ Бағалы қағаздар және олардың түрлері.
1. Акционерлік қоғамдардың акциялары.

Акция акционерлік қоғамның капиталына қаражат қосқандығын
куәландыратын жазбаша куәлікті, меншік нысанын білдіретін бағалы қағаз.
Акция өз кезегінде, оның иесіне тиісті акция сомасына сәйкес салынған
капиталына белгілі бір дивидент аулға құқық береді. Акцияны иеленуші
акционер деп аталады. Оның тұрақты табыс әкелетін бағалы қағаз иесінен
айырмашылығы, ол акцияны сатып алу барысында қоғам капиталына қатынасады,
ал өнеркәсіптік облигацияны сатып алушысы болса, онда белгілі бір тұрақты
пайыз төлеуге келісімшарт жасайтын кредитор болып табылады. Акционер АҚ-ның
несие берушісі болып саналмайды және сондықтан да ол қоғамнан өз акциясына
тұрақты дивидент төлеуді және акция бағамы түскен жағдайда оны сатып алуды
талап етуге құқысы болмайды. Акционерлердің жылдық табысының шамасы
балансы баланста көрсетілетін пайдаға тәуекелді. Акционерлердің жалпы
жиналысында бұл пайданы пайдалану, сондай-ақ дивидент нысанында пайданың
үлесін анықтау және төлеу сұрақтары шешіледі.
Егер акционерлік қоғам тиімді жұмыс істеп отырса, онда акционерлік
капиталды ұлғайту үшін мүмкіндік жасалады. Бірақ акция иелері акционерлер
санын ұлғайтуға ұмтылмайды, себебі әр акционердің жаңадан шығарылатын
акцияларды сатып алуға құқықтары бар. Кез келген акционер өзінде бар
ескі акциялар сатып ала алады.
Бағалы қағаздар нарығында, бірінші кезекте қор биржасында бір
кәсіпорынның акциялары бір уақыт ішінде компанияның нақты қорларында
ешқандай да өзгеріссіз қалуына қарамай-ақ әр түрлі бағаға ие болуы мүмкін.
АҚ пайжасы келесідей түрде бөлінеді: оның бір бөлігі акционерлер арасында
бөлінеді, екіншісі – акционерлік компанияның резервіне бағытталып және оның
капиталын ұлғайту үшін немесе өндіріс құлдырауға не дағадарысқа ұшыраған
кезде дивидент төлеуге қызмет етеді.
Әдетте АҚ, резервтер немесе заемдық резервтер деп аталатын қорды
құру саясатын жүргізеді. Сөйтіп, жинақталған қор таусылғанда ғана
акционерлік компания дивиденттерді қысқартады. Бұл акционерлік қоғамның
жақын арадағы құлдырауы туралы белгісін білдіреді. Акцияны иеленушілер
болса, ал дивидент әкелетін акциялардан құтылуға тырысады. Сөйтіп,
барлығының сол қоғамның акцияларынан құтылуға тырысуы, акция бағамының
төмендеуіне жол береді. Егер акционерлік қоғам қызметін толық тоқтатса,
акция иелері акционерлік қоғамға қосқан қаражаттарын толығымен жоғалтып,
акция ешкімге қажетсіз жай қағазға айналады.
Акционерлік қоғамның бірқалыпты жұмыс жасауы барысында акцияның иелері
өздерінің ацияларына тиісті дивиденттерді алады. Мысалға 50 теңгелік
акцияның табысы 6 теңгені құрасын делік. 1 акцияға келетін 6 теңге дивидент
бұл акционерлердің акциясы бойынша 12% жылдық табысын білдіреді. Акцияның
номиналдық бағасы бойынша акционерлік қоғамның қалыптасуы негінде сатылып,
кейіннен олар біршама жоғары бағаммен сатылады. Бұл жағдайда табыстың
нақты деңгейі (рендит) мына формула бойынша есептеледі:

Дивидент
Рендит = ---------------------
100
Сатып алу бағасы

Егер де 50 теңгелік номиналдық құны бар акция 250 теңге бағамы
бойынша сатып алынма және ол бойынша 10 теңге дивидент төленетін болса,
онда табыс көрсеткіші келесідей болады:

100
10 . -------------- = 4%
250

Бірақ бұл көрсетілген акция табысын салым иесі үшін тартымды деп айту
қиын. Ол үшін акция бағасының өсуін тосу бұл маңызды себебі, ондай
акцияны сату, ол акция бойынша біршама табысты қамтамасыз етуі мүмкін.
Демек, екінші бір сәт – бұл акция бағамының өсуін тосу, салымшыға ең күшті
ықпал етеді.
Қор биржасындағы және банктердегі акцияның сатылу және сатып алу
бағасы акцияның бағамы деп аталады. Ол негізінен екі факторға: дивидент
мөлшеріне және қарыздық пайыз деңгейіне байланысты. Акция бойынша
төленетін дивидент қаншалықты жоғары болса, солғұрлым акция қымбат немесе
оның бағамы жоғары келеді.
Акцияны сатып ала отырып, қаражат иесі одан алатын дивидент бойынша
табысты, өз капиталын банк немесе өнеркәсіп компаниясының тұрақты
кепілдендірілген облигацияны сатып алу барысымен салыстырады. Банктегі
пайыз деңгейі – акция бағамының жоғарлауы немесе төмендеуіне ықпал ететін
фактор болып табылады. Банктік пайыз жоғары болса, қор биржасындағы
акцияның бағамы төмен болады немесе керісінше. Айталық 100 теңгелік
номиналдық құны бар акция жыл сайын 12 теңге мөлшерінде дивидент алып
келіп отырсын делік, ал қарыздық пайыз деңгейі - 4% болсын. Онда бұл
акцияның биржадағы бағамы 300 теңге, себебі осындай соманы банкіге 4%
жылдық мөлшерде салатын болсақ, одан 12 теңге сомасында табыс аламыз.
Демек, акция бағамының формуласын төмендегідей формула көмегімен
анықтайды:

Дивидент
Акция бағамы = ------------------------
100
Қарыздық пайыз

Бұл шамалар мәнінде акция бағамы сұраныс пен ұсыныс арсындағы шекті
қатынасты өзгерістерге байланысты бірқалыпты ауытқып отырады. Мұндай
ауытқулар әсіресе өндіріс құлдырауы мен дағдарыс кезінде қатты байқалуы
мүмкін. Дағдарыс кезінде, дивиденттердің мөлшерінің азайған кезінде
қарыздық пайыз мөлшері өзінің жоғары шегіне жетіп акция бағамы күрт
төмендейді. Осындай ауытқулар механизмін биржалық мәмілелер процесінде
өндіріс активтерін иеленушілер кеңінен қолданады.
Акция бағамы әр түрлі бағыттардан туындайтын көптеген факторлардың
әсер етуінен құралды. Бір жағынан, ол қарыздық пайыз шамасына тәуекелді,
себебі акционерлік қоғамның акциясын сатып алуға жұмсалған қаражаттың
несиеге берілген ақшалай қаражатпен өзара ұқсастығы бар. Сондықтан да
пайыз нысанындағы сыйақы экономикалық негізделген болып саналады. Екінші
жағынан, дивидент шамасына, сол акционерлік қоғамның кәсіпкерлік
қызметінің жетістіктері де ықпал етеді. Мұндай жағдайда дивидент
акционерлік қоғамда түзілетін пайда сомасына тікелей тәуекелді. Аталған
акция бағамының шамасына әр түрлі бағытта әсер етеді.
Акция бағасына ықпал етуші факторлардың ішінде, акцияны ұстаушылардың
арасында бөлінетін пайда шамасын және сол акционерлік қоғамға жататын
кәсіпорындардың әр түрлі қорларын құруға бағытталған қаражат ретінде,
акционерлік қоғамда қалатын пайданы бөліп қарауға болады.
Акция бағамының деңгейіне, сондай-ақ бағалы қағаздарға сұраныс пен
ұсыныс сияқты қуатты факторлар да ықпал етеді. Мұнда дүрделенді сұраныс
және сұраныс пен ұсынысқа басқа түрлі ықпалдардың болуы мүмкін. Бұл
жақтардың әрқайсысының артында тиісті қаржылай ой-пікірлерді қамтылған
қоғам мүшелерінің көптеген тиімді және пайдалы іс әрекеттері тұрады.
Қазіргі тәжірибеде акцияның бастапқы құнын анықтау барысы дивидент
деңгейіне ғана емес, бір акцияға есептелетін барлық таза пайда, оған
бөлінген пайданы қосқандағы шамасына да сүйенеді. Акцияның нерықтық құны
мұндай жағдайда мынадай формуламен анықталады: акция бағамы тең бір
акцияға есептелетін таза пайда шамасы, көбейтілген бағам бөлінген акцияға
келетін таза пайданың орташа қатынасына.
Акционерлік қоғам акционерлерге түрлі артықшылықтар беретін
акцияларды айналысқа шығарады. Акцияның мәлімдеуші және атаулы түрлері
болады. Мәлімдеуші акция – бұл оның иесіне компанияның акционері екендігі
заңды түрде куәландыруды білдіреді. Атаулы акцияларды барысында
акционерлік қоғамды иеленушілер ретінде тек компанияның акционерлік
кітабына енген акцияны ұстаушылар бола алады. Әрбір елде акционерлік
қоғамның қызметін реттеп отыратын әр алуан құқықтық актілер қызмет етеді.
Кейбер елдерде мәлімдеуші акцияларға көңіл аударатын болса, ал басқа бір
елдерде атаулы акцияларға мән береді.
Акцияның әр түрінің өзіндік артықшылықтары мен кемшіліктері болады.
Мәлімдеуші акциялар біршама қарапайым және сауда операцияларына өте
қолайлы. Мұндай жағдайда компания оларды иеленушілердің аттарын білмейді.
Бұл кезде ондай акцияны сату және сатып алу фирманың акционерлері, оның
ішінде акционерлік қоғам құрылтайшылары үшін көзге көрінбейтін зардаптар
мен әр түрлі қолайсыздықтарға әкелуі мүмкін.
Сондай-ақ, акциялар жай және артықшылығы бар акцияларға бөлінеді. Жай
акциялар оны иеленушілерге қарастырлған акционерлік құқық негізінде
акционерлік қоғамның табысына сәйкес дивидент алып отыруға құқық береді.
Артықшылығы бар акциялар жай акциялар мен салыстырғанда оның иеленушілер
үшін әр түрлі нысанда болатын белгілі бір артықшылықтарды қарастырады.
Олардың бірнеше артықшылығы бар акциялар бойынша кепілденген түрде белгілі
бір табыс нормасы, яғни акционерлік қоғамның барлық акцияларына келетін
табыс шамасы белгілі болғанға дейін төленеді.
Өз кезегінде артықшылығы бар акциялар екі түрге бөлінеді.
Біріншісіне, акционерлік қоғамның қызметінің нәтижесіне байланыссыз алдын
ала жоспарлы табыс төленетін тіркелген дивидент акциялар жатады.
Артықшылығы бар акцияның бұл нысанының өзінің мәні жағынан облигациядан
айырмашылығы жоқ. Мұндай акциялар біршама сенімді, сондай-ақ олар
дивиденттің өсуіне жол бермейді.
Артықшылығы бар акциялар үшін кмпаниялар оларды сатып алуда тұрақты
баға қояды. Бұл жағдайда, олардың бұрынғы иелері биржадағы бағам бойынша
акцияларды сату арқылы пайданы бөлуге қатынаса алмайды. Артықшылығы бар
акциялар ішінде, яғни тұрақты табысты, басқа да шектеулі мөлшерде қосымша
табыс әкелетін түрі де бар. Мысалға 10% дегейінен асқан жай акциялардың
дивидентінің әр пункті үшін артықшылығы бар акциялар бойынша 0,5%-дан
дивиденттің төленеді. Артықшылығы бар акцияны иеленушілердің келесі бір
артықшылығы, ол акционерлік қоғам жойылу барысында, оның мүлкін бөлісуге
артықшылық құқтарды иелену мүмкіндігімен сипатталады.
Жай акцияны өтеуден бұрын артықшылығы бар акциялар иелеріне, олардың
номиналдық құнынан жоғары шамадағы сома төленеді немесе олардың нарықтық
бағамдары бойынша өтеледі. Сонымен қатар, артықшылғы бар акцияны
иеленушілер үшін АҚ жойылуы барысында орын алатын жағымсыз жақтары да
бар. Акционерлік қоғамда жай акцияларға бөлуге тиісті заңды түрде
құрылған жасырын резервтері болады, соның нәтижесінде жай акциялардың
бағамы олардың номиналдық құнынан біршама жоғары мөлшерде өтеледі.

2. Акционерлік қоғамдардың облигациялары

Облигациялардың экономикалық жаратылысы келесідей үш ерекшелігімен
сипатталады:
1. облигация – шаруашылық қызметті несиелеу үшін пайдаланылатын
капитал шоғырландыру құралы;
2. облигация – онша қымбат емес және оңай қол жеткізуге болатын
борыштық құрал;
3. облигация – ұзақ мерзімді борыштық міндеттеме.
Шаруашылық жүйенің дамуы мен қоғамның және шаруашылық міндеттердің
біртіндеп қиындай түсуі, ұзақ мерзімді несиеге деген қажеттіліктің маңызын
арттыра отырып, әр алуан шаруашылық ұйымдарда шығындарды қаржыландыру
үшін және зайымдарды сату жолымен жүзете асырылуы акциялар шығаруға
қарағанда біршама тиімді.
Облигация өзінің заңды және қаржылық сипаты жағынан алғанда ұзақ
мерзімді несие құралы ретінде қызмет етеді.
Оны шығару және сатудағы дербестігі, сондай-ақ қор биржасы арқылы
кеңірек айналысы, облигацияны ұзақ мерзімді несиеге деген қажеттілікті
қанағаттандыру және капитал жинақтаудың тартымды құралдарының біріне
айналдырады. Облигацияны сатып алу барысында ақша жұмсайтын инвесторға
сақтанудың керегі де шамалы, себебі, оған қаражат керек болған жағдайда, ол
облигацияны пайдаланады. Мұндай жағдайда, оның облигацияны сату немесе
кепілге беру мумкіндігі болады. Сөйтіп, облигацияны сатып алуға кеткен
капиталды қайтарып алады. Екінші жағынан инвестордың қаражатқа деген
мұқтаждығы болмаса, яғни оның ісі ойдағыдай болса, онда ол өзінде бар
облигация бойынша ұзақ уақыт бойы пайыз түрінде белгілі бір мөлшерде
немесе тұрақты табыс алып отыруға кепілдік береді. Әрине, осы айтылғандар,
инфляцияны қатаң бақылауға алған тұста ғана мүмкін болады. Облигация
мынадай басты элементтерден тұрады: облигация деген жазу; облигацияны
шығарушы фирманың аты және орналасқан жері; фирма немесе сатып алушының
аты немесе мәлімдеушілігі туралы жазу; номиналдық құны; пайыз мөлшері,
егер де ол қарастырылса; қайтару және пайыз төлеу уақыты; шығарылған жері
және күні; сол сияқты облигацияның сериясы мен нөмері; эмитенттің
өкілетті тұлғаларының қол қою үлгісі мен құқтары.
Мақсатты облигациялардың міндетті түрдегі реквизиті – бұл олардың
шығарылуын қамтамасыз ететін тауардың көрсетілуі.
Негізгі бөлігінен басұа облигацияға пайыз төлеуде қолданатын купон
қосылады. Пайыз төлеуге арналған купон мынадай негізгі элементтерді
қамтиды: пайыз төлейтін купонның реттік нөмері; пайыз төлеуге тиісті
облигацияның нөмері; эмитенттің аты; пайыз төленетін жыл және облигация
эмитентінің өкілетті тұлғаларының қол қою үлгілері.
Облигацияларды қамтамасыз ету әдістеріне немесе эмитенттері мен
ұстаушыларына байланысты жіктеуге болады.
Қамтамасыз ету әдістеріне қарай облигацияларды қамтамасыз етілген және
қамтамасыз етілмеген деп екіге бөледі.
Қамтамасыз етілген облигациялар заңды құжаттармен қамтамасыз етіледі.
Ол құжаттар есеп айырысқанға дейін несие берушінің қолында болады.
Қамтамасыз етілген облигацияларды шығаруда және оны ұстаушылардың
мүдделерін қорғаушы делдаларға үлкен роль беріледі.
Қамтамасыз етілмеген облигациялар – қоғам мүлкімен қамтамасыз
етілмеген жай ғана қайтару туралы уәдені білдіреді.
Облигацияны эмитенттері мен ұстаушыларына берілген құқтарына
байланысты облигацияны көптеген ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.