Әкімшілік мәжбүрлеу шаралары
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Тарау. Әкімшілік жауапкершіліктің түсінігі, мәні және оның заңдылықты
қамтамасыз етудегі ролі.
1.1. Әкімшілік жауапкершіліктің түсінігі, оның ерекшеліктері
мен
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...4-10
1. 2. Әкімшілік мәжбүрлеу шараларының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .10-12
2-Тарау. Әкімшілік мәжбүрлеу шаралары.
2.1.Әкімшілік алдын-алу шаралары ... .13-19
2. Әкімшілік бұлтартпау
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19-38
3. Әкімшілік жазалау
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-49
2.4.Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қарау тәртібі ... ... ... ... ...50-
61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 63-64
Кіріспе
Әкімшілік мәжбүрлеу құқыққа қарсы әрекеттердің алдын-алу, оларға жол
бермеу мақсатымен, және де жасалған әкімшілік құқықбұзушылықтар үшін жазаға
тарту мақсатымен қолданылады.
Мәжбүрлеу — бұл ескерту арқылы көндірудің тиімді болмаған жағдайында
ғана күшіне енетін әдіс. Мәжбүрлеу бұл бағынушының тікелей мүдделері арқылы
әсер ету әдісі (материалдық мүдделеріне немесе жеке басына тікелей әсер ету
арқылы). Мәжбүрлеу деп мәжбүрлеу әрекеттері мен заңды жауапкершіліктің
кешені болып табылатын көмекші әдістерді түсіну қалыптасқан.
Мәжбүрлеу әдістері әртүрлі дәрежедегі және құзыреті әртүрлі
мемлекеттік органдардың күнделікті тәжірибеде қолданып жүрген әдістеріне
жатады. Ол жеке тұлғаларға да, заңды тұлғаларға да қолданылады және ол
алдын — алу мақсатында да, жазалау мақсатында да қолданыла береді.
Бұл әдістердің заңдылық үшін күресте, қоғамдық тәртіпті, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттің мүдделерін қорғауда маңызы өте
зор. Бұл әдістерді пайдаланудың тиімділігі оларды құқық қорғау органдары
мен өзге де өкілетті органдардың (лауазымды тұлғалардың) оларды дер кезінде
қолдануында және оларды қолданудың кешенділігінде. Бұл әдістер бір-бірін
толықтырып тұратын әдістер мен тәсілдердің біртұтас жүйесін көрсетеді.
ҚР заңдылығы мәжбүрлеу әдістерін қолданудың негіздері мен тәртібін
реттейді. Заңдылықта бірқатар кемшіліктер мен жетіспеушіліктердің бар екені
белгілі, міне сол мекемелер осы дипломдық жұмыста қарастырылып, зерттелген.
Жаңа Кодексті қабылдау көптеген даулы мәселелер мен жағдайларды, оның
ішінде істі қарау тәртібінде де көп өзекті мәселелердің көзін ашты. Осы
мәселелер дипломдық жұмыста өз көрінісін тапты деп есептеуге болады.
I Тарау. Әкімшілік мәжбүрлеудің түсінігі, мәні және оның
заңдылықты қамтамасыз етудегі ролі.
1.1. Әкімшілік мәжбүрлеудің түсінігі, оның ерекшеліктері мен
функциялары
Мемлекеттік басқару әдістері деген түсінік пен мемлекеттік басқару
нысандары деген түсінік өте жақын ұғымдар. Бірақ нысандарына қарағанда
мемлекеттік басқару әдістері дегеніміз басқарылушыларға әсер ету әдістері
мен тәсілдері, яғни атқарушы биліктің міндеттері мен функцияларын
тәжірибеде жүзеге асыру.
Әкімшілік-құқықтық әдістерге басқарып әсер ету әдістері (сыртқы ұғымы)
кіреді - бұл бағынушы объектілердің (заңды және жеке тұлғалардың) іс-
әрекеттері мен қызметіне тікелей әсер ету, басқару және реттеу.
Басқару аппаратының жұмысын ұйымдастыру әдістерінің (ішкі ұғымы)
ішкіаппаратттық маңызы бар - ол ішкі құрылымның қызметін, және де басқаруды
толығымен алғанда бүкіл жүйесінің қызметін ұйымдастыру.
Мемлекеттік басқару әдістері әкімшілік және экономикалық болып
топтастырылады.
Экономикалық әдістер дегеніміз басқаруылушылардың мінез-құлығына
олардың экономикалық мүдделері арқылы әсер ету, мысалы, тарифтік-кедендік
көрсеткіштерді көтеру немесе азайту-тауардың әкелуіне немесе әкетілуіне
әсер етеді. Мұндай жағдайда мемлекет тек қызметті көтермелейді, ал өзгелері
экономикалық мүдделікке байланысты болады. Бұлардан басқа, экономикалық
санкцияларды қолдану, мысалы, лицензиясынан айыру, айыппұл салу сияқты
реттеу мүмкіндіктері болады. Бұл да қазіргі зандылыққа сәйкес қызметті
көтермелейді Мемлекеттік басқарудың экономикалық әдісі көндіру және
мәжбүрлеу шараларынан тұрады, яғни басқару объектісіне тікелей,
экономикадан тыс әсер ету.
Көндіру немесе сендіру - ең тиімді эдістердің біріне жатады және ол
басқару объектісінің мінез-қүлығына оның санасы арқылы эсер етуден тұрады.
Көндіруге: тәрбиелеу, құқықтық тәрбие беру, насихат жүргізу сияқты
әдістер кіреді. Жеке бір әдіске көтермелеу шаралары жатады, олар
материалдық (стипендиясын көбейту, бағалы сыйлықтар жатады және т.б.) және
моралдық (атақ беру, мақтау грамоталарын беру және т.б.) болып екі топқа
белінеді.
Мәжбүрлеу көндірудің тиімсіздігі жағдайында ғана күшіне енеді.
Мәжбүрлеу бұл басқарылушыларға олардың тікелей мүдделері (материалдық
мүдделері немесе олардың жеке басы) арқылы әсер ету. Мәжбүрлеу деп
мәжбүрлеу шаралары мен заңды жауапкершіліктің кешенін құрайтын көмекші
әдістерді түсіну қалыптасқан.
Мәжбүрлеудің өзі заңды және заңсыз шаралары деп екіге бөлінеді.
Заңды шараларға тікелей заңдылықта қарастырылғандары жатады, оларды
қолдану тәртібі мен негіздері арнайы құқықтық нормалармен реттеледі.
Заңсыз шараларға - қолдануға тыйым салынған шаралар жатады. Мысалы,
оларға өзіндік жазалау, бандократия, күш қолдану, арнайы тиым салынған
құралдарды пайдалану жатады.
Сәйкесінше, мемлекеттік басқару әдістеріне тек заңды мәжбүрлеу ғана
жатады. Негіздерге сәйкес, заңдық мәжбүрлеудің өзі қылмыстық, әкімшілік
және тәртіптік болып бөлінеді.
Бұл шаралардың барлығы белгілі бір құқықбұзушылық жасалған кезде
қолданылады, нақтылап айтқанда қылмыстық мәжбүрлеу шаралары қылмыс жасаған
кезде, азаматтық-құқықтық шаралар азаматтық келісімді бұзған кезде немесе
материалдық зиян келтіргенде, ал тәртіптік мәжбүрлеу шаралары ішкі тәртіпті
бұзған кезде қолданылады.
Ерекше орынды әкімшілік мәжбүрлеу шаралары алады. Оны қолдану әртүрлі
дәрежедегі және әртүрлі құзыреттегі мемлекеттік органдардың күнделікті
тәжірибесінде кездеседі. Олар алдын-алу, жазалау мақсатында да заңды және
жеке тұлғаларға да қолданыла береді.
Әкімшілік мәжбүрлеу мемлекеттік мәжбүрлеудің бір түрі ретінде
субъектілердің мінез-құлығы мен санасына оларды мәжбүр ету мақсатында әсер
ету, заңдылықта қарастырылған әкімшілік санкцияларға сәйкес тиісті мінез-
құлыққа мәжбүрлеу және күштеу шараларын қолдану, бекітілген шектеулер мен
тыйым салуға бағындыру, яғни бұл әкімшілік әсер ету шаралары жеке, ұйымдық
және материалдық мәні бар жағымсыз салдарларға әкеледі.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің түрі ретінде әкімшілік мәжбүрлеу шараларына
мына белгілер тән: 1) ол құқыққолдану қызметі, 2) ол құқықтық тәртіпті
қорғаута бағытталған, 3) ол қорғау қүқықтық қатынастарының шегінде жүреді
және т.б.
Сонымен қатар, әкімшілік мәжбүрлеудің өзіндік ерекшеліктері бар, бұл
ерекшеліктердің жүйесі оның өзіндік сапалық белгілерін анықтайды:
1. Әкімшілік-құқықтық мәжбүрлеу шаралары әкімшілік-құқықтық
құралдармен қорғалатын құқықтық нормаларды бұзатын қоғамға қарсы
әрекеттерге қатысты қолданылады.
2. Әкімшілік-құқықтық мәжбүрлеу шараларын функционалдық билік
субъектілері қызметтік емес бағынушылық шеңберінде, ұйымдық,
басшылық бағынушылықтың болмаған кезінде, ұйымдық-құқықтық
қатынастардың жоқ кезінде жүзеге асыра береді. Ол функционалдық
билікті жүзеге асыру шараларының бірі болып табылады.
3. Экономикалық юрисдикцияны жүзеге асыру субъектілерінің
көптігі— оның тағы бір ерекшелігін көрсетеді. Әкімшілік мәжбүрлеу
шараларын көптеген органдардың түрлері қолдана алады
(мемлекеттік институттар, транспорттық органдар, полиция, арнайы
комиссиялар, соттар, Ұлттық қауіпсіздік органдары және т.б.). Басқа
жағынан алып қарағанда, экономикалық мәжбүрлеуге тек қана жеке
адамдар ғана емес, ұйымдар да ұшырайды.
4. Экономикалық-құқықтық нормалармен жан-жақты реттеледі, яғни
экономикалық мәжбүрлеу дегеніміз-құқыққа қарсы әрекеттерге
байланысты экономикалық құқық нормалармен бекітілген
мәжбүрлеу шараларынан тұратын, функционалдық билік
субъектілері қолданатын мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше бір түрі.
Ол құқықтық тәртіпті қорғауда маңызды роль атқарады.1
П.Т.Василенко және де өзге де ғалымдар экономикапық мәжбүрлеуді өте
кең мағынада қарастырады, бұл түсінікке олар белгілі шектеулер мен тыйым
салушылыққа бағынбағаны үшін, алдын-ала бекітілген әрекеттерді жасаудан бас
тартқаны үшін экономикалық санкцияларды қолданудың күштеу түріндегі
психикалық әсерін жатқызады.
Экономикалық мәжбүрлеудің аясының экономикалық жауаптылық шараларын
қолданумен аса жақындығы жоқ. Нақты айтқанда мәжбүрлеуді мемлекеттік
басқару органдарының спецификалық қызметі және мемлекеттік басқару
шараларының бірі деп қарастыру қажет. Яғни, біріншілері, (оған тек
экономикалық мәжбүрлеу ғана кіреді) негізінен тек қана заңдылықтың талаптар
мен мемлекеттік басқару органдарының заңды ережелерін ерікті түрде
орындамағандарға ғана қолданылады. Ал, екіншілері, яғни мемлекеттік
басқарудағы мәжбүрлеудің элементтері, мемлекеттік билік қолданылатын барлық
жағдайларда да жүзеге асырыла береді. Билік жүзеге асыру дегеніміз -оның
бұйрықтарына бағыну дегенді білдіреді.
Бағыну көбінесе ерікті түрде болады, бірақ тікелей мәжбүрлеуге
сүйенеді. Алайда көптеген жағдайларда ол, нақты мәжбүр етумен болмаса да,
толық ерікті емес түрде де іске асырылады, яғни бағынушының еркінсіз оның
тілектеріне сай емес шекте де қолданылуы мүмкін. Оның үстіне, бағынудың
еріктілігі әрқашан қайсыбір мәжбүрлеудің жоқтығын көрсетпейді. Заңдар мен
басқару актілерінің міндеттемелік мәні болғандықтан, олар мемлекеттің
беделі мен күшіне сенетін болғандықтан және қажетті жағдайларда мәжбүрлеу
шараларын қолдану мүмкіндігі болғандықтан олардың барлығында билік етіп
мәжбүрлеудің элементтері бар2.
Әкімшілік мәжбүрлеу шараларының элементтеріне - ескерту (сендіру) және
мәжбүрлеу жататыны белгілі. Бұл бір-бірімен байланысты екі полюс бір бүтін
механизмнің, яғни қажетті мінез-құлық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету
механизмінің полюстері. Олар өзара бір-бірін толықтырып тұрады.
Қоғамдық қатынасқа қатынасушыларына ескерту (сендіру), лайықты,
қажетті мінез-құлыққа көндіру тәрбиелеу жолдарымен (құқықтық тәрбиелеуді
қоса алғанда), түсіндіру, ұсыныс жасау, қолдау көрсету және өзге де
моральдық әсер ету шараларының көмегімен жүзеге асырылады. Мәжбүрлеуді,
дәстүрлі түрде, көмекші әсер ету шаралары ретінде, көндірудің іске
асырылмай қалған жағдайда қолданылған шара ретінде қарастырады.
Экономикалық-құқықтық нормалардың талаптары емес, өзге талаптар бұзылған
жағдайда ол тәртіптік немесе экономикалық жауаптылық қолданудан көрініс
табады. Қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттілігінде мәжбүрлеу
шараларының ерекше кешені заңды жауапкершілікпен біріге отырып қызмет
етеді.
Осылайша, мемлекеттік мәжбүрлеудің бір түрі ретінде экономикалық
мәжбүрлеуді субъектілердің санасы мен мінез-кұлығына, күштеу жолымен оларды
заңдағы экономикалық санкцияларға бағыну, белгіленген шектеулер мен тыйым
салуға бағынуға мәжбүрлеу мақсатымен қолданылатын психикалық немесе
физикалық әсер ету деп түсіну қажет немесе экономикалык заңдарда
қарастырылған экономикалық санкцияларды, құқықбұзушыларды жеке басылық,
ұйымдық, материалдық мәні бар салдарларға ұшырататын, құқықбұзушылықтардың
алдын-алатын, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық тәртіпті,
меншіктің әр түрлерін қорғауды қамтамасыз ететін барлық салаларда заңдылық
тәртіп пен мемлекеттік тәртіпті қамтамасыз ететін, азаматтардың, занды
тұлғалардың, мемлекеттің бұзылған заңды құқықтары мен мүддесін қалпына
келтіретін шараларды процессуалдық талаптарды сақтай отырып өкілетті
органдардың, экономикалық әсер ету шараларының лауазымды тұлғаларының
қолдануы деп түсіну қажет. Экономикалық мәжбүрлеу мемлекеттік мәжбүрлеуге
лайықты барлық белгілерге ие. Алайда оның өзіндік арнайы ерекшеліктері де
жоқ емес: Олар заңды тұлғаларға да, жеке тұлғаларға да қатысты қолданыла
береді. Экономикалық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар
қорғау шегінде құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету саласында жүзеге асырылады.
Экономикалық мәжбүрлеу шараларын қолдану тәртібі мен негіздерін бекітетін
экономикалық мәжбүрлеуді құқықтық реттеу механизмі экономикалық заңдылықта
бекітілген (Экономикалық құқық бұзушылықтар туралы кодексте және өзге де
заңдарда).
Экономикалық құқықбұзушылықтарды соттық және соттық емес қарау.
Экономикалық құқық бұзушылықтар туралы Кодекс соттық қарастырылатын және
сотта емес, атқарушы органдар қарайтын істерді өте нақты бөліп қарастырған
және оған өкілетті арнайы лауазымды тұлғаларды нақты қарастырады, яғни ол
мемлекеттік билік құзыретін жүзеге асырудың қорытындысы болып табылады.
Экономикалық мәжбүрлеу және оның өкілдеріне құқыққолданушы органдарга
қызметтік байланысы жоқ адамдарға да қолданыла береді. Экономикалық
мәжбүрлеу шараларын жүзеге асыратын субъектілсрдің өзіне тікелей қызметтік
бағыныштылығы жоқ субъектілерге қатысты арнайы өкілеттілігі болуы қажст.
Олар қадағалау функцияларын жүзеге асырады.
Экономикалық мәжбүрлеудің негізгі мақсаты азаматтарды, лауазымды
тұлғаларды, кәсіпорындарды, мекемелерді, ұйымдарды құқықтық тәртіп саласына
құқық нормаларымен бекітілген заңды міндеттерін орындауға мәжбүрлеу.
Экономиклық мәжбүрлеу шаралары барлық экономикалық құқықтық нормаларды
орындауды қамтамасыз ету мақсатымен қолданыла бермейді, ол мемлекеттік
басқару саласындағы тек ведомстволық шегі жоқ (мысалы, қауіпсіздік
ережелері, табиғатты қорғау ережелері және т.б.), жалпыға бірдей міндетті
мінез-құлық ережелерін қамтамасыз ету мақсатымен қолданылады.
Экономикалық мәжбүрлеудің функциялары. Экономикалық мәжбүрлеудің
функциялары дегеніміз бұл экономикалық мәжбүрлеу мақсатындағы жеке бір
бағытта қоғамдық қатынастарға (басқару қатынастарына) экономикалық
мәжбүрлеудің құқықтық емес әсері. Олардың түрлері:
Жалпыға әлеуметтік функция, мұның мазмұнына құқық бұзушылықтардың,
құлықсыз әрекеттердің, азаматтардың, лауазымды тұлғалардың, мемлекеттік
қызметкерлердің құқықтық мәдениеттің шегінен шығуының алдын-алу кіреді. Бұл
ерже экономикалық мәжбүрлеудің нормотворчестволық органдардың экономикалық
юрисдикция органдарының, өзге мемлекеттік органдардың, лауазымды
тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың өкілдерінің тарапынан тәрбиелік әсері
туралы айтуымыз қажет. Құқыққорғау функциясы -ол құқықбұзушының
құқыққалтартпауды, жазалауды, қалпына келтіруді жүзеге асыру үшін жағдай
жасауға бағытталған, яғни құқыққа қарсы мінез-құлыққа, әкімшілік теріс
қылыққа оперативті шаралар түрінде әсер ету
- бұлтартпау функциясы, азаматтардың, мемлекеттің жеке және
қоғамдық ұйымдардың, мекемелер мен органдардың бекітілген ережелерді бұзып
қоғамға қарсы, құқыққа қарсы мінез-құлықтарына жол бермеу функциясы.
- Құқықбұзушыны жазалау функциясын қатаң түрде нормативтік актілерде
көрсетілген, экономикалық-құқықтар жөніндегі істерді қарайтын субъектілер
ғана жүзеге асырады 3.
- Экономикалық мәжбүрлеу құқықтық тәртіпті қорғауда маңызды роль
атқарады. Құқықбұзушылықтармен күресте оның профилактикалық маңызы жөнінде
баса айтқанымыз жөн. Ең алдымен, бұл ішкі істер органдары, мемлекеттік
инспекцияларжәне өзге де атқарушы билік субъектілері қажетті ережелерді
сақтауды жүйелі түрде бақылауымен және олар дер кезінде құқықбұзушыға әсер
ету мүмкіндігімен тығыз байланысты. Экономикалық мәжбүрлеу өзіне
бұлтартпаудың, яғни қолданылуы қоғамдық қарсы әрекеттердің болуын, қоғамдық
зиянды салдарлардың келуін жоятын шаралардың үлкен тізімін жатқыза алады.
Көптеген жағдайларда экономикалық мәжбүрлеу құралдары әлі санасында қоғамға
қарсы әдет қалыптаспаған, құқықбұзушылық аяқ асты жасап қойған адамдарға
қолданылады. Сондықтан бұл шаралардың үлкен тәрбиелік әсері бар.
Қылмыстардың алдын-алу жүйесінде олардың маңызы өзгеше болып табылады.
Тәжірибе, ұсақ құқықбұзушылықтардың көбінесе жазаланбайтындығын көрсетіп
отыр, кінәліге экономикалық мәжбүрлеу шараларын қолданбау басқа
құқықбұзушылықтардың және тіпті қылмыстардың жасалуына әкелетіндігін
көрсетед.
1. 2. Әкімшілік мәжбүрлеу шараларының түрлері.
Әкімшілік құқық теориясында әкімшілік мәжбүрлеу шаралары топтастыру
жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Кейбіреулері әкімшілік мәжбүрлеуді
бұлтартпау, қалпына келтіру және өтеттіру шараларынан бөліп қарастырады,
мысалы, Бахрах Д.Н. Екіншілері (Василенко П.Т., Козлов Ю.М., Овсянко Д.М.)
алдын-алу, бұлтартпау өтеттіру шаралары деп бөледі. үшіншілері (Таранов
А.А., Шлимер С.В., Лакпаева К.З.) әкімшілік мәжбүрлеу шараларына тек
бұлтартпау және өтеттіру шараларын ғана жатқызады. Тағы бір соңғы пікір
төрт бөлікті жүйені қарастырады: әкімшілік мәжбүрлеу шаралары, әкімшілік
бұлтартпау шаралары, әкімшілік жауаптылық және келтірген зиянды өтеу
шаралары.
Бахрах Д.Н: алдын-алу шараларының болуын жоққа шығарады, оның ойынша
олар мәжбүрлеуте жатпайды: "Аяқ асты жағдайларда немесе өзге де бір
жағдайларда мемлекеттік органдар қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету үшін
қосымша міндеттемелер бекітуге мәжбүр (карантин, транспорт қозғалысына тиым
салу және т.б.). Бұл нормативті актілер азаматтардың көпшілігіне таратылады
және олардың көбі бұл міндеттемелерді ерікті түрде орындайды. Ал әкімшілік
мәжбүрлеу шаралары өз міндеттерін орындамайтындарға, тиымды кескендерге,
ягни құқықбұзушылық жасағандарға қолданылады. Алдын-алу құрамдарының маңызы
өте зор екенін ескере отырып, олар мәжбүрлеу болып табылмайтындығын
ескергеніміз жөн4.
Козлов Ю.М. өзгеше пікірді ұстанады, "Алдын-алу мәні айқын керініп
тұрса да, бұл шаралар мәжбүрлеу түрінде жүргізіледі, яғни құзыретті
атқарушы органдардың (лауазымды тұлғалардың) заңдық-биліктік өкілеттілігіне
біржақты жүзеге асыру процессі кезінде жүзеге асырылады. Сондықтан, бұл
шараларды әкімшілік мәжбүрлеу элементі жоқ шаралар деп көрсету әрекеттері
негізсіз. Ол, ережеге сәйкес, белгілі бір шектеулер мен тиым салулар
түрінде болады, бұл оның мәжбүрлеушілік табиғатын
Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы кодексте әкімшілік
құқықбұзушылықтар жөніндегі істерді процессуалдық қамтамасыз ету шаралары
бекітілген және кейбір танымдар оларды әкімшілік мәжбүрлеудің жеке бір түрі
ретінде бөліп қарастырғысы келеді. Алайда, біздің пікірімізше, олар
әкімшілік мәжбүрлеудің жеке бір түрі бола алмайды, өйткені өзінің пайда
болу көзіне байланысты ол материалдық мәжбүрлеуден туындайды, құқыққорғауды
реттеуде ол қызметтік көмекші функциясын атқарады. Оның мәні материалдық
нормаларды жетістікпен орындауға жағдай туғызудан тұрады. Заңшығарушы оны
қамтамасыз ету шаралары деп дұрыс атайды. Оларды қолдану адамның құқық
мәртебесін шектеуге немесе өзге де бір салдарларға ұшыратпайды. Сонымен
қатар, әкімшілік ұстау сияқты шаралар әкімшілік құқықбұзушыларды жою
мақсатында да, әкімшілік іс жүргізу мақсатында да қолданыла береді.
Әкімшілік қалпына келтіру шараларының болатындығын жақтаушылар, олар
тәжірибеде келтірілген зиянды қалпына келтіру, әділетті түрде бұрынғы
қалпына, құқықтық қалпына келтіру мақсатында қолданылады және оларға
материалдық жауаптылық шаралары жатады деп есептейді.
Сөйтіп, біздің пікірімізше, дұрыс топтастыру деп оларды әкімшілік
алдын-алу, бұлтартпау және әкімшілік жауаптылыққа тарту шаралары деп бөлуді
түсінеміз.
Соларды қарастырайық:
Әкімшілік алдын-алу шаралары құқықбұзушылықтың (қылмыстық, әкімшілік
теріс қылықтың және т.б.) жасалу мүмкіндігін және өзге де қоғамды,
адамдардың келеңсіз жағдайларға ұшырататын оқиғалардың болу мүмкіндігін
(эпидемия, апат және т.б.) жоққа шығару үшін қолданылатын шаралар. Карантин
енгізу, құжаттарды тексеру, транспорт қозғалысына тиым салу, мемлекеттік
шекараны уақытша жауып қою, жұмыстан шеттету, медициналық анықтамадан
өткізу жөне өзге де экономиалық алдын-алу шараларының келеңсіз мәні бар.
Бұлтартпау шаралары, өз кезегінде жасалған құқықбұзушылық әрекеттерін
тоқтату және олардың зиянды салдарларын жою мақсатына бағытталған. Мақсат
басталып кеткен құқықбұзушылықты аяғына дейін жеткізбеу. Әкімшілік құқық
ғалымдары бұл шараларды үш топқа бөледі: жалпы, арнайы және іс жүргізу
шаралары.
Жалпы шараларға бас бостандығынан айыру орындарынан келген адамдарды
еріксіз емдеу және бақылау шараларын жатқызады. Арнайы шараларға тікелей
немесе күштеп әсер ету шараларын, яғни күш қолдану, арнайы құралдар мен
қару қолдануды жатқызады. Іс жүргізу шаралары процессуалдық әрекеттерді
қамтамасыз ету үшін қолданылады, оларға ұстау, әкелу, тінту, транспортын
қарау, жүгін тексеру және т.б. жатады.
Жоғарыда айтылғандай, бұл шараларды жағдайға байланысты мемлекеттік
органдар (лауазымды түлғалар) қолданады. Мұндайда олар бұл шараларды
заңдылық қағидасына сүйене отырып қолдануы керек. Заңдылық бұл шараларды
қолдану тәртібін, мерзімін және негіздерін реттейді. Бірақ заңдылықтың осы
бір саласында көптеген кемшіліктер мен мәселелер бар. Мұндай актілердің
көбі мемлекеттік органдардың ішкі қолдануға арналған ведомстволық
инструкциялары болып табылады, яғни көпшілік үшін белгілі мәселелер емес.
Мұның бәрі адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында зандылықты
бұзуға әкеліп соғады, өйткені айтулы шаралар тікелей әсер етуге, оның
үстіне күштеп әсер етуге бағытталған.
Әкімшілік жауаптылық - әкімшілік құқықбұзушылықтың белгілері бар іс-
әрекеттер үшін қолданылатын заңды жауапкершіліктің бір түрі. Әкімшілік
жауаптылық шаралары ҚР әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы кодексімен
реттеледі және жеке тұлғаларға да, заңды тұлғаларға қолданылатын шаралардың
жүйесін құрайды. Бұл шараларды қолданудың тәртібі мен процедурасы қатаң
түрде заңдылықпен реттеледі.
Осы дипломдық жұмыстың екінші тарауында әкімшілік бұлтартпау шаралары
тереңірек қарастырылады.
2 Тарау. Әкімшілік мәжбүрлеу шаралары.
2.1. Әкімшілік алдын-алу шаралары
Әкімшілік алдын-алу шаралары қоғамдық тәртіпті, қоғамдық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, табиғи апаттар мен күрес саласындағы құқықбұзушылықтардың
алдын-алу мақсатында қолданылады. Бұл шаралардың алдын-алу мәні бар және
мынадай белгілермен ерекшеленеді: а) олардың эәкімшілік құқықбұзушылық
жасаумен байланысы жоқ, яғни құқықбұзушылық әлі жасалған жоқ, ал жеке және
заңды тұлғаларға қатысты қолданылатын алдын-алу механизмі қызметте; б) бұл
шаралардың алдын-алу мәні оның қарама-қарсы жақпен келісілмеген өкімді және
біржақты әрекеттерді жүзеге асыруынан көрінеді. Оның үстіне, қарама-қарсы
жақ өкілетті органдардың (лауазымды тулғалардың) тарапынан шығарылған
актілерді орындауға міндетті, сол кездегі жағдайда белгілі бір әрекеттерді
жасауға, кейде олар бас таруға міндетті; в) әкімшілік алдын-алу шаралары
заңдық актілерде және өзге де нормативтік-құқықтық актілерде, міндетті
әрекеттерді қарастыратын барлық актілерде бекітілген. Немесе, белгілі тиым
салынған және орындағаны үшін әкімшілік санкциялар қарастырылған актілерде
бекітілген. Өзіне берілген өкілеттілігінің шегінде полиция органдары,
мемлекеттік инспекциялар, бақылау органдары айтулы әрекеттерді жүзеге асыра
алады және тиым салады.
Алдын-алу шараларының көпшілігі тек қауіпті жағдайларда және ерекше
жағдайларда ғана қолданылады: карантин енгізу, қауіпті жағдайларды
жариялау белгілі бір шектеулермен қатар жүреді, және оларды бұзу әкімшілік
санкциялар қолдануға әкеледі. Әкімшілік алдын-алу шаралары әр түрлі және әр
жақты.
1. Қызметтік куәлігін көрсетіп кедергісіз кіру және ұйымдарды,
кәсіпорындарды, тексеру, кәсіпкерлікпен айналысатын адамдардың қызметінде
санитарлық-гигиеналық ережелердің сақталуын тексеру, эпидемияға қарсы
шерулер өткізу.
Бұл әрекеттерді мемлекеттік санитарлық-эпидемиялық қадағалау
жүргізетін лауазымды тұлғалар жасауға өкілетті. ҚР 1994 ж. 4 шілдеде
қабылданған "Тұрғындардың санитарлық-эпидемиялық жағдайы" туралы заңының 15-
бабына сәйкес санитарлық эпидемиялық қадағалау жүргізетін лауазымды
тұлғалар кәсіпорындарға, ұйымдар мен мекемелерге санитарлық ережелерді,
нормаларды, гигиеналық нормативтерді сақтауын бақылау мақсатында өз
қызметтік куәліктерін көрсетіп тәуліктің кез-келген мезгілінде кедергісіз
кіруге және тексеру жүргізуге өкілетті. Мұндай өкілеттіліктерге өрт сөндіру
қызметінің, салық қызметінің, қаржы полициясының және т.б. қызметшілері де
ие. Мысалы, салық инспекторы өз табыстарын өсіріп жатқан немесе салық жинау
объектілерінің мазмұнымен байланысты кәсіптік, қоймалық, сауда және өзге де
кәсіпорындардың ғимараттарын және кәсіпкерлерді тексеруге құқылы.
2. Құжаттарды тексеру. Бұл шараны ішкі істер органдарының, шекара
және кеден органдарының қызметшілері жүзеге асырады. Құқыққорғау
органдарының қызметкерлері адамның мінез- құлығы сезікті болған жағдайда
оның жеке басын анықтау мақсатында оның құжаттарын тексеруге құқылы. Оның
үстіне қүжаттар сол лауазымды тұлға жасауға міндетті әрекеттерін сақтауын
қадағалап тексеруі мүмкін. Мысалы, МАИ органының
қызметкерлері жол қозғалысының қатысушыларының қажетті құжаттарын тексеруге
құқылы.
3. Жол қозғалысына тиым салу қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің бір құралы (МАИ-дың өкілеттілігі) белгілі бір аумақтарға азаматтарды
жібермеу, тиым салу, табиғи апат, авария, карантин болып жаткан жерлерге
жібермеу. Оның үстіне, бұқаралық шерулер, мейрамдар, демонстрация,
митингілер немесе үкімет өкілдері өтіп бара жатқанда, балаларды тасып
жүрген жерлерде де қозғалысқа тиым салынуы мүмкін.
4. Инфекциялық ауруларды және өзге адамдарға қаупі бар.
инфекциялық ауруға шалдыққан адамдарды ауруханаға жатқызу,
инфекциялық және жұқпалы аурулардың көзі болып табылады деген
адамдарды, аурулармен байланыс жасаған адамдарды медициналық тексеруге
жіберу, жеке объектілер мен аумақтарда карантин енгізу.
5. Төтенше жағдайлар агенттігінің қызметкерлерінің ұсынуымен
прокурордың санкциясымен құлайын деп тұрған үйлерден тұрғындарды көшіру.
Ішімдікті шектен тыс қабылдаған және психикалық ауру адамдардың қолынан
милиция қызметкерлерінің қаруды тартып алуы және ол жөнінде қаулы шығару.
1. Әкімшілік алдын-алу шараларының ерекше түріне бас бостандығынан
айыру орындарынан босатылған адамдарды бақылау жатады. Ол ҚР 1996 ж. 15
шілдеде қабылданған "Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған
адамдарды әкімшілік бақылау туралы" заңмен қарастырылған. (ҚР 30.10.02 ж. №
350-П; 2005.08.07 №67-111 заңдарымен енгізілген өзгерістерімен) І-тарау
Жалпы ережелер (1-3 баптар), ІІ-тарау
Әкімшілік қадағалау орнату, оны жүзеге (4-15 баптар) асыру және
тоқтату тәртібі. ПІ-тарау Әкімшілік қадағалауда жүрген адамдардың (16-18
баптар) міндеттері мен құқықтары және қадағалау ережелерін бұзғаны үшін
жауапкершілік.
Әкімшілік қадағалаудың мазмұны, ұғымы және мақсаттары Әкімшілік
қадағалау кінәлі қылмыстың алдын алу нысаны болып табылады, заңдылықты,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін сақтау негізінде
іске асырылады және бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған
адамдардың тарапынан құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында заңдармен
белгілі бір шектеулер қойылған осындай адамдардың мінез-құлқын байқау
түріндегі мәжбүр ету шарасы ретінде судьяның қаулысы негізінде ішкі істер
органдары жүзеге асырады.6
Әкімшілік қадағалау:
а) аса қауіпті түрде қайталанып жасалған қылмыстар үшін, сондай-ақ
экстремизмнің белгілері бар қылмыстар үшін
б) егер жазаны өтеу кезінде олардың мінез-құлқы түзелу жолына
мүлдем түскісі келмейтінін және қоғам үшін қауіпті күйінде қалып отырғанын
дәлелдесе, ауыр және аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін немесе қасақана
қылмыстар жасағаны үшін бас бостандығынан айыруға екі немесе одан да көп
мәрте сотты болған;
в) егер жазаны өтегеннен немесе жазаны өтеуден шартты түрде
мерзімінен бұрын босатылғаннан кейін ішкі істер органдарының
ескертулеріне қарамастан қоғамдық тәртіпті және басқа азаматтардың
құқықтарын үнемі бұзатын болса, өзге де құқық бұзушылықтар жасаса, ауыр
және аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін немесе қасақана қылмыстар жасағаны
үшін бас бостандығынан айыруға екі немесе одан да көп мәрте сотты болған
жазасын өтеген адамдарға орнатылады.
Әкімшілік қадағалауды:
Заңның 2-бабының "А" және "Б" тармақшаларында аталған адамдарға түзеу
мекемесі бастығының ұсынуы бойынша түзеу мекемесі орналасқан жердегі
аудандық (қалалық) соттың судьясы жеке өзі сот мәжілісінде;
Заңның 2-бабының "В" тармақшасында аталған адамдарға ішкі істер органы
бастығының ұсынуы бойынша бас бостандығынан айыру орнынан босатылған
адамның тұрғылықты жеріндегі аудандық (қалалық) соттың судьясы жеке өзі
белгілейді.
Ұсыныспен бірге сотқа үкімнің көшірмесі және тиісті адамға әкімшілік
қадағалау орнату қажеттігін дәлелдейтін материалдар жіберіледі. Сот
мәжілісіне өзіне қатысты әкімшілік қадағалау орнату туралы ұсыныс
енгізілген адам, ал өтініш бойынша - қорғаушы да, сондай-ақ бастығы ұсыныс
енгізген органның өкілі шақырылады. Мәселені қарау ұсыныстың және сонымен
бірге келіп түскен материалдардың мазмұны туралы баяндамадан басталады,
содан соң сот мәжілісіне келген адамдардың түсініктемелері тыңдалады. Іс
қаралып болғаннан кейін судья шешім қабылдау үшін кеңесу бөлмесіне шығады,
содан соң мәжіліс залына қайта оралып, қаулыны жария етеді.
Судьяның қаулысы өзіне қатысты әкімшілік қадағалау орнатылған адамның
тұрғылықты жеріндегі аудандық (қалалық) ішкі істер бөлімінің
(басқармасының) бастығына, ал Заңның 2-бабының "А" және "Б" тармақшаларында
көзделген жағдайларда - түзеу мекемесінің бастығына орындау үшін
жіберіледі.7
Әкімшілік қадағалау алты айдан бір жылға дейінгі мерзімге белгіленеді.
Қадағалауға алынған адам әкімшілік қадағалау ережелерін немесе өзіне
жарияланған шектеулерді бұзған, сондай-ақ ол құқық бұзушылық жасаған
жағдайларда ішкі істер органдарының дәлелді ұсынысы бойынша судьяның
қаулысымен қадағалау мерзімі әр жолы алты айға ұзартылуы мүмкін, бірақ ол
екі жылдан аспауға тиіс.
Әкімшілік қадағалау орнатылатын адамдарға қатысты тұрмыс салтына,
отбасындағы және тұрғылықты жеріндегі мінез-құлқына, қадағалауға алынған
адамның жеке басын сипаттайтын басқа да жағдайларға байланысты мынадай
шектеулер толық көлемінде немесе жеке-жеке қолданылуы мүмкін:
а) ішкі істер органдары белгілеген уақытта тұрған үйінен кетуге
тыйым салу;
б) ішкі істер органдары белгілеген аудан (қала) мекендерінде
болуға, сондай-ақ қадағалауды жүзеге асырушы ішкі істер органына хабарламай
аудан (қала) шегінен тыс жерлерге кетуге тыйым салу;
в) жергілікті ішкі істер органына тіркелу үшін айына бір реттен
төрт ретке дейін міндетті түрде келу8. Өздеріне экімшілік қадағалау
орнатылған адамдар бас бостандығын айыру орындарынан босатылар алдында
түзеу мекемесінің әкімшілігі қадағалауға алынған адам қалап алған
тұрғылықты жердегі ішкі істер органына сотталған адамның келетін уақытын
хабарлай отырып судьяның әкімшілік қадағалау орнату туралы қаулысын
жібереді.
Әкімшілік қадағалау орнату туралы не әкімшілік қадағалауды жүзеге
асыру кезінде оның мерзімін ұзарту туралы немесе шектеулерді өзгерту туралы
судьяның қаулысын қадағалауға алынған адамға қолын қойғыза отырып, аудандық
(қалалық) ішкі істер органының бастығы, ал бас бостандығынан айыру
орындарындағы адамға - түзеу мекемесінің бастығы хабарлайды. Бұл орайда
қадағалауға алынған адамға оның міндеттері, әкімшілік қадағалау ережелерін
бұзғаны үшін жауапкершілігі, ал бас бостандығынан айыру орындарынан
босатылар алдында қадағалау орнатылған адамға қалап алған тұрғылықты жеріне
белгіленген мерзімде келмегені үшін жауапкершілігі түсіндіріледі.
Ішкі істер органдарының қызметкерлері әкімшілік қадағалауды жүзеге
асыру кезінде:
а) қадағалауға алынған адамдардың тұрғылықты жері мен жұмыс
орнындағы мінез-құлқын жүйелі түрде байқауға;
б) қадағалауға алынған адамның қоғамдық тәртіпті,
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзушылығының алдын алуға және
оны болғызбауға;
в) әкімшілік қадағалау ережелерін бұзушылық туралы
белгіленген тәртіппен хаттамалар жасауға жэне оларды қарау үшін сотқа
жіберуге міндетті.
Әкімшілік қадағалауды жүзеге асыру кезенде ішкі істер органдары
қызмекерлерінің:
а) қадағалауға алынған адамның жұмыс орны мен түрғылықты жері
бойынша, меншік нысандарына қарамастан, ұйымдардың әкімшілігінен, сондай-
ақ азаматтардан оның мінез-құлқы туралы мэліметтер сұратуға және
алуға;
б) қадағалауға алынған адамды ішкі істер органына
әңгімелесуге шақыруға, әңгімелесуді оның туған-туыстары келісім берген
жағдайда солардың қатысуымен өткізуге;
в) әкімшілік қадағалау ережелерін орындауға байланысты мәселелер
бойынша қадағалауға алынған адамнан ауызша жэне жазбаша түсініктемелер
талап етуге;
г) қадағалауға алынған адамның мінез-құлқын және
белгіленген шектеулерді сақтауын байқау мақсатында оның үй-жайына тәуліктің
кез келген уақытында баруға құқығы бар. Бұл ретте Заңмен белгіленген
жағдайлар мен тәртіптен өзгеше тексеру, тінту жүргізуге жол берілмейді.
Әкімшілік қадағалау:
а) егер әкімшілік қадағалау орнатылған мерзімді ұзарту үшін
негіздемелер болмаса, сол мерзім өткен соң;
б) егер қадағалауға алынған адамның түзелу жолына бүтіндей бет
бұрғаны анықталса, тұрғылықты жері немесе еңбек қызметі бойынша жақсы
мінездеме берілсе, мерзімінен бұрын;
в) қадағалауға алынған адамның соттылығы өтелген немесе алынып
тасталған жағдайда;
г) қадағалауға алынған адамның арнаулы емдеу-алдын алу мекемесіне
еріксіз емделуге жіберілуіне байланысты;
д) қадағалауға алынған адамның бас бостандығынан айыруға сотталуына
байланысты;
е) қадағалауға алынған адамның қайтыс болуына
байланысты
тоқтатылады.
Әкімшілік қадағалауда жүрген адамдардың міндеттері Әкімшілік
қадағалауда жүрген адамдар:
а) өзіне қатысты белгіленген, көзделген шектеулерді сақтауға;
б) шақыру бойынша ішкі істер органдарына көрсетілген мерзімде
келуге, әкімшілік қадағалау ережелерін орындауға байланысты мәселелер
бойынша ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге;
в) әкімшілік қадағалауды жүзеге асырушы ішкі істер
органының
қызметкерлерін жұмыс орны мен тұрғылықты жері өзгергені туралы, сондай-
ақ қызмет бабындағы және жеке істері бойынша аудан (қала) шегінен тысқары
кететіні туралы бір тәулік ішінде хабардар етуге;
г) ішкі істер органының рұқсатымен басқа елді мекенге барып, онда
бір
тәуліктен астам уақыт болған кезде өзінің мінез-құлқын бақылауды жүзеге
асыру үшін жергілікті ішкі істер органына тіркелуге міндетті.9
Әкімшілік қадағалауда жүрген адамның:
а) сотта кімшілік қадағалау белгіленуі және шектеулер қолданылуы
туралы іс материалдарымен танысуға;
б) түсініктемелер беруге дәлелдемелер табыс етуге;
в) әкімшілік қадағалауды мерзімінен бұрын тоқтату, өзіне қатысты
белгіленген шектеулерді алып тастау, тұрғылықты тұратын жерінен қысқа
мерзімге кететіні туралы өтініш беруге;
г) ішкі істер органында әкімшілік қадағалауды тоқтату туралы
қаулымен танысуға құқығы бар.
2. 2. Әкімшілік бұлтартпау шаралары
Әкімшілік бұлтартпау шараларына әкімшілік-құқықтық мәжбүрлеудің барлық
белгілері тән, бірақ оны әкімшілік өтеуден және мәжбүрлеудің өзге
түрлерінен ажырата білуіміз керек. Бұлтартпау шаралары құқықтық нормаларды
бұзуға жол бермеу үшін, құқықбұзушының зиянды салдарларының алдын-алу үшін,
кінәліні жауаптылыққа тарту жағдайларын қамтамасыз ету үшін бекітіледі.
Әкімшілік бұлтартпау шаралары дегеніміз басталған құқықбұзушылықтың аяғына
жеткізбеуге бағытталған шаралардың жиынтығы. Бұл шаралар заңда нақты
баяндалған және көп жағдайларда бұл шараларды тек құқыққорғау органдарының
қызметкерлері ғана қолдана алады.
Бұлтартпау шаралары келешек уақытқа бағытталған, яғни мұнда тек әлі
жасалып бітпеген құқықбұзушылықты есепке алады және бұлтартпау шаралары
әкімшілік жауаптылық шараларын қолдану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Әкімшілік бұлтартпау шаралары адамдар, оның ішінде есі дұрыс емес адамдар
жасайтын құқыққа қарсы әрекеттерді тоқтату үшін қолданылады.
Әкімшілік бұлтартпау шараларын қолданатын субъектілердің шеңбері
әкімшілік өтемді қолданатын субъектілердің шеңберіне қарағанда кең.
Бұлтартпау шараларының пәндік бағыттау мәні бас бостандығынан немесе
мүліктік құқықтарынан айырудан тұрады. Кінәлі адам шын мәнінде бас
бостандығынан айырылады.
Мүліктік мәні бар бұлтартпау шаралары мүліктік зиян келтірілген
жағдайда бастапқы жағдайды қалпына келтіру үшін қолданылады (келтірліген
зиянды қалпына келтіру жауаптылығынан арту, заңсыз тапқан табысты қайтарып
бергізу және т.б.)
Бұлтартпаудың ең негізгі белгісі болып бір жақтың мемлекеттің (оның
өкілдерінің, лауазымды адамдардың) өзге адамдарға занды түрдегі өктем әсер
етуі болып табылады.
Алдын — алу қызметі кейбір заңдар мен заңға сәйкес актілерде баянды
етілген. Құқық нормалары міндетіне қарай материалдық және іс жүргізу
нормалары болып екіге бөлінеді. Әкімшілік мұқтаждау шаралары жалпы, арнайы
және іс жүргізу шаралары болып бөлінеді.
Әкімшілік мұқтаждаудың жалпы шараяарына еріксіз емдеу, ұстау,
қолдануға тиым салу, жұмыстарды тоқтату, құқыққа қарсы әрекеттердің
қорытындыларын жою жатады. Арнайы шараларға күштеудің арнайы құралдарын
қолдану және қару қолдану жатады. Ал, іс жүргізу шараларына әкелу, тасу,
тінту және т.б. жатады.
Ішкі істер органдары, техникалық жағынан жолда жүру қауіпсіздігіне
зиян келтіру мүмкіндігі бар автокөліктерді қолдануды тоқтатуға құқылы.
Мемлекеттік санитарлық эпидемиялық қадағалау жүргізетін лауазымды түлғалар
санитарлық ережелер мен нормалардың, гигиеналық нормативтердің бұзылуына
жол бермеу үшін өндіріс құралдарын өндіріп шығаруға, пайдалануға тиым салуы
мүмкін, іс үстіндегі өндіріс объектілерін қолдануға, ауылшарушылық,
байланыс объектілерін қолдануға, жұмыстың кейбір түрлеріне, технологиялық
процесстерге соттың шешімінсіз 3 күнге дейін тиым сала алады. Жасалған
ескертулерді жоймаса аталмыш орган бұл заңды тұлғаның қызметін тоқтатуды
немесе кәсіпкерліктің бұл түрімен айналысуды тоқтатуын талап етіп сотқа
арыздануға құқылы.
Әкімшілік бұлтартпаудың бір түріне рұқсат ету жүйесінің объектілерінің
жұмысын тоқтату. Қару-жарақтарды, оқ дәрілерді, жарылғыш заттарды, улы
заттарды, қатты әсер ететін және радиоактивті заттарды сатып алудың,
сақтаудың, тасымалдаудың ерекше рүқсат ету жэне бақылау тәртібін мемлекет
бекітеді. Бүл тәртіпті тир, қару-жарақ сататын дүкен, пиротехникалық жэне
өзге де шеберханалар алуда да сақтайды.
Мұндай рұқсат ету жүйесінің ережелерін бұзу, мысалы, ішкі істер
органдарының рұқсатының болмауы және қауіпсіздікті қамтамасыз ететін
жағдайлардың болмауы ұйымдардың жұмысын тоқтаттыруға, ғимаратты пайдалануға
тиым салуға, тиісті органдардың өтінішімен, соттың шешімімен лицензиясынан
арнайы рұқсаттан кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығынан айырылуға әкелуі
мүмкін.
Еріксіз емдеу шаралары ерікті түрде емделуге келіспеген қоғамдық
қауіпті аурулармен (туберкулез, лепра, ішкіштік, нашақорлық, токсикамания,
психикалық аурулар) ауыратын адамдарға қолданылады.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істерді және
оларды қолданудың мерзімін ұзарту, өзгерту немесе тоқтату туралы
мәселелерді қараған кезде осы санаттағы істерді жүргізудің ерекшеліктерін
көздейтін ҚК-тің 88-96-баптарымен және ҚІЖК-нің 54-тарауының баптарымен
реттелетіні түсіндірілсін. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолданумен байланысты медициналық жәрдем көрсетудің негіздері мен тәртібі
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 сәуірдегі "Психиатриялық жәрдем
және оны көрсеткен кезде азаматтардың құқықтарына берілетін кепілдіктер
туралы" Заңы бойынша реттеледі.
Соттар адамның өзінің әрекеттерінің нақты сипатын және қоғамдық
қауіптілігін түсінуге және оларды басқаруға кедергі жасайтын психикалық
сырқаты өздігінен медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін
негіз бола алмайтынын ескеруі тиіс. Осыған байланысты әр іс бойынша
қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекеттердің жасалуы дәлелденгенін, оны
жасаған кезде адамның есі кіресілі-шығасылы күйде болғанын тексеру қажет.
Сонымен бірге, адамның психикалық сырқатына байланысты өзі үшін немесе
басқа адамдар үшін қауіптілігін немесе басқа да елеулі зиян келтіруі
мүмкіндігін растайтын нақты фактілер анықталуы тиіс.
Адамның психикалық сырқатының сипаты және ауырлығы оның осыған
байланысты өзіне және басқа адамдарға қатысты зорлықшыл әрекеттер, өзге де
қоғамға қауіпті әрекеттер (мүлікті үрлау, өртеу, жою немесе басқа
тәсілдермен бұзу және т.б.) жасауға бейімділігі, сондай-ақ қоғамға қауіпті
ниетін жүзеге асыру мүмкіндігіне баға беретін аурудың күй-жағдайы - оның
өзі үшін немесе басқа адамдар үшін қауіптілігін дәлелдейді.
ҚІЖК-нің 241-бабының талаптарына сәйкес әр қылмыстық іс бойынша, егер
қылмыстық іс қозғалған немесе қылмыстық ізге түсу жүргізілген адамға
қатысты психикалық жай-күйіне күмән келтіретін мән-жайлар анықталса,
міндетті түрде сот-психиатриялық сараптама тағайындалуы қажет. Бұндай
жағдайларға, атап айтқанда, сезіктінің, айыпталушының отбасында психикалық
аурумен ауыратын туысқандарының болуы туралы, оның ақыл-ойы жетіспейтіндер
үшін арналған мекемеде оқуы туралы, бұрын зақым алғаны туралы,
психиатриялық емханаларда тіркелуі немесе емделуі туралы, бұрын психикалық
сырқатына байланысты қылмыстық жауапкершіліктен немесе жазадан босатылуы
туралы және т.б. мәліметтер жатады. Сот-психиатриялық сараптаманы
тағайындау туралы қаулыда сараптамашылардың шешуіне адамның бұрын
психикалық сырқатының болғанын, қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті
жасаған кезде психикалық сырқатының дәрежесі мен сипатын анықтайтын,
адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасаған кезде есінің
кіресілі-шығасылы болғанын, сезіктінің, айыпталушының қылмыс жасағаннан
кейін алдын ала тергеу барысында немесе сот үкімі бойынша қылмыстық жазаны
өтеген кездегі психикалық мінез-құлқын белгілейтін мәселелерді қойған жөн.
Сараптамашылардың алдына адамның анықталған ауруына байланысты оның
өзі үшін және басқа адамдар үшін қауіпті болуы туралы, басқа да маңызды
зиян келтіруі мүмкіндігі туралы, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын
және оның қай түрін қолдануды талап ететіні туралы, сондай-ақ психикалық
сырқатының сипаты мен ауырлық дәрежесін ескере отырып, оның түсініктер
беруге, өтініштер мәлімдеуге, дәлелдемелер келтіруге және ҚІЖК-нің 511-
бабының 1-бөлігінде көрсетілген басқада әрекеттерді жасауға мүмкіндігі
туралы мәселелерді қойған жөн.
Қылмыстық істе адамның ішімдік, есірткі, психотроптық немесе өзге де
есеңгірететін заттарды жүйелі түрде қолдануы туралы мәліметтер болған
жағдайда қылмыстық процесті жүргізуші органдар осындай адамдарға куәландыру
туралы қаулы шығарып, іске осы адам маскүнемдіктен, нашақорлықтан немесе
уытқұмарлықтан мәжбүрлеу түрде емдеуді қажет ететіні және оған қарсылық жоқ
екені туралы медициналық комиссияның қорытындысы қоса тіркеуге тиіс.
Бір әрекетке қатысты адамның есі кіресілі-шығасылы екендігін тану
басқа әрекетке қатысты есінің дұрыс болуы мүмкіндігін жоққа шығармайтыны
түсіндірілсін. Осыған орай, бұрын есі кіресілі-шығасылы болып танылған және
қылмыстық жауапкершіліктен босатылған адам қылмыстық заңмен тыйым салынған
әрекет жасаған жағдайда, жаңадан жасаған әрекетінің әр эпизодына қатысты
оның есінің дұрыс екенін немесе кіресілі-шығасылы болғанын анықтау
мақсатында сот-психиатриялық сараптама тағайындалуы және өткізілуі тиіс.
Қажет болған жағдайда стационарлық сот-психиатриялық сараптама, сондай-ақ
психолого-психиатриялық сараптама өткізуді тағайындаған жөн.
Қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету қажет жағдайларда адамдарды
орналастыратын арнаулы медициналық мекемелерге: жалпы түрдегі психиатриялық
стационар, арнайы психиатриялық стационар, күшейтілген бақылау түріндегі
арнайы психиатриялық стационарлар жатады. Прокурор немесе сот қауіпсіздік
шараларын қолдануға байланысты арнаулы медициналық мекемеге еріксіз түрде
орналастыру туралы негізделген қаулы шығаруы керек.
Егер алдын ала тергеу барысында кіресілі-шығасылы күйде қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекетті жасаған адамға оның психикалық сырқатпен
ауыратындығы фактісі анықтағанға дейін бұлтартпау шарасының қамауға алу
түрі қолданылып, ол тергеу аяқталғаннан кейін жойылмаса, онда істі өз
өндірісіне қабылдаған прокурордың немесе соттың қаулысы бойынша дереу
бұзылып, қауіпсіздік шарасы қолданылған кезде адам психиатриялық көмек
көрсететін тиісті медициналық мекемеге ауыстырылуы немесе біреудің қарауына
тапсырылуы керек.
Қауіпсіздік шараларын қолдануға байланысты ауруды біреудің қарауына
тапсыруды немесе арнаулы медициналық мекемеге орналастыруды жүзеге асыру
тергеушінің, прокурордың немесе соттың жасаған хаттамасы, қаулысы ретінде
рәсімделуі керек. Арнаулы медициналық мекемедегі адамды сараптама жасау
үшін немесе сот мәжілісіне немесе еріксіз түрде ем алатын жерге әкелу ауру
тапсырылған мекемемен келісе отырып, ішкі істер органдарына жүктеледі.
ҚІЖК-нің 513-бабына сәйкес медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолдану туралы істер бойынша қорғаушының қатысуы міндетті болып табылады.
Қорғаушының іске қатысуы, егер ол бұрын ҚІЖК-нің 68, 70, 71, 486-баптарында
көрсетілген өзге негіздер бойынша іске араласпаса, адамның есі кіресілі-
шығасылылығы немесе психикасының бұзылуы фактісі анықталған кезден бастап
жүзеге асырылуы тиіс.
ҚІЖК-нің 7-бабының 24-тармағына сәйкес есі кіресілі-шығасылы адамдарды
немесе қылмыс жасағаннан кейін психикасы бұзылғандардың ата-анасы, асырап
алушылары, асырап алынғандары, бірге туған және бірге тумаған аға-інілері,
апа-сіңлілері, атасы, әжесі, немерелері заңды өкілдері болып танылуы
мүмкін. Егер жақын туысқандары болмаған жағдайда, қорғаушы немесе қылмыстық
процесс жүргізуші органның қатысуға рұқсатымен іс бойынша басқа адамдардың
заңды мүддесін қорғауға құқылы адам оның заңды өкілі бола алады.
Заңды өкілді іске қатыстыру - тергеушінің қаулысымен, олай болмаса,
істі өз өндірісіне алған прокурордың немесе соттың қаулысымен жүзеге
асырылады.
Заңды өкілді іске қатыстыру туралы мәселе іс жүргізіліп жатқан адамның
есі кіресілі-шығасылылығы немесе психикасының бұзылу фактісі анықталған
кезден бастап шешілу керек. Қылмыстық процесс жүргізуші орган іске
қатыстырылған заңды өкілге ҚІЖК-нің 512-бап 2-бөлігінде көрсетілген
құқықтарын түсіндіруге және бұл туралы хаттама жасауға (сот мәжілісі
хаттамасына жазып қоюға) міндетті.
Жақын туысқаны болып танылатын есі кіресілі-шығасылы адамның заңды
өкілі өзінің келісімімен ғана және заңды өкілі болып басқа заңда
көрсетілген жақын туысқаны танылғаннан кейін заңмен тыйым салынған әрекетті
жасаудың мән-жайлары туралы куәгер ретінде жауап бере алады.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істер
бойынша, жасалған әрекеттің заңдылық бағасына қарамастан, міндетті түрде
алдын ала тергеу жүргізіліп, оның барысында ҚІЖК-нің 506-бабының 2-
бөлігінде көрсетілген мән-жайлар толық, жан-жақты және объективті түрде
зерттелуі тиіс.
Еріксіз емдеу шаралары арнайы өкілетті органдардың шешімімен, соттың
қаулысымен және мемлекеттің есебінен жүргізіледі.
Туберкулездің жұқпалы түрлерімен ауыратын адамдарды еріксіз емдеу
шараларына ҚР-Ң 1999 ж. 10 желтоқсанда қабылданған осы мәселеге қатысты
Заңына сәйкес реттелді. Еріксіз емделуден бас тартқан адамдар емделуге
соттың шешімімен медициналық анықтаманың негізінде жіберіледі.
Істің материалдарын 5 күннің ішінде азаматтың өзінің қатысуымен және
емдеу қажеттілігі жөнінде өтініш берген медициналық ұйымның өкілінің
қатысуымен сотта қаралуға міндетті.
Аурулардың ҚР азаматтарына берілген барлық құқықтары сақталады, тек
арнайы емдеу орындарътның (тубдиспансерлердің) ережелерін бұзбауға
міндетті, олардың еңбек стажы, жұмыс орны, тұрғылықты жері сақталады.
Еріксіз емдеу туберкулездің микробактерияларын жойғанша созылады да,
тұрғылықты жері бойынша ары қарай емделуге жіберіледі. Шыққаннан кейін олар
есепке түрып, емдеуді жалғастырута міндетті, егер бұдан бас тартса жауапқа
тартылады Ішкіш, нашақор, токсикоманиямен ауыратын адамдарды еріксіз емдеу
жөніндегі ҚР Президентінің 1995 ж. 7 көкекте қабылдаған Жарлығымен осы
ауруларды емдеу шаралары реттеледі. 200.20.12 №113-111 ҚР Заңымен
(2005.01.01.бастап қолданысқа енгізілді) актінің нысаны және тақырыбы жаңа
редакцияда, кіріспе алып тасталды, мәтінде сөздер ауыстырылды (бұрынғы ред.
қара).
Алкоголизм, нашақорлық пен уытқұмарлық азаматтардың денсаулығына,
еліміздің тектілік қорына залал келтіретін және қылмыстың өсуіне себепші
болатын дерттер болып табылады. Өз еркімен емделуден жалтарған
алкоголизмге, нашақорлық пен уытқұмарлық дертіне шалдыққан ауруларға
денсаулық сақтау жүйесінің мамандандырылған емдеу профилактикалық
мекемелерінде, емдеу кезеңінде оларды еңбекке тарта отырып, еріксіз
стационарлық ем қолданылуға тиіс. Денсаулық сақтау жүйесінің наркологиялық
мекемелеріне еріксіз емдеуге жіберу сотты болды деп қаралмайды.
Алкоголизмге, нашақорлық пен уытқұмарлық дертіне шалдыққан аурулар
еріксіз емделуге жіберілген және емделу кезінде Қазақстан
Республикасы азаматтарының құқықтарын емдеу режимін сақтау қажеттігіне
байланысты шектеулермен пайдаланады.
Олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін оларға сотта қорғау
кепілдігі беріледі, сондай-ақ құқықтық және әлеуметтік көмек
көрсетіледі.Мамандандырылған емдеу-профилактикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I Тарау. Әкімшілік жауапкершіліктің түсінігі, мәні және оның заңдылықты
қамтамасыз етудегі ролі.
1.1. Әкімшілік жауапкершіліктің түсінігі, оның ерекшеліктері
мен
функциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...4-10
1. 2. Әкімшілік мәжбүрлеу шараларының
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .10-12
2-Тарау. Әкімшілік мәжбүрлеу шаралары.
2.1.Әкімшілік алдын-алу шаралары ... .13-19
2. Әкімшілік бұлтартпау
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19-38
3. Әкімшілік жазалау
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..38-49
2.4.Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қарау тәртібі ... ... ... ... ...50-
61
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 63-64
Кіріспе
Әкімшілік мәжбүрлеу құқыққа қарсы әрекеттердің алдын-алу, оларға жол
бермеу мақсатымен, және де жасалған әкімшілік құқықбұзушылықтар үшін жазаға
тарту мақсатымен қолданылады.
Мәжбүрлеу — бұл ескерту арқылы көндірудің тиімді болмаған жағдайында
ғана күшіне енетін әдіс. Мәжбүрлеу бұл бағынушының тікелей мүдделері арқылы
әсер ету әдісі (материалдық мүдделеріне немесе жеке басына тікелей әсер ету
арқылы). Мәжбүрлеу деп мәжбүрлеу әрекеттері мен заңды жауапкершіліктің
кешені болып табылатын көмекші әдістерді түсіну қалыптасқан.
Мәжбүрлеу әдістері әртүрлі дәрежедегі және құзыреті әртүрлі
мемлекеттік органдардың күнделікті тәжірибеде қолданып жүрген әдістеріне
жатады. Ол жеке тұлғаларға да, заңды тұлғаларға да қолданылады және ол
алдын — алу мақсатында да, жазалау мақсатында да қолданыла береді.
Бұл әдістердің заңдылық үшін күресте, қоғамдық тәртіпті, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын, мемлекеттің мүдделерін қорғауда маңызы өте
зор. Бұл әдістерді пайдаланудың тиімділігі оларды құқық қорғау органдары
мен өзге де өкілетті органдардың (лауазымды тұлғалардың) оларды дер кезінде
қолдануында және оларды қолданудың кешенділігінде. Бұл әдістер бір-бірін
толықтырып тұратын әдістер мен тәсілдердің біртұтас жүйесін көрсетеді.
ҚР заңдылығы мәжбүрлеу әдістерін қолданудың негіздері мен тәртібін
реттейді. Заңдылықта бірқатар кемшіліктер мен жетіспеушіліктердің бар екені
белгілі, міне сол мекемелер осы дипломдық жұмыста қарастырылып, зерттелген.
Жаңа Кодексті қабылдау көптеген даулы мәселелер мен жағдайларды, оның
ішінде істі қарау тәртібінде де көп өзекті мәселелердің көзін ашты. Осы
мәселелер дипломдық жұмыста өз көрінісін тапты деп есептеуге болады.
I Тарау. Әкімшілік мәжбүрлеудің түсінігі, мәні және оның
заңдылықты қамтамасыз етудегі ролі.
1.1. Әкімшілік мәжбүрлеудің түсінігі, оның ерекшеліктері мен
функциялары
Мемлекеттік басқару әдістері деген түсінік пен мемлекеттік басқару
нысандары деген түсінік өте жақын ұғымдар. Бірақ нысандарына қарағанда
мемлекеттік басқару әдістері дегеніміз басқарылушыларға әсер ету әдістері
мен тәсілдері, яғни атқарушы биліктің міндеттері мен функцияларын
тәжірибеде жүзеге асыру.
Әкімшілік-құқықтық әдістерге басқарып әсер ету әдістері (сыртқы ұғымы)
кіреді - бұл бағынушы объектілердің (заңды және жеке тұлғалардың) іс-
әрекеттері мен қызметіне тікелей әсер ету, басқару және реттеу.
Басқару аппаратының жұмысын ұйымдастыру әдістерінің (ішкі ұғымы)
ішкіаппаратттық маңызы бар - ол ішкі құрылымның қызметін, және де басқаруды
толығымен алғанда бүкіл жүйесінің қызметін ұйымдастыру.
Мемлекеттік басқару әдістері әкімшілік және экономикалық болып
топтастырылады.
Экономикалық әдістер дегеніміз басқаруылушылардың мінез-құлығына
олардың экономикалық мүдделері арқылы әсер ету, мысалы, тарифтік-кедендік
көрсеткіштерді көтеру немесе азайту-тауардың әкелуіне немесе әкетілуіне
әсер етеді. Мұндай жағдайда мемлекет тек қызметті көтермелейді, ал өзгелері
экономикалық мүдделікке байланысты болады. Бұлардан басқа, экономикалық
санкцияларды қолдану, мысалы, лицензиясынан айыру, айыппұл салу сияқты
реттеу мүмкіндіктері болады. Бұл да қазіргі зандылыққа сәйкес қызметті
көтермелейді Мемлекеттік басқарудың экономикалық әдісі көндіру және
мәжбүрлеу шараларынан тұрады, яғни басқару объектісіне тікелей,
экономикадан тыс әсер ету.
Көндіру немесе сендіру - ең тиімді эдістердің біріне жатады және ол
басқару объектісінің мінез-қүлығына оның санасы арқылы эсер етуден тұрады.
Көндіруге: тәрбиелеу, құқықтық тәрбие беру, насихат жүргізу сияқты
әдістер кіреді. Жеке бір әдіске көтермелеу шаралары жатады, олар
материалдық (стипендиясын көбейту, бағалы сыйлықтар жатады және т.б.) және
моралдық (атақ беру, мақтау грамоталарын беру және т.б.) болып екі топқа
белінеді.
Мәжбүрлеу көндірудің тиімсіздігі жағдайында ғана күшіне енеді.
Мәжбүрлеу бұл басқарылушыларға олардың тікелей мүдделері (материалдық
мүдделері немесе олардың жеке басы) арқылы әсер ету. Мәжбүрлеу деп
мәжбүрлеу шаралары мен заңды жауапкершіліктің кешенін құрайтын көмекші
әдістерді түсіну қалыптасқан.
Мәжбүрлеудің өзі заңды және заңсыз шаралары деп екіге бөлінеді.
Заңды шараларға тікелей заңдылықта қарастырылғандары жатады, оларды
қолдану тәртібі мен негіздері арнайы құқықтық нормалармен реттеледі.
Заңсыз шараларға - қолдануға тыйым салынған шаралар жатады. Мысалы,
оларға өзіндік жазалау, бандократия, күш қолдану, арнайы тиым салынған
құралдарды пайдалану жатады.
Сәйкесінше, мемлекеттік басқару әдістеріне тек заңды мәжбүрлеу ғана
жатады. Негіздерге сәйкес, заңдық мәжбүрлеудің өзі қылмыстық, әкімшілік
және тәртіптік болып бөлінеді.
Бұл шаралардың барлығы белгілі бір құқықбұзушылық жасалған кезде
қолданылады, нақтылап айтқанда қылмыстық мәжбүрлеу шаралары қылмыс жасаған
кезде, азаматтық-құқықтық шаралар азаматтық келісімді бұзған кезде немесе
материалдық зиян келтіргенде, ал тәртіптік мәжбүрлеу шаралары ішкі тәртіпті
бұзған кезде қолданылады.
Ерекше орынды әкімшілік мәжбүрлеу шаралары алады. Оны қолдану әртүрлі
дәрежедегі және әртүрлі құзыреттегі мемлекеттік органдардың күнделікті
тәжірибесінде кездеседі. Олар алдын-алу, жазалау мақсатында да заңды және
жеке тұлғаларға да қолданыла береді.
Әкімшілік мәжбүрлеу мемлекеттік мәжбүрлеудің бір түрі ретінде
субъектілердің мінез-құлығы мен санасына оларды мәжбүр ету мақсатында әсер
ету, заңдылықта қарастырылған әкімшілік санкцияларға сәйкес тиісті мінез-
құлыққа мәжбүрлеу және күштеу шараларын қолдану, бекітілген шектеулер мен
тыйым салуға бағындыру, яғни бұл әкімшілік әсер ету шаралары жеке, ұйымдық
және материалдық мәні бар жағымсыз салдарларға әкеледі.
Мемлекеттік мәжбүрлеудің түрі ретінде әкімшілік мәжбүрлеу шараларына
мына белгілер тән: 1) ол құқыққолдану қызметі, 2) ол құқықтық тәртіпті
қорғаута бағытталған, 3) ол қорғау қүқықтық қатынастарының шегінде жүреді
және т.б.
Сонымен қатар, әкімшілік мәжбүрлеудің өзіндік ерекшеліктері бар, бұл
ерекшеліктердің жүйесі оның өзіндік сапалық белгілерін анықтайды:
1. Әкімшілік-құқықтық мәжбүрлеу шаралары әкімшілік-құқықтық
құралдармен қорғалатын құқықтық нормаларды бұзатын қоғамға қарсы
әрекеттерге қатысты қолданылады.
2. Әкімшілік-құқықтық мәжбүрлеу шараларын функционалдық билік
субъектілері қызметтік емес бағынушылық шеңберінде, ұйымдық,
басшылық бағынушылықтың болмаған кезінде, ұйымдық-құқықтық
қатынастардың жоқ кезінде жүзеге асыра береді. Ол функционалдық
билікті жүзеге асыру шараларының бірі болып табылады.
3. Экономикалық юрисдикцияны жүзеге асыру субъектілерінің
көптігі— оның тағы бір ерекшелігін көрсетеді. Әкімшілік мәжбүрлеу
шараларын көптеген органдардың түрлері қолдана алады
(мемлекеттік институттар, транспорттық органдар, полиция, арнайы
комиссиялар, соттар, Ұлттық қауіпсіздік органдары және т.б.). Басқа
жағынан алып қарағанда, экономикалық мәжбүрлеуге тек қана жеке
адамдар ғана емес, ұйымдар да ұшырайды.
4. Экономикалық-құқықтық нормалармен жан-жақты реттеледі, яғни
экономикалық мәжбүрлеу дегеніміз-құқыққа қарсы әрекеттерге
байланысты экономикалық құқық нормалармен бекітілген
мәжбүрлеу шараларынан тұратын, функционалдық билік
субъектілері қолданатын мемлекеттік мәжбүрлеудің ерекше бір түрі.
Ол құқықтық тәртіпті қорғауда маңызды роль атқарады.1
П.Т.Василенко және де өзге де ғалымдар экономикапық мәжбүрлеуді өте
кең мағынада қарастырады, бұл түсінікке олар белгілі шектеулер мен тыйым
салушылыққа бағынбағаны үшін, алдын-ала бекітілген әрекеттерді жасаудан бас
тартқаны үшін экономикалық санкцияларды қолданудың күштеу түріндегі
психикалық әсерін жатқызады.
Экономикалық мәжбүрлеудің аясының экономикалық жауаптылық шараларын
қолданумен аса жақындығы жоқ. Нақты айтқанда мәжбүрлеуді мемлекеттік
басқару органдарының спецификалық қызметі және мемлекеттік басқару
шараларының бірі деп қарастыру қажет. Яғни, біріншілері, (оған тек
экономикалық мәжбүрлеу ғана кіреді) негізінен тек қана заңдылықтың талаптар
мен мемлекеттік басқару органдарының заңды ережелерін ерікті түрде
орындамағандарға ғана қолданылады. Ал, екіншілері, яғни мемлекеттік
басқарудағы мәжбүрлеудің элементтері, мемлекеттік билік қолданылатын барлық
жағдайларда да жүзеге асырыла береді. Билік жүзеге асыру дегеніміз -оның
бұйрықтарына бағыну дегенді білдіреді.
Бағыну көбінесе ерікті түрде болады, бірақ тікелей мәжбүрлеуге
сүйенеді. Алайда көптеген жағдайларда ол, нақты мәжбүр етумен болмаса да,
толық ерікті емес түрде де іске асырылады, яғни бағынушының еркінсіз оның
тілектеріне сай емес шекте де қолданылуы мүмкін. Оның үстіне, бағынудың
еріктілігі әрқашан қайсыбір мәжбүрлеудің жоқтығын көрсетпейді. Заңдар мен
басқару актілерінің міндеттемелік мәні болғандықтан, олар мемлекеттің
беделі мен күшіне сенетін болғандықтан және қажетті жағдайларда мәжбүрлеу
шараларын қолдану мүмкіндігі болғандықтан олардың барлығында билік етіп
мәжбүрлеудің элементтері бар2.
Әкімшілік мәжбүрлеу шараларының элементтеріне - ескерту (сендіру) және
мәжбүрлеу жататыны белгілі. Бұл бір-бірімен байланысты екі полюс бір бүтін
механизмнің, яғни қажетті мінез-құлық пен құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету
механизмінің полюстері. Олар өзара бір-бірін толықтырып тұрады.
Қоғамдық қатынасқа қатынасушыларына ескерту (сендіру), лайықты,
қажетті мінез-құлыққа көндіру тәрбиелеу жолдарымен (құқықтық тәрбиелеуді
қоса алғанда), түсіндіру, ұсыныс жасау, қолдау көрсету және өзге де
моральдық әсер ету шараларының көмегімен жүзеге асырылады. Мәжбүрлеуді,
дәстүрлі түрде, көмекші әсер ету шаралары ретінде, көндірудің іске
асырылмай қалған жағдайда қолданылған шара ретінде қарастырады.
Экономикалық-құқықтық нормалардың талаптары емес, өзге талаптар бұзылған
жағдайда ол тәртіптік немесе экономикалық жауаптылық қолданудан көрініс
табады. Қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттілігінде мәжбүрлеу
шараларының ерекше кешені заңды жауапкершілікпен біріге отырып қызмет
етеді.
Осылайша, мемлекеттік мәжбүрлеудің бір түрі ретінде экономикалық
мәжбүрлеуді субъектілердің санасы мен мінез-кұлығына, күштеу жолымен оларды
заңдағы экономикалық санкцияларға бағыну, белгіленген шектеулер мен тыйым
салуға бағынуға мәжбүрлеу мақсатымен қолданылатын психикалық немесе
физикалық әсер ету деп түсіну қажет немесе экономикалык заңдарда
қарастырылған экономикалық санкцияларды, құқықбұзушыларды жеке басылық,
ұйымдық, материалдық мәні бар салдарларға ұшырататын, құқықбұзушылықтардың
алдын-алатын, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, қоғамдық тәртіпті,
меншіктің әр түрлерін қорғауды қамтамасыз ететін барлық салаларда заңдылық
тәртіп пен мемлекеттік тәртіпті қамтамасыз ететін, азаматтардың, занды
тұлғалардың, мемлекеттің бұзылған заңды құқықтары мен мүддесін қалпына
келтіретін шараларды процессуалдық талаптарды сақтай отырып өкілетті
органдардың, экономикалық әсер ету шараларының лауазымды тұлғаларының
қолдануы деп түсіну қажет. Экономикалық мәжбүрлеу мемлекеттік мәжбүрлеуге
лайықты барлық белгілерге ие. Алайда оның өзіндік арнайы ерекшеліктері де
жоқ емес: Олар заңды тұлғаларға да, жеке тұлғаларға да қатысты қолданыла
береді. Экономикалық құқық нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар
қорғау шегінде құқықтық тәртіпті қамтамасыз ету саласында жүзеге асырылады.
Экономикалық мәжбүрлеу шараларын қолдану тәртібі мен негіздерін бекітетін
экономикалық мәжбүрлеуді құқықтық реттеу механизмі экономикалық заңдылықта
бекітілген (Экономикалық құқық бұзушылықтар туралы кодексте және өзге де
заңдарда).
Экономикалық құқықбұзушылықтарды соттық және соттық емес қарау.
Экономикалық құқық бұзушылықтар туралы Кодекс соттық қарастырылатын және
сотта емес, атқарушы органдар қарайтын істерді өте нақты бөліп қарастырған
және оған өкілетті арнайы лауазымды тұлғаларды нақты қарастырады, яғни ол
мемлекеттік билік құзыретін жүзеге асырудың қорытындысы болып табылады.
Экономикалық мәжбүрлеу және оның өкілдеріне құқыққолданушы органдарга
қызметтік байланысы жоқ адамдарға да қолданыла береді. Экономикалық
мәжбүрлеу шараларын жүзеге асыратын субъектілсрдің өзіне тікелей қызметтік
бағыныштылығы жоқ субъектілерге қатысты арнайы өкілеттілігі болуы қажст.
Олар қадағалау функцияларын жүзеге асырады.
Экономикалық мәжбүрлеудің негізгі мақсаты азаматтарды, лауазымды
тұлғаларды, кәсіпорындарды, мекемелерді, ұйымдарды құқықтық тәртіп саласына
құқық нормаларымен бекітілген заңды міндеттерін орындауға мәжбүрлеу.
Экономиклық мәжбүрлеу шаралары барлық экономикалық құқықтық нормаларды
орындауды қамтамасыз ету мақсатымен қолданыла бермейді, ол мемлекеттік
басқару саласындағы тек ведомстволық шегі жоқ (мысалы, қауіпсіздік
ережелері, табиғатты қорғау ережелері және т.б.), жалпыға бірдей міндетті
мінез-құлық ережелерін қамтамасыз ету мақсатымен қолданылады.
Экономикалық мәжбүрлеудің функциялары. Экономикалық мәжбүрлеудің
функциялары дегеніміз бұл экономикалық мәжбүрлеу мақсатындағы жеке бір
бағытта қоғамдық қатынастарға (басқару қатынастарына) экономикалық
мәжбүрлеудің құқықтық емес әсері. Олардың түрлері:
Жалпыға әлеуметтік функция, мұның мазмұнына құқық бұзушылықтардың,
құлықсыз әрекеттердің, азаматтардың, лауазымды тұлғалардың, мемлекеттік
қызметкерлердің құқықтық мәдениеттің шегінен шығуының алдын-алу кіреді. Бұл
ерже экономикалық мәжбүрлеудің нормотворчестволық органдардың экономикалық
юрисдикция органдарының, өзге мемлекеттік органдардың, лауазымды
тұлғалардың, қоғамдық ұйымдардың өкілдерінің тарапынан тәрбиелік әсері
туралы айтуымыз қажет. Құқыққорғау функциясы -ол құқықбұзушының
құқыққалтартпауды, жазалауды, қалпына келтіруді жүзеге асыру үшін жағдай
жасауға бағытталған, яғни құқыққа қарсы мінез-құлыққа, әкімшілік теріс
қылыққа оперативті шаралар түрінде әсер ету
- бұлтартпау функциясы, азаматтардың, мемлекеттің жеке және
қоғамдық ұйымдардың, мекемелер мен органдардың бекітілген ережелерді бұзып
қоғамға қарсы, құқыққа қарсы мінез-құлықтарына жол бермеу функциясы.
- Құқықбұзушыны жазалау функциясын қатаң түрде нормативтік актілерде
көрсетілген, экономикалық-құқықтар жөніндегі істерді қарайтын субъектілер
ғана жүзеге асырады 3.
- Экономикалық мәжбүрлеу құқықтық тәртіпті қорғауда маңызды роль
атқарады. Құқықбұзушылықтармен күресте оның профилактикалық маңызы жөнінде
баса айтқанымыз жөн. Ең алдымен, бұл ішкі істер органдары, мемлекеттік
инспекцияларжәне өзге де атқарушы билік субъектілері қажетті ережелерді
сақтауды жүйелі түрде бақылауымен және олар дер кезінде құқықбұзушыға әсер
ету мүмкіндігімен тығыз байланысты. Экономикалық мәжбүрлеу өзіне
бұлтартпаудың, яғни қолданылуы қоғамдық қарсы әрекеттердің болуын, қоғамдық
зиянды салдарлардың келуін жоятын шаралардың үлкен тізімін жатқыза алады.
Көптеген жағдайларда экономикалық мәжбүрлеу құралдары әлі санасында қоғамға
қарсы әдет қалыптаспаған, құқықбұзушылық аяқ асты жасап қойған адамдарға
қолданылады. Сондықтан бұл шаралардың үлкен тәрбиелік әсері бар.
Қылмыстардың алдын-алу жүйесінде олардың маңызы өзгеше болып табылады.
Тәжірибе, ұсақ құқықбұзушылықтардың көбінесе жазаланбайтындығын көрсетіп
отыр, кінәліге экономикалық мәжбүрлеу шараларын қолданбау басқа
құқықбұзушылықтардың және тіпті қылмыстардың жасалуына әкелетіндігін
көрсетед.
1. 2. Әкімшілік мәжбүрлеу шараларының түрлері.
Әкімшілік құқық теориясында әкімшілік мәжбүрлеу шаралары топтастыру
жөнінде әртүрлі пікірлер бар. Кейбіреулері әкімшілік мәжбүрлеуді
бұлтартпау, қалпына келтіру және өтеттіру шараларынан бөліп қарастырады,
мысалы, Бахрах Д.Н. Екіншілері (Василенко П.Т., Козлов Ю.М., Овсянко Д.М.)
алдын-алу, бұлтартпау өтеттіру шаралары деп бөледі. үшіншілері (Таранов
А.А., Шлимер С.В., Лакпаева К.З.) әкімшілік мәжбүрлеу шараларына тек
бұлтартпау және өтеттіру шараларын ғана жатқызады. Тағы бір соңғы пікір
төрт бөлікті жүйені қарастырады: әкімшілік мәжбүрлеу шаралары, әкімшілік
бұлтартпау шаралары, әкімшілік жауаптылық және келтірген зиянды өтеу
шаралары.
Бахрах Д.Н: алдын-алу шараларының болуын жоққа шығарады, оның ойынша
олар мәжбүрлеуте жатпайды: "Аяқ асты жағдайларда немесе өзге де бір
жағдайларда мемлекеттік органдар қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету үшін
қосымша міндеттемелер бекітуге мәжбүр (карантин, транспорт қозғалысына тиым
салу және т.б.). Бұл нормативті актілер азаматтардың көпшілігіне таратылады
және олардың көбі бұл міндеттемелерді ерікті түрде орындайды. Ал әкімшілік
мәжбүрлеу шаралары өз міндеттерін орындамайтындарға, тиымды кескендерге,
ягни құқықбұзушылық жасағандарға қолданылады. Алдын-алу құрамдарының маңызы
өте зор екенін ескере отырып, олар мәжбүрлеу болып табылмайтындығын
ескергеніміз жөн4.
Козлов Ю.М. өзгеше пікірді ұстанады, "Алдын-алу мәні айқын керініп
тұрса да, бұл шаралар мәжбүрлеу түрінде жүргізіледі, яғни құзыретті
атқарушы органдардың (лауазымды тұлғалардың) заңдық-биліктік өкілеттілігіне
біржақты жүзеге асыру процессі кезінде жүзеге асырылады. Сондықтан, бұл
шараларды әкімшілік мәжбүрлеу элементі жоқ шаралар деп көрсету әрекеттері
негізсіз. Ол, ережеге сәйкес, белгілі бір шектеулер мен тиым салулар
түрінде болады, бұл оның мәжбүрлеушілік табиғатын
Әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы кодексте әкімшілік
құқықбұзушылықтар жөніндегі істерді процессуалдық қамтамасыз ету шаралары
бекітілген және кейбір танымдар оларды әкімшілік мәжбүрлеудің жеке бір түрі
ретінде бөліп қарастырғысы келеді. Алайда, біздің пікірімізше, олар
әкімшілік мәжбүрлеудің жеке бір түрі бола алмайды, өйткені өзінің пайда
болу көзіне байланысты ол материалдық мәжбүрлеуден туындайды, құқыққорғауды
реттеуде ол қызметтік көмекші функциясын атқарады. Оның мәні материалдық
нормаларды жетістікпен орындауға жағдай туғызудан тұрады. Заңшығарушы оны
қамтамасыз ету шаралары деп дұрыс атайды. Оларды қолдану адамның құқық
мәртебесін шектеуге немесе өзге де бір салдарларға ұшыратпайды. Сонымен
қатар, әкімшілік ұстау сияқты шаралар әкімшілік құқықбұзушыларды жою
мақсатында да, әкімшілік іс жүргізу мақсатында да қолданыла береді.
Әкімшілік қалпына келтіру шараларының болатындығын жақтаушылар, олар
тәжірибеде келтірілген зиянды қалпына келтіру, әділетті түрде бұрынғы
қалпына, құқықтық қалпына келтіру мақсатында қолданылады және оларға
материалдық жауаптылық шаралары жатады деп есептейді.
Сөйтіп, біздің пікірімізше, дұрыс топтастыру деп оларды әкімшілік
алдын-алу, бұлтартпау және әкімшілік жауаптылыққа тарту шаралары деп бөлуді
түсінеміз.
Соларды қарастырайық:
Әкімшілік алдын-алу шаралары құқықбұзушылықтың (қылмыстық, әкімшілік
теріс қылықтың және т.б.) жасалу мүмкіндігін және өзге де қоғамды,
адамдардың келеңсіз жағдайларға ұшырататын оқиғалардың болу мүмкіндігін
(эпидемия, апат және т.б.) жоққа шығару үшін қолданылатын шаралар. Карантин
енгізу, құжаттарды тексеру, транспорт қозғалысына тиым салу, мемлекеттік
шекараны уақытша жауып қою, жұмыстан шеттету, медициналық анықтамадан
өткізу жөне өзге де экономиалық алдын-алу шараларының келеңсіз мәні бар.
Бұлтартпау шаралары, өз кезегінде жасалған құқықбұзушылық әрекеттерін
тоқтату және олардың зиянды салдарларын жою мақсатына бағытталған. Мақсат
басталып кеткен құқықбұзушылықты аяғына дейін жеткізбеу. Әкімшілік құқық
ғалымдары бұл шараларды үш топқа бөледі: жалпы, арнайы және іс жүргізу
шаралары.
Жалпы шараларға бас бостандығынан айыру орындарынан келген адамдарды
еріксіз емдеу және бақылау шараларын жатқызады. Арнайы шараларға тікелей
немесе күштеп әсер ету шараларын, яғни күш қолдану, арнайы құралдар мен
қару қолдануды жатқызады. Іс жүргізу шаралары процессуалдық әрекеттерді
қамтамасыз ету үшін қолданылады, оларға ұстау, әкелу, тінту, транспортын
қарау, жүгін тексеру және т.б. жатады.
Жоғарыда айтылғандай, бұл шараларды жағдайға байланысты мемлекеттік
органдар (лауазымды түлғалар) қолданады. Мұндайда олар бұл шараларды
заңдылық қағидасына сүйене отырып қолдануы керек. Заңдылық бұл шараларды
қолдану тәртібін, мерзімін және негіздерін реттейді. Бірақ заңдылықтың осы
бір саласында көптеген кемшіліктер мен мәселелер бар. Мұндай актілердің
көбі мемлекеттік органдардың ішкі қолдануға арналған ведомстволық
инструкциялары болып табылады, яғни көпшілік үшін белгілі мәселелер емес.
Мұның бәрі адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласында зандылықты
бұзуға әкеліп соғады, өйткені айтулы шаралар тікелей әсер етуге, оның
үстіне күштеп әсер етуге бағытталған.
Әкімшілік жауаптылық - әкімшілік құқықбұзушылықтың белгілері бар іс-
әрекеттер үшін қолданылатын заңды жауапкершіліктің бір түрі. Әкімшілік
жауаптылық шаралары ҚР әкімшілік құқықбұзушылықтар туралы кодексімен
реттеледі және жеке тұлғаларға да, заңды тұлғаларға қолданылатын шаралардың
жүйесін құрайды. Бұл шараларды қолданудың тәртібі мен процедурасы қатаң
түрде заңдылықпен реттеледі.
Осы дипломдық жұмыстың екінші тарауында әкімшілік бұлтартпау шаралары
тереңірек қарастырылады.
2 Тарау. Әкімшілік мәжбүрлеу шаралары.
2.1. Әкімшілік алдын-алу шаралары
Әкімшілік алдын-алу шаралары қоғамдық тәртіпті, қоғамдық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету, табиғи апаттар мен күрес саласындағы құқықбұзушылықтардың
алдын-алу мақсатында қолданылады. Бұл шаралардың алдын-алу мәні бар және
мынадай белгілермен ерекшеленеді: а) олардың эәкімшілік құқықбұзушылық
жасаумен байланысы жоқ, яғни құқықбұзушылық әлі жасалған жоқ, ал жеке және
заңды тұлғаларға қатысты қолданылатын алдын-алу механизмі қызметте; б) бұл
шаралардың алдын-алу мәні оның қарама-қарсы жақпен келісілмеген өкімді және
біржақты әрекеттерді жүзеге асыруынан көрінеді. Оның үстіне, қарама-қарсы
жақ өкілетті органдардың (лауазымды тулғалардың) тарапынан шығарылған
актілерді орындауға міндетті, сол кездегі жағдайда белгілі бір әрекеттерді
жасауға, кейде олар бас таруға міндетті; в) әкімшілік алдын-алу шаралары
заңдық актілерде және өзге де нормативтік-құқықтық актілерде, міндетті
әрекеттерді қарастыратын барлық актілерде бекітілген. Немесе, белгілі тиым
салынған және орындағаны үшін әкімшілік санкциялар қарастырылған актілерде
бекітілген. Өзіне берілген өкілеттілігінің шегінде полиция органдары,
мемлекеттік инспекциялар, бақылау органдары айтулы әрекеттерді жүзеге асыра
алады және тиым салады.
Алдын-алу шараларының көпшілігі тек қауіпті жағдайларда және ерекше
жағдайларда ғана қолданылады: карантин енгізу, қауіпті жағдайларды
жариялау белгілі бір шектеулермен қатар жүреді, және оларды бұзу әкімшілік
санкциялар қолдануға әкеледі. Әкімшілік алдын-алу шаралары әр түрлі және әр
жақты.
1. Қызметтік куәлігін көрсетіп кедергісіз кіру және ұйымдарды,
кәсіпорындарды, тексеру, кәсіпкерлікпен айналысатын адамдардың қызметінде
санитарлық-гигиеналық ережелердің сақталуын тексеру, эпидемияға қарсы
шерулер өткізу.
Бұл әрекеттерді мемлекеттік санитарлық-эпидемиялық қадағалау
жүргізетін лауазымды тұлғалар жасауға өкілетті. ҚР 1994 ж. 4 шілдеде
қабылданған "Тұрғындардың санитарлық-эпидемиялық жағдайы" туралы заңының 15-
бабына сәйкес санитарлық эпидемиялық қадағалау жүргізетін лауазымды
тұлғалар кәсіпорындарға, ұйымдар мен мекемелерге санитарлық ережелерді,
нормаларды, гигиеналық нормативтерді сақтауын бақылау мақсатында өз
қызметтік куәліктерін көрсетіп тәуліктің кез-келген мезгілінде кедергісіз
кіруге және тексеру жүргізуге өкілетті. Мұндай өкілеттіліктерге өрт сөндіру
қызметінің, салық қызметінің, қаржы полициясының және т.б. қызметшілері де
ие. Мысалы, салық инспекторы өз табыстарын өсіріп жатқан немесе салық жинау
объектілерінің мазмұнымен байланысты кәсіптік, қоймалық, сауда және өзге де
кәсіпорындардың ғимараттарын және кәсіпкерлерді тексеруге құқылы.
2. Құжаттарды тексеру. Бұл шараны ішкі істер органдарының, шекара
және кеден органдарының қызметшілері жүзеге асырады. Құқыққорғау
органдарының қызметкерлері адамның мінез- құлығы сезікті болған жағдайда
оның жеке басын анықтау мақсатында оның құжаттарын тексеруге құқылы. Оның
үстіне қүжаттар сол лауазымды тұлға жасауға міндетті әрекеттерін сақтауын
қадағалап тексеруі мүмкін. Мысалы, МАИ органының
қызметкерлері жол қозғалысының қатысушыларының қажетті құжаттарын тексеруге
құқылы.
3. Жол қозғалысына тиым салу қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз
етудің бір құралы (МАИ-дың өкілеттілігі) белгілі бір аумақтарға азаматтарды
жібермеу, тиым салу, табиғи апат, авария, карантин болып жаткан жерлерге
жібермеу. Оның үстіне, бұқаралық шерулер, мейрамдар, демонстрация,
митингілер немесе үкімет өкілдері өтіп бара жатқанда, балаларды тасып
жүрген жерлерде де қозғалысқа тиым салынуы мүмкін.
4. Инфекциялық ауруларды және өзге адамдарға қаупі бар.
инфекциялық ауруға шалдыққан адамдарды ауруханаға жатқызу,
инфекциялық және жұқпалы аурулардың көзі болып табылады деген
адамдарды, аурулармен байланыс жасаған адамдарды медициналық тексеруге
жіберу, жеке объектілер мен аумақтарда карантин енгізу.
5. Төтенше жағдайлар агенттігінің қызметкерлерінің ұсынуымен
прокурордың санкциясымен құлайын деп тұрған үйлерден тұрғындарды көшіру.
Ішімдікті шектен тыс қабылдаған және психикалық ауру адамдардың қолынан
милиция қызметкерлерінің қаруды тартып алуы және ол жөнінде қаулы шығару.
1. Әкімшілік алдын-алу шараларының ерекше түріне бас бостандығынан
айыру орындарынан босатылған адамдарды бақылау жатады. Ол ҚР 1996 ж. 15
шілдеде қабылданған "Бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған
адамдарды әкімшілік бақылау туралы" заңмен қарастырылған. (ҚР 30.10.02 ж. №
350-П; 2005.08.07 №67-111 заңдарымен енгізілген өзгерістерімен) І-тарау
Жалпы ережелер (1-3 баптар), ІІ-тарау
Әкімшілік қадағалау орнату, оны жүзеге (4-15 баптар) асыру және
тоқтату тәртібі. ПІ-тарау Әкімшілік қадағалауда жүрген адамдардың (16-18
баптар) міндеттері мен құқықтары және қадағалау ережелерін бұзғаны үшін
жауапкершілік.
Әкімшілік қадағалаудың мазмұны, ұғымы және мақсаттары Әкімшілік
қадағалау кінәлі қылмыстың алдын алу нысаны болып табылады, заңдылықты,
азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін сақтау негізінде
іске асырылады және бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған
адамдардың тарапынан құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында заңдармен
белгілі бір шектеулер қойылған осындай адамдардың мінез-құлқын байқау
түріндегі мәжбүр ету шарасы ретінде судьяның қаулысы негізінде ішкі істер
органдары жүзеге асырады.6
Әкімшілік қадағалау:
а) аса қауіпті түрде қайталанып жасалған қылмыстар үшін, сондай-ақ
экстремизмнің белгілері бар қылмыстар үшін
б) егер жазаны өтеу кезінде олардың мінез-құлқы түзелу жолына
мүлдем түскісі келмейтінін және қоғам үшін қауіпті күйінде қалып отырғанын
дәлелдесе, ауыр және аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін немесе қасақана
қылмыстар жасағаны үшін бас бостандығынан айыруға екі немесе одан да көп
мәрте сотты болған;
в) егер жазаны өтегеннен немесе жазаны өтеуден шартты түрде
мерзімінен бұрын босатылғаннан кейін ішкі істер органдарының
ескертулеріне қарамастан қоғамдық тәртіпті және басқа азаматтардың
құқықтарын үнемі бұзатын болса, өзге де құқық бұзушылықтар жасаса, ауыр
және аса ауыр қылмыстар жасағаны үшін немесе қасақана қылмыстар жасағаны
үшін бас бостандығынан айыруға екі немесе одан да көп мәрте сотты болған
жазасын өтеген адамдарға орнатылады.
Әкімшілік қадағалауды:
Заңның 2-бабының "А" және "Б" тармақшаларында аталған адамдарға түзеу
мекемесі бастығының ұсынуы бойынша түзеу мекемесі орналасқан жердегі
аудандық (қалалық) соттың судьясы жеке өзі сот мәжілісінде;
Заңның 2-бабының "В" тармақшасында аталған адамдарға ішкі істер органы
бастығының ұсынуы бойынша бас бостандығынан айыру орнынан босатылған
адамның тұрғылықты жеріндегі аудандық (қалалық) соттың судьясы жеке өзі
белгілейді.
Ұсыныспен бірге сотқа үкімнің көшірмесі және тиісті адамға әкімшілік
қадағалау орнату қажеттігін дәлелдейтін материалдар жіберіледі. Сот
мәжілісіне өзіне қатысты әкімшілік қадағалау орнату туралы ұсыныс
енгізілген адам, ал өтініш бойынша - қорғаушы да, сондай-ақ бастығы ұсыныс
енгізген органның өкілі шақырылады. Мәселені қарау ұсыныстың және сонымен
бірге келіп түскен материалдардың мазмұны туралы баяндамадан басталады,
содан соң сот мәжілісіне келген адамдардың түсініктемелері тыңдалады. Іс
қаралып болғаннан кейін судья шешім қабылдау үшін кеңесу бөлмесіне шығады,
содан соң мәжіліс залына қайта оралып, қаулыны жария етеді.
Судьяның қаулысы өзіне қатысты әкімшілік қадағалау орнатылған адамның
тұрғылықты жеріндегі аудандық (қалалық) ішкі істер бөлімінің
(басқармасының) бастығына, ал Заңның 2-бабының "А" және "Б" тармақшаларында
көзделген жағдайларда - түзеу мекемесінің бастығына орындау үшін
жіберіледі.7
Әкімшілік қадағалау алты айдан бір жылға дейінгі мерзімге белгіленеді.
Қадағалауға алынған адам әкімшілік қадағалау ережелерін немесе өзіне
жарияланған шектеулерді бұзған, сондай-ақ ол құқық бұзушылық жасаған
жағдайларда ішкі істер органдарының дәлелді ұсынысы бойынша судьяның
қаулысымен қадағалау мерзімі әр жолы алты айға ұзартылуы мүмкін, бірақ ол
екі жылдан аспауға тиіс.
Әкімшілік қадағалау орнатылатын адамдарға қатысты тұрмыс салтына,
отбасындағы және тұрғылықты жеріндегі мінез-құлқына, қадағалауға алынған
адамның жеке басын сипаттайтын басқа да жағдайларға байланысты мынадай
шектеулер толық көлемінде немесе жеке-жеке қолданылуы мүмкін:
а) ішкі істер органдары белгілеген уақытта тұрған үйінен кетуге
тыйым салу;
б) ішкі істер органдары белгілеген аудан (қала) мекендерінде
болуға, сондай-ақ қадағалауды жүзеге асырушы ішкі істер органына хабарламай
аудан (қала) шегінен тыс жерлерге кетуге тыйым салу;
в) жергілікті ішкі істер органына тіркелу үшін айына бір реттен
төрт ретке дейін міндетті түрде келу8. Өздеріне экімшілік қадағалау
орнатылған адамдар бас бостандығын айыру орындарынан босатылар алдында
түзеу мекемесінің әкімшілігі қадағалауға алынған адам қалап алған
тұрғылықты жердегі ішкі істер органына сотталған адамның келетін уақытын
хабарлай отырып судьяның әкімшілік қадағалау орнату туралы қаулысын
жібереді.
Әкімшілік қадағалау орнату туралы не әкімшілік қадағалауды жүзеге
асыру кезінде оның мерзімін ұзарту туралы немесе шектеулерді өзгерту туралы
судьяның қаулысын қадағалауға алынған адамға қолын қойғыза отырып, аудандық
(қалалық) ішкі істер органының бастығы, ал бас бостандығынан айыру
орындарындағы адамға - түзеу мекемесінің бастығы хабарлайды. Бұл орайда
қадағалауға алынған адамға оның міндеттері, әкімшілік қадағалау ережелерін
бұзғаны үшін жауапкершілігі, ал бас бостандығынан айыру орындарынан
босатылар алдында қадағалау орнатылған адамға қалап алған тұрғылықты жеріне
белгіленген мерзімде келмегені үшін жауапкершілігі түсіндіріледі.
Ішкі істер органдарының қызметкерлері әкімшілік қадағалауды жүзеге
асыру кезінде:
а) қадағалауға алынған адамдардың тұрғылықты жері мен жұмыс
орнындағы мінез-құлқын жүйелі түрде байқауға;
б) қадағалауға алынған адамның қоғамдық тәртіпті,
азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін бұзушылығының алдын алуға және
оны болғызбауға;
в) әкімшілік қадағалау ережелерін бұзушылық туралы
белгіленген тәртіппен хаттамалар жасауға жэне оларды қарау үшін сотқа
жіберуге міндетті.
Әкімшілік қадағалауды жүзеге асыру кезенде ішкі істер органдары
қызмекерлерінің:
а) қадағалауға алынған адамның жұмыс орны мен түрғылықты жері
бойынша, меншік нысандарына қарамастан, ұйымдардың әкімшілігінен, сондай-
ақ азаматтардан оның мінез-құлқы туралы мэліметтер сұратуға және
алуға;
б) қадағалауға алынған адамды ішкі істер органына
әңгімелесуге шақыруға, әңгімелесуді оның туған-туыстары келісім берген
жағдайда солардың қатысуымен өткізуге;
в) әкімшілік қадағалау ережелерін орындауға байланысты мәселелер
бойынша қадағалауға алынған адамнан ауызша жэне жазбаша түсініктемелер
талап етуге;
г) қадағалауға алынған адамның мінез-құлқын және
белгіленген шектеулерді сақтауын байқау мақсатында оның үй-жайына тәуліктің
кез келген уақытында баруға құқығы бар. Бұл ретте Заңмен белгіленген
жағдайлар мен тәртіптен өзгеше тексеру, тінту жүргізуге жол берілмейді.
Әкімшілік қадағалау:
а) егер әкімшілік қадағалау орнатылған мерзімді ұзарту үшін
негіздемелер болмаса, сол мерзім өткен соң;
б) егер қадағалауға алынған адамның түзелу жолына бүтіндей бет
бұрғаны анықталса, тұрғылықты жері немесе еңбек қызметі бойынша жақсы
мінездеме берілсе, мерзімінен бұрын;
в) қадағалауға алынған адамның соттылығы өтелген немесе алынып
тасталған жағдайда;
г) қадағалауға алынған адамның арнаулы емдеу-алдын алу мекемесіне
еріксіз емделуге жіберілуіне байланысты;
д) қадағалауға алынған адамның бас бостандығынан айыруға сотталуына
байланысты;
е) қадағалауға алынған адамның қайтыс болуына
байланысты
тоқтатылады.
Әкімшілік қадағалауда жүрген адамдардың міндеттері Әкімшілік
қадағалауда жүрген адамдар:
а) өзіне қатысты белгіленген, көзделген шектеулерді сақтауға;
б) шақыру бойынша ішкі істер органдарына көрсетілген мерзімде
келуге, әкімшілік қадағалау ережелерін орындауға байланысты мәселелер
бойынша ауызша және жазбаша түсініктемелер беруге;
в) әкімшілік қадағалауды жүзеге асырушы ішкі істер
органының
қызметкерлерін жұмыс орны мен тұрғылықты жері өзгергені туралы, сондай-
ақ қызмет бабындағы және жеке істері бойынша аудан (қала) шегінен тысқары
кететіні туралы бір тәулік ішінде хабардар етуге;
г) ішкі істер органының рұқсатымен басқа елді мекенге барып, онда
бір
тәуліктен астам уақыт болған кезде өзінің мінез-құлқын бақылауды жүзеге
асыру үшін жергілікті ішкі істер органына тіркелуге міндетті.9
Әкімшілік қадағалауда жүрген адамның:
а) сотта кімшілік қадағалау белгіленуі және шектеулер қолданылуы
туралы іс материалдарымен танысуға;
б) түсініктемелер беруге дәлелдемелер табыс етуге;
в) әкімшілік қадағалауды мерзімінен бұрын тоқтату, өзіне қатысты
белгіленген шектеулерді алып тастау, тұрғылықты тұратын жерінен қысқа
мерзімге кететіні туралы өтініш беруге;
г) ішкі істер органында әкімшілік қадағалауды тоқтату туралы
қаулымен танысуға құқығы бар.
2. 2. Әкімшілік бұлтартпау шаралары
Әкімшілік бұлтартпау шараларына әкімшілік-құқықтық мәжбүрлеудің барлық
белгілері тән, бірақ оны әкімшілік өтеуден және мәжбүрлеудің өзге
түрлерінен ажырата білуіміз керек. Бұлтартпау шаралары құқықтық нормаларды
бұзуға жол бермеу үшін, құқықбұзушының зиянды салдарларының алдын-алу үшін,
кінәліні жауаптылыққа тарту жағдайларын қамтамасыз ету үшін бекітіледі.
Әкімшілік бұлтартпау шаралары дегеніміз басталған құқықбұзушылықтың аяғына
жеткізбеуге бағытталған шаралардың жиынтығы. Бұл шаралар заңда нақты
баяндалған және көп жағдайларда бұл шараларды тек құқыққорғау органдарының
қызметкерлері ғана қолдана алады.
Бұлтартпау шаралары келешек уақытқа бағытталған, яғни мұнда тек әлі
жасалып бітпеген құқықбұзушылықты есепке алады және бұлтартпау шаралары
әкімшілік жауаптылық шараларын қолдану мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Әкімшілік бұлтартпау шаралары адамдар, оның ішінде есі дұрыс емес адамдар
жасайтын құқыққа қарсы әрекеттерді тоқтату үшін қолданылады.
Әкімшілік бұлтартпау шараларын қолданатын субъектілердің шеңбері
әкімшілік өтемді қолданатын субъектілердің шеңберіне қарағанда кең.
Бұлтартпау шараларының пәндік бағыттау мәні бас бостандығынан немесе
мүліктік құқықтарынан айырудан тұрады. Кінәлі адам шын мәнінде бас
бостандығынан айырылады.
Мүліктік мәні бар бұлтартпау шаралары мүліктік зиян келтірілген
жағдайда бастапқы жағдайды қалпына келтіру үшін қолданылады (келтірліген
зиянды қалпына келтіру жауаптылығынан арту, заңсыз тапқан табысты қайтарып
бергізу және т.б.)
Бұлтартпаудың ең негізгі белгісі болып бір жақтың мемлекеттің (оның
өкілдерінің, лауазымды адамдардың) өзге адамдарға занды түрдегі өктем әсер
етуі болып табылады.
Алдын — алу қызметі кейбір заңдар мен заңға сәйкес актілерде баянды
етілген. Құқық нормалары міндетіне қарай материалдық және іс жүргізу
нормалары болып екіге бөлінеді. Әкімшілік мұқтаждау шаралары жалпы, арнайы
және іс жүргізу шаралары болып бөлінеді.
Әкімшілік мұқтаждаудың жалпы шараяарына еріксіз емдеу, ұстау,
қолдануға тиым салу, жұмыстарды тоқтату, құқыққа қарсы әрекеттердің
қорытындыларын жою жатады. Арнайы шараларға күштеудің арнайы құралдарын
қолдану және қару қолдану жатады. Ал, іс жүргізу шараларына әкелу, тасу,
тінту және т.б. жатады.
Ішкі істер органдары, техникалық жағынан жолда жүру қауіпсіздігіне
зиян келтіру мүмкіндігі бар автокөліктерді қолдануды тоқтатуға құқылы.
Мемлекеттік санитарлық эпидемиялық қадағалау жүргізетін лауазымды түлғалар
санитарлық ережелер мен нормалардың, гигиеналық нормативтердің бұзылуына
жол бермеу үшін өндіріс құралдарын өндіріп шығаруға, пайдалануға тиым салуы
мүмкін, іс үстіндегі өндіріс объектілерін қолдануға, ауылшарушылық,
байланыс объектілерін қолдануға, жұмыстың кейбір түрлеріне, технологиялық
процесстерге соттың шешімінсіз 3 күнге дейін тиым сала алады. Жасалған
ескертулерді жоймаса аталмыш орган бұл заңды тұлғаның қызметін тоқтатуды
немесе кәсіпкерліктің бұл түрімен айналысуды тоқтатуын талап етіп сотқа
арыздануға құқылы.
Әкімшілік бұлтартпаудың бір түріне рұқсат ету жүйесінің объектілерінің
жұмысын тоқтату. Қару-жарақтарды, оқ дәрілерді, жарылғыш заттарды, улы
заттарды, қатты әсер ететін және радиоактивті заттарды сатып алудың,
сақтаудың, тасымалдаудың ерекше рүқсат ету жэне бақылау тәртібін мемлекет
бекітеді. Бүл тәртіпті тир, қару-жарақ сататын дүкен, пиротехникалық жэне
өзге де шеберханалар алуда да сақтайды.
Мұндай рұқсат ету жүйесінің ережелерін бұзу, мысалы, ішкі істер
органдарының рұқсатының болмауы және қауіпсіздікті қамтамасыз ететін
жағдайлардың болмауы ұйымдардың жұмысын тоқтаттыруға, ғимаратты пайдалануға
тиым салуға, тиісті органдардың өтінішімен, соттың шешімімен лицензиясынан
арнайы рұқсаттан кәсіпкерлік қызметпен айналысу құқығынан айырылуға әкелуі
мүмкін.
Еріксіз емдеу шаралары ерікті түрде емделуге келіспеген қоғамдық
қауіпті аурулармен (туберкулез, лепра, ішкіштік, нашақорлық, токсикамания,
психикалық аурулар) ауыратын адамдарға қолданылады.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істерді және
оларды қолданудың мерзімін ұзарту, өзгерту немесе тоқтату туралы
мәселелерді қараған кезде осы санаттағы істерді жүргізудің ерекшеліктерін
көздейтін ҚК-тің 88-96-баптарымен және ҚІЖК-нің 54-тарауының баптарымен
реттелетіні түсіндірілсін. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолданумен байланысты медициналық жәрдем көрсетудің негіздері мен тәртібі
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 сәуірдегі "Психиатриялық жәрдем
және оны көрсеткен кезде азаматтардың құқықтарына берілетін кепілдіктер
туралы" Заңы бойынша реттеледі.
Соттар адамның өзінің әрекеттерінің нақты сипатын және қоғамдық
қауіптілігін түсінуге және оларды басқаруға кедергі жасайтын психикалық
сырқаты өздігінен медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін
негіз бола алмайтынын ескеруі тиіс. Осыған байланысты әр іс бойынша
қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекеттердің жасалуы дәлелденгенін, оны
жасаған кезде адамның есі кіресілі-шығасылы күйде болғанын тексеру қажет.
Сонымен бірге, адамның психикалық сырқатына байланысты өзі үшін немесе
басқа адамдар үшін қауіптілігін немесе басқа да елеулі зиян келтіруі
мүмкіндігін растайтын нақты фактілер анықталуы тиіс.
Адамның психикалық сырқатының сипаты және ауырлығы оның осыған
байланысты өзіне және басқа адамдарға қатысты зорлықшыл әрекеттер, өзге де
қоғамға қауіпті әрекеттер (мүлікті үрлау, өртеу, жою немесе басқа
тәсілдермен бұзу және т.б.) жасауға бейімділігі, сондай-ақ қоғамға қауіпті
ниетін жүзеге асыру мүмкіндігіне баға беретін аурудың күй-жағдайы - оның
өзі үшін немесе басқа адамдар үшін қауіптілігін дәлелдейді.
ҚІЖК-нің 241-бабының талаптарына сәйкес әр қылмыстық іс бойынша, егер
қылмыстық іс қозғалған немесе қылмыстық ізге түсу жүргізілген адамға
қатысты психикалық жай-күйіне күмән келтіретін мән-жайлар анықталса,
міндетті түрде сот-психиатриялық сараптама тағайындалуы қажет. Бұндай
жағдайларға, атап айтқанда, сезіктінің, айыпталушының отбасында психикалық
аурумен ауыратын туысқандарының болуы туралы, оның ақыл-ойы жетіспейтіндер
үшін арналған мекемеде оқуы туралы, бұрын зақым алғаны туралы,
психиатриялық емханаларда тіркелуі немесе емделуі туралы, бұрын психикалық
сырқатына байланысты қылмыстық жауапкершіліктен немесе жазадан босатылуы
туралы және т.б. мәліметтер жатады. Сот-психиатриялық сараптаманы
тағайындау туралы қаулыда сараптамашылардың шешуіне адамның бұрын
психикалық сырқатының болғанын, қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті
жасаған кезде психикалық сырқатының дәрежесі мен сипатын анықтайтын,
адамның қылмыстық заңмен тыйым салынған әрекетті жасаған кезде есінің
кіресілі-шығасылы болғанын, сезіктінің, айыпталушының қылмыс жасағаннан
кейін алдын ала тергеу барысында немесе сот үкімі бойынша қылмыстық жазаны
өтеген кездегі психикалық мінез-құлқын белгілейтін мәселелерді қойған жөн.
Сараптамашылардың алдына адамның анықталған ауруына байланысты оның
өзі үшін және басқа адамдар үшін қауіпті болуы туралы, басқа да маңызды
зиян келтіруі мүмкіндігі туралы, медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шарасын
және оның қай түрін қолдануды талап ететіні туралы, сондай-ақ психикалық
сырқатының сипаты мен ауырлық дәрежесін ескере отырып, оның түсініктер
беруге, өтініштер мәлімдеуге, дәлелдемелер келтіруге және ҚІЖК-нің 511-
бабының 1-бөлігінде көрсетілген басқада әрекеттерді жасауға мүмкіндігі
туралы мәселелерді қойған жөн.
Қылмыстық істе адамның ішімдік, есірткі, психотроптық немесе өзге де
есеңгірететін заттарды жүйелі түрде қолдануы туралы мәліметтер болған
жағдайда қылмыстық процесті жүргізуші органдар осындай адамдарға куәландыру
туралы қаулы шығарып, іске осы адам маскүнемдіктен, нашақорлықтан немесе
уытқұмарлықтан мәжбүрлеу түрде емдеуді қажет ететіні және оған қарсылық жоқ
екені туралы медициналық комиссияның қорытындысы қоса тіркеуге тиіс.
Бір әрекетке қатысты адамның есі кіресілі-шығасылы екендігін тану
басқа әрекетке қатысты есінің дұрыс болуы мүмкіндігін жоққа шығармайтыны
түсіндірілсін. Осыған орай, бұрын есі кіресілі-шығасылы болып танылған және
қылмыстық жауапкершіліктен босатылған адам қылмыстық заңмен тыйым салынған
әрекет жасаған жағдайда, жаңадан жасаған әрекетінің әр эпизодына қатысты
оның есінің дұрыс екенін немесе кіресілі-шығасылы болғанын анықтау
мақсатында сот-психиатриялық сараптама тағайындалуы және өткізілуі тиіс.
Қажет болған жағдайда стационарлық сот-психиатриялық сараптама, сондай-ақ
психолого-психиатриялық сараптама өткізуді тағайындаған жөн.
Қауіпсіздік шараларын қамтамасыз ету қажет жағдайларда адамдарды
орналастыратын арнаулы медициналық мекемелерге: жалпы түрдегі психиатриялық
стационар, арнайы психиатриялық стационар, күшейтілген бақылау түріндегі
арнайы психиатриялық стационарлар жатады. Прокурор немесе сот қауіпсіздік
шараларын қолдануға байланысты арнаулы медициналық мекемеге еріксіз түрде
орналастыру туралы негізделген қаулы шығаруы керек.
Егер алдын ала тергеу барысында кіресілі-шығасылы күйде қылмыстық
заңмен тыйым салынған әрекетті жасаған адамға оның психикалық сырқатпен
ауыратындығы фактісі анықтағанға дейін бұлтартпау шарасының қамауға алу
түрі қолданылып, ол тергеу аяқталғаннан кейін жойылмаса, онда істі өз
өндірісіне қабылдаған прокурордың немесе соттың қаулысы бойынша дереу
бұзылып, қауіпсіздік шарасы қолданылған кезде адам психиатриялық көмек
көрсететін тиісті медициналық мекемеге ауыстырылуы немесе біреудің қарауына
тапсырылуы керек.
Қауіпсіздік шараларын қолдануға байланысты ауруды біреудің қарауына
тапсыруды немесе арнаулы медициналық мекемеге орналастыруды жүзеге асыру
тергеушінің, прокурордың немесе соттың жасаған хаттамасы, қаулысы ретінде
рәсімделуі керек. Арнаулы медициналық мекемедегі адамды сараптама жасау
үшін немесе сот мәжілісіне немесе еріксіз түрде ем алатын жерге әкелу ауру
тапсырылған мекемемен келісе отырып, ішкі істер органдарына жүктеледі.
ҚІЖК-нің 513-бабына сәйкес медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын
қолдану туралы істер бойынша қорғаушының қатысуы міндетті болып табылады.
Қорғаушының іске қатысуы, егер ол бұрын ҚІЖК-нің 68, 70, 71, 486-баптарында
көрсетілген өзге негіздер бойынша іске араласпаса, адамның есі кіресілі-
шығасылылығы немесе психикасының бұзылуы фактісі анықталған кезден бастап
жүзеге асырылуы тиіс.
ҚІЖК-нің 7-бабының 24-тармағына сәйкес есі кіресілі-шығасылы адамдарды
немесе қылмыс жасағаннан кейін психикасы бұзылғандардың ата-анасы, асырап
алушылары, асырап алынғандары, бірге туған және бірге тумаған аға-інілері,
апа-сіңлілері, атасы, әжесі, немерелері заңды өкілдері болып танылуы
мүмкін. Егер жақын туысқандары болмаған жағдайда, қорғаушы немесе қылмыстық
процесс жүргізуші органның қатысуға рұқсатымен іс бойынша басқа адамдардың
заңды мүддесін қорғауға құқылы адам оның заңды өкілі бола алады.
Заңды өкілді іске қатыстыру - тергеушінің қаулысымен, олай болмаса,
істі өз өндірісіне алған прокурордың немесе соттың қаулысымен жүзеге
асырылады.
Заңды өкілді іске қатыстыру туралы мәселе іс жүргізіліп жатқан адамның
есі кіресілі-шығасылылығы немесе психикасының бұзылу фактісі анықталған
кезден бастап шешілу керек. Қылмыстық процесс жүргізуші орган іске
қатыстырылған заңды өкілге ҚІЖК-нің 512-бап 2-бөлігінде көрсетілген
құқықтарын түсіндіруге және бұл туралы хаттама жасауға (сот мәжілісі
хаттамасына жазып қоюға) міндетті.
Жақын туысқаны болып танылатын есі кіресілі-шығасылы адамның заңды
өкілі өзінің келісімімен ғана және заңды өкілі болып басқа заңда
көрсетілген жақын туысқаны танылғаннан кейін заңмен тыйым салынған әрекетті
жасаудың мән-жайлары туралы куәгер ретінде жауап бере алады.
Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы істер
бойынша, жасалған әрекеттің заңдылық бағасына қарамастан, міндетті түрде
алдын ала тергеу жүргізіліп, оның барысында ҚІЖК-нің 506-бабының 2-
бөлігінде көрсетілген мән-жайлар толық, жан-жақты және объективті түрде
зерттелуі тиіс.
Еріксіз емдеу шаралары арнайы өкілетті органдардың шешімімен, соттың
қаулысымен және мемлекеттің есебінен жүргізіледі.
Туберкулездің жұқпалы түрлерімен ауыратын адамдарды еріксіз емдеу
шараларына ҚР-Ң 1999 ж. 10 желтоқсанда қабылданған осы мәселеге қатысты
Заңына сәйкес реттелді. Еріксіз емделуден бас тартқан адамдар емделуге
соттың шешімімен медициналық анықтаманың негізінде жіберіледі.
Істің материалдарын 5 күннің ішінде азаматтың өзінің қатысуымен және
емдеу қажеттілігі жөнінде өтініш берген медициналық ұйымның өкілінің
қатысуымен сотта қаралуға міндетті.
Аурулардың ҚР азаматтарына берілген барлық құқықтары сақталады, тек
арнайы емдеу орындарътның (тубдиспансерлердің) ережелерін бұзбауға
міндетті, олардың еңбек стажы, жұмыс орны, тұрғылықты жері сақталады.
Еріксіз емдеу туберкулездің микробактерияларын жойғанша созылады да,
тұрғылықты жері бойынша ары қарай емделуге жіберіледі. Шыққаннан кейін олар
есепке түрып, емдеуді жалғастырута міндетті, егер бұдан бас тартса жауапқа
тартылады Ішкіш, нашақор, токсикоманиямен ауыратын адамдарды еріксіз емдеу
жөніндегі ҚР Президентінің 1995 ж. 7 көкекте қабылдаған Жарлығымен осы
ауруларды емдеу шаралары реттеледі. 200.20.12 №113-111 ҚР Заңымен
(2005.01.01.бастап қолданысқа енгізілді) актінің нысаны және тақырыбы жаңа
редакцияда, кіріспе алып тасталды, мәтінде сөздер ауыстырылды (бұрынғы ред.
қара).
Алкоголизм, нашақорлық пен уытқұмарлық азаматтардың денсаулығына,
еліміздің тектілік қорына залал келтіретін және қылмыстың өсуіне себепші
болатын дерттер болып табылады. Өз еркімен емделуден жалтарған
алкоголизмге, нашақорлық пен уытқұмарлық дертіне шалдыққан ауруларға
денсаулық сақтау жүйесінің мамандандырылған емдеу профилактикалық
мекемелерінде, емдеу кезеңінде оларды еңбекке тарта отырып, еріксіз
стационарлық ем қолданылуға тиіс. Денсаулық сақтау жүйесінің наркологиялық
мекемелеріне еріксіз емдеуге жіберу сотты болды деп қаралмайды.
Алкоголизмге, нашақорлық пен уытқұмарлық дертіне шалдыққан аурулар
еріксіз емделуге жіберілген және емделу кезінде Қазақстан
Республикасы азаматтарының құқықтарын емдеу режимін сақтау қажеттігіне
байланысты шектеулермен пайдаланады.
Олардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау үшін оларға сотта қорғау
кепілдігі беріледі, сондай-ақ құқықтық және әлеуметтік көмек
көрсетіледі.Мамандандырылған емдеу-профилактикалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz