Әлеуметтік саясаттың нәтижелік көрсеткіштері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Әлеуметтік саясат, оның критерилері мен көрсеткіштері

МАЗМҰНЫ:

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

І тарау. Қазақстанның Республикасының әлеуметтік саясатты
1. Әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары мен
мәні ... ... ... ... ... ... ...5
2. Әлеуметтік саясаттың нәтижелік көрсеткіштері. Тұрғындардың
өмірлік сапасы мен
деңгейі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 6
3. Экономикалық реформа кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік саясат
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8

ІІ тарау. Қазақстанның әлеуметтік қорғау жүйесі оның жүзеге асуы
1. Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесiнiң мақсаттары мен
мiндеттерi ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...10
2. Қазақстанда мемлекеттiк әлеуметтiк саясаттың жүзеге
асуы ... ... ...13

ІІІ-тарау. Қазақстанның қазіргі кездегі әлеуметтік
жағдайы ... ... ... ... ...18

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..33

Кіріспе

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әлеуметтік
мемлекет құру қоғамдық дамудың ең маңызды мақсаттарының бірі болып
табылады. Елдің әлеуметтік дамуы мемлекеттің заңмен бекітілген,
әлеуметтік қызметтерін іске асыру сапасына толығымен байланысты.
Біздің еліміз “Қазақстан -2030” ұзақ мерзімді стратегиялық
даму бағдарламасына сәйкес ойдағыдай ілгері даму үстінде. Ең
бастысы мемлекетiмiз және жалпы қоғам болып экономика мен
әлеуметтік саланы одан әрi дамыту үшiн келелі жолдарды тынбай
іздестірудi жалғастырудамыз.
Әлеуметтік мәселелердің шешілуі Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес арнайы мемлекеттік шаралардың орындалуын талап
етеді. Осы сфераға байланысты, Конституция бойынша Қазақстан
Республикасының әрбір азаматы еркін еңбек жағдайына , әлеуметтік
қорғалуға, тегін медициналық көмек алуға, орта білім алуға және
т.б құқықты.
Алайда іс жүзінде азаматтардың осы құқықтарын барлық уақытта
және барлық жерде пайдалануына мүмкіндік туа бермейді.
Елдегі соңғы кезде жүргізілген реформалар халықтың өмір сүру
деңгейінің төмендеуімен, халықтың арасында теңсіздіктің күшейюімен
бірге жүрді, кедейшілік шегінен төмен тұратын адамдардың саны өсе
түсті. Кедейшілік бұқаралық сипат алды: халықтың 13 астамы
кедейлер болып табылды.
Реформалардың нәтижелерінің бірі – халық табыстарының
диференциациясы және қоғамның әлеуметтік бөлінуі болып отыр. Бүгінгі
күнде біздің қоғамымыз өмірлік деңгейдің барлық факторлары бойынша
шекті көрсеткіштерден төмендеп кетті. Өмір сүру деңгейінің төмендеуі
барлық экономикалық реформаларға өз әсерін тигізіп, олардың
жүрісіне тосқауыл болды.
Реформа жылдары халықтың өмір сүру жоғарлату мемлекеттің ең
маңызды мақсаты бола қойған жоқ деуге болады. Ол кезде мұндай
саясат дағдарыс жағдайымен немесе мемлекеттің экономикалық
мүмкіншілігінің төмендігімен түсіндірілуші еді.

Соңғы жылдары адамдардың өмір сүру деңгейін жоғарылату
қажеттілігі жиі айтылып жүр. Бірақ соңғы кезде өсе түскен
мүмкіншіліктерге қарамастан халықтың жағдайын жақсарту жоспарлары
кейінге қалдырылып келді.
Қазіргі кездегі қаржылық экономикалық жағдай реформадан кейінгі
жылдарда алғаш рет осы тақырыпты көтеруге мүмкіндік туғызып отыр.
Экономикалық және қаржылық жағдай күннен күнге жақсарып келе жатыр,
сондай ақ көптеген макроэкономикалық көрсеткіштердің өсуі көрініс
тапты.
Туып отырған мүмкіншілікті қолдана отырып мемлекет басшылығы
халықтың жағдайын жақсарту мақсатында бағдарлама жасап, оның негізгі
мәселелерін халыққа жеткізді.
Айта кететін болсақ, елбасы Нүрсұлтан Назарбаев Үкіметтің
кеңейтілген мәжілісінде сөйлеген сөзінде 2002-2004 жылдарға арналған
Бағдарламасын қолдау білдіріп, халықтың арасында оны түсүндіру
тұрғысында үлкен жұмыс жүргізуді, сөйтіп қалың бұқараны алдымызда
тұрған ұлан ғайыр істердің атқарылуына жұмылдыруды тапсырды.
Мемлекет басшысы адамдар төзімділігінің өтелетін уақыты жететінін
атап көрсетті.
Елбасы жасаған баяндамасында егемендік жылдары қол жеткізген
жетістіктерге, 2000-2002 жилдардың нәтижелеріне, 2002-2004 жылдарға
арналған бағдарламаның негізгі мәселелеріне тоқталып кетті.
Әлеуметтік көмек көрсету мәселелері өзгермелі, әрі көп сипатты
болғандықтан , әлеуметтік сфераның халықтың жұмысбастылығы,
денсаулығы, өмір сүру деңгейі сияқты аса маңызды мәселелердің
облыстағы жағдайына тоқталайық .

І тарау. Қазақстанның Республикасының әлеуметтік саясатты

1. Әлеуметтік саясаттың негізгі бағыттары мен мәні

Әлеуметтік саясат экономикалық жүйелердің қызметінен
құрастырылады.
Біріншіден, азаматтар үшін қалыпты әлеуметтік шарттарын құруға
ұлттық байлықты жинаудың, экономикалық өсімі экономикалық қызметтің
басты мақсаты болып қалады, осыған байланысты әлеуметтік саясатта
экономикалық өсімнің мақсаттары жүріп отырады; экономикалық дамудың
барлық басқа аспектілері әлеуметтік саясаттың қаражаттар өткізу
сапасында қарастырыла бастайды.
Екіншіден, әлеуметтік саясат экономикалық өсімнің факторы
болып табылады. Егер экономикалық өсімі игілік өсімімен
жүргізілмесе, онда адамдар тиімді экономикалық қызметке стимулын
кетіреді. Бір деңгейде, экономикалық дамудың дәрежесіне жетуі
неғұрлым жоғары болса, соғұрлым физикалық және саналық дамуының,
мәдениеттің, білімнің, экономикалық өсімін қамтамасыз етіп отыратын,
адамдарға талаптары жоғары. Бұл жағдай әлеуметтік сфераның әрі
қарай дамуына талап қояды.
Әлеуметтік саясат экономикалық қызметтің әртүрлі деңгейлерінде
жүзеге асырылады. Осылайша, регионалдық және жалпы мемелекеттік
әлеуметтік саясаты туралы өзінің персонал қатынасындағы кәсіпорынның
(корпорацияның) әлеуметтік саясаты туралы айтуға болады. Болашақ жер
шарының өзара қатыстылығын ескере отыра, әлеуметтік саясаттың
мемлекет аралығы туралы айтуға болады (мысалыға, глобалдық
экологиялық мәселелерін шешудің, континенттердің немесе топтық
елдердің әлеуметтік-экономиикалықтың артта қалуы жеңу).

2. Әлеуметтік саясаттың нәтижелік көрсеткіштері. Тұрғындардың
өмірлік сапасы мен деңгейі

Тұрғындардың өмірлік деңгейінен материалдық игіліктерді
тұтынудың мен түсіндіріледі (тұрғындарды өндірістік тұтыну
өнімдерімен, тамақ өнімдерімен қамтамасыз етілуі және т.б.). Өмірлік
деңгейінің бағалануы үшін тұрғындардың бір жанына негізгі
өнімдердің тұтынылу көрсеткіштері, осы өнімдерімен жанұяға
есептесуіндегі қамтамасыз етілуі қолданылады (100 жанұяға
есептесуіндегі көрсеткіштері қолданылады). Өмірлік деңгейінің
бағалануы үшін мәні тұтыну құрылымының көрсеткіштері кездестіруге
болады (мысалыға, биологиялық құнды өнімдер тұтыну құрылымындағы
бөлігі қандай).
Өмірлік деңгейдің нақты суретін алу үшін санақты бастау
нүктесі болу керек. Осылайша тұтынудың анықталынған деңгейін
қамтамасыз ететін, қызметтері мен игіліктерін қосатын, тұтыну
корзинасы болып табылады. Осыған байланысты тұтынудың минималдық
деңгейін және тұтынудың рационалдық деңгейін бөлуге болады.
Біріншісінде оның қалыпты жүзеге асу шартын қамтамасыз ету шегін
тұтынушыға қойғанда төмендесе, онда тұтыну таңдауы өзгеше
түсіндіріледі. Осында кедейлік сызығы көрінеді. Сонымен қатар,
тұтынудың минималдық деңгейін тұтынудың физиологиялық минимумымен
шатастыруға болмайды. Кедейлік сызығынан тыс орналасқан
тұрғындардың бөлігі белгілі бір елдегі өмірлік деңгейін сипаттайтын,
маңызды көрсеткіштерінің бірі болып табылады.
Тұтынушының рационалдық дейгейі жеке-дара үшін өте керекті
тұтынудың құрылымы мен санын елестетеді. Өмірлік дейгейді бағалау
үшін қатысты мәнінде осындай тұтынуға жақындау статистикасы бар.
Бағалау үшін өте қиыны тұрғындардың өмірлік сапа
көрсеткіштері (еңбектің қауіпсіздігі мен шарттары, мекен ету
аумағының жағдайы, бос уақыттарды қолданудың мүмкіншліктері,
мәдениеттік деңгейі, рухани дамуы, азаматтардың рухани және мүліктік
қауіпсіздігі және т.б.) болып табылады. Бұл жерде сапалықты
беретін, интегралды әлеуметтік бағалауды талап етеді.
Маңызды экономикалық көрсеткiшi сияқты, тауар айналымдық
көлемi сұраныстың қанағаттандырылған дәрежесi мен тұрғындардың
халықтың тұтынуларын жалпы қамтамасыз ету деңгейiнде сипатталады.
Сол уақытта оның анықталынған даму дәрежесiн сипаттай отыра,
қоғамдық өндiрiстiң жүзеге асырылған өнiмдер жақын елестетедi.
Өндiрiстiң кеңейтiлген шартында тауарлар құнын ығыстыру және
тұтынудың рационалды нормативтерiне қатысты, тұрғындар сұранысының
есебiмен өндiрiлген өнiмдердiң толық жүзеге асырылуын елестетедi.
Саудадағы еңбек шығындарын тиiмдi жоғарылатудың негiзгi факторлары
болып, ғылыми-прогресi жатады. Ғылыми-техникалық прогресi (ҒТП)
ғылымды және техниканы қолданудың эволюциялық әдiс дамуының
игерiлуiн бiлдiредi. ҒТП-i еңбек шығындары мен оптималды нарықтық
қатынастарының қалыптасуына әсер ететiн келесi негiзгi бағыттары:
өндiрiс қаражаттарын, еңбек құралдарын, шаруашылықтық нарық
механизмiн жаңарту, жеке даралықтардың жалпы және кәсiпкерлiктiк
деңгейiн жоғарылату. ҒТП-ң сауданың дамуына әсерiнде өзiнiң
спецификасы бар. Техника мен ғылым жетiстiктерi негiзiндегi белгiлi
бiр салада тауарларды жүзеге асыру шарттарының, еңбек мазмұнының
интеллектуалдық өсiмiнiң жақсартылуы, тұрғындардың сауда қамының
сапасының жоғарылатуы, тауарларды сатып алушылар уақытының
қысқартылуы қамтамасыз етiледi.
Осыларды ескере отыра, өмірдің деңгейі, сапасы мен бағасы
уақытты және жазықтықта өзгереді. Онда, 20-30 жылдар аралығында
жоғарғы өмірлік деңгейі ретінде қарастырылған болатын, ал қазір
кедейлік сызығын тек азғантай ғана жоғарылауы болмаса.
Әлеуметтік саясатты экономикалық мәселе ретінде қарастыруға
болмайды. Нарықтық экономика жағдайында тұрғындардың жұмыспен
қамсыздандырылуы мен табыстарды қалыптастыру механизміне жатады.
Адамдардың экономикалық қызметі белгілі бір аумақта немесе
шартта жүзеге асырылады. Оның ішіндегі негізгісі болып, әлеуметтік
(қоғамдық) және нақты (географиялық) болып табылады.

Әлеуметтік аумаққа:
➢ өзінділік қатынастары;
➢ қоғамның әлеуметтік құрылғысы. Жекешелендіру қатынасынан
байланысты:
➢ қоғамдағы адамның алатын орны;
➢ қоғамдық өнімдегі адамның бөлігі;
➢ қоғамдық өмірдегі адамның ролі және т.б.
Жекешелендіру формаларының іскерлік белсенділікке әр түрлі
әсер етеді. Қоғамдық жекешелендірілуі (барлығына қатысты) белсенділік
шаруашылық қызметін қадағаламайды. Жеке меншіктілігі, керісінше,
нәтижелі еңбекке өте инициативті қарайды. Бірақ та әлеуметтік
тұрғыдан қарағанда оны жақсы деп қарауға болмайды. Онда,
біреулердің қолына түссе, басқаларға қол жетпестей болады, соның
арқасында әлеуметтік тығыздылыққа әкелетін, қоғамның қорлық көбеюуі
өседі.
Мемлекеттің жайлы әлеуметтік ортасы үшін игіліктің жартысы:
табиғат байлықтары, ормандар, қорықтар, демалыс зоналары, парктері,
қоғамдық көлік, су ресурстары және т.б.
Қоғамның әлеуметтік құрылғысы әлеуметтік заңдылықтарға
негізделген. Әлеуметтік заңдылықтардан басқа категориядағы икемі жоқ
тұрғындардың және ауыру, қарттар, мүгедектерді қамтамасыз ету,
пособиялар, зейнеткерлікті төлеуді білдіретін елдегі әлеуметтік
сақтандыру жағдайына қатысты.
Нақты ортаға еңбектік, табиғат ресурстары және басқа өмірлік
шарттары жатады.
Еңбек ресурстары нақты ортаның негізгі элементі болып
табылады. Олардың маңызды жағы, тұрғындардың экономикалық
белсенділігін көрсететін, материалдық және өндірістік емес аумақта
бос емес.
Табиғат ресурстары – бүл табиғат бергеннің барлығы. Дүние
жүзінде тек үш мемлекет: Ресей, АҚШ, Қытай тәжірибе жүзінде
табиғат ресурстарының белгілі түрлері бар.

3. Экономикалық реформа кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік саясат
мәселелері

Тарихи тәжірибенің көрсеткені бойынша, әлеуметтік саясаттың
мәселелерін экономикалық қайта қалыптасуындағы радикалдық жүзеге
асырылу кезінде радикализмнің шекарасын анықтайтын, олардың қайта
жандануы мен факторларын стимулы ретінде болып табылатын, бірінші
жоспары шығады.
Радикалдық экономиканың қайта жандануына баратын қоғамның
дайындығы мен тұтынымы экономикалық жүйедегі әлеуметтік шешуге
қабілеттілігі болмаған кезде ғана максимумға жетеді.
Сондықтан да, жаңа экономикалық механизмдердің пайда болуына
әкеліп соғады. Нәтижесінде, жаңа экономикалық механизмі
құрастырылмаған, ал ескі экономикалық механизмі жұмыс
істемегендіктен. Осыдан жағдай, біріншіден экономикалық өмірдің
әлеуметтік аспектілерге елестетіледі. Ал оның нәтижесі болып,
реформаларды ұстамдануға қоғамның көптеген бөлігінің қарсы болуы.
Сондықтан да, әлеуметтік мәселелердің реформалар периодында маңызды
мағынасы бар, өйткені олардың жағдайларына қарай тұрғындар
реформаларға қатысты өздерінің үлесін қосады.
Қазақстандағы радикалдық экономикалық қайта жандану кезеңіндегі
негізгі тіреуіші макроэкономикалық тұрақтылық пен экономиканың
қаржылық жандануына жасалды (2000 ж.). Әлеуметтік сфера мен оның
мәселелері кейін орындалатын жағдайы ретінде саналды.
Кесте 1.
Қазақстандағы зейнетақы, жалақы төлемі, тұтыну шығындары мен
нақты табыстар индексі
Жыл Табыс Тұтыну Орташа жалақыОрташа
шығындары зейнетақы
1990 74,5 88,5 87,3 63,1
1998 101,0 109,4 111,4 74,3
1999 100,0 100,0 100,0 100,0
2000 89,9 66,3 67,7 36,6
2001 90,4 66,8 69,8 37,4

Кесте 2.
Қазақстандағы азық-түлікке жатпайтын (өлшем бірлігіадам) және
негізгі азық-түлік тауарлар тұтынысы (кгадам)
Тауар 2000 2001
Нандық бұйымдар 101 104
Картоп 98 100
Көкеністер 87 90
Жеміс жидектер 29 48
Қант 65 69
Ет және ет өнімді азық-түлік 26 39
Балық өнімді азық-түлік 9 18
Жұмыртқа (саны) 45 84
Сұйық май мен майлар 9 19
Бұлдар (м) 42 56
Трикотаждық бұл (саны) 49 58
Носки және шұлық 8 10
Аяқ киім 15 37
Сабын 5 9

ІІ тарау. Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау
жүйесiнiң

1. Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесiнiң
мақсаттары мен мiндеттерi

Мемлекеттің әлеуметтік саясаты — оның қоғам өмірінің әлеуметтік-
экономикалық жағдайларын реттеу жөніндегі қызметінің бір бағыты.
Сондықтанда кез келген мемлекет үшiн әлеуметтiк саясат пен әлеуметтiк
қорғау жүйесiнiң маңызы аса жоғары болып табылары сөзсiз. Қазақстанда
мемлекеттің әлеуметтік саясатының мәні қоғамдағы әділеттілік қатынастарды
қолдау немесе қоғамдағы әлеуметтік таптардың арасындағы қатынастарды
реттеу, қоғам мүшелерінің тұрмыс дәрежесін, әл-ауқатын көтерудің
жағдайларын қамтамасыз ету, қоғамдық өндіріске қатысу үшін экономикалық
ынталандырудың әлеуметтік кепілдіктерін жасау. Мемлекеттің қоғамдық
өндірісті реттеу мақсатында жүргізетін шаралардың құрамды бөлігі ретінде
мемлекеттің әлеуметтік саясаты елдегі бүікіл экономикалық ахуалмен тығыз
байланысты болады.

Халықтың табыстары және оның құрылу көздері.
Мемлекеттің әлеуметтік саясаты тізбегіндегі басты буын халық табысын
құру саясаты. "Табыс" деген түсінік экономикалық жұмыс нәтижесінің
көрсеткіші. Экономикалық әдебиетте "Табыс" дегенді жаңадан жасалған құнның
мөлшерін анықтауға қолданып, өндірілген құнның оны өндіруге жұмсалған
шығындардан артық болуы, әр таптың, әлеуметтік топтың немесе жекелеген
адамның өндірілген өнімдегі үлесі, оны иемденуі мағынасында түсінеді.
Қоғам мүшелерінің табыс дәрежесі, деңгейі олардың әл-ауқатының
басты көрсеткіші, өйткені ол жеке адамның материалдық және рухани өмірін
анықтап, демалуына, білім алуына, денсаулығын сақтауға, күнделікті тұтыну
қажеттілігін өтеуге мүмкіндік береді. Халық табысының мөлшеріне тікелей
әсер ететін факторлардың ішінде, жалақының көлемінен басқа бөлшек сауда
бағасының динамикасы, тұтыну рыногын тауарлармен толтыру және т. б. бар[1].
Әлеуметтік қорғау жүйесң тек халықтың табыссыз топтары мен
өндіріске қатыспағандарды (оқушылар, зейнеткерлер, мүгедектер) ғана
қамтымайды, ол сонымен қатар қоғамдық өндіріске қатысушыларды да, ең
алдымен жалданып істейтіндерді де қорғайды. Мұны еңбекті заңдастырудан
(жұмыс аптасының ұзақтығы, демалыстың мерзімі, еңбекті қорғау және т. б.)
және оған ақы төлеуден (жалақының төменгі ставкасын тағайындау)
жұмысшыларды жұмысқа алу мен босату жөніндегі ережелерден көреміз.
Кедейшілік сияқты өткір әлеуметтік проблемаларды шешу — мемлекет
жұмысының басты бір бағыты. Бұл әл-ауқатты өмірді қамтамасыз ете
алмағанымен экономикалық тұтқалар арқылы ең төменгі тіршілік деңгейін
жасап, тұрмысы нашар адамдардың санын азайтуға көмектеседі. Кедейленген
топты азайту — рыноктық экономикаға көшкен мемлекеттің әлеуметтік
саясатының негізгі міндеті. Тұтынудың әр түрлі деңгейінің еңбек пен
жұмысшы күнін факторларымен байланыстылығын атап өту керек. Ондай
факторлар: отбасының көлемі, ондағы жұмыс істейтіндер мен масылдардың
арақатынасы, денсаулық жайы, географиялық, табиғат жағдайлары және т. б.
Мемлекеттің ұлттық табысты қайта бөлу қызметінің негізгі мақсаты — осы
айырмашылықтарды азайтып, қоғамның барлық мүшелерінің өмір сүруіне қолайлы
материалдық негіз жасау. Мұндай мақсатты жүзеге асырудың түрлеріне қызмет
пен өнімдерді трансферттік төлемдер арқылы бөлу немесе табысты
тұрақтандырудың мемлекеттік бағдарламасы жатады.
Біздің елімізде қоғамдық тұтыну қорлары экономикалық категория ретінде
бүкіл қоғам мен еңбек ұжымдарының, оның мүшелерінің арасындағы өмір сүру
қорының бөлінуі жөніндегі қатынасты білдіреді. Олар белгілі дәрежеде
бұрынғы немесе қазіргі еңбекті есепке ала отырып бөлінеді.
Қоғамдық тұтыну қорларының бір бөлігі мемлекеттік бюджет арқылы
құралып, орталықтан бөлінеді. Оның басқа бөлігі кәсіпорындардың,
кооперативтердің пайдасынан және қоғамдық ұйымдардың есебінен жиналады.
Мемлекеттік көмек бағдарламасы бойынша қоғамның жаңа мүшелерін тәрбиелеу,
қарттарды және еңбекке жарамсыздарды қолдау, білім алу, денсаулық сақтау
қажеттіліктері өтеледі.

Қоғамдық тұтыну қорларын бөлу үш бағытта жүреді.
Бірінші бағыт халыққа берілетін төлемдер. Олардың көлемі еңбекшілердің
бұрынғы және қазіргі жалақысына байланысты. Бұлар алдымен әлеуметтік
қамсыздандыруға, ауырған кездегі төлемдерге, ақылы демалысқа, мүгедектігі
мен қартайғандығына байланысты зейнетақы, жұмыссыздыққа байланысты көмек
және т. б. қатысты. Стипендияға да осы тұрғыдан қараған жөн. Өйткені
стипенидия ынталандыру сипатында болғандықтан жұмсалған еңбекпен өлшенеді.
Қоғамдық тұтыну қорды бөлудегі екігші бағыт — адамның еңбегіне
байланысты түрлі төлемдер. Мұндай төлемдерге көп балалы ата-аналарға,
жалғыз басты аналарға, арнайы емдеуге берілетін көмектер, мемлекеттің
мектепке дейінгі балалар мекемелерін, мектеп-интернатты қаржыландыруға
жұмсайтын дотациялар жатады. Жетім балалар, белгілі жағдайда көп балалы,
табысы аз отбасылардың балалары да толық мемлекеттік қамқорлықта болады.
Қоғамдық тұтыну қорлардан берілетін төлемдердің үшінші бағытының
ерекшелігі — жеңілдіктер халыққа өндірістік емес сала мекемелері арқылы
натуралды-заттай түрінде беріледі. ҚТҚ-ның бұл бөлігі "қосымша" табыстар,
олар отбасы бюджетіне түспейді, оны өз қалауынша пайдалануға болмайды.
Мұндай табыстар жеке дара еңбектің мөлшерімен бөлінбей, қоғамның нақтылы
тарихи жағдайымен және мүддесімен анықталады. Қоғамдық қорлардың бұл бөлігі
тұтынушылар барлық еңбекшілер емес, тек осыны тұтынуға тиіс қоғам мүшелері
және сол қажеттіктің шеңберінде ғана болады. Табысты бөлудегі теңсіздіктер
мен мемлекеттің әлеуметтік саясаты 70-жылдардың соңы мен 80-жылдардың
басында мемлекеттік реттеудегі жаңа кейнсиандық қозғалыс ("Рейгономика",
"тетчеризм") тұсында тағы да қызу теориялық таластар туғызды.
Сонымен рынок шаруашылығындағы мемлекеттің әлеуметтік
саясаты өте нәзік құрал болуға тиіс, бір жағынан, ол
әлеуметтік тұрақтылықты сақтауға және әлеуметтік шиеленісіп
жұмсартуға көмектессе, екінші 1 жағынан кәсіпкерлік пен жоғары
тиімді еңбекті ынталандыруға салқынын тигізбеуі қажет[2].

Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесі

2. Қазақстанда мемлекеттiк әлеуметтiк саясаттың жүзеге асуы әлеуметтік
қорғау жүйесі

Қазақстан Республикасының әлеуметтік қорғау жүйесі өзара
байланысқан элементтер жиынтығынан құралған, оның қызметiнiң негiзгi
мақсаты рынокқа өтудің өтпелі кезең қиыншылықтарын жеңілдетуге, сонымен
қатар барлық халық топтарының іскерлік белсенділігін ынталаңдыруға
бағытталған.
Ең алдымен әлеуметтік қорғау жүйесі қоғамның ең қорғансыз бөлігі —
қарттар, мүгедектер, көп балалы отбасылар, жетімдер, ауруларды қорғауды
көздейді. Бұл зейнетақыны индексациялау, жәрдемақыны, әр түрлі талондарды
таратып беру, түскі астар беру, тағы басқадай көмек түрлері жолымен жүзеге
асырылады. Аталған қоғамдық топтарды қолдау үшін мейірбаңдық қорлар мен
ұйымдардың, мемлекеттік және коммерциялық кәсіпорындардың, жеке
азаматтардың көмегі маңызды рөл атқарады.
Екшншіден, мемлекеттік сектордан босаған жұмысшыларды қабылдай алатындай
ұсақ және орта кәсіпорындардың дамуына мемлекет қажетті шараларды жасауға
мүдделі және міндетті.
Үшіншіден, мемлекет, одан кейін кәсіпкерлік құрылымдар, мамандықты
жоғарылату, мамандықты ауыстыру немесе жұмыстан босатудың өндірістік немесе
экономикалық себептеріне байланысты белгілі мөлшерде материалдық ресурстар
шығыңдарын көтеру қажет.
Төрттіншіден, мемлекет жалпы адамдық мораль қалыптарына, салт-
дәстүрге, мәдениетке және т. б. қайшы келмейтін заңдар жүйесін жасап, олар
өз кезегінде әр азаматқа тіршілік түрін таңдау мүмкіндігін
қамтамасыз етуі қажет.
Рыноктық экономикаға өтпелі кезең әр адам, әр отбасы үшін қиын сынақ.
Біреулер бұл кезеңнен жеңіл өтеді, біреулеріне қиыңдау, ал кейбіреулер үшін
бұл апатпен тең. Бұл рыноктық экономиканы қалыптастыру кезеңі. Осы кезеңнің
қиындықтарын күн ілгері көре білу, халықты әлеуметтік жағынан қолдау мен
қорғау шараларын тереңінен ойластыру өркениетті мемлекеттік төл ісі[3].

Әлеуметтік мобилділіктің факторлары. Бұл жерде экономикалық,
әлеуметтік, мәдени институттардың нақты әлеуметтік топтарға, индивидтерге
қол жеткізе алатындай дәрежеде болуы аймақтағы топтардың әлеуметтік
мобильділігінің мүмкіндіктерін айқындайды. Төрт түрлі: аумақтық, тұрғын
үйлік, құқықтық және тілдік мүмкігндіктерді атап көрсетуге болады.
Әлеуметтік мобильділіктің динамикасы қоғамның әлеуметтік, экономикалық
және саяси типіне байланысты. Қазіргі Қазақстан өз тарихында демократиялық,
нарықтық бағыттағы өтпелі кезенді өткізді. Бұл кезеңнің қиындығы - бір
мезгілде саяси және экономикалық, әлеуметтік жаңарту процесі қатар жүруде.
Аталған процестің сипатты белгілері дәстүрлі үрдіс пен жаңа арасындағы,
яғни қалыптасқан ескі құрылымдар, принциптер, нормалар жаңа дамуға жол
ашатын, қоғамды жандандыратын іс-әрекеттер мен ойлаулар арасындағы
қайшылықтардан келіп туындайды. Қоғамды жаңарту процесі халықтың көптеген
топтарын қамтуда. Жаңартудың тиімділігі кең әлеуметтік қолдаушының
болуында, әлеуметтік әлуетті жұмылдыруда. Қазақстандағы экономикалық қайта
құрулардың негізінде жеке меншіктің енгізілуі және басқару түрлерінің
өзгеруі қазіргі қоғамдық өзгерістерге сәйкес әлеуметтік мобильділіктің
түрлерін қалыптастырып, реттеп отырады.

Қазақстандық қоғамдағы күрделі әлеуметтік-экономикалық өзгерістер
төмендегі факторларға байланысты:
— нарыққа өту;
— жеке меншіктің пайда болуы;
— жаңа саяси және әлеуметтік құрылымның пайда болуы;
— рухани мәдениеттің өзгеруі.
Осы негізде қоғамның әлеуметтік және экономикалық құрылымындағы
өзгерістер жүзеге асуда. Қоғамның әлеуметтік жүйесінің ашық не жабық болуы
да әлеуметтік топтар мен жеке тұлғаның әлеуметтік мобильділігіне әсер
етеді. Әлеуметтік мобильділіктің қарқыны Қазақстандағы аймақтық
ерекшеліктерге байланысты. Бұл жерде экономикалық, әлеуметтік, мәдени
институттардың нақты әлеуметтік топтарға, индивидтерге қол жеткізе
алатындай дәрежеде болуы аймақтағы топтардың әлеуметтік мобильділігінің
мүмкіндіктерін айқындайды. Төрт түрлі: аумақтық, тұрғын үйлік, құқықтық
және тілдік мүмкіндіктерді атап көресетуге болады[4].
1) Аумақтық мүмкіндік қалалық және ауылдық орналасуға, аумақтың
ұрбанизациялану деңгейіне, қалалар арасындағы арақашықтыққа байланысты.
Қазақстандағы елді мекендер арасындағы арақашықтық 250-280 км. Бір қаланың
қызмет көрсетуінің радиусы 100 км., кей жерде 150 км.
2) Әлеуметтік мобильділікің маңызды факторларының бірі
-экономикалық мүмкіндік. Адамдарға тұрмыстық қызмет көрсету саласының ақылы
қызметке айналуы көп қарама-қайшылықтарға алып келуде.
3) Құқықтық мүмкіндіктер әлеуметтік мобильділіктің заңдық бағыттарын
негіздейді. Қазақстан Республикасында әрекет етуші “Білім туралы", "Еңбек
туралы", "Мемлекеттік қызмет туралы", "Көші-қон туралы", т.б. Заңдар
адамдардың әлеуметтік қозғалыстарын, орын ауыстыру бағыттарын құқықтық
тұрғыдан негіздейді.
4) Өндірістік және өндірістік емес объектілердің қызметіне,
аумақтық ресурстарға деген сұраныстарға тілдік мүмкіндіктер маңызды әсер
етеді. Мысалы, бірқатар ауыл тұрғындары орыс тілінде құрастырылған
қалалық мәдени ақпаратты пайдалана алмаса, кейбір орыс тілді қала
тұрғындары өздерінің қызметінде мемлекеттік тілді білмейді.
Аймақтық ерекшеліктер мен мүмкіндіктер адамдардың әлеуметтік
мобильділігіне тікелей әсерін тигізеді. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан
облысының әлеуметтік-экономикалық даму көрсеткіштері осы аймақтағы
адамдардың білім деңгейін, ой еңбегімен айналысушы адамдардың басқа
деңгейге шығу, мәдени мүдделерін қанағаттандыру мүмкіндіктерін анықтайды.
Аймақтар арасындағы айырмашылықтарды Қазақстан Республикасы бойынша табыс
теңсіздігін бейнелейтін төмендегі кестеден көруге болады.

Қайта құру процесінде жеке меншік түрлерінің қалыптасуы әлеуметтік
құрылымда жаңа элементтердің пайда болуына алып келді. Бұл элементтердің
көбінің маргиналдық жағдайда болуы элеуметтік мобильділіктің дамуына жаңа
жағдай және сипат алып келеді.
Қазақстанда қоғамның әр түрлі салаларын реформалау барысында жұмыспен
қамтудың жаңа моделі қалыптасты. Бұл модельдің ерекшелігі жұмысқа
жарамды адамдарды жұмысқа толық қамтудан таңдаулы, жемісті, еркін
жұмыспен қамту саясатына көшуде. Бұл жұмыс орындырының экономикалық
мақсаттарына, адамның жоғары еңбек өнімділігіне жетуше, өзін және отбасын
қамтамасыз етуге мүмкіндік беретіндей жалақының болуына байланысты. Қазіргі
кезеңдегі Қазақстандағы жұмыспен қамту модельдер үш түрлі көрсеткішке
байланысы:
— ірі кәсіпорындарда жұмыс істейтін адамдар санының азаюы;
— шағын бизнесте жұмыс жасайтын адамдар санының өсуі;
— адамдардың өзін өзі жұмыспен қамтуы.

Қазіргі Қазақстандық қоғамдағы социологиялық талдауды қажет ететін
құбылыстардың бірі — екінші кезектегі жұмысбастылықтың, яғни адамның өзінің
негізгі жұмысынан басқа қосымша жұмыспен айналысуының кең өріс алуы.
Қосымша жұмыспен айналысатын адамдардың кәсіби мобильділігі жоғары деуге
болады. Олар өздерінің материалдық жағдайын көтеру не творчестволық,
кәсіби, мәдени сұраныстарын қанағаттандыру мақсатын осы қосымша жұмыс
атқару арқылы шешіп жатады. Бірінші жағынан, қосымша жұмыс атқару адамның
қосымша күш жұмсауы, бос уақытын шектеу арқылы ғана мүмкін болады.
Көбінесе оларға өздері атқарып жүрген қызмет түрлеріне қарағанда,
мамандануы төмен қызмет түрін атқаруға тура келеді. Екінші жағынан,
қосымша жұмыс атқару адамның табыс деңгейінің өсуіне ғана әсер етпейді,
сонымен қатар көптеген жұмыскерлердің еңбекақы және мәдени әлуеттерінің
өсуіне алып келеді, олардың қызметтің жаңа түрлері мен салаларын таңдау
мүмкіндігін арттырады. Қазақстандық экономиканың жеке меншікс секторында
жұмыс атқаратындардың дені мемлекеттің кәсіпорындардың жұмысшылары.
Қосымша жүмыстың түрлері: өзінің не басқа кәсіпорнында қосымша жұмыс
атқару, шарт, тапсырыс бойынша кәсіби қызмет, тұтыну товарларын сату үшін
өндіру, өзінің жеке дүкенінің, кафесінің, ресторанының, киоскасының болуы,
брокерік, маклерлік қызмет, көшедегі сауда, халыққа тұрмыстық қызмет
көрсету.

Әлеуметтік мобильділікке әсер ететін және бір фактор - білім. Білім
әлеуметтік институт ретінде қазіргі қоғамда әлеуметтік мобильділіктің бір
арнасы бола отырып, қоғамның мүшелерін жіктеуде, олардың әлеуметтік
статустарының өзгеруінде ерекше орын алады. Қазіргі кезеңде жақсы білім
алу қымбатқа түсуде. Адамның қоғамдағы орны, оның кәсіби баспалдақ бойынша
жылжуы алған білімінің сапасына, кей жағдайда жоғары оқу орнының беделіне
қарай анықталады. Сонымен қатар адамның білімі арқылы анықталатын
әлеуметтік -экономикалық статусының, саяси, қоғамдық ұйымдарға мүше
болуының, жеке байланыстардың маңызы өсе түсуде. Кәсіби білім алуға деген
талап, мамандардың сапасына деген сұраныс деңгейі өсуде. Қазіргі өмір
талабында адамның тар бір мамандық көлемінде алған фундаментальдық білімі
әлеуметтік баспалдақ бойынша көтерілу үшін жеткілісіз. Қызметкерге аралас
ғылыми, кәсіби қызмет түрлерін түсіне білуге, басқа ұқсас қызмет түрлерін
атқаруға, ұйымдастыру мен басқару фунқцияларын жүзеге асыруға, өзінің
жұмысының экономикалық тиімділігін бағалауына, әр түрлі ұйымдармен өзінің
қызметін үйлестіруге мүмкіндік беретіндей білім қажет. Сонымен қатар білім
мен мамандану адамды психологиялық мобильділікке алып келеді жэне белгілі
бір шекарадағы басқа жұмыс орындарына орналасуына мүмкіндік береді. Білімі
жоғары адамның білімі төмен адамға қарағанда кәсіби орын ауыстыру
мүмкіндіктері көп. Бұл жерде біз қызметкердің мобильділікке дайындығын не
жұмыс берушінің жұмыс орнына жоғары білімді, маманданған адамды қабылдауға
деген ойын көрсететін субъективтік факторларды да ескереміз.
Сонымен бірге әлеуметтік мобильділіктің дамуына әсер ететін
факторлардың кейбіреуі өндірістен тыс жерде. Оған жұмыскердің жынысы, жасы,
ұлты, құқықтық нормалар, ауа райы кіреді.
Әлеуметтік орын ауыстыруда адамның белгілі бір қызмет түріне деген
қабілеті мен мүмкіндіктерінің болуы да маңызды рөл атқарады. Бұлардың
ішіндегі маңыздысы — демографиялық фактор. Ерлер мен әйелдер
мобильділігінің үлкен айырмашылығы бар. Әйелдер арасыңдағы әлеуметтік
мобильділіктің қарқыны ерлерге қарағанда төмен. Көп жағдайда әйелдердің
басқа әлеуметтік топқа өтуі өз еңбегін жеңілдету, аналық функциямен
еңбектік функцияны үйлестіру үшін қолайлы жағдай жасауға ұмтылуына
байланысты. Дегенмен, жоғары және орта арнайы білімді талап ететін
эқономиканың салаларында әйелдердің орын ауыстыру қарқыны ерлерге қарағанда
басым. Мысалы, әйелдердің үлес салмағы денсаулық сақтауда 82,0 пайыз,
білім беру саласында 75,1 пайыз, мәдениет саласында 68.1 пайыз, ғылым
саласында 53,8 пайыз, басқару саласында 40,1 пайыз.
Әйелдердің басшы бола алу мүмкіндігі ресми мойындалса да, басқа нақты
қадамдар жоқ. Қазіргі уақытта әйелдер банк ісі және сақтандыру, өндірісті
басқару салаларынан әлі де болса шет қалуда. Әйелдердің саны 1996-2002
жж. аралығында жалдамалы жұмысшылардың ішінде 37,9 пайыздан 33,8 пайызға,
қызметшілер арасыңда 65,9 пайыздан 63,9 пайызға, мамандар арасында 72,1
пайыздан 69,8 пайызға, басшылар арасында 37,5 пайыздан 35,5 пайызға дейш
азайды. Бұл республикада экономиканың барлық салалары бойынша әйелдердің
үлес салмағының азайғанын көрсетеді.[5]
Әлеуметтік мобильділіктің болашағы, әлуеті — жастар. Жастардың әр
бағыттағы тік және көлденең әлеуметтік мобильділік жасауға мүмкіндігі көп.
Қазақстан бойынша жастардың үлес салмағы денсаулық сақтау саласында - 27,6
пайыз, білім беру саласында — 5-25,1 пайыз, мәдениет пен өнерде - 21,0
пайыз, ғылым саласында — 16,3. (1) Жастардың әлеуметтік мобильділігі
отбасының әлеуметтік жағдайына, ата-ананың шыққан әлеуметтік тегіне,
мүмкіндіктеріне, жасына, жынысына, тандаған мамандықтың беделіне,
экономикалық кажеттіне, оның бойындағы басқа да қабілеттеріне қарай әр
түрлі бағытта жүзеге асады.
Денсаулыкқа байланысты әлеуметтік жағдайын өзгерту, орын ауыстыру
көптеген әлеуметтік-демографиялық топтарды, ұлттық топтарды қамтиды.
Әсіресе әйелдер мен жасы келген адамдардың денсаулық жағдайы құлдырау
мобильділігіне алып келеді. Ал жастар үшін денсаулығына байланысты орын
ауыстыру көбіне уақытша құбылыс. Дегенмен, денсаулыққа байланысты орын
ауыстыру болмай қоймайтын құбылыс екенін ескеру керек. Ол адам
организміндегі биологиялық, психологиялық өзгерістерге байланысты.
Отбасылық жағдай да адамның әлеуметтік мобильділігіне әсер ететін
факторлардың бірі. Әлеуметтік баспалдақ биілігіне көтерілген адамдардың
көбінің отбасы тұрақты. Отбасының үйлесімдлігі, тұрақты түрде өсуі адамның
мамандануына, кәсіби өсуіне, әлеуметтік статусының жоғарылауына бірден-бір
себеп. Отбасының пайда болуы не ондағы бала санының өсуі адамның табысы
жоғары жерге жұмысқа орналасуына, екі мамандық бойынша қатар жұмыс істеуге,
қосымша табыс көздерін іздеуге түрткі болады.
Ұлттық фактор да әлеуметтік мобильділіктің бағытына, түріне,
жеделдігіне өз әсерін тигізеді. Өмір сүруге, өндіріске, еңбекке, табиғатпен
байланысқа деген ұлттық сана-сезім мен әдеттер, сонымен бірге кәсіби
икемділікке, өмір салтына деген ұлттық қажеттіліктер де әлеуметтік орын
ауыстыруларға едәуір әсерін тигізеді.

ІІІ тарау. Қазақстанның қазіргі кезегі әлеуметтік жағдайы

Еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері

Қазақстан егемендік алғаннан кейінгі экономикадағы нарықтық
қатынастардың қалыптасуы еңбек нарығы құрылымының өзгеруімен бірге жүрді,
жұмыс күшінің әрекет етуінің жаңа шарттары анықталады, жұмыс күшіне
сұраныстың сандық және спалақ сипаты өзгереді. Еңбек нарығын реформалау
мемлекетпен басқарылатын жұмыбастылық және жалақы төлеу жүйесін, осы
факторларды сұраныспен ұсыныстың нарықтық күшткрі анықтайтын жүйеге
аластыруды көзді. Өтпелі кезеңнің алғашқы жылдары Қазақстанның еңбек
нарығындағы жкағдай еңбек ресурстарының санының төмендеуімен сипатталады.

Өткен он жылыдықта экономикалық белсенді халықтың саны 8,6%-ға, 1997-
1998 жылдары—2,9%-ға төмендеуі байқалды, ал 1994-1996 жылдары экономикалық
белсенді халық санының 1,8-3,4% өсуі орын алды. 1999 жылы өткен жылмен
салыстырғанда халықтың бұл категориясы 2,8 адамға өссе, 2000 жылы—52 мың
адамға өсіп, 7,1 млн 2001жылы—7,1млн адамды құрады. Соңғы жылдары ауыл және
қалалалық экономикалық белсенді халық санының қатынасы айтарлықтай өзгеріс
таппады (2001 жылы 39,2% ауыл тұрғындары, 60,8 қала тұрғындары). (кесте 1).

Кесте 1.

Қазақстан Республикасының еңбек ресурстары.
1997 1998 1999 2000 2001
Еңбек ресурстары 8813,6 8471,2 8399,0 8531,4 8643,2
Экономикалық белсенді халық 7440,1 7052,6 7055,4 7107,4 7479,1
Экономикада жұмыс бастылар 6472,3 6127,6 6105,4 6201,0 6698,8
Оның ішінде: жалдамалы жұмыскерлер 4271,3 3783,0 33542 3504,4 3863,3
Өз еркінше жұмыс істейді 2201,0 3783,0 3354,2 3504,4 3709,3
жұмысыздар 967,8 925,0 950,0 906,4 780,3
Экономикалық белсенділік Денгейі, % 68,8 65,9 66,0 66,0 70,2
Жұмысыздық денгейі, % 13,0 13,1 13,5 12,8 10,4
Экономикалық белсенді емес халық 3368,8 3649,5 3639,5 3655,2 3175,8
Экономикалық белсенді емес халықтың 31,2 34,1 34,0 34,0 29,8
үлесі

2001 жылы 2 тоқсаныныда экономикалық белсенді халықтың саны 7,6
млн. адам жұмысыз деп танылды.
Экононмикалық белсенді тұрғындардың ең көп саны алматы облысында (753,9
мың адам), Шығыс Қазақстан облысында (760,9 мың адам), ОҚО-да (856,1 мың
адам) және алматы қаласында тіркелген. Ауылды жерде экономикалық белсенді
халықтың денгейі қалаларға қарағанда жоғары (ауылда 76,0%, қалада68,3).
Бұл ауыл тұрғындарының көбінесе өзін-өзі жұмыспен қамтуының жоғары
денгейімен түсіндіріледі (58,7%).
Экономикалық белсенді емес халықтың негізгі бөлігі зейнетке
шыққандардан—50,3% және күндізгі бөлімде оқитын оқушылырдан—27,9% тұрады.
Қазақсытанның қазіргі кездегі еңбек нарығының ерекшелігі халықтың өзін-
өзі жұмыспен қамтуы пайда болды. Жылдан жылға жалдамалы жұмыскерлердің саны
азайып, жеке кәсіңпкерлік пен айналысатын халықтың саны көбеюде.
Республиканың ауылды жерлері жеке кәсіпкерлікпен айналысатын адамдар
санының көптігі мен сипатталады, 2000 жылы олар 1,4 млн. адам немесе
ауылдағы барлық жұмысбастыладың 60%-ын құрады.
Өндіріс саласында жұмыскерлердің санының азаюымен қатар, қызмет көрсету
саласында жұмыскерлер санының өсуі орын алды.
Республика бойынша сауда—делдалдық, салықтық, аудиторлық және
нотариялдық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.