Жалақы төлеу мерзімдері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
I. Жалақының құқықтық
реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...6
1.1. Жалақы ұғымы және жалақыны реттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.2. Жалақы
жүйелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .15
1.3. Жалақы төлеу мерзімдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...21
II. Кепілдіктер мен өтемақы
төлемдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.1. Кепілдіктер ұғымы және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2. Өтемақылар ұғымы және оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..36

Кіріспе
Тақырып өзектілігі: Еңбек рыногының қалыптaсуына және дамуына,
халықтың жұмыспен қамтьrлy мәселесiн шешуге ықпал жасайтын маңызды
факторлардың бiрi республикада еңбекақы төлеуге тубегейлi реформа жасау.
Халық шаруашылығының салаларында да бұрындары қолданылған еңбекақы төлеу
қaғидалaры экономиканы ортальrқтан басқарудың құрамдас бөлiгi peтiңдe
қалыптасқан едi, соңдықтан да олар қазiргi уақытта еңбек жұмсалатын
өpicтepдi бaғaлауда нақты айырмашылықтарды көрсете алмайды және күрделілiгi
бiрдей жұмыстарға еңбекақы төлегенде салааралық тұтастықты қамтамасыз
етпейдi, жоғары өнімді еңбектi ынталаңдыру iciңдe өз маңызын жойды.
Еңбекақы төлеудi мемлекeттiк нормалаудың нарықтық экономикаға бағдар алған
жаңа жүйесi материалдың ынталаңдыру тетігін жасаудың, қызметкерлердiң
еңбекке белсеңдiлiгiн арттырудың және жалпы алғаңда, еңбек ресурстарын
ұтымды пайдаланудың бастапқы базасы болып табылады. Бұл түрғыдан алғанда
Қазақстан Республикасы Президентiнiң 1995 жылғы 19 желтоқсаңдағы "Қазақстан
Республикасы халқы өмірiнің әлеуметтiк жағдайларын жақсарту жөніндегi
шаралар туралы" , 1997 жылғы 1 сәуiрдеri "Қазақстан Республикасының
мемлекеттiк бюджет есебiнен қаржыландырылатын органдарының қызметкерлерiне
еңбекақы төлеудің бiрыңғай жүйесi туралы" Жарлықтары, Қазақстан
Республикасы Yкiметінің 1997 жылғы б ақпандағы "Қазақстан Республикасыңда
еңбекақы төлеудi ұйымдастыруды жетiлдiру туралы" қаулысы, т.б. аса маңызды
рөл атқарады.
Жұмыстың мақсаты: заңнамада нарықтық экономиканың қалыптасуы
жағдайында республика еңбекшiлерiн еңбекақы төлеу саласында әлеуметтiк
қорғаудың құқықтық негiздерi, сондай-ақ еңбекке белгiленген ең аз мөлшерден
кем емес ақы төлеуге мемлекеттің кепiлдігi анықталады. Бұл ретте ол
кепiлдiктер қызметiнiң түрінe және ведомствоға жататынына қарамастан
экономиканың мемлекеттiк кәсіпорының барлық кәсiпорындары мен ұйымдарының
қызметкерлерiне, сондай-ақ меншiктiң жеке формасындағы кәсiпорыңдар мен
ұйымдарда жалданып жұмыс iстеушi қызметкерлерге тарайды. Мемлекет жалақының
бұрын болған ең жоғарғы мөлшерiн алып тастады және жынысқа, жасқа, нәсiлге,
ұлтқa қарай жалақы мөлшерiн қандай да бiр төмендeтyre тыйым салуы.
Жұмыстың міндеті: Еңбекақы төлеудi реформалау мемлекеттiк бюджет
есебiнен қаржыландырылатын құрылымдар мен ұйымдар жүйесiн оңтайлаңдырумен,
оларды ұстаудың нормалары мен жағдайларын және қызмeтiн тиiмдiлеу, оның
iшiнде штатты қысқарту жөніндегi шараларды, жүргiзумен және босап қалған
қызметкерлердi бюджеттен тыс кездер есебінен ақылы негiзге көшiрумен
тiкелей байланысты.

Осы курстық жұмыс кіріспе, 2 тарау, 5 бөлім, қорытындыдан құралған.

I. 1.1.Күшiңдегi заңнамада нарықтық экономиканың қалыптасуы
жағдайында республика еңбекшiлерiн еңбекақы төлеу саласында әлеуметтiк
қорғаудың құқықтық негiздерi, сондай-ақ еңбекке белгiленген ең аз мөлшерден
кем емес ақы төлеуге мемлекеттің кепiлдігi анықталады. Бұл ретте ол
кепiлдiктер қызметiнiң түрінe және ведомствоға жататынына қарамастан
экономиканың мемлекеттiк кәсіпорының барлық кәсiпорындары мен ұйымдарының
қызметкерлерiне, сондай-ақ меншiктiң жеке формасындағы кәсiпорыңдар мен
ұйымдарда жалданып жұмыс iстеушi қызметкерлерге тарайды. Мемлекет жалақының
бұрын болған ең жоғарғы мөлшерiн алып тастады және жынысқа, жасқа, нәсiлге,
ұлтқa қарай жалақы мөлшерiн қандай да бiр төмендeтyre тыйым салды.
Еңбекақы төлеу реформасының принципалдық ерекшелiктерi қатарына
мыналар жатады: өндірістiк, материалдық өрісiңдегi қызметкерлер мен
бюджеттен қаржыландырылатын ұйымдардың қызметкерлерiнiң жалақыларының
деңгейлерiн жақыңдатуға бағыттылық; жаңа тарифтiк пайыздар еңгiзу (1,0-
4,24), Бiрыңғай тарифтiк кестенің l-разрядының тарифтiк ставкасының
экономиканың барлық саласындағы жұмыс берушiлер кепiлдiк беретiн жалақы
мөлшерiнiң айлық, шамасын белгiлеу. Бiрыңғай тарифтiк кестенің және
разрядаралық, пайыздар базасыңда есептелген тарифтiк ставкалар мен
лауазымдық жалақылар еңбекақы төлеудiң (еңбек нормасын орындаған жағдайда)
деңгейi болып табылады, олар тарифтiк келiсiмдер мен ұжымдың шарттар
жасасқанда неriзге алынады.
Еңбекақы төлеудi реформалау[1] мемлекеттiк бюджет есебiнен
қаржыландырылатын құрылымдар мен ұйымдар жүйесiн оңтайлаңдырумен, оларды
ұстаудың нормалары мен жағдайларын және қызмeтiн тиiмдiлеу, оның iшiнде
штатты қысқарту жөніндегi шараларды, жүргiзумен және босап қалған
қызметкерлердi бюджеттен тыс кездер есебінен ақылы негiзге көшiрумен
тiкелей байланысты.
Жалақы дегеніміз күрделілiгiне, санына және сапасына қарай еңбекке
берiлетiн сыйақы (табыс). Жалақының ең аз мөлшерiне, меншік формаларына
қарамай, қаңдай ұйымда болсын жалға жұмыс істейтін адамдарға Қазақстан
Республикасының Конституциясы кепілдiк берген ең аз ақшалай төлем жатады.
Жалақыны нормалау екі негiзгi әдicтер: орталықтандырылған және шартты
неriздер бойынша жүзеге асырылады. Еңбекақы төлеудi орталықтан реттеу
дегенімiз еңбекақы тарифтерiн, қызметкерлердiң барлық санаты үшін еңбекақы
төлеудiң Бiрыңғай тарифтiк кecтeciн қолданудың негiзгі шарттарын,
қызметкерлердiн, бiлiктiлiк топтары бойынша жiктелген разрядарлық, тарифтiк
пайыздарын, т.б. мемлекеттiң белгiлейтiңдiгi. Жалақыны орталықтан peттey
дегеніміз мемлекеттiк нормалау әдiсi дегендi бiлдiредi. Ол шарттық,
нормалаумен үйлеседi. Нарықтық экономиканың, еңбек рыногының қалыптасуы
жағдайында жалақыны ұжымдық-шарттық және жеке-шарттың реттеудің өзіндiк
салмағы артады. Ал, еңбекақы төлеудi реттеудің орталықтандырылған тәpтiбiн
алатын болсақ ол мемлекеттiк бюджет есебiнен қаржьшандырылатын мекемелер
мен ұйымдардың қызметкерлерiне таралады.
Жалақыны мемлекеттiк нормалау[2] мемлекеттiк тарифтердi, сондай -ақ
өтемақы сипатындағы, оның iшiнде түнгі уақыттағы жұмыс және мерзiмнен тыс
жұмыс үшін мемлекеттiк қосымша төлем және үстемелердің кейбiр түрлерiн
қамтиды. Еңбекақы төлеу саласындағы мемлекеттiк тарифтерге қызметкерлердiң
нақты кәсiптiк-бiлiктiлiк топтары үшін еңбекақы төлеудiң ең төменгi
деңгейiн анықтайтын айлық тарифтiк ставкалар мен лауазымдық, жалақылар
жатады.
Бiрынғай тарифтiк кестенің l-разрядының тарифтiк ставкасының
бекiтiлген айлық, шамасынан, тарифтiк пайыздардан және жұмысшылар мен
қызметкерлердiң Бiрыңғай тарифтiк-бiлiктiлiк анықтамасынан тұратын
республикалық, тарифтiк жүйе еңбекақы төлеу реформасының орталық буыны
болып табылады. Бұл ретте l-разрядты тарифтiк кесте еңбекақы төлеудi жұмыс
icтеушiлердің кәсiпкерлiк бiлiктiлiк топтары бойынша ары қарай жiктеу үшін
негiз болады.
Бiрыңғай тарифтiк кестеде экономиканың барлық салаларындағы
мекемелердің, ұйымдардың, кәсiпорындардың, бiрлестiктердің және ғылыми
мекемелердің l-разрядты к,ызметкерлерiнең бастап басшыларына дейiнгi
қызметкерлерiнiң разрядтар бойынша тарифтiк пайыздарының шкаласын қамтиды.
Тарифтiк ставкаларды разрядтар (тарифтiк пайыздар) бойынша жiктеу
орындалатын жұмыстардың күрделілiгi және қызметкерлердiң бiлiктiлiгi
бойынша жүзеге асырылады.
Экономиканың барлық салаларының ұйымдары өз бетiнше, Бiрыңғай
тарифтiк кестенің базасында және l-разрядтың тарифтiк ставкасының шамасы
бойынша өз мүмкiндiкepiнe және өндіріс жағдайларына қарай тарифтiк
ставкалардың нақты мөлшерлерiн анықтайды.[3]
Бiрыңғай тарифтiк кестенің көмeriмен еңбекақы төлеудің жiктелуiн
қамтамасыз ету мыналармен байланысты:
- еңбектің күрделілiгiне (бiлiктiлiкке) - бiр кәсiп, қызмет шеriнде
(қызмет iшiндегi жiктеу);
- жұмысшылардың, техникалық орындаушылардың, әкiмшiлiк шаруашылық
қызмет көрсету бөлімшелерi басшыларының, мамандардың, өндірістiк бөлімшелер
басшыларының еңбегiнiң мазмұнымен сипатына (қызмет аралық жiктеу);
- еңбектiң жалпы жағдайларына, өндірiлетiн өнiмнің (қызметтiң)
күрделілiгi мен сипатына, әлеуметтiк-тұрмыстың жағдайларға, еңбек және
демалыс режимдерiне және салаға тән басқа да ерекше факторларға (салааралық
жiктеу).
Шаруашылық есептегi кәсiпорындар мен ұйымдар Бiрыңғай тарифтiк
кестеде кезделген тарифтiк ставканы қызметкерлердiң кәсiбi мен
бiлiктiлiгiне, олар орындайтын жұмыстардың күрделілiгi мен жағдайларына
қарай жұмыс icтеушiлердiң кәсiптiк-бiлiктiлiк топтардың еңбек ақысын
жiктегенде соның ең төмeнri деңгейi (кепiлдiк өсірiлген) ретiнде
пайдалануға болады. Жұмысшылардың нақты тарифтiк ставкалары мен
қызметкерлердiң лауазымдық жалақылардың жоғарырақ мөлшерiн кәсiпорындар
олардың еңбекақы төлеу үшін жинақтаған қаражаты есебiнен ұжымдық шартта
белriлейдi.
Бiрыңғай тарифтiк кестеде 21 тарифтiк разряд бар, олар экономиканың
барлық, салаларында жұмыс icтейтiндердi қамтиды. Бұл жерде жұмыскерлер
санатына жатқызу кәсiптeрдiң бeлriленген тәpтiптe Бірыңғай тарифтiк-
бiлiктiлiк анықтамалығына (БТБА) сәйкес жузеге асрылады.
Бiрыңғай тарифтiк кестеде жұмысшылар санаты бiр топқа жатқызылған,
себебi экономиканың барлық салаларындағы еңбек процесiнде олap атқаратын
жұмыстарда ортақтық белri бар деп қарастырылады. Қызметкерлер (өндірістiк
және өндірістiк емес салалардың) Бiрыңғай тарифтiк кестеде атқаратын
міндеттерiнің ортақтығына қарай мына топтарға бөлiнген құжатнамаларды
дайындаумен және рәсімдеумен, есеп жүрriзумен және бақылаумен айналысатын
техникалық атқарушылар; экономиканың өндірістiк және өндірiстiк емес
салаларының мамандары; әкiмшiлiк-шаруашылық, қызмет ету бөлiмшелерiнің
басшылары; кәсiпорындардың (мекемелердің, ұйымдардың) және олардың
құрылымдық бөлімшелерiнің (функционалдық және жүйелiк) бастықтары.
Қызметкерлерге қойылатын бiлiктiлiк талаптары мен жұмыстың белгiлi
бiр түpiнiң күрделілiгi жұмысшылардың жұмыстары мен кәсіптерінің
бiлiктiлiк анықтамалығы, қызметкерлер лауазымдарының бiлiктiлiк
анықтамалығы негiзiнде белгiленедi. Бұл анықтамаларды әзiрлеу және
қолданудың тәртiбiн еңбек жөнiндегi уәкiлеттә мемлекеттiк орган анықтайды.
Орындалған жұмыстарды белгiлi бiркүрделi жұмысқа жатқызуды және
қызметкерлерге бiлiктiлiк разрядын берудi жұмыс берушi жұмыстар мен
жұмысшылар кәсіптерінің бiлiктiлiк аныөтамалығына және қызметшiлер
лауазымдарының анықтамалыrына сәйкес дербес жүргізедi.[4]
Тарифтiк-бiлiктiлiк анықтамалық дегеніміз өндірiстiң сол саласында
кездесетiн кәсiптердің жұмыс түрлерiнiң және олардың бiлiктiлік
сипапамаларының тiзбесi. Экономика салаларында тарифтiк бiлiктiлік
анықтамасының eкi түpi қолданылады салалық және алмаспайтын кәсiптердiң
Бірыңғай тарифriк -бiлiктiлiк анықтамалығы.
Салалық тарифтiк-бiлiктiлiк[5] анықтамалығы өнеркәсіптің немесе
өңдiрicтiң сол саласына тән жұмыс түрлерi мен жұмысшылар кәсiптерiн
қамтиды. Онда кәсiптердiң атауы мен тарифтiк (бiлiкriлiк) разряды,
бiлiктiлiк разрядын беру үшін жұмысшыларға қойылатын ең аз талаптарды
қамтитын бiлiктiлiк сипапамасы, сондай-ақ сол кәсiптiң және бiлiктiлiктiң
жұмысшысы ненi бiлуi және атқара алуы тиiс екеңдiгi көрсетiледi.
Бiрыңғай тарифтiк-бiлiктiлiк анықтамалығы экономиканың әртүрлi
салаларында кездесетiн бiртектi жұмыстар мен кәсiптердiң тiзiмiн
келтiредi. Ол алмаспайтын кәсiптердiң жұмысшылары орындайтын бiртектi
жұмыстарды тарифтеудегi бiрлiктi және ол жұмысшыларға кәсiпорынның
(мекеменiң, ұйымның), қай ведомствоға бағыныштылығына қарамастан, олардың
бiлiктiлiк деңгейi бiрдей болған жағдайда бiрдей тарифтiк разряд берудi
камтамасыз етедi.
Жаңа Бiрыңғай тарифтiк-бiлiктiлiк анықтамалығы мен қызметкерлер
лауазымдарының Бiлiктiлiк анықтамалығы күшiне енгенге дейiн кәсiпорындар
(мекемелер, ұйымдар) Бiрыңғай тарифтiк кестеде ескерiлмеген кәсiптер мен
лауазымдарды өз бетiмен жайғастырады, оларды жұмыстың күрделілiгiне және
бiлiктiлiк деңгейiне қарай кестедегi қандай да бiр бiлiктiлiк тобына
жаткызады.
Қызметкерлердi қайта тарифтеу кәсiпорында (мекемеде, ұйымда
белгiленген мерзiмде, үш жылда кемiнде бір рет жүргізiледi.
Бiрыңғай тарифтiк кесте бойынша айлық тарифтiк ставка есептеледi.
Сонымен қатар, толық емес жұмыс күнiнде немесе жұмыс күнi толықтай жұмыспен
қамтылмағанда жасалған нақты жұмыс үшін, сондай-ақ уақьпша немесе бiржолғы
сипаттағы жұмысқа ақы төлеу үшін caғaт бойынша ақы төлеудi практикаға
еңгiзу ұсынылады. Жұмысшылардың еңбегiне ақы төлеу үшін сағаттың тарифтiк
ставкалар белгіленген жағдайда олар айлық тарифтiк cтавкінi жұмыс уақытының
белгіленген айлық қорына бөлу жолымен есептеледі.
Орынбасарлардың ставкаларын тиicтi басшылардың ставкаларынан 10-20
пайыз төмен белгiлеу, көмекшiлер мен ассистенттердiң ставкаларын 20-30
пайыз төмен белгiлеу ұсынылады.
Кәсiпорындарда тарифтiк жүйе жергiлiктi (локальдық) актiлерде
бекiтiледi. Жұмысшыларға еңбекақы есептеу тарифтiк ставка (жалақы)
негiзiнде жүзеге асырылады. Атқарылған жұмысты белriлi бiр тарифтiк
разрядка жатқызу Және жұмысшыларға бiлiктiлiк разрядтарын беру тарифтiк-
бiлiктiлiк анықтамалығына сәйкес жүргізiледi.
Ауыр жұмыстарда, денсаулыққа зиян келтірілетін жұмыстарда және климат
жағдайлары ауыр жерлердегi жұмыстарда жоғары мөлшерде еңбекақы төлеу
белriленедi. Еңбекақыны есептегенде салалық, аудандық коэффициенттердiң,
биiк таулы, далалы және шөлді жерлердеri жұмыс үшін, эқологиялық апат
аймағында тұрғандық үшін коэффициенттердiң күшiндегi мөлшерлерi сакталады.
[6]
Өтемақының және үстеменiң мөлшерiн күшiндегi заңнамада белriленгеннен
кем емес мөлшерде ұйымдардың өздерi анықтайды. Бұл ретте жеңiлдiктер мен
өтемақылардың ең аз мөлшерi Бiрыңғай тарифтiк кесте неriзiнде есептелген
тарифтiк ставкалар мен жалақыларға пайыздық өлшемде анықталады. Ұжымдық
шарттар мен тарифтiк келiсiмдерде бұл мөлшерлер еңбекақы төлеуге арналған
қаражат есебiнен көтерiлуi мүмкін.
Бiрыңғай тарифтiк жүйе экономиканың мемлекеттiк емес секторының
кәсiпорындары мен ұйымдары қызметкерлерiнiң ставкаларымен лауазымдық
жалақыларын белгiлеуде бағдар бола алады. Атап айтканда, меншiк түрiнe және
шаруашылық жүргізудi ұйымдық құқықтық формасына қарамай қызметкерлердi
жалдаудың жеке-шарттық формасын пайдаланғанда еңбекақы төлеудiн базалық
деңгейi ретiнде Бiрыңғай тарифтiк кестеге сәйкес есептелген ставкалар мен
лауазымдық жалақылар алынады. Кооператив мүшелерiнiң оның қызметінe тiкелей
жеке қатысқаны үшін сыйақы мөлшерi жалпы жиналыстың шешiмiмен белriленедi.
Жалдамалы қызметкерлердiң еңбеақысның мөлшерi, сондай-ақ лауазымдық
жалақысы мен тарифтiк ставкiлерi, егер құрылтайшы құжаттарда басқадай
кезделмеген болса, кооператив мүшелерiнiн жалпы жиналысының шешiмiмен
белгіленеді. Мұндай жағдайда болмасын кооперативтеri жалданбалы
қызметкерлердiң еңбекақысының ең аз мөлшерi еңбекақының заң актiлерiнде
белгiленген ең төменri деңгейiнен төмен болмауға тиiс. Кооператив
мүшелерiнiң және жалданбалы қызметкерлердiң жеке табысының ең төменгі
мөлшерi шектелмейдi.
Мемлекет Қазакстан Республикасының барлық аумағында еңбекақы төлеу
саласындағы еңбекшiлердiң құқықтарын жүзеге асыру бірыңғай жағдайларын
қамтамасыз етедi (еңбекақының мөлшерi, түрлеpi, оны төлеудiң мерзiмдерi,
тәртiбi, т.б.). Сонымен қатар заңнама денсаулық сақтау, әлеуметтiк
қамсыздандыру, бiлiм беру, мәдениет спорт салаларының ауылдық жерлерде
iстейтiн қызметкерлерiне жеңiлдiк қарастырған. Қызметкерлердiң бұл
көрсетiлген санаттарына қызметтiң осы түрлерiмен қалалық жағдаларда
айналысатын мамандардың ставкаларымен салыстырғанда кәсіпкерлiктi Уәкiлеттi
органдардың шешiмi бойынша кемiнде 25 пайыз жоғары жалақылар мен тарифтiк
ставкалар белriлеңуi мүмкiн (1999 жылғы 22 қарашадағы №481-1 Қазақстан
Республикасы Заңның редакциясындағы 1991 жылғы 13 ақпандағы "Қазақ ССР-ның
ауыл село және агроөнеркәсіп кешенiн дамытудың басымдылығы туралы" Заңның
44 бабы)[7] .
Ұйымдар мен мекемелердiң, сондай-ақ меншiк иелерiнің қызметкерлер
еңбектенiп тапқан қаражаты олардың epкiн пайдалануын шектеуiне тыйым
салынған сонымен қатар, қызметкердің еңбекақысынан меншiк иесiнің пайдасына
қаражат ұстayғa, сондай-ақ заңнамада кезделмеген басқа да шегерулерге тыйым
салынған
Еңбекақының ең көп мөлшерi заңда шектелмеген Жалақының мөлшерiн жұмыс
берушi дербес белгiлейдi және ол заңнамада белriленген ең төмен жалақы
мөлшерiнен кем болмауы керек (Еңбек туралы Заңның 71 бабы). қызметкерлерге
еңбекақы төлеудің нақты мөлшерлерi ұжымдық шарттарда, еңбек келiciмдерiнде,
жеке еңбек шарттарында белriленген тарифтiк ставкалар мен лауазымдық
жалақылар, үстемелер, қосымша ақылар, сыйақылар және көтермелеудiң басқа
түрлерi неriзiнде, жұмыс icтereн уақыты, жеке еңбек үлесi және кәсіпорынның
(мекеменің, ұйымның) жұмысының нәтижелерi ескерiлiп анықталады. Жалақы
республика аумағында занды айналымдағы ұлттық немесе басқа валюта түрiндe
берiледi. Қандай да бiр басқа формада (мысалы, қолхат, мiндeтeмe, т.б.)
еңбекақы төлеyre тыйым салынған құны еңбекақының ақшалай түpiнe бара-бар
болса және қызметкер келiсiмiн берсе, еңбекақы заттай төлеңуi мүмкiн
меншiктің барлық формасындағы кәсіпорындармен (мекемелермен, ұйымдармен)
жалдау шарты бойынша еңбек қатынасындағы қызметкерлергe еңбекақы төлеу үшін
қажеттi қаражат меншiк иесiнің табысымен және мүлкiмен қамтамасыз eтiледi,
өнiмдi, қызмeттi сатудан түскен қаражат бiрiншi кезекте еңбекақы төлеуге
жұмсалады. қызметкерлерге еңбекақы толық төленбеген жағдайда меншiк иесiне
занда белгіленген тәртiпте айыппұл салынуы мүмкін, тиicтi қарыз ақша
қызметкерлер пайдасынa ерiксiз өңдiрiледi.
Еңбекақы төлеу реформасы[8] мемлекеттік бюджет есебiнен
қаржыландырылатын мемлекеттік органдардың қызметкерлерiне де таралады.
Қызметкерлердің бұл санаты үшін еңбекақы төлеудің бірыңғай жүйесi -
мерзiмдiк-сыйлықтық жүйе белriленген. Бұл жүйе лауазымдық жалақылар
кестенің неriзiнде еңбекақы төлеудi, қосымша ақы, үстеме, өтемақы және
сыйлық (депутаттардан басқаларға) төлеудi қарастырады. Мемлекеттік бюджет
есебiнен қаржыландырылатын органдардың қызметкерлерiнe еңбекақы төлеу қоры,
тиiciнше, лауазымдық жалақыларға, бiлiкriлiк сыныптар, жеке, әскери және
арнайы атақтар, сыныптық шеңдер үшін қосымша төлемдерге; еңбек ciңipreн
жылдары үшін үстемелерге және басқа үстемелер мен өтемақыларға; лауазымдық
жалақылар, бiлiктiлiк сыныптары, жеке, әскери және арнайы атақтары,
сыныптың шеңдерi үшін қосымша төлемдер, еңбек сіңiрген жылдары үшін
үстемелер, аудандық коэффициеңттер, далалы, шөлді және биiк таулы жерлер
үшін коэффициеңттер үшін үстемелер ескерiлiп берiлeтiн сыйлықтарға
(депуптардан басқаларға); денсаулықты тузеу үшін eкi лауазымдық жалақы
мөлшерiнде жылына бiр рет берiлeтiн жәрдемақыға сүйеңiп анықталады.
Мемлекеттік органдардың басшыларына, мемлекеттiк органдар аппаратының
қызметкерлерiне еңбекақы төлеу қорының шеriнде өз бeтiмен шектелмеген
мөлшерде сыйлық беруге; жоқ қызеткерлердiң мiндeтiн атқарушы
қызметкерлердің лауазымдық жалақыларынa үстеме белriлеу тек құқық берiлreн
Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 23 шiлдедеri Мемлекеттік қызмет
туралы заңында Мемлекеттік қызметкерлерге еңбекақы төлеудің тәртібі
белгіленген.[9] Еңбекақы мемлекеттік қызметкерлердің өз міндетін сөзсiз
және толық орындауы үшін материалдық жағдай тудыруы мемлекеттік органдар
мен олардың аппараттары бiлiктi және тәжiрибeлi қызметкерлермен жасақтаyға
мүмкiңдiкті беpyi тиic. Әкiмшiлiк мемлекеттік қызметкерлерге еңбекақы төлеу
Қазақстан Республикасының Президенті еңбекақы төлеудiн бірыңғай жүйесi
негiзiнде жүзеге acыpылaды. Мемлекеттік қызметкерлерге еңбекақы төлеу
жүйесi экономика мен бюджеттің ахуалына тiкелей байланысты болатындай
жағдайда қалыптасады. Бұл, өз кезеriнде, барлық мемлекеттік аппараттың
тиiмдi жұмыс icтeyiнe ықпалын тиriзедi. нақты лауазымдар бойынша
коэффициеңттер мөлшерi, сондай-ақ әкімшiлiк мемлекеттiк бос opынғa конкурс
жариялағанда көрсeтiлетiн орталық лауазымдық жалақы осы мақсаппен
есептелген
Жалақы республикалық және жерriлiкri бюджеттің қаражаты не ұлттық
банктің қаражаты есебiнен төленеді. Бюджеттен бөлiнетiн биржаның азаюы
жалақыны, сондай-ақ заңда кезделген басқа да кепiлдiктердің, жеңiлдiктердің
және өтемақылардың қаржыландырылуын азайтуға негiз бола алмайды. Бұл ретте
әкімшілік мемлекeттiк қызметкерлердің жалақысы және басқа төлемдер жалпы
тәртiпте индекациялаyға жатады.

1.2. Еңбек құқығы теориясында еңбекақы жүйесiн қызметкердің белгiлi
бiр көрсеткiштерге сәйкес өлшенетiн жұмсаған еңбегiмен сол еңбекке
төленетiн ақы мөлшерiнің арасындағы қатынасты белгiлеу тәсілi деп түсiнедi.
Қызметкердің еңбегiне ақы мерзiмдiк, кесiмдi түрде немесе еңбекке ақы
төлеудің өзге де жүйелерi бойынша төленеді. Ақы төлеу еңбектің жеке және
(немесе) ұжымдың нәтижелерi үшін жүргізiлyi мүмкiн. Ұйымдарда еңбекке ақы
төлеу жүйесi ұжымдық шарттармен немесе жұмыс берушінің актiлерiмен
белгiленедi.
Еңбекақы төлеудiң мерзiмдiк жүйесіңде[10] жалақы мөлшерi нақты айлық
күндiк және сағаттық тарифтiк ставкалар бойынша icтелген жұмыс уақытының
ұзақтығына байланысты анықталады. Еңбекақы төлеудің мерзiмдiк жүйесi,
негiзiнен, қызметкерлердің айлық лауазымдық жалақысы формасында
белгiленедi, сондай-ақ еңбектi ұйымдастыру формасы (өндipicтi
автоматтандыру, қатаң регламенттегi технологиялық процестер, т.б.) сағаттық
(айлық) тарифтiк ставка немесе жалақы түpiндeri жеке өндipy нормасын
белгiлеуге мүмкіндік беретiн жұмысшылар үшін белгiлеңyi мүмкiн еңбегi
мерзiмдiк жүйемен төлеңетiн жұмысшылар үшін қызмет көрсету нормалары,
қызметкерлер санының және олар жұмыс icтейтiн агрегаттардың, станоктардың
нормативтерi жасалады және қолданылады.
Жүйе - дайындалған бұйымдар немесе жасалған операциялар санына сәйкес
кесiмдi бағалар бойынша қызметкердiң eңбегінe ақы төлеу жүйесi.
Кесiмдi баға - дайындалған өнімнің бip өлшемi үшін немесе белгiлi бip
операцияны орындағаны үшін төленетiн ақы мөлшерi.
Keciмдi жалақы - еңбекақы төлеудің негiзгi жүйелерiнің бiрi. Бұл
жүйеде еңбекақы төлеу алдын ала белгіленген кесiмдi есептеу бойынша нақты
өндiрiлген өнiмre сәйкес жүргізiледi. Жұмыскердiң жалақысын оның еңбегiнің
нәтижесiне тiкелей байланыстыра отырып жалақы төлеудің кeciмдi жүйесi
қызметкердің еңбек өнімдiлiгiн көтеруге материалдық мүдделiлiгiн арттырады
және құрал-жабдықты тиiмдi пайдалануға итермелейдi. Сондықтан да, кесiмдi
жүйеде қызметкердің жалақысының мөлшерi өндipy нормасының орындалуына ғaнa
байланысты, ол ешқандай шектеумен тежелмейдi.
Еңбекақы төлеудің кесiмдi жүйесi жеке және ұжымдық (бригадалық) болып
бөлінедi. Еңбекақы төлеудің жеке жүйесiнде әр жұмыскердің өндipreнi өзiнше
әскерiледi. Ұжымдық жүйе технологиялық жағдайлар бойыншa бiр жұмысшының
жұмыс атқаруы мүмкiн емес. Өзге де не қызметкерлердің өзара алмасуын
қамтамасыз ету үшін көптеген кәсіптердің үйлесiмi қажет болған жағдайда
қолданылады. Бұл жүйеде ұжымға (бригадаға) есептелген жалақы ұжым (бригада)
мүшелерiнің арасында, олардың жұмыс icтereн уақыты мен оларға берiлген
разрядтарға сәйкес бөлінедi.
Еңбекақының кесiмдi жүйесi бағалауы өзгермейтiн кесiмдi төлеуге және
кесiмдi-прогрессивтiк төлеуге, яғни белгiлi бiр көрсеткiштен кейін ұлғаятын
бағалауға бөлінедi. Сонымен қатар, жанама-кесiмдi жүйе де қолданылады, онда
қосымша немесе қосалқы жұмысшының еңбегi жұмысына қарай ақы алатын адамның
жұмысының нәтижесi бойынша немесе цехтың және кәсіпорынның жұмысының ақырғы
нәтижесi бойынша төленедi.
Еңбекақы төлеудің кесiмдi жүйесiне аккордтық[11] төлеу де жатады,
төлемақының мөлшерi барлық ұжым орындаған жұмыс кешенi үшін, әрбір
операцияның бағалануы мен төлеуi көрсетiлмей белгiленедi.
Қызметкердiң жалақысы атқарылатын жұмыстың санына, сапасына және
күрделілiгiне қарай анықталады. өндipicтегі тиiмдiлiгiн және жұмыстың
сапасын көтеруге қызметкерлердің материалдық мүдделiгiн арттыру үшін бiр
жылғы жұмыстың қорытындысы бойынша сыйлық беру, мадақтау жүйесi,
материалдық көтермелеудің басқa да формалары еңгiзiлyi мүмкiн. Бұл
жағдайларда мерзiмдi және кесiмдi жүйелер жұмыста сандық және сапалық
өлшемдердегi алдынғы белгіленген көрсеткiштерге ол жеткеңдiк үшін берiлетiн
сыйақылармен толығады.
Кәсіпорында немесе ұйымда еңбекақы төлеудің нақты жүйесiн белгiлеу
еңбек нормаларына (өндipy, уақыт, қызмет көрсету нормаларына) негiзделедi.
Еңбек нормалары еңбек жұмсаудың өлшемi болып табылады, ол қызметкерлер үшін
техниканың, технологияның, өндiрiстi ұйымдастырудың қол жеткен деңгейiне
сәйкес белгiленедi.
Өндiру нормалары - қалыпты еңбек жағдайында, белгiлi бiр уақыт
көлемiнде (caғaт, ауысым, т.б.) қызметкердiң тиiстi сапада өндipетiн
өнімнің белгіленген мөлшерi немесе ол орындайтын жұмыс операларының саны.
Уақыт нормалары - қызметкердің қалыпты еңбек жағдайында тиісті
сападағы бұйымдардың белгiлi бiр мөлшерiн шығаруға немесе жұмыс
операцияларының тиicтi санын орындауға жұмсайтын уақыты.
Өндiру нормалары мен уақыт нормалары сандық есеп жүргізуге бақылау
жасауға болатын өнімдер өмipгe шeri операцияларға немеce операциялар
кешеңiне жасалады. Бұл ретте өндipy нормалары сол бір жұмысты түгел ауысым
бойы ұдайы орындап, ол жұмысты атқарушылар құрамы тұрақты қалған жағдайға
жасалынады.
Қызмет көрсету нормалары - бұл өндipicтік қызметтi жүзеге асыру
процесінде қызметкер бiр уақытта пайдалануға тиicтi жұмыс нысанының
(станоктар, тетiктер, құрал-жабдықтар, т.б.) саны. Қызмет істеу нормалары
құрал-жабдықтарға, аландарға, жұмыс орында т.б. қызмет көрсетумен
айналысатын қызметкерлердің еңбеriн нормалауға арналған қызмет көрсету
нормалары, сонымен қатар, көп станокты жұмыстағы уақыт нормаларын белгiлеу
үшін және жұмыс толықтай автоматтандырылып, қызметкерлердің еңбегiн өндiру
нормалары және уақыт нормалары негiзiнде нормалау мақсатсыз болған жағдайда
жасалады.
Сандық нормативтер[12] - бұл жұмыс нысандарын (құрал-саймандар,
тeтiктep, кypорттap, т.б.) өндiрicтiк процесте дұрыс пайдалану үшін қажеттi
қызметкерлер саны. Сандық нормативтер құрал-саймандарға, жұмыс орыцдарына,
өндipicтiк алаңдарға қызмет көpceтeтiн қызметкерлер санын анықтауда, немесе
жалпы кәсіпорндарда немесе цехтарда кәсіптер, жұмыстар топтары, мамандықтар
(жұмыстар түрлерi), мiндеттер бойынша жұмсалатын еңбектi анықтау үшін
пайдаланyға арналған.
Еңбек нормалары (өндiру нормалары, уақыт нормалары, қызмет көрсету
нормалары) және еңбек шарты тараптарының құқықтары мен міндеттерiн белгiлеу
және aнықтаy үшін аса маңызды. Мысалы, қызметкерлердің жұмыс icтey
нормаларын орындауы үшін жұмыс берушi қалыпты еңбек жағдайларын қамтамасыз
eтyre мiндeттi (Еңбек туралы Заңнын 75 б. 3 т.). Заңнамада кәмелетке
толмағандардың еңбегiн нормалау тәртібі кезделген.
Он сегiз жасқа толмаған қьrзметкерлер үшін жұмыс icтey нормалары жеке
еңбек шартына сәйкес он сегiз жасқа толмаған адамдарға арналған жұмыс
уақытының ұзақтығына бара-бар қысқартылған ересек қызметкерлерге арналған
жұмыс iстey нормаларын негiзге ала отырып белгiленедi ( Еңбек туралы Заңның
75 б. 4 т.)
Еңбек нормаларын еңriзудi, ауыстырды және қайта қарауды жұмыс берушi
жүргізедi. Еңбектің жаңа нормаларының еңriзiлетiнi туралы қызметкерлерге
кeмiндe бiр ай бұрын хабарланады. (Еңбек туралы Заңның 75 бабы). Бұл
нормада кепiлдiк маңыз бар. Қызметкерде тандау құқығы туындайды: ол, не
жұмыс берушінің жеке еңбек шартынa тиicтi толықтырулар мен өзгертулер
еңriзе отырып еңбек жағдайларын өзгерту туралы ұсынысына келiciм бередi, не
Еңбек туралы Заңның 2б бабының 7 тapмaғынa сәйкес шартты бұзады.
Еңбекақы төлеу формаларын, штаттық кecтeнi, лауазымдық жалақылар
мөлшерiн, сыйақы беру және басқа мадақтау жүйесiн еңбекақы төлеудің
белriлеңген қоры шегіңде кәсіпорын анықтайды. Бұл ретте кәсіпорын
басшысының, оның орынбасарларының, бас (aғa) бухгалтердің лауазымдық
жалақыларының мөлшерiн, оларға сыйақы беру және басқадай мадақтау жүйесiн
уәкiлеттi орган белгiлейдi (Қазақстан Республикасы Президеңтiнің 1995 жылғы
19 маусым мемлекеттiк кәсіпорын туралы" заң күшi бар Жарлығының 28
бабы)[13].
Күшіндегi заңнамада мемлекеттiк бiлiм беру мекемелерi
қызметкерлерiнің еңбегiне ақы төлеу жүйесi анықталған Бюджет есебiнен
қаржыландырылатын мемлекеттiк бiлiм беру мекемелерi қызметкерлерiнің
еңбеriне ақы төлеу туралы ереженi бiлiм беру салығындағы орталық атқарушы
органдар еңбек саласындағы орталық атқарушы органдармен келiсе отырып
бекiтедi. Мұндай қызметкерлердің еңбекақысы мен лауазымдық жалақысы олардың
бiлiктiлiri мен функционалдық міңдеттерiне сәйкес белгiлеңедi. Бұл ретте
мемлекеттiк бiлiм беру мекемелерi өздерiндегi еңбекақы төлеу қорларының
шегiнде, сондай-ақ кәсіпкерлiк қызмет есебiнен үстемелердің, қосымша
төлемдердің, сыйлықтардың және басқа да ынталандыpy төлемдерiнің мөлшерiн
өз бетiмен анықтай алады. Бірақ, бюджет қаржысынан берiлетiн мұндай
төлемдер жалақының кепiлдiк берiлген бөлiri бойынша қарыз болмаған жағдай
ғанa жасалынады.
Бiлiм беру ұйымдарының педагогикалық, қызметкерлерiне қосымша төлеу
кезделген, атап айтқанда жоғары бiлiктi ғылыми шараларды аттестациялау
саласындағы Қазақстан Республикасының Уәкiлеттi органы берген тиiстi
дипломы болған жағдайда ғылым кандидаты және ғылым докторы ғылыми атақтары
үшін ғылым кандидатына бiр айлық, ең аз жалақы мөлшеріңде, ғылым докторы
екi айлық, ең аз жалақы мөлшерiнде қосымша төлеу кезделген. Білім беру
ұйымдарының қызметкерлерiне ayылдық жердеri жұмысы үшін, эқологиялық, апат
аймағында тұрғаны үшін, сыныпқа басшылық жасағаны үшін, дәптерлердi, жазба
жұмыстарды текcepreнi үшін, оқу кабинеттерiн басұарғаны үшін, пәңдердi
тереңдетiп оқытқаны үшін қосымша төлемдер және республика Үкіметі кездеген
басқа да төлемдер жасалады. Жазғы, күзгi, қысқы және көктемгi каникулдар
негiзiнде бiлiм беру ұйымдарының қызметкерлерiне жоғарыда көрсетiлген
үстемелердi, қосымша төлемдердi, апталық, оқy жүктемесiнен тысқары табысты
қоспағанда лауазымдық жалақысының (тарифтiк ставканың) 100 пайызы
мөлшерiнде еңбекақы төленедi.[14]
Мемлекeттiк емес бiлiм беру ұйымдарының қызметкерлерiне еңбекақы
төлеу тәpтiбiн олардың құрылтайшылары немесе тиiстi уәкілеттiri бар адамдар
анықтайды.
Жалақы айына кемiнде бiр рет төленедi. Төлем жасалатын күнжеке еңбек
және ұжымдық шарттарда белгіленеді. Жалақы төлейтiн күн демалыс немесе
мереке күндерiне тұра келсе төлем олардың қарсаңында жүрriзiледi.
Жұмыс берyшiнің кiнәciнeн жалақы, ал қызметкермен жеке еңбек шарты
бұзылған кезде - oған тиесiлi басқа да төлемдер белгіленген мерзiмдермен
салыстырғанда кешiктiрiлген кезде жұмыс берушi қызметкерге берешек пен
өсiмақы төлейдi. Өсiмақының мөлшерi жалақы төлеу жөніндегi мiндетгемелердi
орындау күнінe Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнің қайта қаржыландыру
ставкасы бойынша белгiленедi және төлем жүргізiлyrе тиic болған күннең
кейiнгi күннең бастап әрбір кешiктiрiлген күнтiзбелiк күн үшін есептелiп,
төленген күнмен аяқталады. Жеке еңбек шарты бұзылған жағдайда қызметкерге
тиесiлi барлық, сомаларды төлеу соңғы жұмыс күнінен кешiктiрiлмей
жүргізiледi. (Еңбек туралы Заңның 76 бабы).
Егер, жеке еңбек, ұжымдық шарттарда, сондай-ақ жұмыс берушінің
актiлерiнде басқадай көзделмеген болса, қызметкерлердің жалақыны, әдeттe,
жұмыс iстейтiн орында берiледi. Тұрақты жұмыс орнынан тыс жерде (icсапарда,
тапсырысшының ұйымдарыңда және басқаларында) жұмыс берушінің тапсырмасын
орындаушы қызметкердің жалақысын жеткiзудi жұмыс берушi өз есебiнен
қамтамасыз етедi.[15]

1.3. Қызметкерлерге жалақы төлеу, егер жеке еңбек ұжымдық шарттарда,
жұмыс берушінiң, актiлерінде өзгеше көзделмесе, олардың, жұмыс орындайтын
жерiнде жүргізiледi. Жұмыс icтеп жүрген жерiнен тыс жерде (icсапарда, басқа
ұйымдарда, тапсырушылық ұйымдарда) жұмыс берушінің, тапсырмасын орындаушы
қызметкердiң жалақысын өткiзуде жұмыс берушi өз есебiнен қамтамасыз
етедi.[16]
Жaлақы бір айда кем дегенде бiр рет төленедi. Ұйымдарда жалақыны
төлеу күндерi жеке еңбек, ұжымдық шарттарда белгiленедi. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.