Орталық Азия аймағында Еуропалық Одақ елдерінің ынтымақтастық тәжірибесін тиімді қолдану мүмкіндігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3
І ТАРАУ. ЕО ЕЛДЕРІНІҢ ҚАУІПСІЗДІК
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . .12
1.1 ЕО елдерінің қауіпсіздік үлгісі және қауіпсіздік жүйесін
қалыптастыруының негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...12
1.2 ЕО елдерінің қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығының факторлары
және алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ ТАРАУ.ЕО-НЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЕЛДЕРІМЕН ҚАУІПСІЗДІК САЛАСЫНДАҒЫ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік мәселесінің ерекшелігі мен
қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..30
2.2 Орталық Азия аймағы елдерінің қауіпсіздік деңгейін арттыруда ЕО
елдерінің интеграция тәжірибесін қолданудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... .39
2.3 Орталық Азия аймағында Еуропалық Одақ елдерінің ынтымақтастық
тәжірибесін тиімді қолдану
мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..57
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазiргi кезде әлем өзара жүйелi жаһандану
үрдiсiнде дамуда. Әлемнiң түкпiр-түкпiрiнде сауда-экономикалық, қаржы,
кеден және саяси одақтар, бiрлестiктер, ұйымдар құрылуда. Бұл объективтi
және заңды құбылыс.
Қазiргi заман тарихының феноменi ретiнде танылған Еуропалық Одақ
халықаралық жаһандану үрдiсiнiң сәтті көрiнiсi болып табылады.
Еуропалық жаһанданудың дамуы сапалы түрде жаңа, бұрын болмаған
бiрлестiкке табан тiредi. Оның кұрылымы мен қызметi бiр жағынан
халықаралық ұйым болса, екiншi жағынан конфедеративтi жене федеративтi
одақ сипатына ие. Бастапқы кезде бөлек, оңаша және дербес кұрылымдар мен
жүйелер (мемлекеттер, халықтар, шаруашылықтар және т.б.) өздерiн бiрыңғай
бiр мақсатпен бiрiгіп, елуден астам жылдар бойы таңдаған жолдарының
ақиқаттығын iс жүзiнде дәлелдеуде.
ХХ - ғасырдың соңғы жылдары Еуропалық Одақ интеграциясының дамуы
негiзгi оқиғаларымен белгiлi. 1992 жылы қол қойылған, ал 1993 жылы
Маастрихт қаласында Еуропалық Одақ туралы келiсiм-шарт күшiне ендi.
Еуропалық Одақтың кеңеюі қарсаңында Амстердам (1997ж.) және Ницца (2000ж.)
келiсiм-шарттарында [1] Еуропалық Одақтың әрекеттiлiгiн қамтамасыз ету
және интеграциялық үрдiстердiң әрi қарай дамуы үшiн алғы шарттарды ашу
мақсатымен бiр қадам алға жылжу көрiнiстерi байқалды. Соңында iшкi iстер
және құқық саласында Еуропалық Одақтың жекеше құрылуы басталды.
Еуропалық Одақ Келiсiмiнiң преамбуласында айтылған еуропалық
континенттiң бытыраңқылығын тоқтату арқылы еуропа халықтарының тығыз
одағына негiз құру- еуропалық интеграцияның басты мақсаты болып табылады
[2]. Өзара бiрiгу экономикалық және қаржы одақ, бiрыңғай азаматтық ортақ
сыртқы саясат пен қауiпсiздiк саясатын орнатуға бағытталған.
Қазiргi кезде интеграция мәселесi өте маңызды, сондықтан Орталық Азия
елдерiне Еуропада өтiп жатқан үрдiстердi түсiну арқылы ғана ынтымақтастық
стратегиясын тандауына болады.
Орталық Азиялық кеңiстiктiң әлемдiк экономикаға, саудаға жаһандануының
маңызды шарты Еуропалық Одақпен ынтымақтастығы болып табылады. Орталық
Азияның ЕО елдерiмен өзара әрекеттесуі, сонымен қатар демократиялық қайта
құру жетiстiгi мен нарықтық қатынастарға өту факторының бiрi, Еуропаның
экономикалық және саяси дамуының негiзгi компонентi болып табылады.
Посткеңестiк кеңiстiкте жаңа тәуелсiз мемлекеттердiң пайда болуы,
олардың әлемдiк экономикаға және халықаралық саяси үрдiстерге тартылуы тек
аймақтағы ғана емес, сондай-ақ бүкiл әлемдегi жағдайды көп жағынан
өзгертiп жiбердi. Жанжалдар және дау-дамайлармен сабақтасқан мемлекеттiлiк
орнатудың қарқынды үрдiстерi бұл мемлекеттердiң әлемнiң құбылмалы
құрылымында өз орнын iздеуiмен, жаңа саяси одақтастар мен әрiптестерiн
анықтауымен қатар жүрдi.
Кеңес өкіметінің күйреуінен кейiн еуропалық саясат жаңа өлшемге ие
болды. Ол жаңа геосаяси шындықтағы кең түрдегi саяси экономикалық және
әлеуметтiк комплекс мәселелерiне қатысты. Сонымен қатар қауiпсiздiк
саясатын қайта қарау қажеттiгi туды.
Бұған ЕО-тың тұрақтылығы және қауiпсiздiгi дамыған Еуропалық
мемлекеттердiң өз қызығушылықтары мiндеттедi. Жаңа шақыруларға Еуропалық
Одақ елдерінің жауабы бiрқатар жобалар мен жоспарларды қайта өңдеу мен
жүзеге асыру болды.
Ынтымақтастық негiзiндегi қауiпсiздiк мәселесi екiншi дүниежүзiлiк
соғыстан кейiн-ақ өзектi бола бастады. Батыс көшбасшылары демократияны
тұрақтандыру мақсатымен қауiпсiздiк құрылымын құру қажет екенiн түсiнді.
Сөйтіп қауiпсiздiк тақырыбы аса өзектi бола бастады.
Қауiпсiздiк тақырыбы Орталық Азия елдерi үшiн де өзектi болып
табылады. Осы аймақтың қауіпсiздiгiн қандай да бiр мемлекет қамтамасыз ете
алады ма, егер елдiң өзiнде қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мәселесi тұрған
кезде. Орталық Азия елдерi, әрине Тәуелсiз Мемлекеттер Достығы, Орталық
Азиялық Одақ немесе Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы шеңберiнде-ақ жұмыс iстей
алар едi, бiрақ өкiнiшке орай шынайы қауiпсiздiктi қамтамасыз ететiн
аймақта құрылымды құру үшiн бұл құрылымдардың тәжiрибесi аз, толық емес
болуда.
Сонымен қатар, осы берiлген құрылымдардың мүше-мемлекеттеріне Батыс
елдерiне бас бұруының қажеттiгi туып отыр. Дәл Батыс елдерінiң тәжiрибесi
iшкi қауiпсiздiктi қамтамасыз ету құрылымын құруда өте қажет болып отыр.
ЕО - әлемдегi тұрақтандырушы фактор. Оның геосаяси күшеюi және
экономикалық, саяси және институционалды ынтымақтастықты интенсификациялау
арқылы ЕО-ның Орталық Азиядағы ықпалын күшейту болашақта позитивтi үрдіс
деп қарастыруға болады.
Зерттеу нысанына Еуропалық интеграция үрдісіндегі Еуропалық Одақтың
қауіпсіздік саласын зерттей отырып, Орталық Азия мемлекеттерінің осы сала
бойынша ынтымақтастығын қалыптастыру мәселелері мен алғы шарттарының
тарихи аспектісі алынды.
Зерттеудің пәні – ЕО мен Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік
саласындағы ынтымақтастығы.
Жұмыстың мақсаты: Еуропалық Одақтың Орталық Азия елдерімен қауіпсіздік
саласындағы ынтымақтастығының орны мен мәнiн ашып көрсету.
Бітіру жұмысының алдына қойылған мақсатқа жетуде мынадай мiндеттер
қойылды:
1) Еуропалық Одақтың Орталық Азияның жаңа тәуелсiз мемлекеттерiн тануы
мен олармен қарым-қатынас орнату мәселесi.
2) ЕО-ның аталған аймаққа қатысты бағдарламаларының саяси-құқықтық
негiзiнiң маңыздылығы.
3) Орталық Азиядағы стратегиясы: геосаясат, мүддесi мен өзара
қауiпсiздiк мәселесi.
4) ЕО-ның аймақ мемлекеттерiмен сауда-экономикалық қарым-қатынасы мен
инвестициалық қызметiнiң ьқпалы.
5) Еуропалық және Орталық Азиялық аймақтардың өзара мүдделерi мен
олардың одан әрі дамуына әсер ететiн геосаяси факторлар, мүмкiн бола
алатын қайшылықтар.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ
ғасырдың басына дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың деректiк негiзi. Зерттеу жұмысының деректік негіздерін автор
төмендегідей топтарға топтастырды.
Деректердің бірінші тобына екі жақты немесе көпжақты кездесулерде
жасалған дипломатиялық құжаттар, ЕО институттарының ресми және жұмыстық
құжаттары, дипломатиялық құжаттар, өзге еуропалық, халықаралық ұйымдардың
ресми мәліметтері, сондай-ақ әртүрлі еуропалық сараптама орталықтарында
дайындалған құжаттар жинақталды [3]. ЕО-тың жауапты тұлғаларының халық
алдында сөйлеген сөздері және ресми басылымдар қолданылған әдебиеттердің
маңызды бөлігін құрайды. Сонымен қатар жұмыс барысында Ресей – ЕО
бірлестігінің ресми құжаттары қолданылды.
Деректердің екінші тобына ЕО-тың Орталық Азияға қатысты саясатын жасап
және оны іске асыруға қатысқан еуропалық институттардың бағдарламалық
құжаттары қолданылды [4].
ЕО-тың саясатына сараптама жасауда ЕО-тың ресми құжаттары ең маңызды
болып табылады, оларды ЕО-тың ресми сайтынан табуға болады [5]. Бұл ресми
құжаттардың құрамына кіретін аса маңызды құжаттар – ЕО-тың сыртқы саяси
инициативаларын көтеруде үлкен рөл атқаратын Еуропалық Комиссияның
құжаттары болып табылады [6]. Комисссияның негізгі құжаттарының бірі болып
Еуропалық Парлемент пен Еуропалық Кеңеске жолдауы табылады. Жолдау мәліметі-
кеңес берушілік сипатта болады және ұсынылған құжаттардың тақырыптары
бойынша мамандандырылған Комиссияның департаменттерінде дайындалады.
Жолдаудың жалпы мәтіні жеке кітапшалар болып басылынып шығарылады және көп
мөлшерде таратылады.
Жұмыс барысында Еуропалық Комиссия құрастырған, ЕО-тың қарастырылып
отырған аймақтардағы жалпы қызығушылықтары мен мақсаттарына негізделген, ЕО-
тың Орталық Азиядағы жалпы саясатын жоспарлау және жүзеге асыру бойынша
ұсыныстарда көрсетілген жолдауға сараптама жасалынды [7].
ЕО-тың энергетика, демократиялану, кикілжіңдерді реттеу, есірткі мен
қару-жарақтарды заңсыз тасымалдау мен заңсыз миграция салаларындағы
атқарылып жатқан істердің дамуының көрінісі көрсетілген Комиссияның жолдауы
көп қызығушылық тудыруда.
Сондай-ақ, жұмыс барысында Еуропалық саясаттың белгілі бір саласын
тіркеп отыратын Жасыл кітабы зерттелді. Бұл құжаттар ЕО ішіндегі
қызығушылық тудырып отырған жақтарға қатысты және өзекті мәселелерді талдау
мен кеңес үрдісіне бағытталған. Комиссияның ұсыныстары түрлі бағыттардағы
сыртқы саяси қызметтердің қозғаушы күші ретінде қарастырылып отырған
аймаққа бағытталған еуропалық саясаттың мәнін ашып көрсетуде ерекше
маңыздылық танытады.
ЕО-тың белгілі бір бағытқа негізделген іс-әрекеттерін жүргізуі бойынша
ұсыныстар берілген Еуропалық Комиссияның Ақ кітабы [8] да Орталық Азияның
саясатын зерттеуде маңызды рөл атқарады. Құжаттың бұл түрі ресми
ұсыныстардың жалпы санын жинақтаған және сонымен қатар сол ұсыныстарды
өмірде қолданудың құралы болып табылады. Мұндай құжаттарды зерттеу ЕО-тың
аймақтардағы бағытталған саясатын танып білуде аса қажет екені анық.
Тағы да бір осы Еуропалық Комиссияның мәліметтер тобына 1991 жылы ТМД
елдерінің Техникалық бірлестік бағдарламасы ТАСИС (Technical Assistance for
the Commonwealth of Independent States) [9] негізінде дайындалған құжаттар
жатады. Бұл құжаттардың құрамына аймақтық және ұлттық іс-әрекет
бағдарламалары кіреді, ал ұлттық бағдарлама өзінің құрамына мемлекеттік
бағдарламаларды және шағын жобалардың бағдарламаларын біріктіреді. Аймақтық
бағдарламалар арнайы бір елге арналмаған және ұлттық бағдарламалармен қатар
жүзеге асырылады. Мұндай бағдарламалардың құрамына трансшекаралық бірлестік
туралы Бағдарлама және Ядролық қауіпсіздік Бағдарламасы кіреді. Зерттеу
жұмысына үлкен қызығушылық тудыратын екі басты бағдарлама ТРАСЕКА және
ИПОГЕЙТ.
Бағдарламаны жүзеге асырумен танысу үшін Комиссияның тапсырысымен жұмыс
істейтін тәуелсіз сараптама орталықтарымен бірге өткен Еуропалық
Комиссияның сараптамалық департаментіндегі іске асырылып жатқан
бағдарламалардың тиімділігін зерттеудің маңыздылығы зор [10]. ЕО өздерінің
іс - әрекеттері мен шешімдерінің шарттары мен салдарларын анықтау
мақсатында ТАСИС бағдарламасының шегінде, көптеген бағыттардағы қызметтерін
бағалау үшін сарапшыларды айту қажет.
ЕО-тың Орталық Азиядағы саясатын қарастыру барысында ЕО Кеңесінің құжаттары
да көп маңызға ие. Зерттеу жұмысы барысында Кеңестің отырысының қорытынды
резолюциялары; жалпы ұстанымдар мен бірлескен іс-әрекеттер; Кеңестің заңдық
сипаттағы өзге де шешімдері; ЕО төраға-елінің ресми шешімдері; төрағалық
ету уақытындағы әрекет ету бағдарламасы қолданылды.
ЕО-тың Орталық Азияға деген саясатының жалпы көрінісін Еуропалық
Парламенттің құжаттары толықтырады: резолюциялар, пленарлы отырыстардағы
пікірластардың хаттамалары, мамандандырылған комитеттердің баяндамалары
[11]; Парламенттік құжаттар кеңестік сипатта болады және еуропалық сыртқы
саясатқа әсер етуінің белгілі бір шегі бар.
Зерттеу жұмысы барысында қолданылған мәлімет көздеріне сондай-ақ ЕО-тың
ресми өкілдерінің сөйлеген сөздері, берген сұхбаттары мен шешімдері де
жатады, олардың барлығын да ЕО-тың ресми сайтынан табуға болады [12].
Мұндай құжаттар өз кезегінде толықтырушы және көмекші мәлімет көздері болып
саналады және көп жағдайда ресми құжаттарды нақтырақ түсіну үшін аса
қажеттілік танытады.
Дипломатиялық құжаттардың қатарына ЕО-тың Орталық Азия елдері қол
қойған Серітестік пен Бірлестік туралы екіжақты Келісімі жатады [13].
ЕО-тың Орталық Азияға қатысты саясатындағы мәселелерді біршама толығырақ
қарастыру үшін жұмыс барысында түрлі еуропалық сараптама орталықтарының
құжаттары қолданылды. Бұл құжаттар ЕО-тың осы сұрақ бойынша ресми
ұстанымына еш әсер етпестен, алынған тақырып бойынша жан-жақты мәліметтерді
жинақтауға мүмкіндік берді.
Сараптама орталықтарының құжаттамаларын қарастыруда сараптаушы мамандар
арасында да, сондай-ақ ЕО-тың басқару шеңберінде де біршама елеулі беделі
бар тәуелсіз еуропалық саяси зерттеу Орталығы (СЕПС) [14] көп қызығушылық
тудырады. Мұндай бедел Орталықтың сараптаушыларына сыртқы және ішкі
еуропалық саясат мәселелерін, оларға деген көзқарастарды және басқа да
өзекті сұрақтарды көтеріп, оларды кең талқыға салуына мүмкіндік береді.
Мұнда талқыланған мәселелер ЕО шегінде нақты шешімдер шығаруда белгілі бір
әсерін тигізуі мүмкін.
ЕО-тың кикілжіңдерді реттеу саласындағы қызметін танып-білуде
Халықаралық дағдарыстық топтардың құжаттарының да маңыздылығы зор [15]. Бұл-
өкіметтік емес орган, оның қызметкерлері бүкіл әлем бойынша кикілжіңдер мен
әлеуметтік дағдарыстарды зерттеумен айналысады, кеңістікті зерттеуге
негізделген сараптамалық баяндамаларды жариялайды және саяси шеңберлерге
бағытталған ұсыныстарды жасап шығарады. Дағдарыстық топтардың құжаттарының
құрамына бүкіл әлемдегі кикілжіңдер мен дағдарыстар өзекті ақпараттарды
жинақтағаны туралы апталық бюллетендер, жағрафиялық және тақырыптық
ұстанымда дайындалған ай сайынғы баяндамалар кіреді.
Осы жұмысқа байланысты зерттеу жүргізу барысында ЕО құжаттарымен қатар
өзге де еуропалық институттардың құжаттарын да қарастыру қажет болды. Осы
тұрғыда қауіпсіздік мәселелерін зерттеуде Еуропалық Одақтың (БЕО) және
Еуропаның қауіпсіздік пен бірлестік жөніндегі Ұйымының құжаттары айрықша
маңызға ие [16].
Деректердің үшінші тобын көрнекті мемлекет және саяси
қайраткерлердің сөйлеген сөздері, сұхбаттары, еңбектері құрайды. Бұл
деректердің ішінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
[17], Ресей Федерациясының бұрынғы Президенті В.В. Путиннің [18] және
аймақтық ұйым басшылары мен миграция мәселесімен айналысатын құзырлы
органдардың лауазымды тұлғаларының сөйлеген сөздері және сұхбаттары бар.
Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастықтың Бас хатшысы Григорий Рапота Прагада
өткен экономикалық форумда сөз сөйлеген [19]. Өзінің сөзінде заңсыз сипат
алған миграцияның экономикалық салдарларын айтып кеткен болатын. Осы
сияқты лауазымды тұлғалардың айтқан сөздерінен аймақтағы жалпы ситуация
жайлы және оны шешуге байланысты мағлұматтарды алуға болады.
Деректердің төртінші тобын бұқаралық ақпарат құралдарының ақпараттар
және қазіргі кездегі интернет сайттарындағы мәліметтер құрайды[20].
Ондай мәліметтер Қазақстанның Аргументы и Факты Казахстан,
Казахстанская правда, Экспресс К, Литер, Айқын, Панорама
газеттерінде және Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Саясат, Казахстан-
Спектр, Центральная Азия и Кавказ, Казахстан: экономика и жизнь,
Казахстан и современный мир, Аналитическое обозрение, Континент
журналдарында немесе электрондық көздерінде бар.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Бітіру жұмысын жазу барысында
отандық және ресейлiк авторлардың зерттеулерi мен еңбектерi кеңiнен
қолданылды.
Жалпы еуропалық интеграцияны оқуда ресейлік тарихнаманы екі негізгі
бағытқа бөлуге болады. Бірінші бағыт, ол зерттеп отырған мәселелерді
алдымен экономикалық аспектіде қарастырады, өйткені басында ЕО
экономикалық бірлестік болған, сондықтан Ю.А. Борко, О.Ю. Потемкина [21],
М.М. Троицкий [22], О.В. Буторина [23] секілді белгілі ғалымдар өздерінің
зерттеулерін экономикалық бағытта жүргізді. Осы зерттеушілер интеграцияның
барлық үрдісі экономикалық үрдістерге байланысты дегенге аса үлкен көңіл
бөлуде. Екінші бағыт, ол Еуропалық интеграциялық үрдісінің саяси, әскери,
құқықтық, мәдени және әлеуметтік бағыттарын қарастыратын ғалымдар тобы.
Осы ғалымдарға О.Ю.Потемкина [24], А.И. Динкевич [25] еңбектерін кіргізуге
болады. Осы зерттеушілердің көп жұмыстары жаңа қызығушылық білдіретін
мәселелерді қарастырады. Мысалы, О.Ю. Потемкина ЕО елдеріне 50-шы
жылдардың соңынан басталған шетелдік жұмысшылардың ағылуы, иммиграция,
халықаралық сипат алған лаңкестік, қылмыс және т.с.с. мәселелері, яғни
интеграцияның практикалық тәжірибесін қолдануға үлкен қызығушылық
тудыруда. Сонымен қатар, М.В. Каргалова [26] еңбектерінен де зерттеудің
тақырыбы бойынша тарихи кезеңдері де алынды.
Отандық авторларға келетін болсақ, Ж.У.Ибрашевтың [27-28] еңбектерінде
Еуропалық Одақтың Ортальқ Азияның тәуелсiз мемлекеттерi — Қазақстан,
Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан және Тәжiкiстандағы әрекеттерiнiң
негiзгi бағыттары, екi аймақтың өзара мүдделерi, әсер етушi геосаяси
факторлар ашып көрсетiлген. Еуропалық Одақтың сыртқы саяси және сауда-
экономикалық қарым-қатынасы, Орталық Азия аймағына қатысты геосаясаты,
мүддесi, экономикалық-инвестициялық қызметi туралы баяндалған. ЕО-тың
халықаралық қауымдастықтағы рөлi, Орталық Азия мемлекеттерiмен қарым-
қатынас орнатуы, инвестиция салу мәселесi зерттеледi. Қатынасты дамыту
қажеттiлiгi ЕО- ның әлемдiк саясат, экономика және мәдениеттегi орны және
рөлiмен аньқталатындығы және өз жағынан Еуропалық Одақ Орталық Азия
елдерiнiң орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға,
тоталитаризмнен демократиялық мемлекетке өту мүдделерiн қолдайтын ұмтылысы
көрсетiлген. Жаңа посткеңестік елдерге алуан түрлi салалар бойынша көмек
көрсету мақсатымен жүзеге асырылған бiрнеше бағдарламалар талданған.
М.С. Ашимбаев [29] өзiнiң еңбегi Орталық Азиядағы 11 қыркүйек
оқиғасына дейiнгi және кейiнгi геосаяси жағдайды зерттеуге бағытталған.
Еңбекте қазiргi таңда туындап отырған мәселелерге кешендi түрде
тоқталынған, соның iшiнде Орталық Азияға қатысты Еуропалық Одақ секiлдi
үлкен күштердiң ұстанымдары мен мүддесiн бағалауда толық сараптама
жасалған.
Л.М. Лаумулин [30-32] еңбектерiнде Еуропалық Одақтың Орталық Азиямен
қатынастарын бірнеше кезеңдерге бөлiп қарастырған. Алғашқы жылдардағы
ынтымақтастық туралы келiсiмнен бастап соңғы жылдардағы белсендi еуропалық
саясаттың неғұрлым қарқындауына дейiнгi негiзiгi аспектiлер талдауға
салынған. ЕО пен Орталық Азия республикаларының тәуелсiздiгiн
жариялағаннан кейiнгi екiжақты саяси, экономикалық, инвестициялық және
т.б. қарым-қатынастар зерттеледi.
Қазіргі кездегі халықаралық қатынастардағы мәселелерді, еуропалық
интеграция, Еуропалық Одақ пен Қазақстан арасындағы ынтымақтастықты
зерттеуде әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің халықаралық
қатынастар, аймақтану және сыртқы саясат кафедрасы ұжымының еңбегі зор.
Сонымен қатар, халықаралық қатынастардағы мәселелерді, еуропалық
интеграция, Еуропалық Одақ пен Қазақстан арасындағы ынтымақтастықты
зерттеуде Байзақова Қ.Е. [33], Кукеева Ф.Т. [34], Губайдуллина М.Ш. [35],
Макашева К.Н. [36], Мовкебаева Г.А. [37], Черных И.А. [38] орны өте үлкен.
Г.Дитер [39] еңбегiнде Орталық Азия аймағындағы интеграциялық үрдiстiң
факторлары, даму алғышарттары, ерекшелiктерi баяндалған.
А.И. Динкевич [40] пен О.Руаның [41] ецбектерiнде Орталық Азияның
экономикалық қарқын алуы мен саяси аренадағы алатын рөлiнiң өсуiне
Еуропалық Одақтың қосқан үлесi мен ықпалы туралы баяндалған.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Халықаралық қатынастар теориясы
мен тәжірибесін талдауға жүйелік-құрлымдық ыңғай құрады.
Жалпы ғылымы және жеке ғылыми (тарихи-салыстыру, статистикалық талдау,
құжаттар мен дерек көздерін талдау) зерттеу әдістері қолданылды.
Еуропалық Одақ және Орталық Азия елдеріндегі қауіпсіздіктің орнығуы
мен дамуына ықпал ететін факторларды қарастырудың неғұрлым тиімді әдісі
болып тарихи талдау табылады, осы зерттеу соның негізінде жүргізілген.
Бітіру жұмысын жазу барысында хронологиялық, тарихи және сараптау
әдiстерi қолданылды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы: ЕО мен Орталық Азия арасындағы
ынтымақтастықтың жаһандану жағдайында қалыптасуы мен даму барысы,
мәселелерінің болашағы жүйелі түрде талқыланды. Бүгінгі таңдағы екіжақты
қатынастардың алатын орны мен маңызы зерттелді.
ЕО мен Орталық Азия арасындағы саяси, экономикалық, әскери және
қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықтың негізгі бағыттары айқындалып,
сипаты мен ерекшеліктері, болашақтағы мүмкіндіктері анықталды.
ЕО мен Орталық Азия арасындағы саяси, экономикалық және қауіпсіздік
саласындағы байланыстың негіздерін көрсететін кең көлемді құжаттар мен
материалдар ғылыми айналымға енгізілді.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңыздылығы бітіру жұмысының халықаралық
қатынастар мамандарының, тарихшылардың, саясаттанушылардың,
аймақтанушылардың халықаралық және екіжақты мәселелерді зерттеу жұмысына
қосымша көмек құралы ретінде болуы.
Бітіру жұмысының негізгі тұжырымдамалары мен зерттеулері оқулықтарды,
оқу құралдарын және ЕО пен Орталық Азияға қатысты сараптамалық жұмыстарды
жазуға қолданылуына болады.
Сонымен қатар бітіру жұмысының кейбір жағдайларын халықаралық
қатынасар, аймақтану, халықаралық құқық мамандықтары бойынша жоғарғы
оқу орындарында арнайы курстар өткізуге және жалпы дәрістер оқуға
қолданылуына болады.
Қорғалуға ұсынылатын тұжырымдамалар: ЕО мен Орталық Азия арасындағы
екіжақты ынтымақтастықты зерттеу барысында мынадай тұжырымдамалар қорғауға
ұсынылады:
1. Орталық Азияның геосаяси жағдайы оның көпжақты ынтымақтастық және
әріптестік үшін халықаралық қатынастардың толыққанды мүшесі ретінде
интеграциялану мәселелеріне араласуы керектігін анықтады.
ЕО пен Орталық Азия мемлекеттері қатынасының заңи негізі 1991 ж. 31
желтоқсанда, яғни Еуропалық Одақ және оның мемлекеттері бұрыңғы КСРО
аумағында пайда болған мемлекеттердің тәуелсіздігін мойындағанда қаланған
болатын.
Жаң Тәуелсіз Мемлекеттердің даму жылдары аралығында еуропалық-орталық
азиялық саяси, экономикалық ынтымақтастыққа қажетті құқықтық келісімдер
негізі де қалыптасты. Аталған құжаттар екі мемлекет арасындағы
ынтымақтастықты нығайтып қана қоймай, оны әрі қарай дамытудың маңызды
факторына айналды.
2. ХХ ғасырдың аяғында ЕО мен Орталық Азия арасындағы екіжақты қарым-
қатынас барысында ЕО-тың Орталық Азиядағы мүдделері негізінде орталық
азиялық эксперттер мен саясаттанушылар қатысқан жаңа бағдарламалар
жасалынды.
Бұл бағдарламалардың негізгі мақсаты Орталық Азия мемлекеттерінің
экономикасының дамуына ықпал жасау және инвестиция құю болды.
3. 1990 жж. ЕО-тың әлемдегі геосаяси мүдделерінің өзгеруіне байланысты
ЕО пен Орталық Азия арасындағы саяси-дипломатиялық қатынастар дами
бастады. Сондықтан ЕО өзінің Орталық Азияға қарай кеңеюіне байланысты,
Орталық Азияда бақылаушы рөлінен қатысушы рөліне өтті.
Орталық Азия аумағында геосаяси үрдістердің дамуы, аймақтың әлемдік
саясатта маңызды орын алатынын көрсетеді.
ЕО стратегиясына тоқтала кетсек, ол Еуроодақтың Орталық Азия
аймағындағы мүдделерін анықтауда ерекше орын алады. 2007 ж. маусым айында
қабылданған бұл құжат, Еуроодақтың аймаққа қатысты 2007-2013 жж. аралығын
қамтитын жаңа стратегиясы.
4. ЕО мен Орталық Азия арасындағы интеграциялық қатынастарды одан әрі
терең дамыту, екі ел арасындағы сауда-экономикалық байланыстарды
кеңейтудегі маңызды фактор инвестициялық ынтымақтатығының дамуы болып
табылады. ЕО мен Орталық Азия арасындағы инвестициялық белсенділік қазіргі
таңда энергетика, энергия тасымалдаушыларды өндіру және оны тасымалдау
саласында ерекше дамып отыр.
ЕО мен Орталық Азия арасындағы инвестициялық ынтымақтастықтың дамуына
келесі факторлар өз әсерін тигізді: шетел инвестицияларын тартылуын
қадағалайтын нормативті-құқықтық базаның құрылуы, банк саласында екіжақты
байланысының артуы, экономиканың нақты саласында өзара жобаларды іске
асыру және т.б.
5. ЕО мен Орталық Азия арасында еркін сауда қатынастары қалыптасқан.
Оны ЕО мен Орталық Азия арасындағы тауар айналымының жылдан-жылға өсіп
келе жатқандығынан көруге болады. Екі жақтың да мүдделері ортақ сауданы
кеңейтуге бағытталған. ЕО дәстүрлі түрде Орталық Азияның экспорт пен
импорттағы басты серіктесі болып отырғандығын атап өту керек.
Екі мемлекет арасындағы тауар айналымы жылдан-жылға өсіп келеді. Оған
төмендегідей факторлар өз әсерін тигізеді: екі мемлекеттің
кәсіпорындарының салааралық байланысының дамуы, ортақ кәсіпорындар ашу
және қазақстандық, еуропалық компаниялардың филиалдарын ашу және т.б.
Сондай-ақ экономикалық қатынастардың жеткілікті түрде дамымауына кейбір
жағдайлар кедергі келтіруде: өзара саудада антидемпингтік және қорғау
шараларын қолдану, екі мемлекеттің өзара сауда қатынасындағы экспорт пен
импорттың тиімсіз құрылымы және т.б.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
І ТАРАУ. ЕО ЕЛДЕРІНІҢ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. ЕО елдерінің қауіпсіздік үлгісі және қауіпсіздік жүйесін
қалыптастыруының негіздері
Еуропалық Одақтың посткеңестiк республикалармен қатынасының жандануы
оның Кеңес Одағымен ресми байланыстарды орнатуымен байланысты.
Қауымдастықты 30 жыл бойы халықаралық қатынастардың субъектiсi ретiнде
мойындамаған Кеңес Одағының атынан КСРО Сыртқы iстер министрлiгi ЕО-тың
Комиссиясына вербалды нотасын жiберген болатын. 1988 жылдың 25 маусымында
ЕО пен Экономикалық өзара көмек кеңесi арасында ресми қатынастарды орнату
туралы бiрiккен декларация қабылданды. Бiрiн-бiрi мойындау жолындағы осы
ортақ қадам бiр жағынан Еуропалық экономикалық кауымдастық пен Еуроатом,
екiншiден — КСРО арасында 1989 жылы желтоқсанда Сауда, коммерция және
экономикалық ынтымақтастық туралы келiсiмге қол қоюға жол ашты. Бұл
келiсiм ТМД елдерiне КСРО-ның мұрагерлерi ретiнде 1990 ж. аяқталу
фазасындағы ЕО-ның ортақ нарығына енуiне негiз болды. Келiсiм сонымен
қатар ЕО жағынан бiрте-бiрте сандық шектеулердi алып тастау мен өзара
мүдделердi көздейтiн бiрнеше салаларда экономикалық ынтымақтастықты
қарастырды. Екi жақты экономикалық катынастардың кез келген аспектiсiне
қатысты кеңес беретiн және келiсiмдердiң орындалуын қадағалайтын бiрiккен
комитет кұру жоспарланды. 1989 жылы тоқыма тауарларымен сауда туралы
келiсiмiне қол қойылды.
1991 жылы КСРО күйредi, Орталық Азияда жаңа тәуелсiз мемлекеттер
құрыла бастады. КСРО-ның ресми түрде таратылу күнi Еуропалық кауымдастыққа
мүше мемлекеттердiң сыртқы iстер министрлерiнiң төтенше сессиясында жаңа
мемлекеттердi танудың қағидалары анықталды. ЕО-тың ТМД мемлекеттерiмен
ынтымақтастығы 1991 жылы 31 желтоқсанда Еуропалық Одақ және оған кiрушi
мемлекеттер бiрiккен мәлiмдемеде бұрынғы КСРО территориясында пайда болған
жаңа тәуелсiз мемлекеттердi мойындауымен басталды. Тәуелсiздiкке қол
жеткiзген жаңа тәуелсiз мемлекеттер халықаралық қатынастардың өз бетiнше
субъектiлерiне айналып, өз сыртқы саяси бағыттарын қалыптастыру құқығына
ие болды. Орталық Азияньң тәуелсiз мемлекеттерiнiң сыртқы саясаты әуел
бастан әлемнiң барлық мемлекеттерiмен тең құқықты және өзара тиiмдi
қатынастарға негiзделдi. Сөзсiз, мұндай басымдылықтардың бiрi Еуропалық
Одақпен ынтымақтастықты дамыту болып табылды. Орталық Азия мемлекеттерiнiң
ЕО-пен қатынастарды дамыту перспективасы мен қажеттiлiгi Одақтың әлемдiк
саясат, экономика мен мәдениеттегi ролi және орнымен анықталады.
Орталық Азия мемлекеттерiндегi экономикалық және саяси реформалар
аясында 1991 жылдын бастап ЕО техникалық, қаржы және гуманитарлық
ынтымақтастық саласында республикалармен тiкелей байланысқа түстi.
1992 жылдан бастап Еуропалық Одақ Орталық Азия мемлекеттерiмен
дипломатиялық қатынастар орнатты. ЕО-тың жаңа елдермен катынасы
дипломатиялық қатынастарды орнатумен қатар алғашқыда ТАСИС бағдарламасы
аясында қалыптасты. Аймақ елдерi бiрнеше бағдарламалардың әрекет ету
аясында сферасына қосылды, соның iшiнде жалпы ТМД бойынша техникалық көмек
бағдарламасы. 1992 жылы ТМД-да ТАСИС бағдарламасының жүзеге асырылуы
басталды. Осы жылдың аяғында Алматыда ТАСИС бағдарламасы аясында Қазақстан
Республикасына техникальқ көмек көрсету бойынша Координациялық Бюро
ашылды.
1992 жылы 16 желтоқсанда Еуропалық Қауымдастық бұрынғы КСРО-да
демократизация үрдістеріне үлес қосу декларациясын қабылдайды. Осылайша ЕО-
тың жаңа тәуелсiз мемлекеттерге деген қызығушылығы саяси аспектiге ұласты.
ЕО Комиссиясы Орталық және Шығыс Еуропа елдерiмен салыстырғанда ТМД-
дағы трансформация үрдісi неғұрлым жай және күрделі түрде өтiп жатқанын
ескерген едi. Әрине, бұл мемлекеттер нарықтық экономикаға өтумен қатар
мемлекеттiлiктi қалыптастыру қиындықтарымен бетпе-бет келдi. ЕО-тың көз-
қарасы бойынша Орталық Азия мемлекеттерi үшiншi әлем елдерiне жатпайды
және олар кеңеюшi Еуропаньң тiкелей көршiсiне айналмақ. ЕО бұл
мемлкеттердiң трансформациялануында қолдау көрсетедi және әлемдiк
экономикаға қатысушылығын бағыттай отырып азаматтардың кемелдiлiгiн
ұлғайту мен өмiр деңгейiн көтеруге үлес қосуға дайын.
ЕО-тың жаңа тәуелсiз мемлекеттермен өзара қатынастарының концепциясы
құрыла бастады, ол келесi басымдылықтарға негiзделедi: аймақ елдерiндегi
экономикалық либерализация мен саяси демократизация үрдістерiне қолдау
көрсету; басқару стратегиясын жасақтауда кеңес беру, заң шығару саласында
кеңес берулер және т.б.
Сондықтан бастапқы кезеңде Еуропалық Одақ және Орталық Азия
мемлекеттерiмен өзара қатынас Брюсселъдiк елдердiң халықаралық
экономикалық ұйымдарға мүше болу мәлiмдемелерiне саяси қолдау көрсету және
кең ауқымды гуманитарлық көмек белгiсi аясында өттi. 1990-1997 жж. ЕО және
мүше мемлекеттер жаңа тәуелсiз мемлекеттерге батыстық көмектiң 68%
құрайтын 73 млрд. евро құйды [42].
ЕО-тың Орталық Азия аймағындағы мемлекеттерге қатысты жасалған
стратегиясының маңызды жағының бiрi бұл мемлекеттердегi саяси және
экономикалық реформалау үрдістерiне қолдау көрсету болып табылады. 1993ж.
желтоқсанда ЕО-тың гуманитарлық көмек бөлiмшесi бұл елдерге қоғамның аз
қорғалған тобына 19 млн. ЭКЮ жiберу туралы шешiм қабылдады. Қабылдаушылар
тiзiмiнде алғаш болып Тәжiкстан тұрды. 2,9 млн. ЭКЮ Таулы Бадахшан жене
Халтон аудандарына берiлдi [43].
Күн тәртiбiнде толық қанды келiсiмге қол жеткiзу үшін ЕО Серiктестiк
және Ынтымақтастық келiсiмi бойынша бiрлесе жұмыс iстеу үшiн аймақ
елдерiмен тұрақты диалогқа көштi. Серiктестiк туралы келiсiмге қол қоймас
бұрын елдер құқықтық механизмдi жан-жақты реформалауы қажет едi. Бiрiншi
құқықтық құжаттардың деидеологизациясы жүргiзiлдi, кейiн келiсiмдiк
қатынастарды орнатудағы алғышарттық белгілері анықталды. Бұл келiсiмдер
ортақ қағидалар мен мiндеттерге негiзделуi тиiс едi: құқықтық мемлекет,
саяси еркiндiктердiң дамуы және нарықтық экономика тұрғызу. Серiктестіктiң
ең маңызды шартының бiрi ЕО пен келiсiмге қол қоюшы мемлекет
демократизация процесi мен халықаралық қағидаларды құрметтеуге деген
ұмтылысын көрсетуi тиiс. Белгiлi адам құқығын қорғау халықаралық
институттарына қосылу осы ұмтылыстың белгiсi. Екiншiден, серiктестердiң
құлшынысына баға беру қажет.
Еуропалық Қауымдастық үшiн посткеңестiк Орталық Азияға қатысты, бiр
жағынан, бiрыңғай стратегия қарастыру маңыздылығы тұрса, екiншi жағынан,
Серiктестiк және Ынтымақтастық туралы келiсiмдi жасақтауға кiрiсу керек
болды. Брюссельдегi Еуропалық Комиссия бiр уақытта осы екi мiндеттермен
айналысты, кейiн онымен Қазақстандағы ЕО Комиссиясының өкiлдiгi айналысты.
Байланыстар, әсiресе, Қазақстан және Қырғызстанмен қарқынды дамыды.
Комиссияның ресми кұжаттарында ашық түрде мәлiмделген еуропалық
стратегияның негiзiнде бұл аймақта ЕО-тың маңызды саяси және экономикалық
мүдделерi жатты. Осыған орай Қазақстан мен Қырғызстанға қатысты дайындық
кезеңi тез аяқталып, 1994 ж. 20 мамырда Серiктестiк және Ынтымақтастық
туралы келiсiмге (СЫК) қол қойылды. 1995ж. 23 қаңтарда Қазақстан, 25
каңтарда Қырғызстан СЫК – ге қол қойды.
Алайда, Түркменстан, Өзбекстан және Тәжiкстанмен Серiктестiк жене
Ынтымақтастық туралы келiсiмге ЕО қойған шарттарды бұл елдер тез арада
орындай алмады. ЕО пен Өзбекстан қатынастарының дамуы, елдегi
реформалардың басталуы, аймақтағы саяси рөлi мен экономикалық әлеуетiн
ескерумен кешiрек басталды. Өзбекстан мен ЕО арасында СЫК-ге 1996 жылы 21
маусымда қол қойылды.
ЕО-пен ынтымақтастық ең аз дамыған елдер Түркменстан мен Тәжiкстан
болып табылады. Жақты катынастар екi жағдайда да 1989 ж. Келiсiм және
Тоқыма тауарлармен сауда келiсiмi негiзiнде жүзеге асты.
1997 ж. Кеңес Комиссияға Түркменстанмен СЫК жасақтауды тапсырды.
1998 ж. 24 ақпанда жақтар Сауда туралы уақытша келісiмдi жасақтап, 25
мамырда СЫК-қа қол қойды.
Барлық төрт мемлекеттер бұл әрекеттi жеке-жеке жасады, тек Тәжiкстан
мұны елдегi азаматтық соғысқа байланысты жүзеге асыра алмады. Қазақстан,
Қырғызстан және Өзбекстан Парламенттерi келiсiмдi ратификациялады.
Осылайша, барлық Орталық Азия мемлекеттерi дерлiк СЫК-қа қол қойды.
СЫК-қа қол қойылуынан күшке енуi арасында бiраз уақыт кетедi. Келiсiм
ЕО-ға мүше мемлекеттердiң парламенттерiнiң барлығында қолдау табуы тиiс,
кейiн оны ЕУРО парламент ратификациялауы тиiс. Орталық Азияда бұл ұзақ
уақытқа созылды. Мысалы, Қазақстанда ратификациялау процесi 5 жылға
созылды. Бұл тек ЕО-ға мүше мемлекеттер санының 12-ден 12-ге кеңеюi
секiлдi сыртқы себептерге ғана байланысты емес. Iшкi себептерге
бақылаушылар елдегi адам құқықтарының сақталмауы мен саяси тұрақсыздық
мәселелерiн жатқызды. 1995ж. президенттiң парламенттi таратуы себептi
Еуропарламент елдегi парламенттiк демократияның қалпына келтiрiлмейiнше
СЫК-ты қолдаудан бас тартты.
1995ж. желтоқсандағы парламенттiк сайлаудан кейiн ЕО жұмысының
белсенділігі артты. Бiрiншi болып 1996ж. 30 қаңтарда Испания, 24 маусымда
Ұлыбритания, кейiн 8,9,17 маусымда Дания, Финляндия және Швеция және т.б.
ЕО мемлекеттерi келiсiмдi ратификациялады. 1997ж. 13 наурызда
Еуропарламент, мамырда Қазақстан парламентi қолдады.
Бiрнеше жыл бойы жаңа тәуелсiз мемлекеттердiң қалыптасуымен ЕО
сарапшылары орталық азиялық аймақтағы жалпы және әрбiр жеке 5 мемлекеттегi
— Қазақстан, Қырғызстан, Түркменстан, Тәжiкстан және Өзбекстандағы — саяси
және экономикалық жағдайды мұқият зерттеумен болды. Бұл Еуропалық
Қауымдастықтың Орталық Азия мемлекеттерiне қатысты стратегияны
қалыптастыруға, кейiн оны жүзеге асыруға дайындық жүрдi.
Осы зерттеудiң нәтижесi 1995 ж. жазда ЕО Кеңесiне Еуропалық Комиссия
ұсынған Еуропалық Қауымдастықтың Орталық Азия мемлекеттерiне қатысты
стратегиясы атты ақпараттық-сараптамалық баяндамасы болды [44].
Баяндамада ЕО-тың аймақтағы басымдылықтары мен мiндеттерi белгiлендi. Бұл
баяндама ЕО Кеңесiнiң Еуропалық Қауымдастықтың Орталық Азия мемлекеттерiне
қатысты бiрыңғай саясат қалыптастырып, жүргiзуiне негiз болды.
Баяндамада ЕО Орталық Азияда геосаясат және экономикамен, әсiресе,
энергетика секторымен байланысты маңызды мүдделерi көрсетiлдi. Одақтың
аталған аймақтағы негiзгi мiндеттерiнiң бiрi тұрақтылықты сақтау болып
табылады. Бұлармен қатар, Орталық Азияның 52 млн. адамының еуропалық
тауарларға үлкен нарық ретiнде мүмкiндiгiн ескеру де керек.
ЕО аймақтармен байланыстарының әрi қарай дамуын келесi мақсаттардың
жүзеге асырылуымен байланыстырады: аймақта Одақтың мүддесiн қорғау; СЫК
жүзеге асырылу алғышарттарын анықтау; Еуропалық Одақтың Орталық Азиядағы
ортақ саясаты келiсiмi аясында ЕО саясатының интеграциясы; ЕО саясатының
аймақ маңындағы жаһандық саясатымен қатынасы. Құжатта аталған аймақта ЕО-
тың ескеруi тиiс сыртқы факторлар да керсетiлген. Оларға Ресейдiң
позициясы, Ауғанстандағы соғыс, бұл аймақтағы АҚШ, Түркия, Қытай, Иран,
Пәкiстан және Үндiстанның қызығушылығы жатады.
Ортақ стратегия жобасында Орталық Азияның 5 мемлекетiне деген жеке-
жеке тәсiл, әрбiр республиканың түрлiлiгi мен ерекшелiгiн ескеру қажеттiгi
көрсетiлдi. Көптеген мiндеттер аймақ үшiн ортақ болғандықтан оған кiретiн
елдердiң кең ауқымды ерекшелiктерi ЕО-тың саяси инструменттерiн нақты
жекелеген елдерге икемдеуiн талап етедi.
1999 ж. наурызда Еуропарламент пленарлық отырыстарында ЕО-тың орталық
азиялық мемлекеттермен қатынасы туралы баяндама тыңдалды. Баяндама
дайындығын Еуропарламент мүшесi П.Траскотт елдерге әсiресе, ТАСИС
бағдарламасы аясында экономикалық көмек көрсетудi және инвестициялық
жобаларды ұсынды.
Баяндамада жекелеген елдер ерекшеленгенімен, бұл аймақтағы жалпы адам
құқығы саласындағы дағдарыстық жағдай туралы айтылды. Өзбекстан
Түркменстанмен салыстырғанда айтарлықтай жетiстiктерге қол жеткiзген. Ал
Түркменiстанда адам құқығы жағдайы қанағаттандырылмаған және бұл СЫК-ты
ратификациялауға негiз бола алмайтындығы көрсетiлген. 1999ж. Еуропарламент
Өзбекстанмен қол қойылған СЫК-ты растады. СЫК-ты ратификациялау үрдісi тек
1999 ж. ғана аяқталды. ЕО жене Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан арасындағы
Серiктестiк және Ынтымақтастық туралы келiсiм 1999 ж. 1 шiлдеде күшiне
ендi. 1989 ж. уақытша келiсiм өз мәресiне жеттi.
Серiктестiк негiзiн Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Қауымдастық және
оған мүше мемлекеттердiң саяси және экономикалық еркiндiктердi нығайту
бойынша жауапкершiлiктерi құрайды. Соның iшiнде тараптар Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымының (ЕҚЫҰ) Қорытынды Актiсi, Мадрид
және Вена кездесулерiндегi қорытынды құжаттары, ЕҚЫҰ-ның экономикалық
ынтымақтастық бойынша Бонндағы конференция кұжаттары, Жаңа Еуропа үшiн
Париж хартиясы, (ЕҚЫҰ) Хельсинки құжаты 1992ж. Вызов времени перемен
және т.б. (ЕҚЫҰ) негiзгi құжаттарында көрсетiлген принциптер мен
мiндеттердi қолдану жауапкершiлiгiне мiндеттеледi. СЫК Орталық Азия
мемлекеттерi үшiн екiжақты қатынастардың кез келген формасын жеңiлдетуде
институционалды, саяси және кемшiлiктiк негiз жасайды. Ол саяси диалог
қалыптастырады; тараптар арасында ашық сауда және инвестициялы режим
тудырады; Орталық Азия мемлекеттерiнiң халықаралық стандарттарға өтуде
үлес қосады; ауқымды салаларда, транспорттан бiлiмге дейiн, энергетикадан
заңсыз әрекетпен күреске дейiн, ынтымақтастықты орнатады.
Жаңа Тәуелсiз Мемлекеттер экономикалық, саяси, әлеуметтiк және
этникалық мәселелерге тап болды. Орталық Азиялық елдердiң тәуелсiздiгiн
алуы нарыққа бағытталган экономика мен демократиялық қоғам құру үшiн жаңа
стратегиялық әдiстемелердi анықтауы маңызды болды. 1990 ж. аймақ
мемлекеттерiнiң басшылары интеграцияланудың маңызын түсiнедi де, көпжақты
және екiжақты қарым-қатынастары негiздерiнiң құрылуы басталады.
Өз жағынан Еуропалық Одақ Орталық Азия елдерiнiң орталықтанған
жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға, тоталитаризмнен демократиялық
мемлекетке өту мүдделерiн қолдайды. ЕО жаңа посткеңестiк елдерге алуан
түрлi салалар бойынша көмек көрсету мақсатымен бiрнеше бағдарламаларды
жүзеге асыруды бастады. Олардьщ ең маңыздысы - ТМД-ға техникалық жәрдем
бағдарламасы (ТАСИС).
ТАСИС бағдарламасын дайындау идеясы 1990 ж. желтоқсанда Римде
Еуропалық Одақтың отырысында пайда болды. Сол кезде Еуропа Кеңесi Кеңес
Одағының экономикалық реформаларды жүргiзу инициативасының бейбiтшiлiктi
нығайту мен Еуропаның тұрақтылығы үшiн маңыздылығы зор екендiгiн
мойындайды. ЕО мүше-мемлекеттерi серiктес мемлекеттерге жаңа
технологияларды беруге келiсiм бередi.
Алғашқы кезде ТАСИС тек бiр ғана мемлекетке – КСРО-ға арналған
болатын. Оның ыдырауы нәтижесiнде пайда болған 15 посткеңестiк
мемлекеттердiң (Қазақстан, Латвия, Эстония, Украина, Литва, Беларуссия,
Молдова, Армения, Әзiрбайжан, Грузия, Тәжiкстан, Қырғызстан, Өзбекстан,
Түрiкменстан және Ресей) нарықтық қатынастар мен демократиялық қоғамға
өтуге қайта мамандандырылады. 1992 ж. Балтық мемлекеттерi бұл
бағдарламадан шығып, Орталық және Шығыс Еуропа елдерiне арналған ФАРЕ
бағдарламасына қосылады. 1993 ж. ТАСИС бойынша жәрдем алушыларға Моңғолия
қосылады. Бағдарламаның негiзiнде серiктестiк пен ынтымақтастық қағидалары
жатыр. Ол бойынша әрбiр серiктес мемлекет үшiн жеке бағдарлама жасалынып,
қаржы берiлетiн басты салалар анықталады. Жеке бағдарлама төрт жыл
мерзiмге арналады. Осының нәтижесiнде серiктес мемлекет үшiн маңызды болып
табылатын мәселелердi шешу үшiн жылдық iс-қимылдар бағдарламасы құрылады
[45]. ТАСИС бюджетiнiң қаржылары нарықтық бағыты бар әлеуметтiк -
экономикалық жүйе мен демократиялық қоғам құруға негiзделген мемлекеттер
үшiн ғана болып табылады. Бұл Еуропалық Одақтың негiзгi шарты.
1991- 1999 жж. бағдарлама бойынша 4226 млн. еуро, 2000-2006 жж.
қосымша 3 138 млн. еуро бөлiндi.
ТАСИС қызметiнiң әр түрлi формалары арқылы қызметтерін ұсынады:
- басқару мәселелерi бойынша мамандар тобының кеңес беру қызметi;
- кәсiби дайындықтар бағдарламаларын ұсыну;
- эксперттi зерттеулер жүргiзу.
Басқару Мәселелерi бойынша мамандар тобының кеңес беру қызметi
экономикалық саясатта, мемлекеттiк басқару органдары мен көлiк және
энергетика салалары бойынша саясатта маңызы зор [46].
Мамандар тобы арқылы ТАСИС Еуропалық Одақта бар арнайы бiлiмдi Жаңа
Тәуелсiз Мемлекеттерге бере алады. Бұл топтар мемлекеттiк ұйымдарда жұмыс
iстеген кәсiби бiлiмi бар мамандардан құралады.
Кәсiби дайындықтар ТАСИС көмек көрсететiн барлық салалар үшiн маңызды.
Дайындық тiкелей сол жерлерде жүргiзiледi. ТАСИС тұрғындардың мүддесiне
сай жаңа үкiметтiк емес кәсiпкерлiк емес ұйымдарға көмек беруге дайын.
Қамқорлық шiркеу, кәсiподақ, қоғамдық ұйымдар және т.б. бiрлiктерге
арналады.
ТАСИС- тiң көптеген әр түрлi экономикалық және саяси сфераларды
қамтитын кiшi бағдарламалары бар:
- ТЕМПУС- Жаңа Тәуелсiз Мемлекеттер мен Орталық және Шығыс Еуропа мен
Еуропалық Одақ жоғарғы оқу орындары арасында ғылыми зерттеулер мен оқу
үшiн құрылымдар құру;
- Бистро - Еуропалық Комиссия өкiлдiгiнiң бағалаған кiшiгiрiм
жобаларды қаржыландыру;
- Экономика саласында ынтымақтастық (ЭСЫ)- экономика, ғылыми зерттеу
жұмыстары мен кәсiби оқыту саласында көмек көрсету, Батыста бiлiм алу үшiн
стипендияларды қаржыландыру;
- ДИПЕКО- Орталық Азияда табиғи апаттарға дайын болудың жоспары.
ТАСИС шеңберiнде екi мемлекетаралық бағдарламалар жұмыс iстеуде:
- ИНОГЕЙТ- Еуропаға мұнай мен газ тасымалдаудың мемлекетаралық жүйесi.
- ТРАСЕКА- Еуропа- Кавказ- Орталық Азия көлiк көпiрi.
Бұл бағдарламалар көмегiмен Еуропалық Одақ Еуропа мен Азияны
жалғастыратын қазiргi заманғы Жiбек жолы - көлiк инфрақұрылымын құруды
қолдайды [47].
1995 ж. құрылған мұнай мен газды тасымалдаудың мемлекетаралық
бағдарламасы ИНОГЕЙТ энергетика саласында инфрақұрылымды құруға көмек
көрсетуге арналған. Ол энергетикалық ресурстардың Каспий мен Қара теңiз
арқылы Еуропаға тиiмдi тасымалын қамтамасыздандыруы қажет. Бұл
бағдарламаның жүзеге асырылуы арқылы аймақ мемлекеттерiнiң тәуелсiздiгiн
нығайтуға және энергетикалық ресурстардың тасымалының экспорттық
бағыттарының дамуына себебшi болады.
1.2 ЕО елдерінің қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығының факторлары
және алғышарттары
Еуропалық Одақтың Орталық Азияға қатысты саясаты 1990 жж. Варшава
блогы, кейiн 1991 ж. КСРО-ның құлауы нәтижесiнде туындаған жаңа геосаяси
жағдайдың ықпалымен құрылды. ЕО тұрақсыз шығыс кеңiстiгiне ең жақын және
iрi экономикалық және геосаяси күш орталығына айналды. Жаңадан қалыптасқан
жағдайда ЕО және Батыс бұрынғы социалистiк елдерге өз ықпалын таратуға
мақсатты шараларды қолға алды. Оған бiрiншi НАТО мен ЕО-тың шығысқа қарай
кеңеюi қадамдарын жатқызуға болады.
Еуропалық Одақ, сонымен қатар, ТМД-ны тұрақтандыруда теңдесi жоқ
қадамдар жасады: экономикалық көмек бойынша кең ауқымды бағдарламалар
(ТАСИС) және ЕҚЫҰ режимiн нығайту. Кеңес Одағының құлауы ЕО-қа жаңа
геосаяси рольдi ойнауға мүмкiндiк беретiн маңызды жағдай туғызды. Сонымен,
ЕО мен Орталық Азия арасындағы қатынастар осындай жаңа және теңдесi жоқ
геосаяси жағдай аясында дамыды [48].
Бiрiншi кезеңде (1990-1994жж.) ЕО-ның Орталық Азияға қатысты
стратегиясы тактикалық саяси мақсаттарға жету мақсатында құрылды:
посткеңестiк кеңiстiктi тұрақтандыру, жедел экономикалық көмек көрсету,
плюрализм, демократия және нарықтық қатынастарға қолдау жасау. Бұл
мақсаттар тiкелей экономикалық көмек жолымен де, халықаралық және
еуропалық ұйымдар мен институттар (ЕҚЫҰ, Еуропа Кеңесi, Еуропарламент,
Еуропалық Комиссия, БҰҰ босқындар мәселесi бойынша Комиссариат және т.б.)
арқылы саяси қысым көрсету арқылы да жүзеге асырылып отырды. ЕО саясатының
басты инструментi посткеңестiк мемлекеттермен Еуропамен саяси және
экономикалық байланыстарды орнатуға бағытталған серiктестiк және
ынтымақтастық жөнiндегi келiсiмдерге қол қоюы болды [49].
Екiншi кезеңде (1994-1998жж.) ЕО-та ТМД мен Орталық Азияға қатысты
саясатының нәтижелерiне деген көңiл түсушiлiк етек алды. Посткеңестiк
мемлекеттердiң өкiлдiк демократия және нарықтық экономика стандарттарынан
негiзiнен әлi де алшақ екендiгi айқын болды. Сонымен қатар, 1990 жж.
аяғына таман әлеуметтiк қатынастардың шиеленiсуi мен исламдық оңтүстiк
жақтан күрт өскен қауiп салдарынан Орталық Азиядағы тұрақсыздану қаупi
төндi. Дәл сол уақытта, осы кезеңде Еуропалық Одақтың Орталық Азиядағы
ортақ геосаяси тұрақтылықпен байланысты геосаяси мүдделерiнiң нақты
түсiнiгi қалыптасты. Осылайша, ЕО-тың саяси ортасында, соның iшiнде
Германияда, ЕО-тың геосаяси ықпалының әрi қарай шығысқа кеңейту
тенденциясы байқалды. iс жүзiнде, ЕО болашақ геосаяси мүдделерiнiң шегiн
ЕҚЫҰ әрекетi аясында, яғни Орталық Азияның Ауғанстанмен, Иранмен және
Қытаймен шекарасына дейiн кеңейттi.
Үшiншi кезеңде, қазiргi кезең, Еуропалық Одақ пен Орталық Азия
арасындағы қатынастар 3 негiзгi фактор ықпалында дамуда: ЕО әрi қарай
шығысқа кеңеюi, ЕО ықпалының посткеңестiк Шығыс Еуропаға жайылуы және
ортақ еуропалық сыртқы саясат және қауiпсiздiк саласындағы саясатты
жүргiзу.
Сонымен, жақын жылдары Кавказ, Каспий теңiзi және Орталық Азияның
ауқымды кеңiстiгiне қатысты неғұрлым белсендi еуропалық саясаттың
жүргiзiлетiнiн күтуге болады. Бұл аймақта бұрынғысынша басқа геосаяси
факторлар әрекет етiп, iрi ойыншылар, АҚШ, Ресей, Қытай және Ислам
арасында аймақтағы қолайлы ықпал үшiн күрес жүретiндiгiн ұмытпаған жөн.
Осыған орай еуропалық-орта азиялық қатынастардың дамуын, жалпы Орталық
Азиядағы жағдайдың да қиындықты және шиеленiстi болатындығын болжауға
болады.
Орталық Азиядағы Қауiпсiздiк мәселесiне көңiл 1999ж. Қырғызстанға
алғаш лаңкестердiң басып кiруiнен кейiн аударыла бастаса, келесi бiр
алаңдаушылықты Ресей мен Қытайдың жақындасуы және кiшi серiктестер
ретiндегi орта азиялық мемлекеттердiң қатысуымен құрылған әскери саяси
блок секiлдi Шанхай бестiгi туындатты. Орталық Азиядағы және ТМД-дағы
жағдай Еуропада жалпы достастық ішiнде екi қарсы тұрушы блоктардың құрылуы
сипатында қабылданды. Ресей бастаған топ (1992ж. Ташкент келiсiмi) жене
Батысқа бағытталған блок.
Өзбекстанның Ресейден НАТО-ға бағытын өзгертуi және ТМД-ң қорғаныс
келiсiмiнен шығуы Ташкенттiң Мәскеудің қауiпсiздiк кепiлi бола
алатындығына сенбеушiлiгiн және Ресейдiң империялық амбицияларының
оянуынан сескенуiн байқауға болады.
Немiс сарапшылары И.Кәрiмовтың Ташкент келiсiмінен шығуы асығыстық
болды деп шешiмге келдi, себебi сол кезде тек Ресей ғана аймақтың нақты
әскери қорғанысын қамтамасыз ете алар едi. Сол кездерi ЕО аймақтағы
қауiпсiздiк саласындағы жағдайға алаңдаушылық бiлдiрдi. Мысалы, ГФР
экономикалық ынтымақтастық және даму министрi Х.Вичорек Цойль Германияның
Орталық Азиядағы мүдделерi консессиялардың қазбаларды өндiру және
тасымалдау үшiн күресте басты бағыттардың жатқандығын және Орталық Азиялық
аймақты тұрақтандыру мен онымен мәдени және экономикалық алмасудың бәрiнен
де маңызды екендiгiн атап көрсеткен болатын.
1999ж. қыркүйекте Қырғызстанның президентi А.Акаев [50] Германияға
ресми сапармен келдi. Негiзгi мақсаты Жiбек жолы концепциясын
еуропалықтарға таныстыру болды. Қырғызстан Жапония мен Қытайды бiр жақтан,
екiншi жақтан Еуропа мен Ресейдi қосатын транзиттiк жолдың өзiндiк бiр
көпiрiнде көрiндi. Қырғыз лидерiн экономикалық ынтымақтастық мәселесi
қызықтырса, еуропалықтарды Қырғызстандағы адам құқықтарының сақталмауы,
демократияның шектелуi, территориясы арқылы есiрткенiң тасылуы, лаңкестік
қаупiнiң өсуi секiлдi мәселелер алаңдатты. А.Ақаев есiрткі және
лаңкестікпен күресте еуропалық елдердiң қаржылық көмегiн күтетiндiгiн
байқатты.
Тәжiкстанда Вашингтонның қатты қысымымен дiни партиялардың әрекетiн
заңдастыратын заң қабылданды. Еуропалық ортада мұндай заңның қабылдануын
позитивтi түрде қарсы алса да сарапшылар дiни партиялардың белсендiлiгi
аймақтағы жағдайды ушықтырады деген шешiмге келдi. Өзбекстан мен Қазақстан
керiсiнше ваххабисттер мен басқа дiни белсендiлердiң әрекетiне қысымды
ұлғайтты. Аймақтағы қауiпсiздiк көзқарасынан неғұрлым проблемалық
республика Тәжiкстандағы жағдайды реттеуге деген ынта 1999ж. желтоқсанда
Германия жағынан байқалды. Фонд им Фридрих Эрберт (ГСДП) үкiмет өкiлдерi
мен бiрiккен оппозицияның қатысуымен дөңгелек үстел ұйымдастырды.
1999 ж. соңында Кельндегi Шығысеуропалық және халықаралық
зерттеулердiң федералдық институтының эксперттерi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3
І ТАРАУ. ЕО ЕЛДЕРІНІҢ ҚАУІПСІЗДІК
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . .12
1.1 ЕО елдерінің қауіпсіздік үлгісі және қауіпсіздік жүйесін
қалыптастыруының негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...12
1.2 ЕО елдерінің қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығының факторлары
және алғышарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18
ІІ ТАРАУ.ЕО-НЫҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯ ЕЛДЕРІМЕН ҚАУІПСІЗДІК САЛАСЫНДАҒЫ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.1 Орталық Азия аймағындағы қауіпсіздік мәселесінің ерекшелігі мен
қайнар көздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..30
2.2 Орталық Азия аймағы елдерінің қауіпсіздік деңгейін арттыруда ЕО
елдерінің интеграция тәжірибесін қолданудың негізгі
бағыттары ... ... ... ... ... .39
2.3 Орталық Азия аймағында Еуропалық Одақ елдерінің ынтымақтастық
тәжірибесін тиімді қолдану
мүмкіндігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..57
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
КIРIСПЕ
Тақырыптың өзектiлiгi. Қазiргi кезде әлем өзара жүйелi жаһандану
үрдiсiнде дамуда. Әлемнiң түкпiр-түкпiрiнде сауда-экономикалық, қаржы,
кеден және саяси одақтар, бiрлестiктер, ұйымдар құрылуда. Бұл объективтi
және заңды құбылыс.
Қазiргi заман тарихының феноменi ретiнде танылған Еуропалық Одақ
халықаралық жаһандану үрдiсiнiң сәтті көрiнiсi болып табылады.
Еуропалық жаһанданудың дамуы сапалы түрде жаңа, бұрын болмаған
бiрлестiкке табан тiредi. Оның кұрылымы мен қызметi бiр жағынан
халықаралық ұйым болса, екiншi жағынан конфедеративтi жене федеративтi
одақ сипатына ие. Бастапқы кезде бөлек, оңаша және дербес кұрылымдар мен
жүйелер (мемлекеттер, халықтар, шаруашылықтар және т.б.) өздерiн бiрыңғай
бiр мақсатпен бiрiгіп, елуден астам жылдар бойы таңдаған жолдарының
ақиқаттығын iс жүзiнде дәлелдеуде.
ХХ - ғасырдың соңғы жылдары Еуропалық Одақ интеграциясының дамуы
негiзгi оқиғаларымен белгiлi. 1992 жылы қол қойылған, ал 1993 жылы
Маастрихт қаласында Еуропалық Одақ туралы келiсiм-шарт күшiне ендi.
Еуропалық Одақтың кеңеюі қарсаңында Амстердам (1997ж.) және Ницца (2000ж.)
келiсiм-шарттарында [1] Еуропалық Одақтың әрекеттiлiгiн қамтамасыз ету
және интеграциялық үрдiстердiң әрi қарай дамуы үшiн алғы шарттарды ашу
мақсатымен бiр қадам алға жылжу көрiнiстерi байқалды. Соңында iшкi iстер
және құқық саласында Еуропалық Одақтың жекеше құрылуы басталды.
Еуропалық Одақ Келiсiмiнiң преамбуласында айтылған еуропалық
континенттiң бытыраңқылығын тоқтату арқылы еуропа халықтарының тығыз
одағына негiз құру- еуропалық интеграцияның басты мақсаты болып табылады
[2]. Өзара бiрiгу экономикалық және қаржы одақ, бiрыңғай азаматтық ортақ
сыртқы саясат пен қауiпсiздiк саясатын орнатуға бағытталған.
Қазiргi кезде интеграция мәселесi өте маңызды, сондықтан Орталық Азия
елдерiне Еуропада өтiп жатқан үрдiстердi түсiну арқылы ғана ынтымақтастық
стратегиясын тандауына болады.
Орталық Азиялық кеңiстiктiң әлемдiк экономикаға, саудаға жаһандануының
маңызды шарты Еуропалық Одақпен ынтымақтастығы болып табылады. Орталық
Азияның ЕО елдерiмен өзара әрекеттесуі, сонымен қатар демократиялық қайта
құру жетiстiгi мен нарықтық қатынастарға өту факторының бiрi, Еуропаның
экономикалық және саяси дамуының негiзгi компонентi болып табылады.
Посткеңестiк кеңiстiкте жаңа тәуелсiз мемлекеттердiң пайда болуы,
олардың әлемдiк экономикаға және халықаралық саяси үрдiстерге тартылуы тек
аймақтағы ғана емес, сондай-ақ бүкiл әлемдегi жағдайды көп жағынан
өзгертiп жiбердi. Жанжалдар және дау-дамайлармен сабақтасқан мемлекеттiлiк
орнатудың қарқынды үрдiстерi бұл мемлекеттердiң әлемнiң құбылмалы
құрылымында өз орнын iздеуiмен, жаңа саяси одақтастар мен әрiптестерiн
анықтауымен қатар жүрдi.
Кеңес өкіметінің күйреуінен кейiн еуропалық саясат жаңа өлшемге ие
болды. Ол жаңа геосаяси шындықтағы кең түрдегi саяси экономикалық және
әлеуметтiк комплекс мәселелерiне қатысты. Сонымен қатар қауiпсiздiк
саясатын қайта қарау қажеттiгi туды.
Бұған ЕО-тың тұрақтылығы және қауiпсiздiгi дамыған Еуропалық
мемлекеттердiң өз қызығушылықтары мiндеттедi. Жаңа шақыруларға Еуропалық
Одақ елдерінің жауабы бiрқатар жобалар мен жоспарларды қайта өңдеу мен
жүзеге асыру болды.
Ынтымақтастық негiзiндегi қауiпсiздiк мәселесi екiншi дүниежүзiлiк
соғыстан кейiн-ақ өзектi бола бастады. Батыс көшбасшылары демократияны
тұрақтандыру мақсатымен қауiпсiздiк құрылымын құру қажет екенiн түсiнді.
Сөйтіп қауiпсiздiк тақырыбы аса өзектi бола бастады.
Қауiпсiздiк тақырыбы Орталық Азия елдерi үшiн де өзектi болып
табылады. Осы аймақтың қауіпсiздiгiн қандай да бiр мемлекет қамтамасыз ете
алады ма, егер елдiң өзiнде қауiпсiздiктi қамтамасыз ету мәселесi тұрған
кезде. Орталық Азия елдерi, әрине Тәуелсiз Мемлекеттер Достығы, Орталық
Азиялық Одақ немесе Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы шеңберiнде-ақ жұмыс iстей
алар едi, бiрақ өкiнiшке орай шынайы қауiпсiздiктi қамтамасыз ететiн
аймақта құрылымды құру үшiн бұл құрылымдардың тәжiрибесi аз, толық емес
болуда.
Сонымен қатар, осы берiлген құрылымдардың мүше-мемлекеттеріне Батыс
елдерiне бас бұруының қажеттiгi туып отыр. Дәл Батыс елдерінiң тәжiрибесi
iшкi қауiпсiздiктi қамтамасыз ету құрылымын құруда өте қажет болып отыр.
ЕО - әлемдегi тұрақтандырушы фактор. Оның геосаяси күшеюi және
экономикалық, саяси және институционалды ынтымақтастықты интенсификациялау
арқылы ЕО-ның Орталық Азиядағы ықпалын күшейту болашақта позитивтi үрдіс
деп қарастыруға болады.
Зерттеу нысанына Еуропалық интеграция үрдісіндегі Еуропалық Одақтың
қауіпсіздік саласын зерттей отырып, Орталық Азия мемлекеттерінің осы сала
бойынша ынтымақтастығын қалыптастыру мәселелері мен алғы шарттарының
тарихи аспектісі алынды.
Зерттеудің пәні – ЕО мен Орталық Азия елдерінің қауіпсіздік
саласындағы ынтымақтастығы.
Жұмыстың мақсаты: Еуропалық Одақтың Орталық Азия елдерімен қауіпсіздік
саласындағы ынтымақтастығының орны мен мәнiн ашып көрсету.
Бітіру жұмысының алдына қойылған мақсатқа жетуде мынадай мiндеттер
қойылды:
1) Еуропалық Одақтың Орталық Азияның жаңа тәуелсiз мемлекеттерiн тануы
мен олармен қарым-қатынас орнату мәселесi.
2) ЕО-ның аталған аймаққа қатысты бағдарламаларының саяси-құқықтық
негiзiнiң маңыздылығы.
3) Орталық Азиядағы стратегиясы: геосаясат, мүддесi мен өзара
қауiпсiздiк мәселесi.
4) ЕО-ның аймақ мемлекеттерiмен сауда-экономикалық қарым-қатынасы мен
инвестициалық қызметiнiң ьқпалы.
5) Еуропалық және Орталық Азиялық аймақтардың өзара мүдделерi мен
олардың одан әрі дамуына әсер ететiн геосаяси факторлар, мүмкiн бола
алатын қайшылықтар.
Бітіру жұмысының хронологиялық шеңбері ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ
ғасырдың басына дейінгі аралықты қамтиды.
Жұмыстың деректiк негiзi. Зерттеу жұмысының деректік негіздерін автор
төмендегідей топтарға топтастырды.
Деректердің бірінші тобына екі жақты немесе көпжақты кездесулерде
жасалған дипломатиялық құжаттар, ЕО институттарының ресми және жұмыстық
құжаттары, дипломатиялық құжаттар, өзге еуропалық, халықаралық ұйымдардың
ресми мәліметтері, сондай-ақ әртүрлі еуропалық сараптама орталықтарында
дайындалған құжаттар жинақталды [3]. ЕО-тың жауапты тұлғаларының халық
алдында сөйлеген сөздері және ресми басылымдар қолданылған әдебиеттердің
маңызды бөлігін құрайды. Сонымен қатар жұмыс барысында Ресей – ЕО
бірлестігінің ресми құжаттары қолданылды.
Деректердің екінші тобына ЕО-тың Орталық Азияға қатысты саясатын жасап
және оны іске асыруға қатысқан еуропалық институттардың бағдарламалық
құжаттары қолданылды [4].
ЕО-тың саясатына сараптама жасауда ЕО-тың ресми құжаттары ең маңызды
болып табылады, оларды ЕО-тың ресми сайтынан табуға болады [5]. Бұл ресми
құжаттардың құрамына кіретін аса маңызды құжаттар – ЕО-тың сыртқы саяси
инициативаларын көтеруде үлкен рөл атқаратын Еуропалық Комиссияның
құжаттары болып табылады [6]. Комисссияның негізгі құжаттарының бірі болып
Еуропалық Парлемент пен Еуропалық Кеңеске жолдауы табылады. Жолдау мәліметі-
кеңес берушілік сипатта болады және ұсынылған құжаттардың тақырыптары
бойынша мамандандырылған Комиссияның департаменттерінде дайындалады.
Жолдаудың жалпы мәтіні жеке кітапшалар болып басылынып шығарылады және көп
мөлшерде таратылады.
Жұмыс барысында Еуропалық Комиссия құрастырған, ЕО-тың қарастырылып
отырған аймақтардағы жалпы қызығушылықтары мен мақсаттарына негізделген, ЕО-
тың Орталық Азиядағы жалпы саясатын жоспарлау және жүзеге асыру бойынша
ұсыныстарда көрсетілген жолдауға сараптама жасалынды [7].
ЕО-тың энергетика, демократиялану, кикілжіңдерді реттеу, есірткі мен
қару-жарақтарды заңсыз тасымалдау мен заңсыз миграция салаларындағы
атқарылып жатқан істердің дамуының көрінісі көрсетілген Комиссияның жолдауы
көп қызығушылық тудыруда.
Сондай-ақ, жұмыс барысында Еуропалық саясаттың белгілі бір саласын
тіркеп отыратын Жасыл кітабы зерттелді. Бұл құжаттар ЕО ішіндегі
қызығушылық тудырып отырған жақтарға қатысты және өзекті мәселелерді талдау
мен кеңес үрдісіне бағытталған. Комиссияның ұсыныстары түрлі бағыттардағы
сыртқы саяси қызметтердің қозғаушы күші ретінде қарастырылып отырған
аймаққа бағытталған еуропалық саясаттың мәнін ашып көрсетуде ерекше
маңыздылық танытады.
ЕО-тың белгілі бір бағытқа негізделген іс-әрекеттерін жүргізуі бойынша
ұсыныстар берілген Еуропалық Комиссияның Ақ кітабы [8] да Орталық Азияның
саясатын зерттеуде маңызды рөл атқарады. Құжаттың бұл түрі ресми
ұсыныстардың жалпы санын жинақтаған және сонымен қатар сол ұсыныстарды
өмірде қолданудың құралы болып табылады. Мұндай құжаттарды зерттеу ЕО-тың
аймақтардағы бағытталған саясатын танып білуде аса қажет екені анық.
Тағы да бір осы Еуропалық Комиссияның мәліметтер тобына 1991 жылы ТМД
елдерінің Техникалық бірлестік бағдарламасы ТАСИС (Technical Assistance for
the Commonwealth of Independent States) [9] негізінде дайындалған құжаттар
жатады. Бұл құжаттардың құрамына аймақтық және ұлттық іс-әрекет
бағдарламалары кіреді, ал ұлттық бағдарлама өзінің құрамына мемлекеттік
бағдарламаларды және шағын жобалардың бағдарламаларын біріктіреді. Аймақтық
бағдарламалар арнайы бір елге арналмаған және ұлттық бағдарламалармен қатар
жүзеге асырылады. Мұндай бағдарламалардың құрамына трансшекаралық бірлестік
туралы Бағдарлама және Ядролық қауіпсіздік Бағдарламасы кіреді. Зерттеу
жұмысына үлкен қызығушылық тудыратын екі басты бағдарлама ТРАСЕКА және
ИПОГЕЙТ.
Бағдарламаны жүзеге асырумен танысу үшін Комиссияның тапсырысымен жұмыс
істейтін тәуелсіз сараптама орталықтарымен бірге өткен Еуропалық
Комиссияның сараптамалық департаментіндегі іске асырылып жатқан
бағдарламалардың тиімділігін зерттеудің маңыздылығы зор [10]. ЕО өздерінің
іс - әрекеттері мен шешімдерінің шарттары мен салдарларын анықтау
мақсатында ТАСИС бағдарламасының шегінде, көптеген бағыттардағы қызметтерін
бағалау үшін сарапшыларды айту қажет.
ЕО-тың Орталық Азиядағы саясатын қарастыру барысында ЕО Кеңесінің құжаттары
да көп маңызға ие. Зерттеу жұмысы барысында Кеңестің отырысының қорытынды
резолюциялары; жалпы ұстанымдар мен бірлескен іс-әрекеттер; Кеңестің заңдық
сипаттағы өзге де шешімдері; ЕО төраға-елінің ресми шешімдері; төрағалық
ету уақытындағы әрекет ету бағдарламасы қолданылды.
ЕО-тың Орталық Азияға деген саясатының жалпы көрінісін Еуропалық
Парламенттің құжаттары толықтырады: резолюциялар, пленарлы отырыстардағы
пікірластардың хаттамалары, мамандандырылған комитеттердің баяндамалары
[11]; Парламенттік құжаттар кеңестік сипатта болады және еуропалық сыртқы
саясатқа әсер етуінің белгілі бір шегі бар.
Зерттеу жұмысы барысында қолданылған мәлімет көздеріне сондай-ақ ЕО-тың
ресми өкілдерінің сөйлеген сөздері, берген сұхбаттары мен шешімдері де
жатады, олардың барлығын да ЕО-тың ресми сайтынан табуға болады [12].
Мұндай құжаттар өз кезегінде толықтырушы және көмекші мәлімет көздері болып
саналады және көп жағдайда ресми құжаттарды нақтырақ түсіну үшін аса
қажеттілік танытады.
Дипломатиялық құжаттардың қатарына ЕО-тың Орталық Азия елдері қол
қойған Серітестік пен Бірлестік туралы екіжақты Келісімі жатады [13].
ЕО-тың Орталық Азияға қатысты саясатындағы мәселелерді біршама толығырақ
қарастыру үшін жұмыс барысында түрлі еуропалық сараптама орталықтарының
құжаттары қолданылды. Бұл құжаттар ЕО-тың осы сұрақ бойынша ресми
ұстанымына еш әсер етпестен, алынған тақырып бойынша жан-жақты мәліметтерді
жинақтауға мүмкіндік берді.
Сараптама орталықтарының құжаттамаларын қарастыруда сараптаушы мамандар
арасында да, сондай-ақ ЕО-тың басқару шеңберінде де біршама елеулі беделі
бар тәуелсіз еуропалық саяси зерттеу Орталығы (СЕПС) [14] көп қызығушылық
тудырады. Мұндай бедел Орталықтың сараптаушыларына сыртқы және ішкі
еуропалық саясат мәселелерін, оларға деген көзқарастарды және басқа да
өзекті сұрақтарды көтеріп, оларды кең талқыға салуына мүмкіндік береді.
Мұнда талқыланған мәселелер ЕО шегінде нақты шешімдер шығаруда белгілі бір
әсерін тигізуі мүмкін.
ЕО-тың кикілжіңдерді реттеу саласындағы қызметін танып-білуде
Халықаралық дағдарыстық топтардың құжаттарының да маңыздылығы зор [15]. Бұл-
өкіметтік емес орган, оның қызметкерлері бүкіл әлем бойынша кикілжіңдер мен
әлеуметтік дағдарыстарды зерттеумен айналысады, кеңістікті зерттеуге
негізделген сараптамалық баяндамаларды жариялайды және саяси шеңберлерге
бағытталған ұсыныстарды жасап шығарады. Дағдарыстық топтардың құжаттарының
құрамына бүкіл әлемдегі кикілжіңдер мен дағдарыстар өзекті ақпараттарды
жинақтағаны туралы апталық бюллетендер, жағрафиялық және тақырыптық
ұстанымда дайындалған ай сайынғы баяндамалар кіреді.
Осы жұмысқа байланысты зерттеу жүргізу барысында ЕО құжаттарымен қатар
өзге де еуропалық институттардың құжаттарын да қарастыру қажет болды. Осы
тұрғыда қауіпсіздік мәселелерін зерттеуде Еуропалық Одақтың (БЕО) және
Еуропаның қауіпсіздік пен бірлестік жөніндегі Ұйымының құжаттары айрықша
маңызға ие [16].
Деректердің үшінші тобын көрнекті мемлекет және саяси
қайраткерлердің сөйлеген сөздері, сұхбаттары, еңбектері құрайды. Бұл
деректердің ішінде Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
[17], Ресей Федерациясының бұрынғы Президенті В.В. Путиннің [18] және
аймақтық ұйым басшылары мен миграция мәселесімен айналысатын құзырлы
органдардың лауазымды тұлғаларының сөйлеген сөздері және сұхбаттары бар.
Еуразиялық Экономикалық Қоғамдастықтың Бас хатшысы Григорий Рапота Прагада
өткен экономикалық форумда сөз сөйлеген [19]. Өзінің сөзінде заңсыз сипат
алған миграцияның экономикалық салдарларын айтып кеткен болатын. Осы
сияқты лауазымды тұлғалардың айтқан сөздерінен аймақтағы жалпы ситуация
жайлы және оны шешуге байланысты мағлұматтарды алуға болады.
Деректердің төртінші тобын бұқаралық ақпарат құралдарының ақпараттар
және қазіргі кездегі интернет сайттарындағы мәліметтер құрайды[20].
Ондай мәліметтер Қазақстанның Аргументы и Факты Казахстан,
Казахстанская правда, Экспресс К, Литер, Айқын, Панорама
газеттерінде және Дипломатия жаршысы, Ақиқат, Саясат, Казахстан-
Спектр, Центральная Азия и Кавказ, Казахстан: экономика и жизнь,
Казахстан и современный мир, Аналитическое обозрение, Континент
журналдарында немесе электрондық көздерінде бар.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Бітіру жұмысын жазу барысында
отандық және ресейлiк авторлардың зерттеулерi мен еңбектерi кеңiнен
қолданылды.
Жалпы еуропалық интеграцияны оқуда ресейлік тарихнаманы екі негізгі
бағытқа бөлуге болады. Бірінші бағыт, ол зерттеп отырған мәселелерді
алдымен экономикалық аспектіде қарастырады, өйткені басында ЕО
экономикалық бірлестік болған, сондықтан Ю.А. Борко, О.Ю. Потемкина [21],
М.М. Троицкий [22], О.В. Буторина [23] секілді белгілі ғалымдар өздерінің
зерттеулерін экономикалық бағытта жүргізді. Осы зерттеушілер интеграцияның
барлық үрдісі экономикалық үрдістерге байланысты дегенге аса үлкен көңіл
бөлуде. Екінші бағыт, ол Еуропалық интеграциялық үрдісінің саяси, әскери,
құқықтық, мәдени және әлеуметтік бағыттарын қарастыратын ғалымдар тобы.
Осы ғалымдарға О.Ю.Потемкина [24], А.И. Динкевич [25] еңбектерін кіргізуге
болады. Осы зерттеушілердің көп жұмыстары жаңа қызығушылық білдіретін
мәселелерді қарастырады. Мысалы, О.Ю. Потемкина ЕО елдеріне 50-шы
жылдардың соңынан басталған шетелдік жұмысшылардың ағылуы, иммиграция,
халықаралық сипат алған лаңкестік, қылмыс және т.с.с. мәселелері, яғни
интеграцияның практикалық тәжірибесін қолдануға үлкен қызығушылық
тудыруда. Сонымен қатар, М.В. Каргалова [26] еңбектерінен де зерттеудің
тақырыбы бойынша тарихи кезеңдері де алынды.
Отандық авторларға келетін болсақ, Ж.У.Ибрашевтың [27-28] еңбектерінде
Еуропалық Одақтың Ортальқ Азияның тәуелсiз мемлекеттерi — Қазақстан,
Қырғызстан, Өзбекстан, Түркменстан және Тәжiкiстандағы әрекеттерiнiң
негiзгi бағыттары, екi аймақтың өзара мүдделерi, әсер етушi геосаяси
факторлар ашып көрсетiлген. Еуропалық Одақтың сыртқы саяси және сауда-
экономикалық қарым-қатынасы, Орталық Азия аймағына қатысты геосаясаты,
мүддесi, экономикалық-инвестициялық қызметi туралы баяндалған. ЕО-тың
халықаралық қауымдастықтағы рөлi, Орталық Азия мемлекеттерiмен қарым-
қатынас орнатуы, инвестиция салу мәселесi зерттеледi. Қатынасты дамыту
қажеттiлiгi ЕО- ның әлемдiк саясат, экономика және мәдениеттегi орны және
рөлiмен аньқталатындығы және өз жағынан Еуропалық Одақ Орталық Азия
елдерiнiң орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға,
тоталитаризмнен демократиялық мемлекетке өту мүдделерiн қолдайтын ұмтылысы
көрсетiлген. Жаңа посткеңестік елдерге алуан түрлi салалар бойынша көмек
көрсету мақсатымен жүзеге асырылған бiрнеше бағдарламалар талданған.
М.С. Ашимбаев [29] өзiнiң еңбегi Орталық Азиядағы 11 қыркүйек
оқиғасына дейiнгi және кейiнгi геосаяси жағдайды зерттеуге бағытталған.
Еңбекте қазiргi таңда туындап отырған мәселелерге кешендi түрде
тоқталынған, соның iшiнде Орталық Азияға қатысты Еуропалық Одақ секiлдi
үлкен күштердiң ұстанымдары мен мүддесiн бағалауда толық сараптама
жасалған.
Л.М. Лаумулин [30-32] еңбектерiнде Еуропалық Одақтың Орталық Азиямен
қатынастарын бірнеше кезеңдерге бөлiп қарастырған. Алғашқы жылдардағы
ынтымақтастық туралы келiсiмнен бастап соңғы жылдардағы белсендi еуропалық
саясаттың неғұрлым қарқындауына дейiнгi негiзiгi аспектiлер талдауға
салынған. ЕО пен Орталық Азия республикаларының тәуелсiздiгiн
жариялағаннан кейiнгi екiжақты саяси, экономикалық, инвестициялық және
т.б. қарым-қатынастар зерттеледi.
Қазіргі кездегі халықаралық қатынастардағы мәселелерді, еуропалық
интеграция, Еуропалық Одақ пен Қазақстан арасындағы ынтымақтастықты
зерттеуде әл Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университетінің халықаралық
қатынастар, аймақтану және сыртқы саясат кафедрасы ұжымының еңбегі зор.
Сонымен қатар, халықаралық қатынастардағы мәселелерді, еуропалық
интеграция, Еуропалық Одақ пен Қазақстан арасындағы ынтымақтастықты
зерттеуде Байзақова Қ.Е. [33], Кукеева Ф.Т. [34], Губайдуллина М.Ш. [35],
Макашева К.Н. [36], Мовкебаева Г.А. [37], Черных И.А. [38] орны өте үлкен.
Г.Дитер [39] еңбегiнде Орталық Азия аймағындағы интеграциялық үрдiстiң
факторлары, даму алғышарттары, ерекшелiктерi баяндалған.
А.И. Динкевич [40] пен О.Руаның [41] ецбектерiнде Орталық Азияның
экономикалық қарқын алуы мен саяси аренадағы алатын рөлiнiң өсуiне
Еуропалық Одақтың қосқан үлесi мен ықпалы туралы баяндалған.
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі. Халықаралық қатынастар теориясы
мен тәжірибесін талдауға жүйелік-құрлымдық ыңғай құрады.
Жалпы ғылымы және жеке ғылыми (тарихи-салыстыру, статистикалық талдау,
құжаттар мен дерек көздерін талдау) зерттеу әдістері қолданылды.
Еуропалық Одақ және Орталық Азия елдеріндегі қауіпсіздіктің орнығуы
мен дамуына ықпал ететін факторларды қарастырудың неғұрлым тиімді әдісі
болып тарихи талдау табылады, осы зерттеу соның негізінде жүргізілген.
Бітіру жұмысын жазу барысында хронологиялық, тарихи және сараптау
әдiстерi қолданылды.
Бітіру жұмысының ғылыми жаңалығы: ЕО мен Орталық Азия арасындағы
ынтымақтастықтың жаһандану жағдайында қалыптасуы мен даму барысы,
мәселелерінің болашағы жүйелі түрде талқыланды. Бүгінгі таңдағы екіжақты
қатынастардың алатын орны мен маңызы зерттелді.
ЕО мен Орталық Азия арасындағы саяси, экономикалық, әскери және
қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастықтың негізгі бағыттары айқындалып,
сипаты мен ерекшеліктері, болашақтағы мүмкіндіктері анықталды.
ЕО мен Орталық Азия арасындағы саяси, экономикалық және қауіпсіздік
саласындағы байланыстың негіздерін көрсететін кең көлемді құжаттар мен
материалдар ғылыми айналымға енгізілді.
Зерттеу жұмысының қолданыстық маңыздылығы бітіру жұмысының халықаралық
қатынастар мамандарының, тарихшылардың, саясаттанушылардың,
аймақтанушылардың халықаралық және екіжақты мәселелерді зерттеу жұмысына
қосымша көмек құралы ретінде болуы.
Бітіру жұмысының негізгі тұжырымдамалары мен зерттеулері оқулықтарды,
оқу құралдарын және ЕО пен Орталық Азияға қатысты сараптамалық жұмыстарды
жазуға қолданылуына болады.
Сонымен қатар бітіру жұмысының кейбір жағдайларын халықаралық
қатынасар, аймақтану, халықаралық құқық мамандықтары бойынша жоғарғы
оқу орындарында арнайы курстар өткізуге және жалпы дәрістер оқуға
қолданылуына болады.
Қорғалуға ұсынылатын тұжырымдамалар: ЕО мен Орталық Азия арасындағы
екіжақты ынтымақтастықты зерттеу барысында мынадай тұжырымдамалар қорғауға
ұсынылады:
1. Орталық Азияның геосаяси жағдайы оның көпжақты ынтымақтастық және
әріптестік үшін халықаралық қатынастардың толыққанды мүшесі ретінде
интеграциялану мәселелеріне араласуы керектігін анықтады.
ЕО пен Орталық Азия мемлекеттері қатынасының заңи негізі 1991 ж. 31
желтоқсанда, яғни Еуропалық Одақ және оның мемлекеттері бұрыңғы КСРО
аумағында пайда болған мемлекеттердің тәуелсіздігін мойындағанда қаланған
болатын.
Жаң Тәуелсіз Мемлекеттердің даму жылдары аралығында еуропалық-орталық
азиялық саяси, экономикалық ынтымақтастыққа қажетті құқықтық келісімдер
негізі де қалыптасты. Аталған құжаттар екі мемлекет арасындағы
ынтымақтастықты нығайтып қана қоймай, оны әрі қарай дамытудың маңызды
факторына айналды.
2. ХХ ғасырдың аяғында ЕО мен Орталық Азия арасындағы екіжақты қарым-
қатынас барысында ЕО-тың Орталық Азиядағы мүдделері негізінде орталық
азиялық эксперттер мен саясаттанушылар қатысқан жаңа бағдарламалар
жасалынды.
Бұл бағдарламалардың негізгі мақсаты Орталық Азия мемлекеттерінің
экономикасының дамуына ықпал жасау және инвестиция құю болды.
3. 1990 жж. ЕО-тың әлемдегі геосаяси мүдделерінің өзгеруіне байланысты
ЕО пен Орталық Азия арасындағы саяси-дипломатиялық қатынастар дами
бастады. Сондықтан ЕО өзінің Орталық Азияға қарай кеңеюіне байланысты,
Орталық Азияда бақылаушы рөлінен қатысушы рөліне өтті.
Орталық Азия аумағында геосаяси үрдістердің дамуы, аймақтың әлемдік
саясатта маңызды орын алатынын көрсетеді.
ЕО стратегиясына тоқтала кетсек, ол Еуроодақтың Орталық Азия
аймағындағы мүдделерін анықтауда ерекше орын алады. 2007 ж. маусым айында
қабылданған бұл құжат, Еуроодақтың аймаққа қатысты 2007-2013 жж. аралығын
қамтитын жаңа стратегиясы.
4. ЕО мен Орталық Азия арасындағы интеграциялық қатынастарды одан әрі
терең дамыту, екі ел арасындағы сауда-экономикалық байланыстарды
кеңейтудегі маңызды фактор инвестициялық ынтымақтатығының дамуы болып
табылады. ЕО мен Орталық Азия арасындағы инвестициялық белсенділік қазіргі
таңда энергетика, энергия тасымалдаушыларды өндіру және оны тасымалдау
саласында ерекше дамып отыр.
ЕО мен Орталық Азия арасындағы инвестициялық ынтымақтастықтың дамуына
келесі факторлар өз әсерін тигізді: шетел инвестицияларын тартылуын
қадағалайтын нормативті-құқықтық базаның құрылуы, банк саласында екіжақты
байланысының артуы, экономиканың нақты саласында өзара жобаларды іске
асыру және т.б.
5. ЕО мен Орталық Азия арасында еркін сауда қатынастары қалыптасқан.
Оны ЕО мен Орталық Азия арасындағы тауар айналымының жылдан-жылға өсіп
келе жатқандығынан көруге болады. Екі жақтың да мүдделері ортақ сауданы
кеңейтуге бағытталған. ЕО дәстүрлі түрде Орталық Азияның экспорт пен
импорттағы басты серіктесі болып отырғандығын атап өту керек.
Екі мемлекет арасындағы тауар айналымы жылдан-жылға өсіп келеді. Оған
төмендегідей факторлар өз әсерін тигізеді: екі мемлекеттің
кәсіпорындарының салааралық байланысының дамуы, ортақ кәсіпорындар ашу
және қазақстандық, еуропалық компаниялардың филиалдарын ашу және т.б.
Сондай-ақ экономикалық қатынастардың жеткілікті түрде дамымауына кейбір
жағдайлар кедергі келтіруде: өзара саудада антидемпингтік және қорғау
шараларын қолдану, екі мемлекеттің өзара сауда қатынасындағы экспорт пен
импорттың тиімсіз құрылымы және т.б.
Жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралған.
І ТАРАУ. ЕО ЕЛДЕРІНІҢ ҚАУІПСІЗДІК МӘСЕЛЕЛЕРІ
1. ЕО елдерінің қауіпсіздік үлгісі және қауіпсіздік жүйесін
қалыптастыруының негіздері
Еуропалық Одақтың посткеңестiк республикалармен қатынасының жандануы
оның Кеңес Одағымен ресми байланыстарды орнатуымен байланысты.
Қауымдастықты 30 жыл бойы халықаралық қатынастардың субъектiсi ретiнде
мойындамаған Кеңес Одағының атынан КСРО Сыртқы iстер министрлiгi ЕО-тың
Комиссиясына вербалды нотасын жiберген болатын. 1988 жылдың 25 маусымында
ЕО пен Экономикалық өзара көмек кеңесi арасында ресми қатынастарды орнату
туралы бiрiккен декларация қабылданды. Бiрiн-бiрi мойындау жолындағы осы
ортақ қадам бiр жағынан Еуропалық экономикалық кауымдастық пен Еуроатом,
екiншiден — КСРО арасында 1989 жылы желтоқсанда Сауда, коммерция және
экономикалық ынтымақтастық туралы келiсiмге қол қоюға жол ашты. Бұл
келiсiм ТМД елдерiне КСРО-ның мұрагерлерi ретiнде 1990 ж. аяқталу
фазасындағы ЕО-ның ортақ нарығына енуiне негiз болды. Келiсiм сонымен
қатар ЕО жағынан бiрте-бiрте сандық шектеулердi алып тастау мен өзара
мүдделердi көздейтiн бiрнеше салаларда экономикалық ынтымақтастықты
қарастырды. Екi жақты экономикалық катынастардың кез келген аспектiсiне
қатысты кеңес беретiн және келiсiмдердiң орындалуын қадағалайтын бiрiккен
комитет кұру жоспарланды. 1989 жылы тоқыма тауарларымен сауда туралы
келiсiмiне қол қойылды.
1991 жылы КСРО күйредi, Орталық Азияда жаңа тәуелсiз мемлекеттер
құрыла бастады. КСРО-ның ресми түрде таратылу күнi Еуропалық кауымдастыққа
мүше мемлекеттердiң сыртқы iстер министрлерiнiң төтенше сессиясында жаңа
мемлекеттердi танудың қағидалары анықталды. ЕО-тың ТМД мемлекеттерiмен
ынтымақтастығы 1991 жылы 31 желтоқсанда Еуропалық Одақ және оған кiрушi
мемлекеттер бiрiккен мәлiмдемеде бұрынғы КСРО территориясында пайда болған
жаңа тәуелсiз мемлекеттердi мойындауымен басталды. Тәуелсiздiкке қол
жеткiзген жаңа тәуелсiз мемлекеттер халықаралық қатынастардың өз бетiнше
субъектiлерiне айналып, өз сыртқы саяси бағыттарын қалыптастыру құқығына
ие болды. Орталық Азияньң тәуелсiз мемлекеттерiнiң сыртқы саясаты әуел
бастан әлемнiң барлық мемлекеттерiмен тең құқықты және өзара тиiмдi
қатынастарға негiзделдi. Сөзсiз, мұндай басымдылықтардың бiрi Еуропалық
Одақпен ынтымақтастықты дамыту болып табылды. Орталық Азия мемлекеттерiнiң
ЕО-пен қатынастарды дамыту перспективасы мен қажеттiлiгi Одақтың әлемдiк
саясат, экономика мен мәдениеттегi ролi және орнымен анықталады.
Орталық Азия мемлекеттерiндегi экономикалық және саяси реформалар
аясында 1991 жылдын бастап ЕО техникалық, қаржы және гуманитарлық
ынтымақтастық саласында республикалармен тiкелей байланысқа түстi.
1992 жылдан бастап Еуропалық Одақ Орталық Азия мемлекеттерiмен
дипломатиялық қатынастар орнатты. ЕО-тың жаңа елдермен катынасы
дипломатиялық қатынастарды орнатумен қатар алғашқыда ТАСИС бағдарламасы
аясында қалыптасты. Аймақ елдерi бiрнеше бағдарламалардың әрекет ету
аясында сферасына қосылды, соның iшiнде жалпы ТМД бойынша техникалық көмек
бағдарламасы. 1992 жылы ТМД-да ТАСИС бағдарламасының жүзеге асырылуы
басталды. Осы жылдың аяғында Алматыда ТАСИС бағдарламасы аясында Қазақстан
Республикасына техникальқ көмек көрсету бойынша Координациялық Бюро
ашылды.
1992 жылы 16 желтоқсанда Еуропалық Қауымдастық бұрынғы КСРО-да
демократизация үрдістеріне үлес қосу декларациясын қабылдайды. Осылайша ЕО-
тың жаңа тәуелсiз мемлекеттерге деген қызығушылығы саяси аспектiге ұласты.
ЕО Комиссиясы Орталық және Шығыс Еуропа елдерiмен салыстырғанда ТМД-
дағы трансформация үрдісi неғұрлым жай және күрделі түрде өтiп жатқанын
ескерген едi. Әрине, бұл мемлекеттер нарықтық экономикаға өтумен қатар
мемлекеттiлiктi қалыптастыру қиындықтарымен бетпе-бет келдi. ЕО-тың көз-
қарасы бойынша Орталық Азия мемлекеттерi үшiншi әлем елдерiне жатпайды
және олар кеңеюшi Еуропаньң тiкелей көршiсiне айналмақ. ЕО бұл
мемлкеттердiң трансформациялануында қолдау көрсетедi және әлемдiк
экономикаға қатысушылығын бағыттай отырып азаматтардың кемелдiлiгiн
ұлғайту мен өмiр деңгейiн көтеруге үлес қосуға дайын.
ЕО-тың жаңа тәуелсiз мемлекеттермен өзара қатынастарының концепциясы
құрыла бастады, ол келесi басымдылықтарға негiзделедi: аймақ елдерiндегi
экономикалық либерализация мен саяси демократизация үрдістерiне қолдау
көрсету; басқару стратегиясын жасақтауда кеңес беру, заң шығару саласында
кеңес берулер және т.б.
Сондықтан бастапқы кезеңде Еуропалық Одақ және Орталық Азия
мемлекеттерiмен өзара қатынас Брюсселъдiк елдердiң халықаралық
экономикалық ұйымдарға мүше болу мәлiмдемелерiне саяси қолдау көрсету және
кең ауқымды гуманитарлық көмек белгiсi аясында өттi. 1990-1997 жж. ЕО және
мүше мемлекеттер жаңа тәуелсiз мемлекеттерге батыстық көмектiң 68%
құрайтын 73 млрд. евро құйды [42].
ЕО-тың Орталық Азия аймағындағы мемлекеттерге қатысты жасалған
стратегиясының маңызды жағының бiрi бұл мемлекеттердегi саяси және
экономикалық реформалау үрдістерiне қолдау көрсету болып табылады. 1993ж.
желтоқсанда ЕО-тың гуманитарлық көмек бөлiмшесi бұл елдерге қоғамның аз
қорғалған тобына 19 млн. ЭКЮ жiберу туралы шешiм қабылдады. Қабылдаушылар
тiзiмiнде алғаш болып Тәжiкстан тұрды. 2,9 млн. ЭКЮ Таулы Бадахшан жене
Халтон аудандарына берiлдi [43].
Күн тәртiбiнде толық қанды келiсiмге қол жеткiзу үшін ЕО Серiктестiк
және Ынтымақтастық келiсiмi бойынша бiрлесе жұмыс iстеу үшiн аймақ
елдерiмен тұрақты диалогқа көштi. Серiктестiк туралы келiсiмге қол қоймас
бұрын елдер құқықтық механизмдi жан-жақты реформалауы қажет едi. Бiрiншi
құқықтық құжаттардың деидеологизациясы жүргiзiлдi, кейiн келiсiмдiк
қатынастарды орнатудағы алғышарттық белгілері анықталды. Бұл келiсiмдер
ортақ қағидалар мен мiндеттерге негiзделуi тиiс едi: құқықтық мемлекет,
саяси еркiндiктердiң дамуы және нарықтық экономика тұрғызу. Серiктестіктiң
ең маңызды шартының бiрi ЕО пен келiсiмге қол қоюшы мемлекет
демократизация процесi мен халықаралық қағидаларды құрметтеуге деген
ұмтылысын көрсетуi тиiс. Белгiлi адам құқығын қорғау халықаралық
институттарына қосылу осы ұмтылыстың белгiсi. Екiншiден, серiктестердiң
құлшынысына баға беру қажет.
Еуропалық Қауымдастық үшiн посткеңестiк Орталық Азияға қатысты, бiр
жағынан, бiрыңғай стратегия қарастыру маңыздылығы тұрса, екiншi жағынан,
Серiктестiк және Ынтымақтастық туралы келiсiмдi жасақтауға кiрiсу керек
болды. Брюссельдегi Еуропалық Комиссия бiр уақытта осы екi мiндеттермен
айналысты, кейiн онымен Қазақстандағы ЕО Комиссиясының өкiлдiгi айналысты.
Байланыстар, әсiресе, Қазақстан және Қырғызстанмен қарқынды дамыды.
Комиссияның ресми кұжаттарында ашық түрде мәлiмделген еуропалық
стратегияның негiзiнде бұл аймақта ЕО-тың маңызды саяси және экономикалық
мүдделерi жатты. Осыған орай Қазақстан мен Қырғызстанға қатысты дайындық
кезеңi тез аяқталып, 1994 ж. 20 мамырда Серiктестiк және Ынтымақтастық
туралы келiсiмге (СЫК) қол қойылды. 1995ж. 23 қаңтарда Қазақстан, 25
каңтарда Қырғызстан СЫК – ге қол қойды.
Алайда, Түркменстан, Өзбекстан және Тәжiкстанмен Серiктестiк жене
Ынтымақтастық туралы келiсiмге ЕО қойған шарттарды бұл елдер тез арада
орындай алмады. ЕО пен Өзбекстан қатынастарының дамуы, елдегi
реформалардың басталуы, аймақтағы саяси рөлi мен экономикалық әлеуетiн
ескерумен кешiрек басталды. Өзбекстан мен ЕО арасында СЫК-ге 1996 жылы 21
маусымда қол қойылды.
ЕО-пен ынтымақтастық ең аз дамыған елдер Түркменстан мен Тәжiкстан
болып табылады. Жақты катынастар екi жағдайда да 1989 ж. Келiсiм және
Тоқыма тауарлармен сауда келiсiмi негiзiнде жүзеге асты.
1997 ж. Кеңес Комиссияға Түркменстанмен СЫК жасақтауды тапсырды.
1998 ж. 24 ақпанда жақтар Сауда туралы уақытша келісiмдi жасақтап, 25
мамырда СЫК-қа қол қойды.
Барлық төрт мемлекеттер бұл әрекеттi жеке-жеке жасады, тек Тәжiкстан
мұны елдегi азаматтық соғысқа байланысты жүзеге асыра алмады. Қазақстан,
Қырғызстан және Өзбекстан Парламенттерi келiсiмдi ратификациялады.
Осылайша, барлық Орталық Азия мемлекеттерi дерлiк СЫК-қа қол қойды.
СЫК-қа қол қойылуынан күшке енуi арасында бiраз уақыт кетедi. Келiсiм
ЕО-ға мүше мемлекеттердiң парламенттерiнiң барлығында қолдау табуы тиiс,
кейiн оны ЕУРО парламент ратификациялауы тиiс. Орталық Азияда бұл ұзақ
уақытқа созылды. Мысалы, Қазақстанда ратификациялау процесi 5 жылға
созылды. Бұл тек ЕО-ға мүше мемлекеттер санының 12-ден 12-ге кеңеюi
секiлдi сыртқы себептерге ғана байланысты емес. Iшкi себептерге
бақылаушылар елдегi адам құқықтарының сақталмауы мен саяси тұрақсыздық
мәселелерiн жатқызды. 1995ж. президенттiң парламенттi таратуы себептi
Еуропарламент елдегi парламенттiк демократияның қалпына келтiрiлмейiнше
СЫК-ты қолдаудан бас тартты.
1995ж. желтоқсандағы парламенттiк сайлаудан кейiн ЕО жұмысының
белсенділігі артты. Бiрiншi болып 1996ж. 30 қаңтарда Испания, 24 маусымда
Ұлыбритания, кейiн 8,9,17 маусымда Дания, Финляндия және Швеция және т.б.
ЕО мемлекеттерi келiсiмдi ратификациялады. 1997ж. 13 наурызда
Еуропарламент, мамырда Қазақстан парламентi қолдады.
Бiрнеше жыл бойы жаңа тәуелсiз мемлекеттердiң қалыптасуымен ЕО
сарапшылары орталық азиялық аймақтағы жалпы және әрбiр жеке 5 мемлекеттегi
— Қазақстан, Қырғызстан, Түркменстан, Тәжiкстан және Өзбекстандағы — саяси
және экономикалық жағдайды мұқият зерттеумен болды. Бұл Еуропалық
Қауымдастықтың Орталық Азия мемлекеттерiне қатысты стратегияны
қалыптастыруға, кейiн оны жүзеге асыруға дайындық жүрдi.
Осы зерттеудiң нәтижесi 1995 ж. жазда ЕО Кеңесiне Еуропалық Комиссия
ұсынған Еуропалық Қауымдастықтың Орталық Азия мемлекеттерiне қатысты
стратегиясы атты ақпараттық-сараптамалық баяндамасы болды [44].
Баяндамада ЕО-тың аймақтағы басымдылықтары мен мiндеттерi белгiлендi. Бұл
баяндама ЕО Кеңесiнiң Еуропалық Қауымдастықтың Орталық Азия мемлекеттерiне
қатысты бiрыңғай саясат қалыптастырып, жүргiзуiне негiз болды.
Баяндамада ЕО Орталық Азияда геосаясат және экономикамен, әсiресе,
энергетика секторымен байланысты маңызды мүдделерi көрсетiлдi. Одақтың
аталған аймақтағы негiзгi мiндеттерiнiң бiрi тұрақтылықты сақтау болып
табылады. Бұлармен қатар, Орталық Азияның 52 млн. адамының еуропалық
тауарларға үлкен нарық ретiнде мүмкiндiгiн ескеру де керек.
ЕО аймақтармен байланыстарының әрi қарай дамуын келесi мақсаттардың
жүзеге асырылуымен байланыстырады: аймақта Одақтың мүддесiн қорғау; СЫК
жүзеге асырылу алғышарттарын анықтау; Еуропалық Одақтың Орталық Азиядағы
ортақ саясаты келiсiмi аясында ЕО саясатының интеграциясы; ЕО саясатының
аймақ маңындағы жаһандық саясатымен қатынасы. Құжатта аталған аймақта ЕО-
тың ескеруi тиiс сыртқы факторлар да керсетiлген. Оларға Ресейдiң
позициясы, Ауғанстандағы соғыс, бұл аймақтағы АҚШ, Түркия, Қытай, Иран,
Пәкiстан және Үндiстанның қызығушылығы жатады.
Ортақ стратегия жобасында Орталық Азияның 5 мемлекетiне деген жеке-
жеке тәсiл, әрбiр республиканың түрлiлiгi мен ерекшелiгiн ескеру қажеттiгi
көрсетiлдi. Көптеген мiндеттер аймақ үшiн ортақ болғандықтан оған кiретiн
елдердiң кең ауқымды ерекшелiктерi ЕО-тың саяси инструменттерiн нақты
жекелеген елдерге икемдеуiн талап етедi.
1999 ж. наурызда Еуропарламент пленарлық отырыстарында ЕО-тың орталық
азиялық мемлекеттермен қатынасы туралы баяндама тыңдалды. Баяндама
дайындығын Еуропарламент мүшесi П.Траскотт елдерге әсiресе, ТАСИС
бағдарламасы аясында экономикалық көмек көрсетудi және инвестициялық
жобаларды ұсынды.
Баяндамада жекелеген елдер ерекшеленгенімен, бұл аймақтағы жалпы адам
құқығы саласындағы дағдарыстық жағдай туралы айтылды. Өзбекстан
Түркменстанмен салыстырғанда айтарлықтай жетiстiктерге қол жеткiзген. Ал
Түркменiстанда адам құқығы жағдайы қанағаттандырылмаған және бұл СЫК-ты
ратификациялауға негiз бола алмайтындығы көрсетiлген. 1999ж. Еуропарламент
Өзбекстанмен қол қойылған СЫК-ты растады. СЫК-ты ратификациялау үрдісi тек
1999 ж. ғана аяқталды. ЕО жене Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан арасындағы
Серiктестiк және Ынтымақтастық туралы келiсiм 1999 ж. 1 шiлдеде күшiне
ендi. 1989 ж. уақытша келiсiм өз мәресiне жеттi.
Серiктестiк негiзiн Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Қауымдастық және
оған мүше мемлекеттердiң саяси және экономикалық еркiндiктердi нығайту
бойынша жауапкершiлiктерi құрайды. Соның iшiнде тараптар Еуропадағы
қауіпсіздік пен ынтымақтастық ұйымының (ЕҚЫҰ) Қорытынды Актiсi, Мадрид
және Вена кездесулерiндегi қорытынды құжаттары, ЕҚЫҰ-ның экономикалық
ынтымақтастық бойынша Бонндағы конференция кұжаттары, Жаңа Еуропа үшiн
Париж хартиясы, (ЕҚЫҰ) Хельсинки құжаты 1992ж. Вызов времени перемен
және т.б. (ЕҚЫҰ) негiзгi құжаттарында көрсетiлген принциптер мен
мiндеттердi қолдану жауапкершiлiгiне мiндеттеледi. СЫК Орталық Азия
мемлекеттерi үшiн екiжақты қатынастардың кез келген формасын жеңiлдетуде
институционалды, саяси және кемшiлiктiк негiз жасайды. Ол саяси диалог
қалыптастырады; тараптар арасында ашық сауда және инвестициялы режим
тудырады; Орталық Азия мемлекеттерiнiң халықаралық стандарттарға өтуде
үлес қосады; ауқымды салаларда, транспорттан бiлiмге дейiн, энергетикадан
заңсыз әрекетпен күреске дейiн, ынтымақтастықты орнатады.
Жаңа Тәуелсiз Мемлекеттер экономикалық, саяси, әлеуметтiк және
этникалық мәселелерге тап болды. Орталық Азиялық елдердiң тәуелсiздiгiн
алуы нарыққа бағытталган экономика мен демократиялық қоғам құру үшiн жаңа
стратегиялық әдiстемелердi анықтауы маңызды болды. 1990 ж. аймақ
мемлекеттерiнiң басшылары интеграцияланудың маңызын түсiнедi де, көпжақты
және екiжақты қарым-қатынастары негiздерiнiң құрылуы басталады.
Өз жағынан Еуропалық Одақ Орталық Азия елдерiнiң орталықтанған
жоспарлы экономикадан нарықтық қатынастарға, тоталитаризмнен демократиялық
мемлекетке өту мүдделерiн қолдайды. ЕО жаңа посткеңестiк елдерге алуан
түрлi салалар бойынша көмек көрсету мақсатымен бiрнеше бағдарламаларды
жүзеге асыруды бастады. Олардьщ ең маңыздысы - ТМД-ға техникалық жәрдем
бағдарламасы (ТАСИС).
ТАСИС бағдарламасын дайындау идеясы 1990 ж. желтоқсанда Римде
Еуропалық Одақтың отырысында пайда болды. Сол кезде Еуропа Кеңесi Кеңес
Одағының экономикалық реформаларды жүргiзу инициативасының бейбiтшiлiктi
нығайту мен Еуропаның тұрақтылығы үшiн маңыздылығы зор екендiгiн
мойындайды. ЕО мүше-мемлекеттерi серiктес мемлекеттерге жаңа
технологияларды беруге келiсiм бередi.
Алғашқы кезде ТАСИС тек бiр ғана мемлекетке – КСРО-ға арналған
болатын. Оның ыдырауы нәтижесiнде пайда болған 15 посткеңестiк
мемлекеттердiң (Қазақстан, Латвия, Эстония, Украина, Литва, Беларуссия,
Молдова, Армения, Әзiрбайжан, Грузия, Тәжiкстан, Қырғызстан, Өзбекстан,
Түрiкменстан және Ресей) нарықтық қатынастар мен демократиялық қоғамға
өтуге қайта мамандандырылады. 1992 ж. Балтық мемлекеттерi бұл
бағдарламадан шығып, Орталық және Шығыс Еуропа елдерiне арналған ФАРЕ
бағдарламасына қосылады. 1993 ж. ТАСИС бойынша жәрдем алушыларға Моңғолия
қосылады. Бағдарламаның негiзiнде серiктестiк пен ынтымақтастық қағидалары
жатыр. Ол бойынша әрбiр серiктес мемлекет үшiн жеке бағдарлама жасалынып,
қаржы берiлетiн басты салалар анықталады. Жеке бағдарлама төрт жыл
мерзiмге арналады. Осының нәтижесiнде серiктес мемлекет үшiн маңызды болып
табылатын мәселелердi шешу үшiн жылдық iс-қимылдар бағдарламасы құрылады
[45]. ТАСИС бюджетiнiң қаржылары нарықтық бағыты бар әлеуметтiк -
экономикалық жүйе мен демократиялық қоғам құруға негiзделген мемлекеттер
үшiн ғана болып табылады. Бұл Еуропалық Одақтың негiзгi шарты.
1991- 1999 жж. бағдарлама бойынша 4226 млн. еуро, 2000-2006 жж.
қосымша 3 138 млн. еуро бөлiндi.
ТАСИС қызметiнiң әр түрлi формалары арқылы қызметтерін ұсынады:
- басқару мәселелерi бойынша мамандар тобының кеңес беру қызметi;
- кәсiби дайындықтар бағдарламаларын ұсыну;
- эксперттi зерттеулер жүргiзу.
Басқару Мәселелерi бойынша мамандар тобының кеңес беру қызметi
экономикалық саясатта, мемлекеттiк басқару органдары мен көлiк және
энергетика салалары бойынша саясатта маңызы зор [46].
Мамандар тобы арқылы ТАСИС Еуропалық Одақта бар арнайы бiлiмдi Жаңа
Тәуелсiз Мемлекеттерге бере алады. Бұл топтар мемлекеттiк ұйымдарда жұмыс
iстеген кәсiби бiлiмi бар мамандардан құралады.
Кәсiби дайындықтар ТАСИС көмек көрсететiн барлық салалар үшiн маңызды.
Дайындық тiкелей сол жерлерде жүргiзiледi. ТАСИС тұрғындардың мүддесiне
сай жаңа үкiметтiк емес кәсiпкерлiк емес ұйымдарға көмек беруге дайын.
Қамқорлық шiркеу, кәсiподақ, қоғамдық ұйымдар және т.б. бiрлiктерге
арналады.
ТАСИС- тiң көптеген әр түрлi экономикалық және саяси сфераларды
қамтитын кiшi бағдарламалары бар:
- ТЕМПУС- Жаңа Тәуелсiз Мемлекеттер мен Орталық және Шығыс Еуропа мен
Еуропалық Одақ жоғарғы оқу орындары арасында ғылыми зерттеулер мен оқу
үшiн құрылымдар құру;
- Бистро - Еуропалық Комиссия өкiлдiгiнiң бағалаған кiшiгiрiм
жобаларды қаржыландыру;
- Экономика саласында ынтымақтастық (ЭСЫ)- экономика, ғылыми зерттеу
жұмыстары мен кәсiби оқыту саласында көмек көрсету, Батыста бiлiм алу үшiн
стипендияларды қаржыландыру;
- ДИПЕКО- Орталық Азияда табиғи апаттарға дайын болудың жоспары.
ТАСИС шеңберiнде екi мемлекетаралық бағдарламалар жұмыс iстеуде:
- ИНОГЕЙТ- Еуропаға мұнай мен газ тасымалдаудың мемлекетаралық жүйесi.
- ТРАСЕКА- Еуропа- Кавказ- Орталық Азия көлiк көпiрi.
Бұл бағдарламалар көмегiмен Еуропалық Одақ Еуропа мен Азияны
жалғастыратын қазiргi заманғы Жiбек жолы - көлiк инфрақұрылымын құруды
қолдайды [47].
1995 ж. құрылған мұнай мен газды тасымалдаудың мемлекетаралық
бағдарламасы ИНОГЕЙТ энергетика саласында инфрақұрылымды құруға көмек
көрсетуге арналған. Ол энергетикалық ресурстардың Каспий мен Қара теңiз
арқылы Еуропаға тиiмдi тасымалын қамтамасыздандыруы қажет. Бұл
бағдарламаның жүзеге асырылуы арқылы аймақ мемлекеттерiнiң тәуелсiздiгiн
нығайтуға және энергетикалық ресурстардың тасымалының экспорттық
бағыттарының дамуына себебшi болады.
1.2 ЕО елдерінің қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастығының факторлары
және алғышарттары
Еуропалық Одақтың Орталық Азияға қатысты саясаты 1990 жж. Варшава
блогы, кейiн 1991 ж. КСРО-ның құлауы нәтижесiнде туындаған жаңа геосаяси
жағдайдың ықпалымен құрылды. ЕО тұрақсыз шығыс кеңiстiгiне ең жақын және
iрi экономикалық және геосаяси күш орталығына айналды. Жаңадан қалыптасқан
жағдайда ЕО және Батыс бұрынғы социалистiк елдерге өз ықпалын таратуға
мақсатты шараларды қолға алды. Оған бiрiншi НАТО мен ЕО-тың шығысқа қарай
кеңеюi қадамдарын жатқызуға болады.
Еуропалық Одақ, сонымен қатар, ТМД-ны тұрақтандыруда теңдесi жоқ
қадамдар жасады: экономикалық көмек бойынша кең ауқымды бағдарламалар
(ТАСИС) және ЕҚЫҰ режимiн нығайту. Кеңес Одағының құлауы ЕО-қа жаңа
геосаяси рольдi ойнауға мүмкiндiк беретiн маңызды жағдай туғызды. Сонымен,
ЕО мен Орталық Азия арасындағы қатынастар осындай жаңа және теңдесi жоқ
геосаяси жағдай аясында дамыды [48].
Бiрiншi кезеңде (1990-1994жж.) ЕО-ның Орталық Азияға қатысты
стратегиясы тактикалық саяси мақсаттарға жету мақсатында құрылды:
посткеңестiк кеңiстiктi тұрақтандыру, жедел экономикалық көмек көрсету,
плюрализм, демократия және нарықтық қатынастарға қолдау жасау. Бұл
мақсаттар тiкелей экономикалық көмек жолымен де, халықаралық және
еуропалық ұйымдар мен институттар (ЕҚЫҰ, Еуропа Кеңесi, Еуропарламент,
Еуропалық Комиссия, БҰҰ босқындар мәселесi бойынша Комиссариат және т.б.)
арқылы саяси қысым көрсету арқылы да жүзеге асырылып отырды. ЕО саясатының
басты инструментi посткеңестiк мемлекеттермен Еуропамен саяси және
экономикалық байланыстарды орнатуға бағытталған серiктестiк және
ынтымақтастық жөнiндегi келiсiмдерге қол қоюы болды [49].
Екiншi кезеңде (1994-1998жж.) ЕО-та ТМД мен Орталық Азияға қатысты
саясатының нәтижелерiне деген көңiл түсушiлiк етек алды. Посткеңестiк
мемлекеттердiң өкiлдiк демократия және нарықтық экономика стандарттарынан
негiзiнен әлi де алшақ екендiгi айқын болды. Сонымен қатар, 1990 жж.
аяғына таман әлеуметтiк қатынастардың шиеленiсуi мен исламдық оңтүстiк
жақтан күрт өскен қауiп салдарынан Орталық Азиядағы тұрақсыздану қаупi
төндi. Дәл сол уақытта, осы кезеңде Еуропалық Одақтың Орталық Азиядағы
ортақ геосаяси тұрақтылықпен байланысты геосаяси мүдделерiнiң нақты
түсiнiгi қалыптасты. Осылайша, ЕО-тың саяси ортасында, соның iшiнде
Германияда, ЕО-тың геосаяси ықпалының әрi қарай шығысқа кеңейту
тенденциясы байқалды. iс жүзiнде, ЕО болашақ геосаяси мүдделерiнiң шегiн
ЕҚЫҰ әрекетi аясында, яғни Орталық Азияның Ауғанстанмен, Иранмен және
Қытаймен шекарасына дейiн кеңейттi.
Үшiншi кезеңде, қазiргi кезең, Еуропалық Одақ пен Орталық Азия
арасындағы қатынастар 3 негiзгi фактор ықпалында дамуда: ЕО әрi қарай
шығысқа кеңеюi, ЕО ықпалының посткеңестiк Шығыс Еуропаға жайылуы және
ортақ еуропалық сыртқы саясат және қауiпсiздiк саласындағы саясатты
жүргiзу.
Сонымен, жақын жылдары Кавказ, Каспий теңiзi және Орталық Азияның
ауқымды кеңiстiгiне қатысты неғұрлым белсендi еуропалық саясаттың
жүргiзiлетiнiн күтуге болады. Бұл аймақта бұрынғысынша басқа геосаяси
факторлар әрекет етiп, iрi ойыншылар, АҚШ, Ресей, Қытай және Ислам
арасында аймақтағы қолайлы ықпал үшiн күрес жүретiндiгiн ұмытпаған жөн.
Осыған орай еуропалық-орта азиялық қатынастардың дамуын, жалпы Орталық
Азиядағы жағдайдың да қиындықты және шиеленiстi болатындығын болжауға
болады.
Орталық Азиядағы Қауiпсiздiк мәселесiне көңiл 1999ж. Қырғызстанға
алғаш лаңкестердiң басып кiруiнен кейiн аударыла бастаса, келесi бiр
алаңдаушылықты Ресей мен Қытайдың жақындасуы және кiшi серiктестер
ретiндегi орта азиялық мемлекеттердiң қатысуымен құрылған әскери саяси
блок секiлдi Шанхай бестiгi туындатты. Орталық Азиядағы және ТМД-дағы
жағдай Еуропада жалпы достастық ішiнде екi қарсы тұрушы блоктардың құрылуы
сипатында қабылданды. Ресей бастаған топ (1992ж. Ташкент келiсiмi) жене
Батысқа бағытталған блок.
Өзбекстанның Ресейден НАТО-ға бағытын өзгертуi және ТМД-ң қорғаныс
келiсiмiнен шығуы Ташкенттiң Мәскеудің қауiпсiздiк кепiлi бола
алатындығына сенбеушiлiгiн және Ресейдiң империялық амбицияларының
оянуынан сескенуiн байқауға болады.
Немiс сарапшылары И.Кәрiмовтың Ташкент келiсiмінен шығуы асығыстық
болды деп шешiмге келдi, себебi сол кезде тек Ресей ғана аймақтың нақты
әскери қорғанысын қамтамасыз ете алар едi. Сол кездерi ЕО аймақтағы
қауiпсiздiк саласындағы жағдайға алаңдаушылық бiлдiрдi. Мысалы, ГФР
экономикалық ынтымақтастық және даму министрi Х.Вичорек Цойль Германияның
Орталық Азиядағы мүдделерi консессиялардың қазбаларды өндiру және
тасымалдау үшiн күресте басты бағыттардың жатқандығын және Орталық Азиялық
аймақты тұрақтандыру мен онымен мәдени және экономикалық алмасудың бәрiнен
де маңызды екендiгiн атап көрсеткен болатын.
1999ж. қыркүйекте Қырғызстанның президентi А.Акаев [50] Германияға
ресми сапармен келдi. Негiзгi мақсаты Жiбек жолы концепциясын
еуропалықтарға таныстыру болды. Қырғызстан Жапония мен Қытайды бiр жақтан,
екiншi жақтан Еуропа мен Ресейдi қосатын транзиттiк жолдың өзiндiк бiр
көпiрiнде көрiндi. Қырғыз лидерiн экономикалық ынтымақтастық мәселесi
қызықтырса, еуропалықтарды Қырғызстандағы адам құқықтарының сақталмауы,
демократияның шектелуi, территориясы арқылы есiрткенiң тасылуы, лаңкестік
қаупiнiң өсуi секiлдi мәселелер алаңдатты. А.Ақаев есiрткі және
лаңкестікпен күресте еуропалық елдердiң қаржылық көмегiн күтетiндiгiн
байқатты.
Тәжiкстанда Вашингтонның қатты қысымымен дiни партиялардың әрекетiн
заңдастыратын заң қабылданды. Еуропалық ортада мұндай заңның қабылдануын
позитивтi түрде қарсы алса да сарапшылар дiни партиялардың белсендiлiгi
аймақтағы жағдайды ушықтырады деген шешiмге келдi. Өзбекстан мен Қазақстан
керiсiнше ваххабисттер мен басқа дiни белсендiлердiң әрекетiне қысымды
ұлғайтты. Аймақтағы қауiпсiздiк көзқарасынан неғұрлым проблемалық
республика Тәжiкстандағы жағдайды реттеуге деген ынта 1999ж. желтоқсанда
Германия жағынан байқалды. Фонд им Фридрих Эрберт (ГСДП) үкiмет өкiлдерi
мен бiрiккен оппозицияның қатысуымен дөңгелек үстел ұйымдастырды.
1999 ж. соңында Кельндегi Шығысеуропалық және халықаралық
зерттеулердiң федералдық институтының эксперттерi ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz