ӘСКЕРИ ОРТАДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІ КОМИТЕТІ
ӘСКЕРИ ИНСТИТУТЫ

Курстық жұмыс

Тақырыбы:
ӘСКЕРИ ОРТАДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН
ТҰРАҚТЫ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ

Орындаған – ҚР ҰҚК Әскери
институтының 215 ШОЗ курсанты
Сағынтаев Б.Қ.

Ғылыми жетекшісі – ҚР ҰҚК Кәсіби
тіл дайындығы кафедрасының аға
оқытушысы, ф.ғ.к. лейтенант Мамаева
Г.Б.

Алматы, 2007

Мазмұны
Кіріспе –

І тарау. Әскери іс қимылға байланысты фразеологизмдер
1$. Тұрақты тіркестердің әскери ортадағы маңызы
2$. Батырдың мінез-құлқын фразеологизмдермен суреттеу
3$ Ұрысқа, қару-жараққа байланысты фразеологизмдер

ІІ тарау. Әскери тақырыптағы мақал-мәтелдер.

1$ Мақал-мәтелдерге анықтама
2$. Әскери ортадағы мақал-мәтелдердің қолданылуы
3$ Отан, ел туралы мақал-мәтелдер
4$ Ерлік пен батырлыққа байланысты мақал-мәтелдер

Қорытынды –

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі -

Кіріспе

Курс жұмысының өзектілігі. Өнер алды – қызыл тіл дейді халық. Арғы
замандарда есті уәжбен екі еліктің баласын телітіп аталы сөзге астындағы
жалғыз атын түсіп Берген ұзақ сонар қилы тарихтың қиын-қысталаңдарында орда
бұзар батырларымыз, қалың тауға ақ алмастай қайрап салар аруақты
ақындарымыз қоян-қолтық жүріп қайрат көрсеткін-ді. Қарапайым қара сөздің
құдіреті өте күшті екенін бәріміз де білеміз. Осы курс жұмысының өзектілігі
сол сөзде пайдаланылатын мақал-мәтелдерден тұрса керек.
Мақал дегеніміз тақпаққа жақын, салт-санасына сәйкес айтылатын
пікірлер. Тақпақтан көрі мақал маңызды, шынайы келеді. Мәтел дегеніміз
кезіне келген кесегімен айтылатын белгілі-белгілі сөздер. Мәтел мақалға
жақын болады. Бірақ мақал тәжірибеден шыққан ақиқат түрінде айтылады. Мәтел
ақиқат жағын қарамай, әдетті сөз есебінде айтылады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курс жұмысын жазудағы мақсатым – дана
да шешен халқымыздың бай сөз өнерін әскери ортада жаңғыртып, ұмытылып,
сөздік қолданыстан шығып бара жатқан тұрақты тіркестердің (мақал-мәтелдер
мен фразеологизмдердің) ерте замандағы өз орнын көрсете отырып, оларды
тақырыптық құрылымға бөліп, әрқайсысының мән-мағынасын түсіндіріп, ашу.
Жаңа заман талабына сай қазіргі әскери ортада терминдер мен кәсіби сөздер
тұрақты тіркестердің орнын алып жатыр. Осы терминдер мен кәсіби сөздермен
ресми қарым-қатынас жасалынып, ал әскери қызметшілердің ауызекі сөйлеу
тілінде кірме сөздер, жаргондар мен басы артық варваризмдер қолданыста жүр.
Осы жұмысты жазу барысында әрбір әскери қызметшінің өз тіліне деген
құрметін арттырып, осы тіліміздің бай мұраларын өз ретімен ауызекі сөйлеу
тілінде қолдануына мүмкіндік жасаудың ретін ойладым. Себебі, кейбір
мағынасы ұмытылған тұрақты тіркестерді түсінбей, қолданыстан шығып жататыны
белгілі. Осылардың мағынасын ашуға тырысып, курс жұмысын екі бөлікке бөліп,
яғни, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің мағынасын аштым.
Жұмыстың құрылымы. Курс жұмысы екі тараудан тұрады. Бірінші тарауда
әскери ортада қолданылатын тұрақты тіркестер, яғни яразоеологизмдер
қарастырылған. Олар бірнеше тақырыптарға бөлінген: батырдың мінез-құлқын
білдіретін, ұрысқа, қару-жараққа қатысты фразеологизмдер. Екінші тарауда
әскери тақырыпқа қатысты мақал-мәтелдер қарастырылған. Олар да тақырыптық
жағынан мынадай бөліктерге бөлінеді: ел, отан туралы; ерлік, батырлық
туралы мақал-мәтелдер. Курс жұмысын жазу барысында көптеген оқу құралдары
пайдаланылды.
І ТАРАУ. ӘСКЕРИ ІС ҚИМЫЛҒА БАЙЛАНЫСТЫ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕР

1$. Тұрақты тіркестердің әскери ортадағы маңызы

Тәуелсіз Қазақстанда мемлекеттік тіліміз – қазақ тілінің өркендеп
дамуының бірден-бір себебі – қоғамымыздың барлық салаларында (ғылымда,
саясатта, т.б.) қолданылу өрісінің кеңеюі. Әсіресе, қызметкерлердің қазақ
тілін меңгеру деңгейін бақылап отыру, ғылыми терминдер мен кәсіби сөздерді
қазақ тіліне көшіру, ресми құжаттардың қазақ тіліне аударылу процесі өсу
үстінде. Әрине, бұлардың барлығы қоғамымызға, өркениетті мемлекетімізге
қажетті проблемалар. Дегенмен, ана тілімізді қайтарып, оның қолданылу
өрісін кеңейту іс-шараларында қалыс қалып отырған мәселе – күнделікті қарым-
қатынаста, ауызекі сөйлеу тілінде ұрпақтан-ұрпаққа мұра болып келе жатқан
рухани тілдік байлықтарымыз – мақал-мәтелдердің, фразеологизмдердің,
қанатты сөздердің қолданыстан шығуы. Жаңа заман ағымына сай қазіргі
тәрбиелі азамат қазақ тілінде болса да тек кірме терминдермен, кәсіби
сөздермен сөйлесуге тырысады. Бұл - әрине, қынжылтатын мәселе. Осы
проблеманы көтеру мақсатында мен осы тілдік рухани байлығымыздың бірі –
тұрақты тіркестердің әскери қызметтегі орны, ролі, маңызы туралы
баяндамамды сіздерге ұсынбақшымын.
Еліміздің құт-берекесі қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын
деп, найзаға үкі таққан батырларымыз қол бастағанда тек ер қаруы бес
қарумен айқасуды ғана меңгермей, Жігітке жеті өнер де аз демекші, қажет
жерінде қара тасты қақ айырып түсетін от ауызды, орақ тілді шешен болған.
Батырларымыз еттен өтіп сүйекке жететін сөз, ұран айтқанда, оған ата жаудың
өзі де қылыш көтермеген. Олардың әрбір сөзі сарбаздардың бойына игі
қасиеттер дарытып, елі, жері үшін жау алдына өлімге басын тігуге
итермелеген. Қазақ халқының әскери шешендік өнердің мақсаты – жауынгерді
ұрысқа дайындау болды. Ұрыста әрбір жауынгерден әскерлердің жеңіске жетуі
үшін өзін құрбандыққа шалуды талап етті. Қолбасшысының еттен өтіп, сүйекке
жететін сөздерінің дені – осы тұрақты тіркестер мен мақал-мәтелдерден
тұрған. Яғни, қолбасшылардың қолданысындағы негізгі тілдік бірліктер –
тұрақты тіркестер деп айтуға болады.
Тіл-тілдің өзіне лайық ұлттық қасиеті оның тиянақты сөз тіркестерінен
де көрінеді. Тіл байлығын сөз еткенде сөз байлығы деген топқа осы
фразеологизмдерді жатқызуға болады. Тілімізде көкейге қонымды, көркем,
орамды алуан түрлі тұрақты сөз тіркестері көп. Осы тіл қазынасына жататын
қат-қабат тіркес, тізбектерді батырларымыз орынды пайдаланған.
Қазіргі заманда әскери ортада осы тұрақты тіркестердің дені ұмытылып,
қолданыстан шығып барады. Себебі, әскери ортада әскери қызметшілердің
сөйлеу ерекшелігі Қарулы Күштерінің алдына қойылған міндеттерге, әскери
ұйымның ерекшелігіне, әскери қызмет атқаратын жағдайларға байланысты. Яғни,
қазіргі әскери шешендік өнер Әскери жарғыға сәйкес, нақты тиянақты ойды
білдіретін, белгілі бір тәртіппен жүретін жаттанды тілдік қолданыстарға
(бұйрық, мәлімет, т.б.) негізделген десе де болады. Әрине, әскери тәртіпке
сай қарым-қатынас жасаудың тиімді тұстары да бар. Ол – жауынгерлерге жігер,
қайрат беретін нақты жарғылық бұйрықтар мен әмірлер. Бұл процесстің теріс
жағы - әскери қызметшілердің ауызекі сөйлеу тіліндегі сөздік қорын
тарылтып, күнделікті қолданыста тек жаттанды әскери терминдер мен кәсіби
сөздерді, әдеби тілдегі жалпы қолданыстағы сөздерді қолдануына жағдай
туғызады. Ал тұрақты тіркестердің қолданылу өрісі тарылтып, қолданыстан
шығарады. Олардың көнерген варианттарын қайта жаңғыртып, тілдік қолданысқа
енгізсек, ата-бабамыздан қалған тілдік рухани мұрамызды сақтап қалуымызға
өзіндік септігін тигізері сөзсіз.

2$. Батырдың мінез-құлқын фразеологизмдермен суреттеу

Өмірі жау шапқыншылығында өткен халық елін, жерін қорғайтын
батырлардың болғанын аңсаған, армандаған. Оларды жырға қосып, ел қорғаған
батырлар туралы аңыз-әңгімелер, ертегілер ойлап тауып отырған. Сол
фольклорлық шығармаларда батырлардың тұлғаларын түрлі тұрақты тіркестермен
сипаттаған.

Көкжал бөрі – қайсар, батыл.
Бөрі бет батыл – қайсар, қауіпке қарсы тұратын адам.
Бұл тіркестің шығу этимологиясына баса назар аударсақ, мұндағы “бөрі”
сөзінің өзі эпитет түрінде келіп тұр, яғни батырды “бөріге” теңеп тұр.
“Бөрі” ұғымы қазақ халқы үшін ерекше бір орын алады. Себебі, көне түркілер
“біз көк бөріден тарағанбыз” деп, өздерінің бөрінің ұрпақтарына санаған.
Бұл жайлы аңыз да бар. “Ертеде бір тайпаны түгелдей жау қырып-жойып, кәрі-
жасын қанға жосап кетеді. Сол қырғында бір кішкене бала аман қалады. Ол
сәбиді бір көк бөрі асырап, өзінің балаларымен бірге тәрбиелейді. Сол бала
есейіп, жігіт болып, сол бөріден ұрпақтары тарайды. Бөріден тараған сол
ұрпақтар – түріктер екен”. Сонымен қатар, түркі дәуірінде жаугершілік
заманда жауынгерлер өз туларына бөрінің суретін салып, таңбаларында бөріні
бейнелеген.

Қасқыр жүректі – беті ештеңеден қайтпайтын батыл, қайсар, жүрек
жұтқан.
БҰл тұрақты тіркестің пайда болуының себебін біз мынадай дәлелдерден
көреміз. Қасқырдың ерекше бір қасиеті – оның бірбеткей, өжеттігі. Бөрі
ешқашан адамға бағынған емес. Оны хайуанаттар паркінде бөрінің
ұсталмайтынынан білуге болады. Сондай-ақ, бөрі – ешқашан адамға
үйретілмейтін аңның бірі. Керек десеңіз, аңдардың патшасы арыстан да циркте
үйретілетін аң болса, бөріні әлі ешкім үйрете алмаған. Бұл бөрінің жабайы,
қолға ешқашан үйренбейтін, ешкімге бағына алмайтын аң екенін білдіреді.
Содан бұл аңмен теңесітіріліп, қазақтың батырларын “Қасқыр жүректі” деп
атауы мүмкін.

Арыстан жүректі – қаймықпайтын, тайсалмайтын, өжет.
Қазақ халқының бір ерекшелігі – барлық батырларын, қаһармандарын, ер-
азаматтарын аңдармен теңейтіндігі. Аңның ішінде ең күштісімен, жабайы
түрімен теңестіреді. Батырларды қасқыр, бөрілермен қатар “аң патшасы –
арыстанмен” де теңейді. Батырдың өжеттігін, қаһармандығын білдіру үшін оны
арыстанның жүрегіне, қайсарлығына балау керек.

Нар атандай нар еді нарға жүгін салғысыз - өте күшті, қайратты.
Атан жілік, арқар мүйіз – қуатты, айбарлы.
Бұған қосымша, қазақ халқы ер-азаматтарының батырлығын, қаһармандығын
суреттеу барысында тек аң-құс аттарын ғана емес, мал, жан-жануарлардың
барлығының атарын суреттеу барысында қолданған. Бірақ оларды қолданудың
өзіндің тиесілі реті де болған. Мәселен, ешкі, тоқты, сиыр сияқты түліктің
түрлері жағымсыз кейіпкерді сипаттау кезінде пайдаланылса, “атан түйе”,
“нар”, “жүйрік тұлпар” сөздері нағыз батырларды суреттеуге қызмет еткен.
Бұл тұрақты сөз тіркесінде нарды тірек сөз қылып алудың да өзіндік себебі
бар. Себебі, төрт түліктің ішінде ең ірі, аса күшті мал – түйе. Сондықтан
батырдың сыртқы келбетін сипаттау барысында осы нарды сипаттау әдетке
айналған.

Еңіреп тұрған ер – ел қамын ойлаған адам.
Бұл тіркестегі “еңіреп” сөзі – жылап, көз жасын бұлап деген мағынаны
береді. Бұл тіркестің бөрі бет батырларға қажеті қаншалық керегі болды екен
деген сұраққа жауапты іздеп көрелік. Бұл тіркестің алдында “ел үшін, халқы
үшін, Отаны үшін” деген сөздер түсіріліп қалып отыр. Яғни, бұл тіркестен
біздің батырлардың “ел үшін жылап, көз жасын төкті” деген мағынаны
түсінуіміз мүмкін. Дегенмен, мұндағы “еңіреп” сөзі ауыспалы мағынада “елдің
жағдайын ойлады, соның қамы үшін күресті” деген мағынаны береді. Себебі,
еңіреу, жылау, көз жасын көл қылу ер-азаматтарға тән қасиет емес. Бұл сөз
әсірелеу, сөзге эмоциялық реңк беру үшін айтылғанын байқауға болады.
Сонымен қатар қазақ тілінде батырларды жүрекке теңейтін бірнеше
тіркестер кездеседі. Олардың реті мынадай:
Жүрек жұтқан – еш нәрседен қорықпайтын ер азамат.
Жүрегінің түгі бар – ер, батыр, батыл кісі, еш нәрседен таймайтын
адам.
От жүрек – батыл, қайсар.
Өр жүрек – батыр.
Жау жүрек – батыр, қайсар.
Ер жүрек – батыл, қайсар.

Мұндағы бірінші “жүрек жұтқан” тұрақты тіркесі ауыспалы мағынаны беріп
тұр. Яғни, соғыс, шайқас кезінде кез-келген ұрыстан қорықпайтын, қайсар
батыр дегенді білдіреді. Бұл тіркесті тек батырларға қатысты емес, барлық
адамзат атаулыға (әйелдерге, еркектерге, қартарға, балаларға) қатысты айта
береді. Бұл тұрақты тіркестің этимологиясы - жаудың жүрегін түбімен жұтып
алуға дейін батырларға қатысты болуы мүмкін. Кезінде жоңғар, қалмақ,
моңғолдармен болған шайқаста, Шыңғысханның батырлары өз жауын жеңген соң,
оның жүрегін кесіп алып, жұтып жіберетін дәстүрі болған. Бұл дәстүрдің ізін
Ілияс Есенберлиннің “Көшпенділер” трилогиясынан байқауға болады. Мұнда
Шыңғысхан әскерінің қазақ жеріне шабуыл жасап, елді қан-жоса қылғанда, елі
үшін еңреп жауға шапқан батырларды ұстатып, басқаларға үлгі болсын деп
жүрегін батырларына жегізген. Бұл анайы дәстүрді І.Есенберлин еш жасырмай
суреттеп берген.
Бұл тұрақты тіркеске ұқсас “Жүрегінің түгі бар” тұрақты тіркесінің
этимологиясы ту заманнан, яғни жоңғар шапқыншылығынан басталады екен. Оның
халық былай жырлайды: “Ерте заманда жоңғарлар қазақтың кең байтақ даласының
шетін басып, шабуылын бастаған кезде қазақ елінің шетіндегі бір ауылға
жоңғарлар шабуылын үдеткен екен. Сөйтсе, сол ауылдың қайтпас, қайсар бір
ұлы бар екен. Ол өзінің ерлігімен шар-тарапқа аты шыққан батыр екен. Осы
батыр елдің шетіне де жоңғарлардың аяқтарын бастырмай, төтеп, жалғыз өзі
тойтарыс беріп отырған екен. Жоңғарлар осы батырдың ержүректігіне қайран
қалыпты. Біл батырмен жоңғарлардың соғысы бірнеше айға созылған екен.
Артынан батырмен шайқасуға шаршаған жоңғарлар, оны айламен қолға түсірмек
болады. Ел ішінен кейбір арамзаларды тауып, жоңғарлар қалай дегенмен сол
батырды қолға түсіреді. Қолға түскен батырды әбден қинап, қорлайды. Бәрібір
де батыр дес бермеген екен. Сонда жоңғарлардың ханы қазақ батырының
жүрегін жұлып алып, ортасынан қақ бөлген. Жүректі бүкіл елге көрсеткен
екен. Сонда жүректің ортасында бір қылшық болыпты. Сол қылшық түк болып
тұрып қалған. Содан халық бұл қазақ батырының батырлығы жүрегінің түгінде
екен деп түсініпті. Кейін батырынан айырылып қалған қазақ халқы бұл оқиғаны
ел аузынан естиді”. Содан осы тұрақты тіркес пайда болады.
Жау жүрек – батыр, қайсар.
Бұл тұрақты тіркестен “жау” сөзінің мағынасының мұнда қажеті қанша
деген сұрақ туындауы мүмкін. Бұл тұрақты тіркесте, біздіңше, “жау қарсы
жанын пида ететін адам” деген мағынаны білдіруі мүмкін. Яғни бұл тіркесте
қалған сөздері түсіріліп, қысқартылып, тұрақты тіркестің шағындығына,
ықшамдығына орай тек жау сөзінің қолданылуы мүмкін. Ал “жүрек” сөзі бұл
тұрақты тіркесте қандай мағына беруі мүмкін? Мұнда жүрек деп “батырға”
теңелген сөзді білеміз. Себебі, барлық мақал-мәтелдерде “жүрек” сөзі жиі
кездеседі. Бұл “жүрек” сөзінің “адам” сөзінің орнына актив түрде
қолданылатынын білдіреді. Сондықтан, біз бұл “Жау жүрек” тұрақты тіркесінен
“жауға қарсы тұратын, жаудың бетін қайтаратын қайсар, батыр адам” ұғымын
түсінеміз.

“От жүрек” тұрақты тіркесінің “от” сөзі көптеген тұрақты тіркестерден
кездестіруге болады. Мәселен, “от ағасы”, “от алу” тұрақты тіркестері. Бұл
тіркестердегі “от” сөзі мен “от жүрек” тұрақты тіркесіндегі “от” сөзі
мағынасы жағынан бір-бірінен алшақ сөздер. “От жүрек” тұрақты тіркесіндегі
“от” сөзі “батыр, ештеңеден тайсалмайтын, қайсар” деген мағынаны білдіреді.
Себебі, от әрқашан қызуы мықты, ыстық болады. Осы “ыстық оттың” “қайсар”,
“батыл” сөзімен ассосацияланып, орнына ауысып, эпитет болып келуі мүмкін.
Сондықтан, “от” сөзі “батыр, ержүрек” сөзімен синонимдес болады.

Қас батыр – нағыз ер жүрек.
Бұл тұрақты тіркестегі “қас” сөзі әрқашан тұрақты тіркестерде
кездеседі. Мәселен, “қас сұлу”, “қас жау”. Кейбір тіл зарттеушілерінің
айтуынша, “қазақ” сөзінің этимологиясы бойынша, бұл сөздің бірінші
буынындағы “қас” сөзі “нағыз” деген мағынаны береді де, “сақ” сөзі кәдімгі
сақ тайпалары туралы айтылған. Сондықтан, “қас” сөзі барлық сөздермен
тіркескенде “нағыз” деген мағынаны беріп отырады. “Қас батыр” тұрақты сөз
тіркесінің тура мағынасы “нағыз батыр болмақ.

Еркек туды – батыр, ер туралы.
Бұл тұрақты сөз тіркесін оқыған адам бірден еркек адамның туғанымен
байланысты сөз шығар” деп ойлауы мүмкін. Мұндағы “туды” сөзі ауыспалы
мағынада айтылып тұр. Ертеде ерлердің арасында шайқастарда, ұрыста көзге
түсіп, жаудың шебін бұзып, оларға төтеп беріп, жау қолын шығынға ұшыратып,
ерекше ерлік көрсеткен адам болса, жеңіспен қайтқан әскер оны қолпаштап,
жоғары көтеріп, “еркек туды” деп атаған болатын. Яғни, “еркек туды” тұрақты
сөз тіркесі “арамыздан жаңа батыр шықты” деген мағынаны берген.

Есіл сабаз – ардақты, асыл азамат.

Жалаң төс, жүнді балақ батыр – сом кеуде, бура сан алып, ер жүрек
батыр.
Ортан қолдай – мынау деген мықты.
Сайып қыран – беті қайтпайтын батыр.
Мыңға жалғыз болмайтын – батыр, ер жүрек.
Найзаға (сүңгіге) жау міндірген ер – жауын найзамен түйреген , асқан
ер.

Кеуде соғар батыр – мен мұнда деп, төс ұрып шығар өр кеуде батыр.
Көзсіз ер – хауіпті жол, қатерлі іске бастайтын ер.
Қайыспас қайсар – табанды, төзімді.
Жаудан қайтпайды табаны таймайды – жеңілмейді, беті қайтпайды,
дұшпанынан тайсалмайды.
Жауырыны үлкен қақпақтай, айдары үлкен тоқпақтай – жауынгер, балуан
денелі кісі туралы.
Жеке батыр .
Көне. – үлкен, дара шыққан батыр (бұл тіркес эпостарда, батырлық
ертегілерде жиі кездеседі. Тегінде жеке сөзі моңғолдың иеке үлкен деген
сөзі болуы мүмкін. Бұл сөз келе-келе дара, жалғыз деген мағына алған).
Қайраты қара тастай – күшті, қарулы адам.
Қауға тиген өрттей – тым екпінді, қайсар, алғыр кісі (қау - құрғақ,
тұтанғыш өсімдік).

Бұдан басқа батырдың психологиялық мінез-құлқын жан-жақты сипаттайтын
тұрақты тіркестердің дені көп кездеседі:
Батыр аңқау (аңғал) – батырлар аңғарт, қамсыз келеді деген мағынада.
Батыр болсаң, бопсаға шыда – ер болсаң, сырттай жасалған сеске шыда,
қандай қиындық болса да төзіп бақ.

2. Батыр жауға қарсы шапқанда да халық олардың жауға қарсы баруын,
өлімге бет байлауын белгілі тұрақты тіркестерді қолдана отырып, әсерлеп
сипаттап отырған:
Ереуіл атқа ер салды – жаугершілікте елін қорғауға аттанды, жортуылға
шығуға сай тұрды.
Ат сауырын берді – атқа мініп, соғысқа шығар шақ.
Жанын қатерге тікті – ажал аузында жүрді, басын өлімге байлады.
Жанын құрбан қылды жанын отқа салды жанын отқа тікті жанын кешті
жанын қиды – басын тікті, өзін садаға етті.
Жанын шүберекке түйді шыбындай жанын шүберекке түйді - өлімге бас
байлады.
Кеудесін тосты – жанын қиды, басын тікті.
Басын оққа тікті - өлімге басын байлады.

3. Ерлердің елін қорғағандығын, халықтың тыныштығын сақтағанын да
нақты тұрақты тіркестермен берген:
Ел іргесін сақтады – еліне тыныштық орнатты
Ат үстінде күн көрді – жортуылда, жорықта, ер үстінде жүржүрді
Қолынан намыс бермеді –жеңілмеді, нағыз қайсарлық көрсетті.

Бұл тұрақты тіркестерді әскери бөлімдерде жүргізілетін тәрбие
жұмыстарында қолданса нұр үстіне нұр болар еді. Себебі, тәрбиеші әдетте
белгілі бір адамдар, ірі тұлғалар, халық батырлары, қазақ офицерлері туралы
әңгімелеу барысында батырлардың ерлігін сипаттайтын теңеулер, метафоралар
таппай, қиындыққа тіреледі. Осы тұрақты тіркестерді офицерлер тәрбие
жұмысында орын-орнымен пайдаланып, қолданыстан шығармаса, жауынгерлердің де
сөздік қорына еніп, әскери ортада өз орнын табар еді.

3$ Ұрысқа, қару-жараққа байланысты фразеологизмдер

4. Соғысты және жеңді, шабуылдады сөзімен синонимдес тұрақты
тіркестер де жиі кездеседі:
Қан кешті – кескілесіп соғысты, арпалысты
Найзасын жауға тіреді – қарсы тұрды, жауға шапты
Сырық ойнатып, сырмағын жүндей түтті – шауып алды
Қанжығасын қандады – жауды ойсырата жеңді, қырды
Босағасын шапты – жауласты, шаңырағын ортасына түсірді
Ел шапты – жаулап алып, талан-таражға салды
Жай оғындай атылды – шаншыла тұтқиылдан шабуылдады
Басын айдауға, малын талауға жіберді – шапқыншылыққа ұшыратты
Жауды алды – дұшпанын қиратты, жеңді
Жау жағадан алды – шабуыл жасады, соғыс ашты
Бұл тұрақты тіркестердің денін ұрыс тактикасы сабағында оқытушыларға
қолдануға болады. Ұрыс тактикасындағы әскери терминологияда бұл тұрақты
тіркестерге мағыналас терминдер (ұрыс, шабуыл, қарсы ұрыс, т.б.) көп. Бұл
тұрақты тіркестер сол терминдермен қатар қолданыста қалыптасып, әскери
қызметшілердің күнделікті тілдік қолданысында айтылып тұрғаны дұрыс болар
еді деп есептеймін.
5. Қазіргі заманда соғыс бір ғана терминмен (ұрыс) берілсе, ертеде
халық ұрысты тұрақты тіркестермен әсерлеп келтіріп, бірнеше түрін
қолданған:
Қабырғадан қан аққан, толарсаққа мұз қатқан – қырғын ұрыс, қиын-қыстау
кезең.
Қанды айқас – қан төгіс ұрыс.
Қан майдан – қиян-кескі ұрыс.
Қыран кескі ұрыс қиян кескі ұрыс – қатты ұрыс-керіс.
Майданға түсті – айқасқа бел шешті.

Батырларды бастап, оларды соғысқа шығаратын қолбасшыларды да, олардың
сарбаздарды басқаруын, батырларды халық арасынан іріктеп, қол жинауын халық
арнайы тұрақты тіркестермен беріп отырған:
Мың басы – сарбаздар бастығы.
Қол бастады – сарбаз ертті.
Қол жиды - әскер топтады, нөкер жасақтады.
Нөкер жиды – үзеңгі серік, қол топтады.
Қол болды – сарбаз, топ болды.
Ту байлады ту көтерді ту ұстап, тұлпар жаратты ту тікті ту тігіп,
тұлпар мінді – ерлік жорыққа елді көтерді, қол бастады.

6. Алдымен моңғол шапқыншылығынан, кейін жоңғарлардың қырғынынан аман
қалған, өзбек хандығынан, қытайдан зорлық-зомбылық көрген, орыстың отарына
айналған халық өз жауларының сырт-келбетін, сипатын, мінез-құлқын белгілі
бір тұрақты тіркестермен көрсетіп отырған:
Әккі жау – қу, айлакер, дұшпан.
Ата жау дұшпан – ежелден кектескен дұшпан.
Жеті ата жау – ежелгі дұшпан.
Кәнігі жау – тіс қаққан сыралғы дұшпан.
Кезеңді жау – ежелден көз тіккен, аңдысқан дұшпан.
Қас дұшпан – барып тұрған жау.
Қанды тырнақ (шеңгел) қара жау.

7. Соғыста батырларға күш-қайрат, жігер беретін ұрандар айтылатын
болған. Әдетте жауынгерлер қан майдан соғыста ата-бабаларының, әруақты
адамдардың есімдерін ұран түрінде айтатын. Бұдан басқа тұрақты тіркес
түрінде келетін ұрандар да өмір сүрген және батырлар ұранның өзін де
фразеологизмдермен атаған:
Атой бердіатой салды ат қойды – шабуыл жасады, ойран салды, ұран
тастады.
Аттан салды – ұран салды.
Аламан қазақ баласы – нақтылы контексте аламан ұрысқа, жанжалға
бейімділікті білдіреді. Бұл, әрине, халық сөзіне тән емес. Осы жерде ұран
түрінде айтылып тұр.

8. Заң қызметкерлеріне де, әскери қызметшілерге де ортақ сөз –
тұтқындау. Бұл сөз әдетте әскери ортада шекара заставасынан өткен шекара
бұзушыны ұстағанда қолданылады. Бай тілімізді кедейлендірмей, шекарашылар,
заң қызметкерлері осы сөзді бірнеше тұрақты тіркестермен атаса да болады:
Жауға түсті – тұтқын болды
Қолға түсті қолға кетті - ұсталды
Құрығына түсті құрығына ілінді- ұсталды
Тұзаққа түсті – ұсталды
Байлауға түсті – қолға түсті
Ат сауырыны салып келген – қолға түсіріп, ат артына мінгізіп келген
Аяғына кісен салды – байлады, бас бостандығынан айырды
Құрық салды құрық тастады – тұзаққа түсірді

Қылмыскердің артынан түсіп, оны аңду, ізін кесу де белгілі бір
тіркестермен аталған:
Қармақ құрды – біреуге тосқауыл жасады
Соңына түсті соңына шырақ алып түсті сұғын қадап түсті қыр оңынан
қалмады - аңдыды
Халық түрмені тура мағынасымен атамай, оның сыртқы сипатына, оның
жасалынған материалына қарай темір көзді сарай деп атаған.

9. Көнерген, қолданыстан шығып бара жатқан тұрақты тіркестердің дені -
қару-жараққа байланысты фраеологизмдер. Қару-жараққа байланысты
фразеологизмдердің мағыналық байланысына, құрамындағы сөздердің көнеруіне
қарай оның кейбір түрлерін түсіну қиын. Дегенмен, кейбір фразеологизмдерді
әскери ортада күнделікті қарым-қатынаста қолданса болады:
Ер қаруы бес қару – қылыш, найза, садақ, шоқпар және сойыл – ерлер
асынып жүретін қару-жарақ.
Берен мылтық – бұрынғы уақытта болған білтелі мылтықтардан кейін
шыққан қару (берен - парсыша болат).
Ақ семсер – сапы мен қанжардан ірі екі жүзді қару.
Балдағы алтын ақ берен – асыл, өткір қару (мылтық) (берен парсы сөзі
– болат мағынасында).
Нар кескен – асыл, өткір қылыш, жүзі қайқы асыл семсер.
Он екі құрсау жез айыр (мылтық) – ер қаруы.
Сұр жебе – көне. Бұрынғы өткен батырлардың өткір, жылмақай садақ оғы.
Қой боғындай қорғасын – мылтықтың оғы.
Қиғыр қылыш - өте өткір, ұтараның жүзіндей қылыш.

Бұл тұрақты тіркесті қарулардың түрлерін ату дайындығы, ұрыс
тактикасы сабақтарында тапанша, автомат сияқты басқа да қару түрлерімен
қатар өткізсе, жауынгерлер мен тыңдаушылар халқымыздың өткен өмірінен,
тарихынан хабардар болар еді.
Тұрақты тіркес түрінде келген қару-жарақ атауларынан басқа, ер-
азаматтардың қаруды асынуын, қолдануын, жауынгерлердің соғысқа дайындығын
халық белгілі бір тұрақты тіркестермен берген.
Бес аспабы сайлаулы – бар қаруы дайын, жау-жарағы әзір.
Жау жарағын сайлады – қару-сайманын дайындады.
Қыл құйрық қылды – қару-жарақ берді, құрал-сайманын сайлады.
Мұздай қаруланды мұздай темір құрсанды мұздай көк темір құрсанды –
барлық қаруын түгел асынды.
Қорамсаққа қол салды – жау жарағын кезенді.
Найза ұстады – қолына қару алды.
Төрт тұрманы түгел сай – жау жабдығы, керек-жарағы түгел.

Жауға қарсы шапқанда батырлар киетін сауыттың да бірнеше атаулары
болған:
Алтынды сауыт көбе – алтыннан зерлеген сауыт.
Тоқсан баулы ақ көбе – эпостық жырларда кездесетін батыр киетін сауыт.

Сауыт киген адамды халық тура атауымен атамай, ауыспалы мағынада
мағыналас сөздермен тіркестіріп отырған:
Темір қазық жастанды – сауыт киіп, сайман асынған.
Темір киген – сауыт киіп, сайман асынған.
Көк ала жамшы жамылды – ертеде батыр киімін қастерлеп айтып тұр
(жамшы - лыпа, киім-кешек. Қырғызда жамынчы, кейде киелі күш, әруақ
мағынасында да айтылады).

10. Аңшылық өнерді қастерлеген халық құралайды көзге атқан
мергендерді, батырларды арнайы тұрақты тіркестермен сипаттап отырған:
Атқан оғы айнымайды – көз жазбай, дәл тигізеді.
Жай оғындай жайратты – сұлатып салды, мұрттай ұшырды.
Құралайды көзге атқан – атқан оғы бос кетпейтін асқан мерген.
Нысанаға алды – көздеді.
Оқ шашты – оқ жаудырды.
Қараңғыда қарсақтың ізінен жаңылмайды – барлағыш, ізшіл.
Баудай түсірді – оққа ұшырды, бірін қалдырмай қырды, шетінен сұлатты.
Қырағы көз – барлағыш адам.
Сақ құлақ – сыбысты есіткіш, сезімтал сезгіш.

11. Халқымыз жеті қазынаның бірі ретінде қастерлейтін жануарлардың
бірі – жылқы малы мен ит. Ішсе – сүті ем, жесе – еті бар, мінсе – көлік
болатын жылқыны аталарымыз күтіп, баптап, басқа түліктерге қарағанда
касиетті жануар деп есептеген. Осы жылқы малына қатысты қазақ тілінде
бірнеше тұрақты тіркестер өмір сүреді:
Құр ат – ұзақ уақыт мінілмеген ат
Құрық көрмеген – ұсталмаған жылқы
Сары тіс сақа айғыр - әккі, кексе жылқы
Садақ сыртты күрмек сан – сом тұлғалы ат

Жылқыны баптап, күтудің өзі де арнайы тіркестермен белгіленген:
Терін алды - баптады
Ат құлағында ойнайды – атқа мінуге құмар кісі, шабандоз
Әскери дайындықта жылқыға мінуге үйрету сабағында оқытушы әрбір
жылқыны оның мінезіне, жүрісіне, қалпына, бапталуына қарай ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.