Жалдық шарт мерзімі
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Е.Е.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика факультеті
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Жалға беру және жалға алу түсінігі
ҚАРАҒАНДЫ – 200 ЖЫЛ
КІРІСПЕ
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіп орынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Сонымен бірге Қазақстан
Республикасында мүлікті, кәсіпорынды, ғимараттарды, жалға беру немесе жалға
алу кеңінен тараған. Ол тек біздің елімізде ғана емес шет елдерде де
кеңінен тараған деп айтуға болады. Ең алдымен мүлікті жалға беруге
тоқталар болсақ. Бұл Азаматтық Кодекстің баптарында айқын көрсетілген.
Мысалы; 540-бапты алатын болсақ онда осы мүлікті жалдау шарты туралы
айтылған.
1. Мүлікті жалдау (аренда) шарты бойынша жалға беруші жалға алушыға
мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге міндетті.
2. Жалға алушы жалға алған мүлікке осы Кодекісте белгіленген
жағдайлар мен тәртіп бойынша иелік етуге құқұлы.
3. Лизинг прокат шарттары да, сондай-ақ мүлікті ақы төлеп уақытша
иелену мен пайдалануға беруге байланысты шарттардың өзге түрлері де мүлік
жалдау шарттарына жатады.
Дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы осы мүлікті жалға берудің
бухгалтерлік есебі мен аудиті жайлы. Мен бұл дипломдық тақырыпты таңдап
алған себебім өз басымды мүлікті жалға беру және жерді жалға беру
қызықтырды. Сондай- ақ жер учаскілерін жалдауды сауда алаңдарын жалдаушылар
арасында бөлуге тоқталар болсақ;
Бұнда ұйым өзіне тиесілі көпқабатты үидегі сауда алаңдарын жалға
береді. Бұл ретте жалдау шарты мен ұсынылған шоттарға сәйкес жалдау
ақысының соммасы сауда алаңдарының жалдануы, және жер учаскілерінің
жалдануы ретінде бара-бар бөлінген. Сөйтіп, жер учаскісінің жалдануы,
жалданған сауда алаңының қабатына қарамастан, жалдаушылар арасында
бөлінеді.Бұл бөлініс жалға берушіде ҚҚС-нан босатылған айналымдардың пайда
болуына алып келеді. Ұйым бір салық кезеңінде ҚҚС-ын есепке жатқызудың
бөлек әдісін, екіншісінде бара-бар әдісін пайдаланатынын ескеру керек.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның мақсаты- мүлікті жалға
берудің бухгалтерлік есебі мен аудиті туралы төменде толығымен жазылған.
Жоғарыда көрсетілген мәселлер тақырыпты таңдаудың түрткісі болды. Дипломдық
жұмыста бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты мен жүйесінің турлері сондай-
ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің есебі саясаты және мүліктерді жалға
беру немесе алу туралы қарастырылып ұсынылған. Бұл жұмысты жазу барысында
тек қана қазақстандық авторлар кітаптары ғана емес, сонымен қатар шетел
әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға
сай орындалды.
1 ЖАЛ ТҮСІНІГІ
1.1 Жалға алу немесе беру түсінігі
Жалгерлік келісім шарт жасауда арқау ететін басты заң актісі болып
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі болып табылады.
Әрекет етуші жалгерлік келісім-шартын қарастырмас бұрын, сол
сияқтыжыңа жалгерлік келісім- шарты жасауға кіріспей тұрып, бізге қандайда
болсын жалгерлік келісім- шартын жасауда қолданылатын басты негіздерді
анықтайтн ҚР Азаматтық кодексң 540-564 баптарын жан –жақты оқып білуіміз
қажет.Алайда ҚР Азаматтық кодексінің арнайы спецификалық күшімен жалгерлік
келісім –шартының келесі түрлері қарастырылған.
- лизинг (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 29 тараудың 2-
ші тармағының 565-572 бабаптары):
- кәсіпорынды жалға алу (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
29 тарау -3 тармақтың 573-580 баптары):
- ғимараттарды жалға алу (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
29 тарау -5 тармақтың 585-594 баптары):
- прокат(Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 29 тарау -6
тармақтың 595-600 баптары).
- 540-564 баптардағы жалпы негіздерді және жалгерліктің жеке түрлері
бойынша негіздерді қарастырғанда , Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 29 тараудың 2-6 тармағындааталып көрсетілген арнайы нормалар
жалпы нармалар алдында бір қадамалда тұратынын есте сақтаған жөн. Жалгерлік
келісім – шарттың жазбаша, сол сияқты ауызша қалыптарда жасалу мүмкіндігін
біз білмейміз. Кез келген бухгалтер өз іс-әрекетінде сәйкесінше құжаттармен
расталмағандығының барлығына тиянақтылық танытуы қажет. Ол жалгерлік
келісім – шарты қатынасында да дұрыс болып табылады,өйткені мұндай келісім
– шарттың ауызша нысаны, жалгерлік келісім – шарты жеке тұлғалар арасында
бір жылдан артық емес мерзімге, және де жалға беру заты көлік құралдары,
ғимараттар кәсіп орындардан басқасы болғанда қолданылады.
Жазбаша түрде жалгерлік келесі түрде жасалады.
- тараптардың бірі болып заңды тұлға табылатын келісім-шарт (жалға
беру мерзімі мен затына қарамастан бір жылдан артық мерзімге жасалынатын
келісім – шарттың заты мен тараптарына қарамастан);
- көлік құралдары,ғимараттар,кәсіп орындарды жалға берумен прокат
келісім-шарты (мерзімі және мәмленің тараптарының кім екеніне қарамастан);
- лизинг шарты. Сонымен барлық заңды тұлғалар, жалгерлік келісім –
шартын, қандай мерзімге, қандай мүлікке қатысты және қандай тараптармен
жасасатынына қарамастан, оны жазбаша түрде ресімдеулері қажет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекісінің 394 бабына назар
аударыңыз, келісім-шарттың жазбаша нысаны сақталған деп саналады егер
келісім- шартты жасасу туралы ұсыныс Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодекісінің 369 бабында көзделген негіздерде жасалынған болса. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодекісінің 3 тармақ, 369 бабы бойынша, егер
заңдарда басқаша қарастырылмаса және офертада басқаша көрсетілмесе, оферта
алған тұлғаның бекітілген акцеп бойынша мерзімінде, келісім- шарт
талаптарын орындау (тауарларды тиеу, қызмет ұсыну, жұмыс орындау,сәикес
соманы төлеу тағы сол сияқты) акцепт болып саналады.
Азаматтық заңнамаларға сәйкес оферта деп бір немесе бірнеше
тұлғаларға жасалынған келісім-шарт жасасу туралы ұсыныс, егер ол жеткілікті
оның және оны қабылдаған жағдайда акцеп ұсыныс жасаған тұлғаның пиғылдарын
білдіретін болса, өзін осыған байланысты санауы танылады.
Егер келісім-шарттың маңызды талаптары көрсетілген немесе оны анықтау
тәртібі көрсетілген болса, ұсыныс жеткілікті түрде анықталынған болып
саналады.
Мысалы:Жалға алушы мекеме жалға беруші мекемеге 2003 жылдың
қыркүйегі бойы көлік құралдарын жалға беру келісім-шарт жасасу туралы
ұсыныс (оферта) жіберді (келісім-шартта көлік құралдарының сипаты, мерзімі
және жалақысы мөлшері көрсетілген). Жалға беруші мекемесі жасалған
ұсынысты қабылдап және қыркүйек бойы Жалға беруші мекемесі, төлем құжатында
көлік құралдарының жал ақысы шотына деп көрсетіп, ақша соммасын аударды.
Бұл жағдайда төлем жүргізім бастаған сәттен бастап көлік құралдарын жалға
алу туралы келісім-шарт жазбаша қалыпта жасалынған деп саналады.
Алайда, көп жағдайда жалға алу келісім-шарты “классикалық ” түрде
жасалынады, өйткені бұл жалгер мен жалға беруші арасындағы қатынасты
реттеуші негізгі құжат болып табылады.
Қандай келісім-шарт болсын мәміленің заңды сипатын көрсететін
келісім-шарт атынан туратын преамбуладан басталады, жалгерлік шарты бойынша
серіктес болған тараптар көрсетіледі. Содан кейін шартқа кол қойылған
мерзім мен орны көрсетіледі. Преамбуладан кейін тарауларға топтастырылған
бабтарынын мазмұны орын алады.
Мазмұны бойынша орналасу реті әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы шарт
баптары аса мәнділігінен төменгі мәнділігіне байланысты орналасулары
лирикін. Бұл жағдайда алдымен, тараптардың бірі к.шарт талаптарын
сақтамаған кезде, шарттың тоқтатылуын талап ете алатын мән жайлардағы
баптар орналасады. Содан кейін, екіншідеңгейдегі талаптар, яғни олар
сақталмағанмен келісім-шарт тоқтатылмайтын тұстары орын алуы мүмкін .
Кейбір жағдайларда баптар келісім-шартты талаптардың орындау реті
бойынша орын алады.
Мысалы, ғимараттарды жалға беру шартында келесі бөлімдер болуы
мүмкін:
- келісім-шарт заты;
- тараптардың құқықтарымен міндеттері;
- төлем ставкалары және есептесу тәртіптері;
- келісім-шарттың әрекеттік мерзімі ;
- келісім-шартты бұзу және өзгерту тәртібі ;
- жалға алған мүлікті қайтару тәртібі;
- тараптардың жауапкершілігі (айыптық және басқа санкциялар );
- даулардың шешілу тәртібі ;
- белгісіз күштердің әсері (форс-мажор);
- қосымша талаптар.
Келісім- шарттың қорытынды бөліміндегі шарттың неше данада жасалғаны және
олардың талаптар арасында бөлінуі көрсетіледі. Ары қарай әр кезде
тараптардың банктық реквизиттері және зандық мекен жайлары көрсетіліп,
өкілетті тұлғалардың қалдары және ұйым мөрі қойылады. Аталған элементтерсіз
келісім-шарт жарамыз деп саналады .
Жалгер және жалға беруші заңдытулғалармен қатар жеке тұлғалар да (жеке
кәсіпкер ретінде тіркелген (және тіркелмеген) бола алады. Алайда, заңмен
келісім-шартқа қатысушыларға келесі басты таланттар қойылады: жеке тұлға
шартқатысушы әрекет қабілет-тілегі болуы керек,ал заңды тұлға-шарт
қатысушысы құқық қабілеттілігі болуы керек.
Әрекет қабілеттілік – бұл азаматтың өз әрікетімен азаматтық құқықтарын
жүзеге асыра алуы, өзіне азаматтықміндеттер жасап оны орындай алуы
(азаматтық әрекетқабілеттілік). Ол толығымен кэ-мемлекеттік жасқа келгенде
(он сегіз жасқа жеткенде) пайда болады және мемлекет тарапынан арнайы
санкциялануға жатпайды.
Құқық қабілеттілік – бұл азаматтың құқықтарға ие болу және азаматтық
міндеттерді орындау қабіліттілігі. Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда,
коммерциялық ұйымдар заңда және құрылтай құжаттарына шектеу қойылмаған
азаматтық құқыққа ие болып, азаматтық міндеттерін жүзіге асыра алады. Заң
актілеріңде қарастырылған. Кейбір жағдайларда, белгілі бір қызмет түрімен
айналысатын заңды тұлғалар үшін, басқа қызмет түрімен айналысуға
мүмкіндігіне шекетеу қойылуы мүмкін.
Заңды тұлғаның құқыққабілеттілігі оны құрғанда пайда болады да, ол
таратылған кезде тоқтатылады. Заңды тұлғаның әрекет ету саласы бойынша
құқыққа білетілігі оған лицензия алған күніннен туындайды да, лицензияны
қайтарып алғанда, ұақыты өткенде заң актилерінде көрсетілген негіздерде
жарамсыз деп танылғанда тоқтатылады.
Егер жалгерлік келісім-шартты құқық қабіліттілігі жоқ занды тұлғамен
(мысалы, заңды тулғаларды тіркеу тәртібі бұзылса) жасалса, онда ол жарамсыз
деп танылуы мүмкін.
Мүлікті жалға беру құқығы оның меншік иесінен сонымен бірге, меншік иесі
және заң өкілеттендірген тұлғаларға беріледі.
Сондықтан жалгерлік к-шарттын жасасқанда серіктес ініздің құқық немесе
әрекет қабілеттілігіне ғана емес, олардың мүлікті (жалгерлік келісім-шарт
заты ретіндегі ) билік ету, иелену құқығына көз жеткізу қажет.
Әрине, шарттың жарамды немесе жарамсыз деп танымды үшін біреудің ықпалы
қажет. Бұл шарт тараптарының бірі болуы мүмкін; егер бір тараптарды
орындамаса екінші тарап сотқа өтініш жасайды. Алайда, көп жағдайда келісім-
шарамыз деп танылуы бюджетке салықтың уақытында және толығымен төленуіне
тексерісті жүзеге асырушы салық органдарының өкілдерінің бастамасы
негізіңде жүргізіледі.
Жалгерлік келісім-шарттың жарамсыздеп танылуының нәтіжесі салық
есебітарапынан жеткілікті деңгейде мәнді болуы мүмкін. Біріншіден, егер
жалгер жалға берушіден алған счет- фактураға ққс бөлінген соманы жатқызса,
онда олар есептен жалғаберуші мұндай шот-фактураларға жазуға құқысы
болмағанда шығарылады .
Екіншіден, жалақысы бойынша келтірілген шығындар есептеу құрамынан, салық
салынғанға дейінгі жалгер кірісінен азайтылатындықтан, аталған шығындар
негізсіз жүргізіменде шығарылады.
Үшіншіден, шығындар құрамынан жалға берімен құралды жайдалану процесінде
келтірілген шығындар, ай сәйкесінше ҚҚС сомасы есептеуден шығарылуы мүмкін.
Соңдықтан жалгерлік шартын жасасқанда жалға берушінің аталмыш мәмілені
жасауға құқылығына көз жеткізу қажет. Ол үшін келісім-шартқа қосымша
келесілерді усыну қажет. Ол үшін келісім-шартқа қосымша келесілерді ұсыну
қажет. Ол үшін к-шартқак қосымша келесілерді ұсыну қажет:
- мемлекеттік тіркеу туралы куәлік көшірмесі;
- салық төлеуші ретінде есепте турғаны туралы куалік көшірмесі;
- ҚҚС төлеуші ретінде есепте турғаны тұралы куәлік көшірмесі;
- Меншік иесі екенінрастайтын құжаттар (билік ету құқығы).
Сонымен бірге , тараптарда мүлікті жалға берушінің жалгерге бергендігін
растайтын құжаттар болуы тиіс.
Жалгерлік объектісі болып уақыт өткен сайын өзінің табиғи қасиеттерін
жоғалтпайтын, яғни эксплуатация процесінде тутыналмайтын мүліктер табылады.
Бұл талап жалға беру мерзімі аяқталғанда мүліктің жалға берушіге
жалгерлік уақыттағы табиғи тозуын есептеп алып тастағандағы алғашқы түрінде
қайтаруы қажеттігімен түсіндіріледі.
Жалгерлік объектілері болып: жер участкелері; кәсіпорындар және
басқада мүліктік кешендер, ғимараттар; тұрғын үйлер; құрылғылар; көлік
құралдары ; инвентарь; құрал; жиһаз; әртүрлі техникалар және тұтынылмайтын
заттар табылады.
Жалпы талаптарға сәйкес жалгерлік келісім шартта жалға беру тиесілі
мүліктік заттардың жекеше анықтамалары туралы деректер көрсетілуі тиіс.
Жалгерлік келісім шартта обьект туралы мұндай деректер болмаса, шарт
талаптармен келісілмеген, осыдан жасалынбаған деп саналады.
Ғимараттар мен құрылғылар үшін келісім шартта олардың тұрған жері
(нақты мекен жайы) этаж бойынша жоспары, бөлме номерлері және жалға алынған
үйдің ауданы, техникалық жағдайы, жылу мен сумен қамтылуы, коммуналдық
қызмет, телефон желісі, күзетпен қамтылуы және басқа да сипаттары
көрсетілуі тиіс.
Мұндағы негізгі элемент болып техникалық төлқұжат және құқықтық
кодекстарды тіркеу парағынаың көшірмесі табылды.
Көлік құралдарына қатысты келісім шартта: көлік құралының атауы,
маркасы, шығарылған жылы, жекеше белгілері (кузовының номері, түсі) қажетті
техникалық сипаттамалары (жүрілген жолы, кузовының жағдайы, қозғаушының
көлемі т.с.с) тіркеу туралы куәлігі және техникалық төл құжатының басқада
деректері көрсетіледі. Құрылғыларға қатысты келісім шартта: түрі, атауы,
типі және класы, заводтың номері және басқада паспорты бойынша айырмашылық
сипаттары, қажет болған жағдайда техникалық жағдайы туралы мәліметтер
көрсетіледі.
Жалгерлік обьектісі туралы барлық мәліметтер келісім шартта, сонымен
қатар жалға беруші жалгерге мүлікті бергенде жасалынатын жеке құжаттарда
көрсетілуі мүмкін.
Мүліктің алыс–беріс актісіне тараптар қол қояды және де мөрмен
бекітілуі мүмкін. Бұл жалға берушінің–мүлікті біреудегі, ал жалгердің оны
алуында өз мүмкіндіктерін орындауын растайтын негізгі құжат.
Жалға беруші үшін алыс–беріс актісі мүлікті толығымен сипаттау үшін
ғана емес,сонымен бірге техникалық жағдайын, жетіспеушіліктері мен
деффектілерін көрсету үшін де қажет, егер де олар алдын ала ескерілген
болса, онда жалгер оларды түзетуін талап етуге құқылы.
Келісім шарт бұзылғанда жал обьектісі жалға берушіге қайтарылады, мұны
да жазбаша түрде көрсету қажет, мысалы қайтару туралы акті немесе тараптар
қол қойған басқа да құжаттар.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері.
Жалгер және жалға берушінің құқұқтары мен міндеттері үлкенді–кішілі
бөлшектенуіне орай жалгерлік келісім шартта көрсетілді. Егер де келісім
шартта қандайда бір жағдайлар ескерілмеген болса, даулы жағдайлар туындаған
кезде тараптардың құқықтары мен міндеттері азаматтық заңнамаларда
көрсетілген негіздерде анықталады. Сондықтан да Қазақтан Республикасының
Азаматтық кодексінде қарастырылған тараптардың негізгі құқықтары мен
міндеттерін 1 – кестедегідей жүйелейміз:
Бір қарағанда бәрі түсінікті сияқты, бірақ практика жүзінде жөндеу
жұмыстарының неше түрін жүргізуге болады және оларды ағымдағы немесе
күрделі деп айту өте қиынға соғады.
Жеке мүлікке қатысты жөндеу жүргізу түрлерінің бухгалтерлік есепте
шыққан шығындарды көрсету тәртібіне әсер етеді.
Ағымдағы жөндеу шығындары толық көлемде өнімнің өзіндік құнына немесе
сол мезетте жүргізілген шығындар есебіне кіреді, ал күрделі жөндеудің
шығындары алдағы уақыттың шығындарына жатқызылуы мүмкін немесе бұрын
қалыптастырылған шығындар мен төлемдердің есебінен шығарылуы мүмкін. Салық
есебінде жөндеу шығындары түрге бөлінбейді және бірыңғай тәртіппен ұстап
қалуға жатқызылады–белгіленген активтер тобының қатысты болған құны
көлемінің 15% мөлшері (салық көдексінің 113 бабы). Бірақ, жалға алынған
мүлік жөнінде мынандай сұрақ туындауы мүмкін; жөндеу шығынын ұстап қалу
жөндеу түріне байланысты ма?
Сондықтан жалдау шартында жөндеу жұмыстарының қандай түрі ағымдағы
қандай түрі күрделі болатындығын анықтап алған жөн. Ғимараттың ағымдағы
жөндеуіне ғимаратты және инженерлік құрал жабдықтарды жүйелі және уақтылы
жөндеу жұмыстары және ұсақ бүлінулер мен бұзылуларды жою шаралары жатады.
Күрделі жөндеу барысында ескірген тетіктер мен жабдықтарды төзімді және
үнемді түріне ауыстыру жүргізіледі және бұл жағдайда ғимаратты қазіргі
заман талабына сай қайта жобалау жүргізілуі мүмкін. Ғимараттың ағымдағы
және күрделі жөндеулеріне жатқызылатын жұмыстар тізбесі 1 және 2
қосымшаларда көрсетілген: Жабдықтарды және көлік құралдарын күрделі
жөндеуден өткізгенде, әдетте мына жұмыстар жүргізіледі:
- агрегатты толық талқылау;
- базалық және корпустық тетіктерді жөндеу;
- барлық ескірген тетіктер мен жабдықтарды жаңа және қазіргі заманға сай
жабдықтарға ауыстыру немесе қалпына келтіру;
- жөнделген агрегатты жинау, қалпына келтіру және зерттеу;
Күрделі жөндеу жұмыстары пайдалану жағдайын жақсартуы мүмкін және
жұмыс жасаудың бұрынғы көрсеткіштерін жақсартады, осы жағдайда негізгі
қаражаттардың қазіргі заманға сай екендігі туралы айтуға болады.
Негізі қаражаттар есебінің әдістемелік ұсыныстарына сәйкес капитал
жұмсау үлгілері жетілдіру қалпына келтіру шығындары және күрделі жөндеру
болуы мүмкін және бұл жағдайда күрделі салымдарың нәтіжесінде негізгі
қаражат объектілерінің бастапқы құнының көбеюі объектінің жағдайы
жақсарғанда жүргізіледі; олар қызмет ету мерзімі, өндірістік қуаттылығы
т.б. . Объектінің техникалық жағдайын сақтауға және демеу мақсатында
жүргізілген.
Негізгі қаражаттарды жөндеу және пайдалану шығыны бастапқы құнды
көбейтпейді, тек олардың пайда бөлу мезетіндегі ағымдық шығындар деп
танылады. осы. Осыған орай, мысалы жеке компьютердің күрделі жөндеуі
тетіктерін жаңа және қазіргі заманғасай түріне ауыстырылыу саналады.
Компьютерді жаңарту деп мынандай жұмыстардың орындалуы болып саналады, және
жөндеу нәтижесінде сапасын жетілдіру жүргізілгенде (қуаттылығын арттыру ,
сақтау көлемін көбейту). Осылайша, күрделі жөндеу шығындарының дұрыс
бухгалтерлік есебін анықтау жүргізу үшін оны жүргізу нәтіжесінде қандай да
пайдалану нормативтерді көтеру болды ма?
Егер жөндеу жұмыстарын тараптар жүргізсе, осы міндеттер бекітілген
азаматтың зандылық ережелері және жалдау шарттары бекітілген, онда олар
шығындар ретінде қаралады
– біріншіден, активтердің жұмыс жағдайын көтермелеу үшін қажет. Олар табыс
алу мақсатында пайдаланылуы мүмкін.
– екіншіден, жалдау процесінің ажырамас талабы болып табылауы. Тәуелді
жағдайда жөндеу шығындары шығын ретінде қаралады табыс алу мақсатында,
яғни олар ұстап қалуға жатқызылуы мүмкін.
Кейде салық органдары жөндеу жұмыстарын жүргізу фактілеріне күмәнмен қарап,
оны жүргізуі шығындарынан бас тартады. Бұл жағдайда жөндеу жүргізудің
айғағы жалға алынған негізгі қаражаттың жөнделмеуін анықтау фактісі
құжаттандыру және жөндеу жұмыстарын жүргізуге сметасын жасау болып
табылады. Мұндай құжаттар ақаулар актісі немесе ведомость, зерттеу актісі,
қызметтік хаттар болуы мүмкін.
Әрине, бұл құжаттар қоса жөндеуге материалдарын босату құжаттары,
жөндеу жұмысының құжаттары, басқа ұйымдар арқылы орындалған жөндеулерді
растау үшін орындалған жұмыстар актісі рәсімделуі керек.
Егер, мысалы үшін жалға беруші жөндеу жұмыстарын жүргізсе, оларды
жүргізу шартқа сәйкес жалдаушыға жүктелсе, онда салықты тексеруге инспектор
төмендегі пікірге келуі мүмкін. Бұл шығындар жалға берушінің міндетіне
кірмейді, сондықтан олар болмайтын шығындар ретінде қаралмайды, оларсыз
жолдау шарты бойынша түсім алу мүмкін болмаған болар еді. Жалға беруші
ешқандай негізсіз жалдаушы өтеуге тиіс шығынды өтеуге тиіс өтейді. Осы
жағдайға қарасақ, жалға берілген мүлікті жөндеу шығыны түсім алу мақсатына
әлі берілген шығын ретінде қарастырылмайды, сондықтан ұстап қалуға
жіберілмейді. Осы жағдайға түспеу үшін, жалдау шартында жөндеу жұмыстарын
жүргізу тәрібі тараптардың қосымша келісімімен анықталатындығын көруге
болады.
Бұл жағдайда жөндеу жұмыстары құтылмастай талабы болып табылады, оның
орындалысы жалдау шартының орындалуына қажет, яғни осы шарт бойынша табыс
алу. Осылайша жөндеу шағындары табыс алу мақсатындағы шығындар ретінде
қаралады және ұстап қалуға әлі беріледі.
Көріп отырғанымыздай, егер шартта жалдау объектісін жөндеу шығындарын
қай тарап өтейтінін нақты көрсетілмеген мәселер туындауы мүмкін. Яғни
жөндеу түрінен көптеген мәселелер шартта жұмыстардың қай түрі ағымдағы
жөндеуге, қай түрі күрделі жөндеуге жатқызалатынын көрсетуге артық
болмайды.
Жалдаушы жөндеу жүргізуде. Салық кодексінің 236 бабының талаптарын
есте ұстауы қажет, тұрғын үй қорынын жалдауға алынған ғимаратын жөндеуге
пайдаланылған тауарларды және қызмет көрсетулерді алуға байланысты
төленетін болса, қосымша кұн салығы есепке алуға жатқызылмайды. Тұрғын үй
қорын жөндей отырып жалдаушы ҚҚС есепке алмайды, әрі қызмет көрсетулер және
тауарлар бойынша да. Мұнда мына жағдай туындауы мүмкін. Жалдаушы жалға
алынатын тұрғын үй ғимаратын жөндеуге не пайдаланатының білмей тұрып
материалдар алады. Содан кейін барлық ҚҚС сомасын есепке алады. Бұдан әрі
тұрғын үй қорын жөндеу материалдары пайдалануда ққс тиісті сомасына түзету
енгізу қажет.
Түзету көрсетілген жөндеу жұмыстарының материалдарын пайдаланудың есеп
беру мерзімінде жүргізілетін болады. Сонымен, жалдаушының және жалға
берушінің жалдау объектісінің жөндеу түріне және шарт талабына сәйкес ұстап
қалуға жатқызылуыда мүмкін, ол 2 кестеде көрсетілген.
Қаржы лизингі берушімен шарт жасаған жағдайда жөндеу шығыны шарт
талабынан дербес ұстап қалуға жатқызылуы мүмкін емес, тапсырылған мүліктер
белгіленген активтер тобының құрамынан шығарылған лизинг алушының шарт
талабында қаралған жөндеу шығындары Салық кодексінің 113 бабының 2
тармағына сәйкес ұстап қалуға жіберіледі. Ағымдағы жалдау және қаржыландыру
жағдайында берілген мүліктер жалға берушінің белгіленген активтерінің
құрамында болса жөндеуге, пайда алу мақсатында жумсалған, және ұстап қалуға
жататын шығындар Салық кодексінің 113 бабының 2 тармағына сәйкес жалға
берушіден ұстап қалуға жатқызылады, ал жалдаушыда Салық кодексінің 113
бабына 4 тармағына сәйкес ұстап қалуға жатқызылады. Ұстап қалуға жататын
шығындарға келсек, мұнда бірнеше түрі болуы мүмкін. Жалдаушы жалдау
объектілерін өндірістік “Негізгі қаражаттарды жөндеу ” 934 есебінде 821 “
жалпы және әкімшілік шығындар ”, “сату шығындары”, 811не 128 “Аяқталмаған
құрылыс” болуы мүмкін. Бұл шектеу салық заңының талаптары үшін қажет. Бұл
жағжайда Салық кодексінің 113 бабына басшылыққа алу қажет, бұл бап жөндеу
шығыны бойынша ұстап қалу мөлшерін анықтайды:
1. Ұстап қалу негізгі қаражаттарды жөндеуге салық төлеушілер жүргізген
шығындар бойынша әрбір топ бойынша рұқсат етіледі.
2. Әрбір топ бойынша негізгі қаражаттарады жөндеуге жіберілетін шығындар
сомасы салық мерзімінің алғында топтың баланс құнының 15 проценті шегінде
ұсталынады.
3. Мемлекеттік бюджеттен алынған, жәрдем ақша есебінен жүргізілген жөндеу
шығындары ұстап қалуға жатпайды және топтың баланстық құнын көбейтпейді.
4. Жалдаушы жүргізген негізгі қаражаттарды жөндеу шығындары және жалдау
шартына сәйкес жалға беруші орнына салмаған шығындар жалдаушының негізгі
қаражаттардың. Тиісті топтарын жөндеу шығынының құрамына енгізіледіжәне
осы баппен анықталған тәртіппен ұстап қалуға жатады.
Жалға алынған негізі қаражаттарды жөндеу шығындары осы тармаққа
сәйкес ұстап қалуға жатқызылмаған жағдайда, мұндай шығындар жалдау- шының
топтағы балан құнын көбейтуге жатқызылмайды және ұстап қалуға жатпайды.
Атап айтамын 4 тармақ 113 бапқа 2003 жылдан бастап енгізілген. Бұл
ұақытққа дейін жалдаушының жалдау мүліктерін жөндеу шығындары ұстап қа-
луға жатқызылмаған.
Ағымдағы жылы жалдау мүмкін жөндеу шығындары ұстап қалуға
жатқызылады, бірақ мына жағдайларда:
1. Жалдаушының жалдау объектісіне қатысты жеке мүлкі болса;
2. Жеке мүмкін жөндеу шығыны топтың баланстық құнының 15 процентінен
артпаса;
Мысалы:
“Арендатор” ЖШС компрессорлық машинасы сондай-ақ металл кесетін
жабдығы бар. Одан басқа, тоқпен дәнекерлеу жабдығын ағымдағы жалдау
жүргізіледі.
Шарт талаптарына сәйкес жолдаушы жалға алынған жабдыққа ағымдағы
жөндеуді жүргізеді.
Жыл аяғында жекеменшік жабдығы бойынша құн баланстары төмендегіден:
6.2 “Металл кесетін жабдықтар тобы бойынша –4000000 т.”;
6.3 “Компрессорлық машина және жабдық ”- тобы бойынша –25800000 тенге.
Жеке меншік жабдықты жөндеу шығыны жалына (ағым, күрделі):
- 300 000 тенге;
- 360 000 тенге;
Жалға алынған тоқпен дәнекерлеу асппаратының ағымдағы жөндеу
шығыны 520 000 тенге.
Жөндеу шығындарын ұстап қалу шығының мөлшерін анықтаймыз:
1. Топтың құн балансын есептейміз:
6:4 000 000 +2 500 000=тенге ,
2. Топқа кіретін жеке меншік негізгі қаражаттарды жөндеу шығының көлемін
анықтаймыз 6:300 000+360 000=660 000 тенге,
3. Топтың негізгі қаражаттарды жөндеуге бөлінетін ұстап қалулар мөлшерін
анықтаймыз: 6:500 000х15%=975 000 теңге,
4. Ұстап қалу мөлшері (975 000 тенге) жеке меншік негізгі қаражаттарды
жөндеу шығынын 315 000 теңгеге артық.осы сома шегіндегі (315 000 теңге)
жалға алынған негізгі қаражаттарды жөндеу шығыны ұстап қалуға жіберілуі
мүмкін. Осы мөлшілерден артық шығындар ұстап қалуға жатпайды және жеке
меншіктегі негізгі қаражаттардың құн баланстары көбейтілмейді.
Осылайша, ұстап қалуға жеке меншіктегі негізгі қаражаттарды жөндеудің
660 000 теңге мөлшірендегі барлық шығыны жатады, ал жалға алынған негізгі
қаражаттарды 520 000 теңге жатады.
Егер жеке меншіктегі негізгі қаражаттарды жөндеу шығыны (975 000 теңге )
рұқсат етілген ұстап қалудын мөлшерінен артық болса, онда жалға алынған
мүліктер жөндеу шығыны ұстап қалуға түспеген болар еді.
Егер жеке меншіктегі негізгі қаражаттарды 6 топтағы жөндеу шығындары
205 000 теңгеден аз болса, онда жалға алынған мүліктерді жөндеу шығындару
устап қалуға толық көлемде түскен болар еді.
Жалға берушіге келсек, оларға ағымдағы жалға берілген жалдау
объектілері бегіленген активтер құрамында деп саналады.
Сондықтан оларды жөндеу шығындары ешқандай шектеусіз жалпы негізде
ұстап қалуға жатқызылады.
Жалға беруші жолдаушыға немесе жалдаушы жалға берушіге.
Жалға алу объектілерін жөндеу шығынын өтеген жағдайда, бер тарап
екінші тарапқа жөндеу қызметін көрсетеді. Және де жөндеуді орындаушы осы
жұмыстарды өтейтін тараптың атына тиісті шот-фактурасын береді.
Жалға алынған мүлікті ұстау және пайдалану шығындарының есебі
Жалға алынған мүлікті ұстау және пайдалану шығындары заң бойынша
жалдаушының есіндетіне жатады. Жалға алынған объектілерді пайдалануға
жіберілген шығындар шығындары құжатпен расталған жағдайда ұстап қалуға
жатқызылады. Бұл жағдайдан, шығындарды растайтын құжаттар компания атына
ресімделуі қажет . Жалға алынған негізгі қаражаттарды пайдалануды. Есептен
шығару бухгалтерлік және салық есебінен материалдары .
Көп жағдайда жалпыға танылған есепке алу тәртібінен өзгеше. Жеке
тұлғалардың тұрғың үйлерді жалға алуы екінші кездеседі.
Және компания барлық коммуналдық қызмет көрсетілуді төлейді. Бұл
жағдайда, салық органдары коммуналдық қызмет көрсетулердің төленуіне ұстап
қалуға болмайтын шығындар ретінде қарайды ойткені осы қызметтерді
көрсетушінің құжаттары жеке тұлға атына ресімделген. Төленген қызмет
көрсетулерін инспекторлар жеке тұлғалардың жалдау төлемі ретінде табыстан
тыс алынатын қосымша табысы деп қарайды. Салық инспекторлары мен дауға
қалмас үшін, осы шығындар ұстап қалуға жіберілсін, және шартта жалға алу
объектісінің коммуналдық және басқа шығындарын төлеу жалдау төлемінде қоса
ескерілетіндігін қарау қажет.
Осылайша жалдау төлемі түрінде жұмсалған шығындар сомасы компанияның
шығанына жіберіледі. Автотранспортты жалға алғанда бензиннің және басқа
пайдалану материалдарының шығынын ұстап қалуға жатқызудың негізгі тіркеме
қағаздары және шот-фактуралары болып табылады.
Егер жалға алынған көлік жұмыстан тыс уақытта пайдаланылса, онда жол
қағаздарында әрбір жұмыс күнінің басындағы және аяғындағы спидометр
көрсеткіші көрсетілуі қажет.
Ұялы телефондарды жалға алуға компания компания қызметкерлерінің жеке
басы және мекеме мәселесі бойынша сөйлесулері жеке есепке алынуға қажет.
Бекітілген лимит шегіндегі телефон арқылы сөйлесулер ұстап қалуға жатады
және қызметкерлердің табысы ретінде қаралмайды.
Басқа жалдау объектілірінің пайдалану шығындарын ұстап қалу жане
шығындар құрамына жатқызу өнім берушілердің тіркеу қағаздары және шот-
фактуралары өндірістік қызметбасшаларының тапсырыстары, бекітілген есептен
шығару актілері т.б. негізінде жүргізілуі мүмкін.
1.2 Жал түрлері және жалдың ақысын төлеу
Қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес жалдау шарты қайтарымды болып
табылады, себебі;екі жақ міндетті түрде белгілі бір мөлшерде жалдық төлемді
қарастыруға тиісті.
1 Мүлікті пайдаланғаны үшін төленетін жалдық төлемнің ең көп тараған
түрі –ақща қаржысының белгілі бір соммасы. Жалдық төлемнің осындай түріне
пайдалануға алғаны үшін, жалдық төлемосындайтүрде ғана белгіленеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекісінің 282-
бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аймағында ақшалай міндеттемелер
теңгемен белгіленеді.Сондықтан бұдан бұрын жалдық төлем шетел валютасында
қаралып,ал төлем жасалатын уақытта төлем мөлшері тенгеде есептелетін болса,
қазіргі сәтте барлық міндеттемелер тенгеде анықталуы тіиіс.Соған қарамастан
әлі күнге дейін жалдың қарым-қатынасына қатысушылар жалдық төлемінің дәреже
көрсетуге мүдделі болады. Бұған бірнеше тәсілдермен қол жеткізуге болады.
Біріншіден, мүлікті пайдаланғаны үшін төленетін төлем мөлшелері ҚР
Азаматтық кодексінің 546 бабына сәйкес, шартпен басқадай жағдай
қарастырылмаған болса, жылына бір-ақ рет өзгертілуге тиіс. Осыған орай
жалдық шартта екі жаққа да тиімді жағдайда жалдық төлем сомасын қайта қарау
мүмкіндігін ескертуіне болады. Бірақ та мұндай қайта қарау кейінгі
кезеңдерде жалдық төлем мөлшерін өзгерту турасында жақтардың келісімін
қосымша жазбаша түрінде жасауды талап етеді. Мұндай қажеттіліктерді сақтау
(қосымша келісім жасау) екі жақтан аз да болса, біршама күш салуды талап
етеді.
Екіншіден, ҚР Азаматтық Кодексінің 282 бабының 3 тармағына сәйкес
көпжылдық міндеттемелерде екі жақпен келісілген жағдайларда төлем
индексациясы қарастырылады. Осыған орай, көпжылдық шарттар бойынша ақша
міндеттемелерінің индексациясымен жүргізу қажеттігі турасындағы тарау
енгізілуі мүмкін. Сонымен қатар индекстеу тәртәбә, басқаша айтқанда жалдық
көлем мөлшерін өзгертпеуді (қайта есептеуді) жүргізуге көмектесетін
сәйкесті индексті анықтау тәртібі әртүрлі болуы мүмкін.
Егерде жақтар инфляция деңгейін ескергілері келсе, онда индекс ретінде
бұдан бұрынғы айдың жалдық шарт жасалған айға қатысы ҚР статистика
жөніндегі ұлттық агенттігі есептейтін инфляция деңгейі қолданылады деп
атап өтуге болады.
Егерде белгілі бір шет ел валютасына байлап қою қажет болса, онда
қайта есептеу индексі жалдық көлем төленетін мерзімде нарықтық теңге
деңгейі (немесе Ұлттық Банк деңгейі) мен жалдық шарт жасаған кездегі
нарықтық теңге деңгейі (немесе Ұлттық Банк деңгейінің) қатынасы мен
анықтауға болады. Мұндай жағдайлар шартқа енген жағдайда жалға беруші
кезекті шарттарды тапсыру кезеңінде қажетті есептер жасап және оларды
көрсетілетін шартқа қосымша тіркеуге тиіс.
Мысалы: “ААА” ЖШС– жалға беруші және “Қ.Қ.Қ.” жеке жалға алушы
автокөлікті жалдау турасында шарт жасасты, онда мынандай жағдайлар
ескертілген:
- шарт 2002 жылдың 1 мамырында жасалған;
- шарт 30 ай мерзіміне жасалған;
- ай сайынғы жалдық көлем 100000 тенге мөлшерінде;
- жалға беруші ай аяқталған соң шоттарын көрсетеді;
- жалдық көлем мөлшері индекстелуі қажет;
- индекстеу төлем төленетін мерзімде нарықтық теңге деңгейі АҚШ
долларына және төлем шарты жасалған кездегі АҚШ долларына қатысты нарықтық
теңге курсына қатысты анықталады.
АҚШ долларына теңге курсы 2002ж 1 мамырында 152,8 тенге құрайды.2003
жылдық желтоқсан айының төлем мөлшерін анықтайық, мұнда шотты көрсету 31
желтоқсанда жасалды. АҚШ долларына тенге курсы 2003 жылдың 31 желтоқсанында
шамамен 154,0 тенге.
Индекстеу коэффиценті жалдық шарт бойынша 2003 жылдың желтоқсанында
154,0: 152,8 =1,008 құрайды.
Жалдық көлем сомасы 2003 жылдық желтоқсан айында мынаған тең болады:
100000 тенге х 1,008=100800 тенге.
2. Мүлікті пайдалану үшін жалдық көлем жалға берушіге жалға алушының
төлем ақы ретінде белгілі тауарлар,негізгі құралдар және басқада активтер
түрінде жасалуы мүмкін. Мұндай жағдайда мұндай активтер жалдық шартта
бірден белгіленуі керек. Сонымен қатар сол тауарлардың тек қана саны ғана
емес, олардың құны көрсетілуге тиіс, себебі кейін олардың құны жалдық көлем
құнымен салыстырылады.
Бұл жағдайда бартерлік операция турасында сөз болуда. Мұнда жалға
алушы жалға берушіге тиесілі мүлікті (активті) сатады. Бұндай жағдайда әр
жақ тиесілі кірістеріне шығыстарын және өзара міндеттерін анықтауы қажет.
3. Жалдық көлем жалға алынған мүлікті пайдаланудан түскен пайданың
белгілі бір мөлшері түрінде айқындалуы мүмкін. Бұл жалға алынған мүлікті
пайдалану нәтижиесінде өндірілген өнімнің немесе алынған кірістің бөлігі
болуы мүмкін. Қарым –қатынастың мұндай түрі жалға берушінің жалға алушының
қызметіне және оның нәтижиесіне бақылау жасауды, ал жалға алушы жағынан
қажет барлық есептерді көрсетуді міндеттейді. Сондықтан жалдық төлемнің
мұндай түрін қолдану сирек кездеседі.
4. Жалдық төлем жалға берушіге жалға алушының белгілі бір қызмет
көрсетуі арқылы жасалуы мүмкін. Мұндай қызметтің түрін жалдық шартта
анықтау қажет. Мұндай қызметті көрсету және атқарылған жұмыстарға жасалған
актілерде жалдық шартқа сілтеме жасау міндетті жағдайдың бірі болып
саналады.
5. Жалдың шарт бойынша есептесу жалға алушы жалға берушіге заттарын
жалға беру жолдары арқылы да жүргізілуі мүмкін. Мұндай қарым–қатынасты
басқаша айтсақ қарама–қарсы жолдау деп те атауға болады.
Мұндайда жақтар орындарымен ауысады, ашығырақ айтсақ екі жақта әр
мүлікті пайдаланушы, әрі жалға беруші болады. Жолдаудың екі операциясында
да барлық қарым–қатынастар бір шартта анықталуы мүмкін. Бірақ та мұндай
жағдайда бір –біріне әрбір берілетін мүлік бойынша екі жақтың міндеттері
мен жалдық мерзімдері (олар бір–біріне ұқсас болмауы мүмкін) және жалдық
төлем мөлшері анық айқындалуы қажет.
Мысал: “ААА” ЖШС жалға “Қ.Қ.Қ” ЖШС автокөлікті 2 жылға береді. Төлем
ретінде “Б.Б.Б” ЖШС “ААА” ЖШС-ға жалға қойма үйін 1 жылға береді. Жалдың
төлем 240000 тенге мөлшерінде анықталған.
Алғашқы жылы “ААА” ЖШС өз есебінде автокөлікті жалға беруден түскен
кіріс пен “Қ.Қ.Қ” ЖШС тарапынан дебаторлық қарыз 120000 тенге және қойманы
жалдаудағы шығындар мен “БББ” ЖШС алдындағы несие қарыз 240000 тенге.
Мөлшерінде екенін көрсітеді. Қарыздар өз-ара жабыла береді. Екінші жылдың
бас кезінде ААА ЖШС есебіде БББ ЖШС алдындағы.
Қойманы жалдаудағы несие қарыздары 120000 тенге сомасында қалын қояды.
Бұл сома келесі жыл ішінде БББ ЖШС жалға алынған автокөлік үшін жасалатын
кіріс арқылы толтырылады.
6. Жалдық шарт бойынша есеп жалғаалушының жалға алған мүліңті жащсарту
барысында шығарылатын шығынды көрсету арқылы жасалуы мүмкін.
Мұндай жағдайда есте сақтайтын жайт: жалдық шарттағы жолдаушының жалға
алынған мүлікті ұстау және пайдаланудағы жасайтын шығындары жалдық төлем
ретінде қаралады деп түсінуге болмайды. Бұл орайда жалғаалушының қандай
шығындары жалдық шарт бойынша жасалатын есепке жататыны анық айқындалуы
қажет.
Жалдық шарт бойынша есеп тауар беру, негізгі қаржы, қызмет және т.б.
түрлері арқылы есеп жасасылғанда тауар айырбас және бартер операцияларына
орын беріледі.
Азаматтық заңдылықтармен шартқа қатысушыларғы таңдау еркіндігі мол
берілгемен, тіпті жалдық төлем мөлшерін анық көрсетпеу мүмкіндігі болса да
мүлікті пайдаланудың төлем мөлшерін анық айқындаған жөн және оны шартта
көрсету қажет. Мұндай қадамдар жасалмаған жағдайда жалдық қарым-қатынасқа
қатысушылар арасында талас мүмкін, сондай-ақ Салық органдары мүлікті жалға
беруден жалғаалушы мен жалғаберушінің шығысы мен кірісін тексеру кезінде де
келіспеушілік туындауы мүмкін.
Сонымен қатар мекемелер мен ғимараттарға жасалатын жалдық шартта
жалдық төлем мөлшері шарттың негізгі жағдайы екенін ескеркен жоқ (ҚР АК
583б.). Мұндай жағдай шартта кездеспесе шарт жасалды деп телінбейді.
Егерде жалға бір уақытта бірнеше объект жалға берігетін болса, онда
мүлікті пайдалану үшін төленетін төлем барлық жалға берілетін мүлікке бірге
немесе әрқайсысына жеке белгіленеді. Соңғысы жалғаберушіге өте ыңғайлы.
Мұнда мүліктің әр-түрлі объектісі әр-түрлі мақсатта қолдану барысында өнім
құнына және кезеңдегі шығыс құнына және кезеңдегі шығыс құрамындағы
шығындар жалпы жалдық төлемнің ортақ сомасын жіктеуге тура келеді. Мұндай
жіктеу қандай пропорцияда жасалғанына сәйкес жалдаушы қызметінің қаржы
корытындысы және Салық салынатын кіріс мөлшеріне байланысты болады.
Бұдан былай атап өтілгендей жақтар жалдыө төлем мөлшерін қайта
қарастыра алады. Қандай жағдайларда жалдық төлем мөлшері қайта қаралуы
мүмкін екендігі шартта ескеріледі. Сондай-ақ ол екі жақтың бірінің ҚР АК
ескерілген жағдайлардың туылдаған кезінде талап білдіруі арқасында жүзеге
асырылады. Мұндай жағдайлардың мысалдары Ә.Нурсеитовтың Жалдау: құқықтық
аспектілер, есеп және салық салу брошюрсында жіктеп көрсетілген (2002ж. №1
ВВиП). Соған қарамастан сол мысалдардың бір-екеудін көрсетуді жөн санадым:
1. Компания үйді жалға алады. Онда өрт болады. Жалғаалушының мұнда кінәсі
жоқ. Өрттің солдарынан үйдің жағдайы біршама нашарлаған. Мұндай
жағдайда жалға алушы жалдық төлем мөлшерін төмендетуді талап ете алады
(ҚР АК 546б.5т.).
2. Көлік құралын жалдау шарты бойынша жалға жүк автокөлігі берілген, ол
шартта көрсетілгендей тағам өнімдерін тасуға пайдалануға тиіс.
Жалғаалушы автокөлік қолына тигенде ғана оның шартта көрсетілкен
өнімдерді тасуға жарамсыз екенін анықтады. Мұндай жағдайда жалғаалушы
жалдық төлем мөлшерін төмендетуді талап етуге құқы бар (ҚР АК 547б.).
3. Кәсіпорын, күрделі жөндеуді қажет ететін мекемені жалға аліға шарт
жасайды. Шарт жасалғаннан кейін, мекемені қабылдаған соң жалға алынған
мүліктің кемшіліктеріне сүйеніп жалдық төлем мөлшеріп тусіру жөнінде
талап қоюға жалғаалішының құқы жоқ, себебі мекеменің техникалық
жағадйы жалғаалушының объектіні көрген соң ғана шарт жасау барысында
жалдық төлем құнында ескерілуге тиіс. Шарт жасасудың өзі жалғаалушының
мекеменің жағдайымен келіскенің көрсетеді және жалға беруші шарт
жасалғанға дейін белгілі болған бұл келшіліктер үшін жауап бермейді
(ҚР АК 548б.4т.).
4. А кәсіпорны Д кәсіпорнынан құралдарды жалға алған. Д кәсіпорны
шарт жасасқан сәтте, бұл құралдық кепілдікке берілгені турасында
ескертпеген. А кәсіпорны бұл құралдық кепілдікке білген сәтте Д
кәсіпорнынан жалдық төлемді төмендетуді талап етуге құқы бар.
5. А кәсіпорны мекеменің бірінші қабатындағы жерден жалға орын алған.
Қардың еруінің нәтижесінде ол жерге біршама зиян келтірілген. А
кәсіпорны жалғаберушіге жазбаша түрде мекемеге күрделі жөндеу
жүргізуді талап етеді. Тиесілі уақытта ол жерде мұндай жөндей
жұмыстары жүргізілмейді. Сондықтан А кәсіпорны жалға берушіден
мүлікті пайдаланғаны үшін төленетін жалдық төлемнің мөлшерін азайтуды
талап етуге құқы бар (ҚР АК 552б.).
Жалдық шарт бойынша төлем (егерде белгілі бір құндылықтар тапсыру
немесе өзара міндеттемелерді есепке алу болмаған жағдайда) аудару немесе
қолма-қол тапсыру арқылы жүзеге асырылады. Мұндайда 1998ж.29.06. № 237-1 ҚР
Төлемдер мен ақша аудармалары турасындағы Заңның 21б. 4-1т. сәйкес заңды
тұлғалар арасындағы төлем 4000 айлық есептік көрсеткішінен асқан сома тек
қана аудару арқылы жүзеге асырылады.
Жалдық шарттың ен маңызды жағдайының бірі келесі жалдық төлемнің
төленетін мерзімін көрсетуді көбіне-көп жағадйларда ұмыт қалады.
Егерде бұл мерзімдер айқын анықталған жағдайда жалғаберуші
жалғаалушыдан уақытында төлемеген жалдық төлемнің тез арада төленуік талап
етуге құқы жоқ.
Жалғаберуші егерде жалғаалушы белгіленген мерзімде екі рет қатарынан
жалдық төлемді түсірмеген жағдайда шарты мерзімінен бұрым бұзуды талап ете
алады.
Жалдық шарт мерзімі
Жалдау бойынша мүлікті белгілі мерзімге, екі жақ анықтаған келісім
бойынша 1 күннен бірнеше жылға беру көздегеді. Егерде шартта жалдау мерзімі
анықталмаған жағдайда шарт белгісіз мерзімге жасалды деп саналады. Мұндай
жағдайда әр жақ шарттан бас тартуға мүмкіндігі бар, бірақ олар өз тілегін
екінші жаққа шартты бұзу уақытынан 2 ай бұрын, ал қозғалмайтын мүлік жалға
алынғанда – 3 ай бұрын хабардар етуге міндетті. Шартта бұдан басқа да
мерзім уақытылы ескерілуі мүмкін. Мысалы, объектілер прокаты (ең жоғарғы
мерзім 1 жыл), кен байлығы, орман мер жер қоры және т.б.
Жалдық мерзім шектелген жағдайда, егер мерзім уақыты шартта
көрсетілмеген немесе шектелген мерзімнен артық уақытқа жасалса, онда жалдық
мерзім заңдылықтармен белгілерген мерзімде қалады.
Қайта шарт жасау барысында, егерде осыдан бұрын жалдық шарт тәртібін
адал атқарған жалға алушы ерекше құқықты иеленеді. Егерде жалғаберуші бұл
құқықты бұзған жағдайда бұрынғы жалғаалушы бір жыл бойына өз құқы мен
міндеттерін қайтару үшін сотқа талап етуге құқылы. Біріншіден жалдық шарт
жасау құқының қайтарылуы немесе сол шарттың жасалмауынан шеккен зиян құнын
қайтаруды талап етеді.
Лизингтік шарт жасаған жағдайда Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің талаптары ғана ескерілмейді. Сонымен қатар ҚР №78-11 2000 жылдың
5 шілдесіндегі Қаржы лизингісі турасындағы Заңының ережелері де
ескеріледі. Онда қаржы лизингісінің шартында көрсетілетін жағдайлар, сондай-
ақ лизингтік келісім жақтарының құқы мен міндеттері айқындалған.
Жалдаудың, қаржы лизингісінің ағымдағы және қаржыландырудағы
бухгалтерлік және салықтық есеп.
Жалдау барысындағы операциялардың бухгалтерлік және салықтық есебі
жалдаудық қандай түрі қолданылғанына байланысты болады.
Алдымен азаматтық заңдылықтардығы, бухгалтерлік және салықтық
есептердегі ұғымдарды анықтап алу қажет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде жалдау шартының жеке
түрі есебінде лизинг, пайдалануға алу, кәсіпорындарды жалдау және
мүліктерді ақылы уақытша пайдалануға байланысты басқа да шарттар түрі
пайдаланылады.
Бухгалтерлің есепте БЕШ 17 Жалдау есебі - не сәйкес жалдау ағымдаға
және қаржыландырылатын деп бөлінеді. Жалдау тәуекел мен сыйлық алу
деңгейінің жалға алынған мүлікті пайдалану құқына, жалғаалушыға көшу немесе
жалғаберушінің өзінде қалу мәселесін байланысты жіктеледі.
Қаржыландырылатын жалдау – активтерді жекелендіру құқына байланысты
пайда мен тәуекелді артық бөлшегінің берілуі. Төмендегі жағдайлардың
біреуінің сақталуы жалдаудың қаржыландырылатындығының айсағы болып
саналады. Олар:
1. Жалға алу мерзімі жалға алынған мүлікті пайдалы қолдану мерзімінің 80%
құраса және де ол активтің қызмет жасау мерзіменің соңғы 20%
деңгейінде басталмаса;
2. жалға берілген мүліктің төлемінің – жалдық дисконттелген құны
сатылатын құнынан 90% төмен емес болса;
3. жалдау мерзімінің саңында қалған актив құны жалдау шарты жасалған
сәттері сайылатын құнынан 20% аспаса;
4. жалданған активтің жалғаалушының құқына көшкен кезде жалдауға алынған
кездегі алғашқы кесілген бағамен сатып алу құқын иеленеді.
Ағымдағы жалдау – қаржыландырылатын жалдаудың жағдайына келмейтін
басқа да жалдаулар.
БЕШ 17 Жалдау есебінде ағымдағы жалдау ұғымы бір жылдық кезеңге
тіркелмейді. Ағымдағы жалдаудың мерзімі бір күннен бірнеше жылға дейін
созылуы мүмкін.
Жалдың түрлері
1. Мүлікті жалдау
1. Мүлік жалдау (аренда) шарты бойынша жалға беруші жалға алушыға
мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге міндеттенеді.
2 Жалға алушы жалға алған мүлікке осы Кодексте белгіленген жағдайлар
мен тәртіп бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Е.Е.БӨКЕТОВ АТЫНДАҒЫ ҚАРАҒАНДЫ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика факультеті
Д И П Л О М Д Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Жалға беру және жалға алу түсінігі
ҚАРАҒАНДЫ – 200 ЖЫЛ
КІРІСПЕ
Бүгінде бухгалтерлік есебі басқару жүйесінде ең басты бір орын алады.
Ол кәсіп орынның қаржылық жағдайын сипаттап және басқарушылық шешімді
қабылдау үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа
да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Сонымен бірге Қазақстан
Республикасында мүлікті, кәсіпорынды, ғимараттарды, жалға беру немесе жалға
алу кеңінен тараған. Ол тек біздің елімізде ғана емес шет елдерде де
кеңінен тараған деп айтуға болады. Ең алдымен мүлікті жалға беруге
тоқталар болсақ. Бұл Азаматтық Кодекстің баптарында айқын көрсетілген.
Мысалы; 540-бапты алатын болсақ онда осы мүлікті жалдау шарты туралы
айтылған.
1. Мүлікті жалдау (аренда) шарты бойынша жалға беруші жалға алушыға
мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге міндетті.
2. Жалға алушы жалға алған мүлікке осы Кодекісте белгіленген
жағдайлар мен тәртіп бойынша иелік етуге құқұлы.
3. Лизинг прокат шарттары да, сондай-ақ мүлікті ақы төлеп уақытша
иелену мен пайдалануға беруге байланысты шарттардың өзге түрлері де мүлік
жалдау шарттарына жатады.
Дипломдық жұмысымның негізгі тақырыбы осы мүлікті жалға берудің
бухгалтерлік есебі мен аудиті жайлы. Мен бұл дипломдық тақырыпты таңдап
алған себебім өз басымды мүлікті жалға беру және жерді жалға беру
қызықтырды. Сондай- ақ жер учаскілерін жалдауды сауда алаңдарын жалдаушылар
арасында бөлуге тоқталар болсақ;
Бұнда ұйым өзіне тиесілі көпқабатты үидегі сауда алаңдарын жалға
береді. Бұл ретте жалдау шарты мен ұсынылған шоттарға сәйкес жалдау
ақысының соммасы сауда алаңдарының жалдануы, және жер учаскілерінің
жалдануы ретінде бара-бар бөлінген. Сөйтіп, жер учаскісінің жалдануы,
жалданған сауда алаңының қабатына қарамастан, жалдаушылар арасында
бөлінеді.Бұл бөлініс жалға берушіде ҚҚС-нан босатылған айналымдардың пайда
болуына алып келеді. Ұйым бір салық кезеңінде ҚҚС-ын есепке жатқызудың
бөлек әдісін, екіншісінде бара-бар әдісін пайдаланатынын ескеру керек.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның мақсаты- мүлікті жалға
берудің бухгалтерлік есебі мен аудиті туралы төменде толығымен жазылған.
Жоғарыда көрсетілген мәселлер тақырыпты таңдаудың түрткісі болды. Дипломдық
жұмыста бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты мен жүйесінің турлері сондай-
ақ шаруашылық жүргізуші субъектілердің есебі саясаты және мүліктерді жалға
беру немесе алу туралы қарастырылып ұсынылған. Бұл жұмысты жазу барысында
тек қана қазақстандық авторлар кітаптары ғана емес, сонымен қатар шетел
әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға
сай орындалды.
1 ЖАЛ ТҮСІНІГІ
1.1 Жалға алу немесе беру түсінігі
Жалгерлік келісім шарт жасауда арқау ететін басты заң актісі болып
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі болып табылады.
Әрекет етуші жалгерлік келісім-шартын қарастырмас бұрын, сол
сияқтыжыңа жалгерлік келісім- шарты жасауға кіріспей тұрып, бізге қандайда
болсын жалгерлік келісім- шартын жасауда қолданылатын басты негіздерді
анықтайтн ҚР Азаматтық кодексң 540-564 баптарын жан –жақты оқып білуіміз
қажет.Алайда ҚР Азаматтық кодексінің арнайы спецификалық күшімен жалгерлік
келісім –шартының келесі түрлері қарастырылған.
- лизинг (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 29 тараудың 2-
ші тармағының 565-572 бабаптары):
- кәсіпорынды жалға алу (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
29 тарау -3 тармақтың 573-580 баптары):
- ғимараттарды жалға алу (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі
29 тарау -5 тармақтың 585-594 баптары):
- прокат(Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 29 тарау -6
тармақтың 595-600 баптары).
- 540-564 баптардағы жалпы негіздерді және жалгерліктің жеке түрлері
бойынша негіздерді қарастырғанда , Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 29 тараудың 2-6 тармағындааталып көрсетілген арнайы нормалар
жалпы нармалар алдында бір қадамалда тұратынын есте сақтаған жөн. Жалгерлік
келісім – шарттың жазбаша, сол сияқты ауызша қалыптарда жасалу мүмкіндігін
біз білмейміз. Кез келген бухгалтер өз іс-әрекетінде сәйкесінше құжаттармен
расталмағандығының барлығына тиянақтылық танытуы қажет. Ол жалгерлік
келісім – шарты қатынасында да дұрыс болып табылады,өйткені мұндай келісім
– шарттың ауызша нысаны, жалгерлік келісім – шарты жеке тұлғалар арасында
бір жылдан артық емес мерзімге, және де жалға беру заты көлік құралдары,
ғимараттар кәсіп орындардан басқасы болғанда қолданылады.
Жазбаша түрде жалгерлік келесі түрде жасалады.
- тараптардың бірі болып заңды тұлға табылатын келісім-шарт (жалға
беру мерзімі мен затына қарамастан бір жылдан артық мерзімге жасалынатын
келісім – шарттың заты мен тараптарына қарамастан);
- көлік құралдары,ғимараттар,кәсіп орындарды жалға берумен прокат
келісім-шарты (мерзімі және мәмленің тараптарының кім екеніне қарамастан);
- лизинг шарты. Сонымен барлық заңды тұлғалар, жалгерлік келісім –
шартын, қандай мерзімге, қандай мүлікке қатысты және қандай тараптармен
жасасатынына қарамастан, оны жазбаша түрде ресімдеулері қажет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекісінің 394 бабына назар
аударыңыз, келісім-шарттың жазбаша нысаны сақталған деп саналады егер
келісім- шартты жасасу туралы ұсыныс Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодекісінің 369 бабында көзделген негіздерде жасалынған болса. Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодекісінің 3 тармақ, 369 бабы бойынша, егер
заңдарда басқаша қарастырылмаса және офертада басқаша көрсетілмесе, оферта
алған тұлғаның бекітілген акцеп бойынша мерзімінде, келісім- шарт
талаптарын орындау (тауарларды тиеу, қызмет ұсыну, жұмыс орындау,сәикес
соманы төлеу тағы сол сияқты) акцепт болып саналады.
Азаматтық заңнамаларға сәйкес оферта деп бір немесе бірнеше
тұлғаларға жасалынған келісім-шарт жасасу туралы ұсыныс, егер ол жеткілікті
оның және оны қабылдаған жағдайда акцеп ұсыныс жасаған тұлғаның пиғылдарын
білдіретін болса, өзін осыған байланысты санауы танылады.
Егер келісім-шарттың маңызды талаптары көрсетілген немесе оны анықтау
тәртібі көрсетілген болса, ұсыныс жеткілікті түрде анықталынған болып
саналады.
Мысалы:Жалға алушы мекеме жалға беруші мекемеге 2003 жылдың
қыркүйегі бойы көлік құралдарын жалға беру келісім-шарт жасасу туралы
ұсыныс (оферта) жіберді (келісім-шартта көлік құралдарының сипаты, мерзімі
және жалақысы мөлшері көрсетілген). Жалға беруші мекемесі жасалған
ұсынысты қабылдап және қыркүйек бойы Жалға беруші мекемесі, төлем құжатында
көлік құралдарының жал ақысы шотына деп көрсетіп, ақша соммасын аударды.
Бұл жағдайда төлем жүргізім бастаған сәттен бастап көлік құралдарын жалға
алу туралы келісім-шарт жазбаша қалыпта жасалынған деп саналады.
Алайда, көп жағдайда жалға алу келісім-шарты “классикалық ” түрде
жасалынады, өйткені бұл жалгер мен жалға беруші арасындағы қатынасты
реттеуші негізгі құжат болып табылады.
Қандай келісім-шарт болсын мәміленің заңды сипатын көрсететін
келісім-шарт атынан туратын преамбуладан басталады, жалгерлік шарты бойынша
серіктес болған тараптар көрсетіледі. Содан кейін шартқа кол қойылған
мерзім мен орны көрсетіледі. Преамбуладан кейін тарауларға топтастырылған
бабтарынын мазмұны орын алады.
Мазмұны бойынша орналасу реті әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы шарт
баптары аса мәнділігінен төменгі мәнділігіне байланысты орналасулары
лирикін. Бұл жағдайда алдымен, тараптардың бірі к.шарт талаптарын
сақтамаған кезде, шарттың тоқтатылуын талап ете алатын мән жайлардағы
баптар орналасады. Содан кейін, екіншідеңгейдегі талаптар, яғни олар
сақталмағанмен келісім-шарт тоқтатылмайтын тұстары орын алуы мүмкін .
Кейбір жағдайларда баптар келісім-шартты талаптардың орындау реті
бойынша орын алады.
Мысалы, ғимараттарды жалға беру шартында келесі бөлімдер болуы
мүмкін:
- келісім-шарт заты;
- тараптардың құқықтарымен міндеттері;
- төлем ставкалары және есептесу тәртіптері;
- келісім-шарттың әрекеттік мерзімі ;
- келісім-шартты бұзу және өзгерту тәртібі ;
- жалға алған мүлікті қайтару тәртібі;
- тараптардың жауапкершілігі (айыптық және басқа санкциялар );
- даулардың шешілу тәртібі ;
- белгісіз күштердің әсері (форс-мажор);
- қосымша талаптар.
Келісім- шарттың қорытынды бөліміндегі шарттың неше данада жасалғаны және
олардың талаптар арасында бөлінуі көрсетіледі. Ары қарай әр кезде
тараптардың банктық реквизиттері және зандық мекен жайлары көрсетіліп,
өкілетті тұлғалардың қалдары және ұйым мөрі қойылады. Аталған элементтерсіз
келісім-шарт жарамыз деп саналады .
Жалгер және жалға беруші заңдытулғалармен қатар жеке тұлғалар да (жеке
кәсіпкер ретінде тіркелген (және тіркелмеген) бола алады. Алайда, заңмен
келісім-шартқа қатысушыларға келесі басты таланттар қойылады: жеке тұлға
шартқатысушы әрекет қабілет-тілегі болуы керек,ал заңды тұлға-шарт
қатысушысы құқық қабілеттілігі болуы керек.
Әрекет қабілеттілік – бұл азаматтың өз әрікетімен азаматтық құқықтарын
жүзеге асыра алуы, өзіне азаматтықміндеттер жасап оны орындай алуы
(азаматтық әрекетқабілеттілік). Ол толығымен кэ-мемлекеттік жасқа келгенде
(он сегіз жасқа жеткенде) пайда болады және мемлекет тарапынан арнайы
санкциялануға жатпайды.
Құқық қабілеттілік – бұл азаматтың құқықтарға ие болу және азаматтық
міндеттерді орындау қабіліттілігі. Мемлекеттік кәсіпорындарды қоспағанда,
коммерциялық ұйымдар заңда және құрылтай құжаттарына шектеу қойылмаған
азаматтық құқыққа ие болып, азаматтық міндеттерін жүзіге асыра алады. Заң
актілеріңде қарастырылған. Кейбір жағдайларда, белгілі бір қызмет түрімен
айналысатын заңды тұлғалар үшін, басқа қызмет түрімен айналысуға
мүмкіндігіне шекетеу қойылуы мүмкін.
Заңды тұлғаның құқыққабілеттілігі оны құрғанда пайда болады да, ол
таратылған кезде тоқтатылады. Заңды тұлғаның әрекет ету саласы бойынша
құқыққа білетілігі оған лицензия алған күніннен туындайды да, лицензияны
қайтарып алғанда, ұақыты өткенде заң актилерінде көрсетілген негіздерде
жарамсыз деп танылғанда тоқтатылады.
Егер жалгерлік келісім-шартты құқық қабіліттілігі жоқ занды тұлғамен
(мысалы, заңды тулғаларды тіркеу тәртібі бұзылса) жасалса, онда ол жарамсыз
деп танылуы мүмкін.
Мүлікті жалға беру құқығы оның меншік иесінен сонымен бірге, меншік иесі
және заң өкілеттендірген тұлғаларға беріледі.
Сондықтан жалгерлік к-шарттын жасасқанда серіктес ініздің құқық немесе
әрекет қабілеттілігіне ғана емес, олардың мүлікті (жалгерлік келісім-шарт
заты ретіндегі ) билік ету, иелену құқығына көз жеткізу қажет.
Әрине, шарттың жарамды немесе жарамсыз деп танымды үшін біреудің ықпалы
қажет. Бұл шарт тараптарының бірі болуы мүмкін; егер бір тараптарды
орындамаса екінші тарап сотқа өтініш жасайды. Алайда, көп жағдайда келісім-
шарамыз деп танылуы бюджетке салықтың уақытында және толығымен төленуіне
тексерісті жүзеге асырушы салық органдарының өкілдерінің бастамасы
негізіңде жүргізіледі.
Жалгерлік келісім-шарттың жарамсыздеп танылуының нәтіжесі салық
есебітарапынан жеткілікті деңгейде мәнді болуы мүмкін. Біріншіден, егер
жалгер жалға берушіден алған счет- фактураға ққс бөлінген соманы жатқызса,
онда олар есептен жалғаберуші мұндай шот-фактураларға жазуға құқысы
болмағанда шығарылады .
Екіншіден, жалақысы бойынша келтірілген шығындар есептеу құрамынан, салық
салынғанға дейінгі жалгер кірісінен азайтылатындықтан, аталған шығындар
негізсіз жүргізіменде шығарылады.
Үшіншіден, шығындар құрамынан жалға берімен құралды жайдалану процесінде
келтірілген шығындар, ай сәйкесінше ҚҚС сомасы есептеуден шығарылуы мүмкін.
Соңдықтан жалгерлік шартын жасасқанда жалға берушінің аталмыш мәмілені
жасауға құқылығына көз жеткізу қажет. Ол үшін келісім-шартқа қосымша
келесілерді усыну қажет. Ол үшін келісім-шартқа қосымша келесілерді ұсыну
қажет. Ол үшін к-шартқак қосымша келесілерді ұсыну қажет:
- мемлекеттік тіркеу туралы куәлік көшірмесі;
- салық төлеуші ретінде есепте турғаны туралы куалік көшірмесі;
- ҚҚС төлеуші ретінде есепте турғаны тұралы куәлік көшірмесі;
- Меншік иесі екенінрастайтын құжаттар (билік ету құқығы).
Сонымен бірге , тараптарда мүлікті жалға берушінің жалгерге бергендігін
растайтын құжаттар болуы тиіс.
Жалгерлік объектісі болып уақыт өткен сайын өзінің табиғи қасиеттерін
жоғалтпайтын, яғни эксплуатация процесінде тутыналмайтын мүліктер табылады.
Бұл талап жалға беру мерзімі аяқталғанда мүліктің жалға берушіге
жалгерлік уақыттағы табиғи тозуын есептеп алып тастағандағы алғашқы түрінде
қайтаруы қажеттігімен түсіндіріледі.
Жалгерлік объектілері болып: жер участкелері; кәсіпорындар және
басқада мүліктік кешендер, ғимараттар; тұрғын үйлер; құрылғылар; көлік
құралдары ; инвентарь; құрал; жиһаз; әртүрлі техникалар және тұтынылмайтын
заттар табылады.
Жалпы талаптарға сәйкес жалгерлік келісім шартта жалға беру тиесілі
мүліктік заттардың жекеше анықтамалары туралы деректер көрсетілуі тиіс.
Жалгерлік келісім шартта обьект туралы мұндай деректер болмаса, шарт
талаптармен келісілмеген, осыдан жасалынбаған деп саналады.
Ғимараттар мен құрылғылар үшін келісім шартта олардың тұрған жері
(нақты мекен жайы) этаж бойынша жоспары, бөлме номерлері және жалға алынған
үйдің ауданы, техникалық жағдайы, жылу мен сумен қамтылуы, коммуналдық
қызмет, телефон желісі, күзетпен қамтылуы және басқа да сипаттары
көрсетілуі тиіс.
Мұндағы негізгі элемент болып техникалық төлқұжат және құқықтық
кодекстарды тіркеу парағынаың көшірмесі табылды.
Көлік құралдарына қатысты келісім шартта: көлік құралының атауы,
маркасы, шығарылған жылы, жекеше белгілері (кузовының номері, түсі) қажетті
техникалық сипаттамалары (жүрілген жолы, кузовының жағдайы, қозғаушының
көлемі т.с.с) тіркеу туралы куәлігі және техникалық төл құжатының басқада
деректері көрсетіледі. Құрылғыларға қатысты келісім шартта: түрі, атауы,
типі және класы, заводтың номері және басқада паспорты бойынша айырмашылық
сипаттары, қажет болған жағдайда техникалық жағдайы туралы мәліметтер
көрсетіледі.
Жалгерлік обьектісі туралы барлық мәліметтер келісім шартта, сонымен
қатар жалға беруші жалгерге мүлікті бергенде жасалынатын жеке құжаттарда
көрсетілуі мүмкін.
Мүліктің алыс–беріс актісіне тараптар қол қояды және де мөрмен
бекітілуі мүмкін. Бұл жалға берушінің–мүлікті біреудегі, ал жалгердің оны
алуында өз мүмкіндіктерін орындауын растайтын негізгі құжат.
Жалға беруші үшін алыс–беріс актісі мүлікті толығымен сипаттау үшін
ғана емес,сонымен бірге техникалық жағдайын, жетіспеушіліктері мен
деффектілерін көрсету үшін де қажет, егер де олар алдын ала ескерілген
болса, онда жалгер оларды түзетуін талап етуге құқылы.
Келісім шарт бұзылғанда жал обьектісі жалға берушіге қайтарылады, мұны
да жазбаша түрде көрсету қажет, мысалы қайтару туралы акті немесе тараптар
қол қойған басқа да құжаттар.
Тараптардың құқықтары мен міндеттері.
Жалгер және жалға берушінің құқұқтары мен міндеттері үлкенді–кішілі
бөлшектенуіне орай жалгерлік келісім шартта көрсетілді. Егер де келісім
шартта қандайда бір жағдайлар ескерілмеген болса, даулы жағдайлар туындаған
кезде тараптардың құқықтары мен міндеттері азаматтық заңнамаларда
көрсетілген негіздерде анықталады. Сондықтан да Қазақтан Республикасының
Азаматтық кодексінде қарастырылған тараптардың негізгі құқықтары мен
міндеттерін 1 – кестедегідей жүйелейміз:
Бір қарағанда бәрі түсінікті сияқты, бірақ практика жүзінде жөндеу
жұмыстарының неше түрін жүргізуге болады және оларды ағымдағы немесе
күрделі деп айту өте қиынға соғады.
Жеке мүлікке қатысты жөндеу жүргізу түрлерінің бухгалтерлік есепте
шыққан шығындарды көрсету тәртібіне әсер етеді.
Ағымдағы жөндеу шығындары толық көлемде өнімнің өзіндік құнына немесе
сол мезетте жүргізілген шығындар есебіне кіреді, ал күрделі жөндеудің
шығындары алдағы уақыттың шығындарына жатқызылуы мүмкін немесе бұрын
қалыптастырылған шығындар мен төлемдердің есебінен шығарылуы мүмкін. Салық
есебінде жөндеу шығындары түрге бөлінбейді және бірыңғай тәртіппен ұстап
қалуға жатқызылады–белгіленген активтер тобының қатысты болған құны
көлемінің 15% мөлшері (салық көдексінің 113 бабы). Бірақ, жалға алынған
мүлік жөнінде мынандай сұрақ туындауы мүмкін; жөндеу шығынын ұстап қалу
жөндеу түріне байланысты ма?
Сондықтан жалдау шартында жөндеу жұмыстарының қандай түрі ағымдағы
қандай түрі күрделі болатындығын анықтап алған жөн. Ғимараттың ағымдағы
жөндеуіне ғимаратты және инженерлік құрал жабдықтарды жүйелі және уақтылы
жөндеу жұмыстары және ұсақ бүлінулер мен бұзылуларды жою шаралары жатады.
Күрделі жөндеу барысында ескірген тетіктер мен жабдықтарды төзімді және
үнемді түріне ауыстыру жүргізіледі және бұл жағдайда ғимаратты қазіргі
заман талабына сай қайта жобалау жүргізілуі мүмкін. Ғимараттың ағымдағы
және күрделі жөндеулеріне жатқызылатын жұмыстар тізбесі 1 және 2
қосымшаларда көрсетілген: Жабдықтарды және көлік құралдарын күрделі
жөндеуден өткізгенде, әдетте мына жұмыстар жүргізіледі:
- агрегатты толық талқылау;
- базалық және корпустық тетіктерді жөндеу;
- барлық ескірген тетіктер мен жабдықтарды жаңа және қазіргі заманға сай
жабдықтарға ауыстыру немесе қалпына келтіру;
- жөнделген агрегатты жинау, қалпына келтіру және зерттеу;
Күрделі жөндеу жұмыстары пайдалану жағдайын жақсартуы мүмкін және
жұмыс жасаудың бұрынғы көрсеткіштерін жақсартады, осы жағдайда негізгі
қаражаттардың қазіргі заманға сай екендігі туралы айтуға болады.
Негізі қаражаттар есебінің әдістемелік ұсыныстарына сәйкес капитал
жұмсау үлгілері жетілдіру қалпына келтіру шығындары және күрделі жөндеру
болуы мүмкін және бұл жағдайда күрделі салымдарың нәтіжесінде негізгі
қаражат объектілерінің бастапқы құнының көбеюі объектінің жағдайы
жақсарғанда жүргізіледі; олар қызмет ету мерзімі, өндірістік қуаттылығы
т.б. . Объектінің техникалық жағдайын сақтауға және демеу мақсатында
жүргізілген.
Негізгі қаражаттарды жөндеу және пайдалану шығыны бастапқы құнды
көбейтпейді, тек олардың пайда бөлу мезетіндегі ағымдық шығындар деп
танылады. осы. Осыған орай, мысалы жеке компьютердің күрделі жөндеуі
тетіктерін жаңа және қазіргі заманғасай түріне ауыстырылыу саналады.
Компьютерді жаңарту деп мынандай жұмыстардың орындалуы болып саналады, және
жөндеу нәтижесінде сапасын жетілдіру жүргізілгенде (қуаттылығын арттыру ,
сақтау көлемін көбейту). Осылайша, күрделі жөндеу шығындарының дұрыс
бухгалтерлік есебін анықтау жүргізу үшін оны жүргізу нәтіжесінде қандай да
пайдалану нормативтерді көтеру болды ма?
Егер жөндеу жұмыстарын тараптар жүргізсе, осы міндеттер бекітілген
азаматтың зандылық ережелері және жалдау шарттары бекітілген, онда олар
шығындар ретінде қаралады
– біріншіден, активтердің жұмыс жағдайын көтермелеу үшін қажет. Олар табыс
алу мақсатында пайдаланылуы мүмкін.
– екіншіден, жалдау процесінің ажырамас талабы болып табылауы. Тәуелді
жағдайда жөндеу шығындары шығын ретінде қаралады табыс алу мақсатында,
яғни олар ұстап қалуға жатқызылуы мүмкін.
Кейде салық органдары жөндеу жұмыстарын жүргізу фактілеріне күмәнмен қарап,
оны жүргізуі шығындарынан бас тартады. Бұл жағдайда жөндеу жүргізудің
айғағы жалға алынған негізгі қаражаттың жөнделмеуін анықтау фактісі
құжаттандыру және жөндеу жұмыстарын жүргізуге сметасын жасау болып
табылады. Мұндай құжаттар ақаулар актісі немесе ведомость, зерттеу актісі,
қызметтік хаттар болуы мүмкін.
Әрине, бұл құжаттар қоса жөндеуге материалдарын босату құжаттары,
жөндеу жұмысының құжаттары, басқа ұйымдар арқылы орындалған жөндеулерді
растау үшін орындалған жұмыстар актісі рәсімделуі керек.
Егер, мысалы үшін жалға беруші жөндеу жұмыстарын жүргізсе, оларды
жүргізу шартқа сәйкес жалдаушыға жүктелсе, онда салықты тексеруге инспектор
төмендегі пікірге келуі мүмкін. Бұл шығындар жалға берушінің міндетіне
кірмейді, сондықтан олар болмайтын шығындар ретінде қаралмайды, оларсыз
жолдау шарты бойынша түсім алу мүмкін болмаған болар еді. Жалға беруші
ешқандай негізсіз жалдаушы өтеуге тиіс шығынды өтеуге тиіс өтейді. Осы
жағдайға қарасақ, жалға берілген мүлікті жөндеу шығыны түсім алу мақсатына
әлі берілген шығын ретінде қарастырылмайды, сондықтан ұстап қалуға
жіберілмейді. Осы жағдайға түспеу үшін, жалдау шартында жөндеу жұмыстарын
жүргізу тәрібі тараптардың қосымша келісімімен анықталатындығын көруге
болады.
Бұл жағдайда жөндеу жұмыстары құтылмастай талабы болып табылады, оның
орындалысы жалдау шартының орындалуына қажет, яғни осы шарт бойынша табыс
алу. Осылайша жөндеу шағындары табыс алу мақсатындағы шығындар ретінде
қаралады және ұстап қалуға әлі беріледі.
Көріп отырғанымыздай, егер шартта жалдау объектісін жөндеу шығындарын
қай тарап өтейтінін нақты көрсетілмеген мәселер туындауы мүмкін. Яғни
жөндеу түрінен көптеген мәселелер шартта жұмыстардың қай түрі ағымдағы
жөндеуге, қай түрі күрделі жөндеуге жатқызалатынын көрсетуге артық
болмайды.
Жалдаушы жөндеу жүргізуде. Салық кодексінің 236 бабының талаптарын
есте ұстауы қажет, тұрғын үй қорынын жалдауға алынған ғимаратын жөндеуге
пайдаланылған тауарларды және қызмет көрсетулерді алуға байланысты
төленетін болса, қосымша кұн салығы есепке алуға жатқызылмайды. Тұрғын үй
қорын жөндей отырып жалдаушы ҚҚС есепке алмайды, әрі қызмет көрсетулер және
тауарлар бойынша да. Мұнда мына жағдай туындауы мүмкін. Жалдаушы жалға
алынатын тұрғын үй ғимаратын жөндеуге не пайдаланатының білмей тұрып
материалдар алады. Содан кейін барлық ҚҚС сомасын есепке алады. Бұдан әрі
тұрғын үй қорын жөндеу материалдары пайдалануда ққс тиісті сомасына түзету
енгізу қажет.
Түзету көрсетілген жөндеу жұмыстарының материалдарын пайдаланудың есеп
беру мерзімінде жүргізілетін болады. Сонымен, жалдаушының және жалға
берушінің жалдау объектісінің жөндеу түріне және шарт талабына сәйкес ұстап
қалуға жатқызылуыда мүмкін, ол 2 кестеде көрсетілген.
Қаржы лизингі берушімен шарт жасаған жағдайда жөндеу шығыны шарт
талабынан дербес ұстап қалуға жатқызылуы мүмкін емес, тапсырылған мүліктер
белгіленген активтер тобының құрамынан шығарылған лизинг алушының шарт
талабында қаралған жөндеу шығындары Салық кодексінің 113 бабының 2
тармағына сәйкес ұстап қалуға жіберіледі. Ағымдағы жалдау және қаржыландыру
жағдайында берілген мүліктер жалға берушінің белгіленген активтерінің
құрамында болса жөндеуге, пайда алу мақсатында жумсалған, және ұстап қалуға
жататын шығындар Салық кодексінің 113 бабының 2 тармағына сәйкес жалға
берушіден ұстап қалуға жатқызылады, ал жалдаушыда Салық кодексінің 113
бабына 4 тармағына сәйкес ұстап қалуға жатқызылады. Ұстап қалуға жататын
шығындарға келсек, мұнда бірнеше түрі болуы мүмкін. Жалдаушы жалдау
объектілерін өндірістік “Негізгі қаражаттарды жөндеу ” 934 есебінде 821 “
жалпы және әкімшілік шығындар ”, “сату шығындары”, 811не 128 “Аяқталмаған
құрылыс” болуы мүмкін. Бұл шектеу салық заңының талаптары үшін қажет. Бұл
жағжайда Салық кодексінің 113 бабына басшылыққа алу қажет, бұл бап жөндеу
шығыны бойынша ұстап қалу мөлшерін анықтайды:
1. Ұстап қалу негізгі қаражаттарды жөндеуге салық төлеушілер жүргізген
шығындар бойынша әрбір топ бойынша рұқсат етіледі.
2. Әрбір топ бойынша негізгі қаражаттарады жөндеуге жіберілетін шығындар
сомасы салық мерзімінің алғында топтың баланс құнының 15 проценті шегінде
ұсталынады.
3. Мемлекеттік бюджеттен алынған, жәрдем ақша есебінен жүргізілген жөндеу
шығындары ұстап қалуға жатпайды және топтың баланстық құнын көбейтпейді.
4. Жалдаушы жүргізген негізгі қаражаттарды жөндеу шығындары және жалдау
шартына сәйкес жалға беруші орнына салмаған шығындар жалдаушының негізгі
қаражаттардың. Тиісті топтарын жөндеу шығынының құрамына енгізіледіжәне
осы баппен анықталған тәртіппен ұстап қалуға жатады.
Жалға алынған негізі қаражаттарды жөндеу шығындары осы тармаққа
сәйкес ұстап қалуға жатқызылмаған жағдайда, мұндай шығындар жалдау- шының
топтағы балан құнын көбейтуге жатқызылмайды және ұстап қалуға жатпайды.
Атап айтамын 4 тармақ 113 бапқа 2003 жылдан бастап енгізілген. Бұл
ұақытққа дейін жалдаушының жалдау мүліктерін жөндеу шығындары ұстап қа-
луға жатқызылмаған.
Ағымдағы жылы жалдау мүмкін жөндеу шығындары ұстап қалуға
жатқызылады, бірақ мына жағдайларда:
1. Жалдаушының жалдау объектісіне қатысты жеке мүлкі болса;
2. Жеке мүмкін жөндеу шығыны топтың баланстық құнының 15 процентінен
артпаса;
Мысалы:
“Арендатор” ЖШС компрессорлық машинасы сондай-ақ металл кесетін
жабдығы бар. Одан басқа, тоқпен дәнекерлеу жабдығын ағымдағы жалдау
жүргізіледі.
Шарт талаптарына сәйкес жолдаушы жалға алынған жабдыққа ағымдағы
жөндеуді жүргізеді.
Жыл аяғында жекеменшік жабдығы бойынша құн баланстары төмендегіден:
6.2 “Металл кесетін жабдықтар тобы бойынша –4000000 т.”;
6.3 “Компрессорлық машина және жабдық ”- тобы бойынша –25800000 тенге.
Жеке меншік жабдықты жөндеу шығыны жалына (ағым, күрделі):
- 300 000 тенге;
- 360 000 тенге;
Жалға алынған тоқпен дәнекерлеу асппаратының ағымдағы жөндеу
шығыны 520 000 тенге.
Жөндеу шығындарын ұстап қалу шығының мөлшерін анықтаймыз:
1. Топтың құн балансын есептейміз:
6:4 000 000 +2 500 000=тенге ,
2. Топқа кіретін жеке меншік негізгі қаражаттарды жөндеу шығының көлемін
анықтаймыз 6:300 000+360 000=660 000 тенге,
3. Топтың негізгі қаражаттарды жөндеуге бөлінетін ұстап қалулар мөлшерін
анықтаймыз: 6:500 000х15%=975 000 теңге,
4. Ұстап қалу мөлшері (975 000 тенге) жеке меншік негізгі қаражаттарды
жөндеу шығынын 315 000 теңгеге артық.осы сома шегіндегі (315 000 теңге)
жалға алынған негізгі қаражаттарды жөндеу шығыны ұстап қалуға жіберілуі
мүмкін. Осы мөлшілерден артық шығындар ұстап қалуға жатпайды және жеке
меншіктегі негізгі қаражаттардың құн баланстары көбейтілмейді.
Осылайша, ұстап қалуға жеке меншіктегі негізгі қаражаттарды жөндеудің
660 000 теңге мөлшірендегі барлық шығыны жатады, ал жалға алынған негізгі
қаражаттарды 520 000 теңге жатады.
Егер жеке меншіктегі негізгі қаражаттарды жөндеу шығыны (975 000 теңге )
рұқсат етілген ұстап қалудын мөлшерінен артық болса, онда жалға алынған
мүліктер жөндеу шығыны ұстап қалуға түспеген болар еді.
Егер жеке меншіктегі негізгі қаражаттарды 6 топтағы жөндеу шығындары
205 000 теңгеден аз болса, онда жалға алынған мүліктерді жөндеу шығындару
устап қалуға толық көлемде түскен болар еді.
Жалға берушіге келсек, оларға ағымдағы жалға берілген жалдау
объектілері бегіленген активтер құрамында деп саналады.
Сондықтан оларды жөндеу шығындары ешқандай шектеусіз жалпы негізде
ұстап қалуға жатқызылады.
Жалға беруші жолдаушыға немесе жалдаушы жалға берушіге.
Жалға алу объектілерін жөндеу шығынын өтеген жағдайда, бер тарап
екінші тарапқа жөндеу қызметін көрсетеді. Және де жөндеуді орындаушы осы
жұмыстарды өтейтін тараптың атына тиісті шот-фактурасын береді.
Жалға алынған мүлікті ұстау және пайдалану шығындарының есебі
Жалға алынған мүлікті ұстау және пайдалану шығындары заң бойынша
жалдаушының есіндетіне жатады. Жалға алынған объектілерді пайдалануға
жіберілген шығындар шығындары құжатпен расталған жағдайда ұстап қалуға
жатқызылады. Бұл жағдайдан, шығындарды растайтын құжаттар компания атына
ресімделуі қажет . Жалға алынған негізгі қаражаттарды пайдалануды. Есептен
шығару бухгалтерлік және салық есебінен материалдары .
Көп жағдайда жалпыға танылған есепке алу тәртібінен өзгеше. Жеке
тұлғалардың тұрғың үйлерді жалға алуы екінші кездеседі.
Және компания барлық коммуналдық қызмет көрсетілуді төлейді. Бұл
жағдайда, салық органдары коммуналдық қызмет көрсетулердің төленуіне ұстап
қалуға болмайтын шығындар ретінде қарайды ойткені осы қызметтерді
көрсетушінің құжаттары жеке тұлға атына ресімделген. Төленген қызмет
көрсетулерін инспекторлар жеке тұлғалардың жалдау төлемі ретінде табыстан
тыс алынатын қосымша табысы деп қарайды. Салық инспекторлары мен дауға
қалмас үшін, осы шығындар ұстап қалуға жіберілсін, және шартта жалға алу
объектісінің коммуналдық және басқа шығындарын төлеу жалдау төлемінде қоса
ескерілетіндігін қарау қажет.
Осылайша жалдау төлемі түрінде жұмсалған шығындар сомасы компанияның
шығанына жіберіледі. Автотранспортты жалға алғанда бензиннің және басқа
пайдалану материалдарының шығынын ұстап қалуға жатқызудың негізгі тіркеме
қағаздары және шот-фактуралары болып табылады.
Егер жалға алынған көлік жұмыстан тыс уақытта пайдаланылса, онда жол
қағаздарында әрбір жұмыс күнінің басындағы және аяғындағы спидометр
көрсеткіші көрсетілуі қажет.
Ұялы телефондарды жалға алуға компания компания қызметкерлерінің жеке
басы және мекеме мәселесі бойынша сөйлесулері жеке есепке алынуға қажет.
Бекітілген лимит шегіндегі телефон арқылы сөйлесулер ұстап қалуға жатады
және қызметкерлердің табысы ретінде қаралмайды.
Басқа жалдау объектілірінің пайдалану шығындарын ұстап қалу жане
шығындар құрамына жатқызу өнім берушілердің тіркеу қағаздары және шот-
фактуралары өндірістік қызметбасшаларының тапсырыстары, бекітілген есептен
шығару актілері т.б. негізінде жүргізілуі мүмкін.
1.2 Жал түрлері және жалдың ақысын төлеу
Қолданылып жүрген заңдылықтарға сәйкес жалдау шарты қайтарымды болып
табылады, себебі;екі жақ міндетті түрде белгілі бір мөлшерде жалдық төлемді
қарастыруға тиісті.
1 Мүлікті пайдаланғаны үшін төленетін жалдық төлемнің ең көп тараған
түрі –ақща қаржысының белгілі бір соммасы. Жалдық төлемнің осындай түріне
пайдалануға алғаны үшін, жалдық төлемосындайтүрде ғана белгіленеді.
Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодекісінің 282-
бабына сәйкес Қазақстан Республикасының аймағында ақшалай міндеттемелер
теңгемен белгіленеді.Сондықтан бұдан бұрын жалдық төлем шетел валютасында
қаралып,ал төлем жасалатын уақытта төлем мөлшері тенгеде есептелетін болса,
қазіргі сәтте барлық міндеттемелер тенгеде анықталуы тіиіс.Соған қарамастан
әлі күнге дейін жалдың қарым-қатынасына қатысушылар жалдық төлемінің дәреже
көрсетуге мүдделі болады. Бұған бірнеше тәсілдермен қол жеткізуге болады.
Біріншіден, мүлікті пайдаланғаны үшін төленетін төлем мөлшелері ҚР
Азаматтық кодексінің 546 бабына сәйкес, шартпен басқадай жағдай
қарастырылмаған болса, жылына бір-ақ рет өзгертілуге тиіс. Осыған орай
жалдық шартта екі жаққа да тиімді жағдайда жалдық төлем сомасын қайта қарау
мүмкіндігін ескертуіне болады. Бірақ та мұндай қайта қарау кейінгі
кезеңдерде жалдық төлем мөлшерін өзгерту турасында жақтардың келісімін
қосымша жазбаша түрінде жасауды талап етеді. Мұндай қажеттіліктерді сақтау
(қосымша келісім жасау) екі жақтан аз да болса, біршама күш салуды талап
етеді.
Екіншіден, ҚР Азаматтық Кодексінің 282 бабының 3 тармағына сәйкес
көпжылдық міндеттемелерде екі жақпен келісілген жағдайларда төлем
индексациясы қарастырылады. Осыған орай, көпжылдық шарттар бойынша ақша
міндеттемелерінің индексациясымен жүргізу қажеттігі турасындағы тарау
енгізілуі мүмкін. Сонымен қатар индекстеу тәртәбә, басқаша айтқанда жалдық
көлем мөлшерін өзгертпеуді (қайта есептеуді) жүргізуге көмектесетін
сәйкесті индексті анықтау тәртібі әртүрлі болуы мүмкін.
Егерде жақтар инфляция деңгейін ескергілері келсе, онда индекс ретінде
бұдан бұрынғы айдың жалдық шарт жасалған айға қатысы ҚР статистика
жөніндегі ұлттық агенттігі есептейтін инфляция деңгейі қолданылады деп
атап өтуге болады.
Егерде белгілі бір шет ел валютасына байлап қою қажет болса, онда
қайта есептеу индексі жалдық көлем төленетін мерзімде нарықтық теңге
деңгейі (немесе Ұлттық Банк деңгейі) мен жалдық шарт жасаған кездегі
нарықтық теңге деңгейі (немесе Ұлттық Банк деңгейінің) қатынасы мен
анықтауға болады. Мұндай жағдайлар шартқа енген жағдайда жалға беруші
кезекті шарттарды тапсыру кезеңінде қажетті есептер жасап және оларды
көрсетілетін шартқа қосымша тіркеуге тиіс.
Мысалы: “ААА” ЖШС– жалға беруші және “Қ.Қ.Қ.” жеке жалға алушы
автокөлікті жалдау турасында шарт жасасты, онда мынандай жағдайлар
ескертілген:
- шарт 2002 жылдың 1 мамырында жасалған;
- шарт 30 ай мерзіміне жасалған;
- ай сайынғы жалдық көлем 100000 тенге мөлшерінде;
- жалға беруші ай аяқталған соң шоттарын көрсетеді;
- жалдық көлем мөлшері индекстелуі қажет;
- индекстеу төлем төленетін мерзімде нарықтық теңге деңгейі АҚШ
долларына және төлем шарты жасалған кездегі АҚШ долларына қатысты нарықтық
теңге курсына қатысты анықталады.
АҚШ долларына теңге курсы 2002ж 1 мамырында 152,8 тенге құрайды.2003
жылдық желтоқсан айының төлем мөлшерін анықтайық, мұнда шотты көрсету 31
желтоқсанда жасалды. АҚШ долларына тенге курсы 2003 жылдың 31 желтоқсанында
шамамен 154,0 тенге.
Индекстеу коэффиценті жалдық шарт бойынша 2003 жылдың желтоқсанында
154,0: 152,8 =1,008 құрайды.
Жалдық көлем сомасы 2003 жылдық желтоқсан айында мынаған тең болады:
100000 тенге х 1,008=100800 тенге.
2. Мүлікті пайдалану үшін жалдық көлем жалға берушіге жалға алушының
төлем ақы ретінде белгілі тауарлар,негізгі құралдар және басқада активтер
түрінде жасалуы мүмкін. Мұндай жағдайда мұндай активтер жалдық шартта
бірден белгіленуі керек. Сонымен қатар сол тауарлардың тек қана саны ғана
емес, олардың құны көрсетілуге тиіс, себебі кейін олардың құны жалдық көлем
құнымен салыстырылады.
Бұл жағдайда бартерлік операция турасында сөз болуда. Мұнда жалға
алушы жалға берушіге тиесілі мүлікті (активті) сатады. Бұндай жағдайда әр
жақ тиесілі кірістеріне шығыстарын және өзара міндеттерін анықтауы қажет.
3. Жалдық көлем жалға алынған мүлікті пайдаланудан түскен пайданың
белгілі бір мөлшері түрінде айқындалуы мүмкін. Бұл жалға алынған мүлікті
пайдалану нәтижиесінде өндірілген өнімнің немесе алынған кірістің бөлігі
болуы мүмкін. Қарым –қатынастың мұндай түрі жалға берушінің жалға алушының
қызметіне және оның нәтижиесіне бақылау жасауды, ал жалға алушы жағынан
қажет барлық есептерді көрсетуді міндеттейді. Сондықтан жалдық төлемнің
мұндай түрін қолдану сирек кездеседі.
4. Жалдық төлем жалға берушіге жалға алушының белгілі бір қызмет
көрсетуі арқылы жасалуы мүмкін. Мұндай қызметтің түрін жалдық шартта
анықтау қажет. Мұндай қызметті көрсету және атқарылған жұмыстарға жасалған
актілерде жалдық шартқа сілтеме жасау міндетті жағдайдың бірі болып
саналады.
5. Жалдың шарт бойынша есептесу жалға алушы жалға берушіге заттарын
жалға беру жолдары арқылы да жүргізілуі мүмкін. Мұндай қарым–қатынасты
басқаша айтсақ қарама–қарсы жолдау деп те атауға болады.
Мұндайда жақтар орындарымен ауысады, ашығырақ айтсақ екі жақта әр
мүлікті пайдаланушы, әрі жалға беруші болады. Жолдаудың екі операциясында
да барлық қарым–қатынастар бір шартта анықталуы мүмкін. Бірақ та мұндай
жағдайда бір –біріне әрбір берілетін мүлік бойынша екі жақтың міндеттері
мен жалдық мерзімдері (олар бір–біріне ұқсас болмауы мүмкін) және жалдық
төлем мөлшері анық айқындалуы қажет.
Мысал: “ААА” ЖШС жалға “Қ.Қ.Қ” ЖШС автокөлікті 2 жылға береді. Төлем
ретінде “Б.Б.Б” ЖШС “ААА” ЖШС-ға жалға қойма үйін 1 жылға береді. Жалдың
төлем 240000 тенге мөлшерінде анықталған.
Алғашқы жылы “ААА” ЖШС өз есебінде автокөлікті жалға беруден түскен
кіріс пен “Қ.Қ.Қ” ЖШС тарапынан дебаторлық қарыз 120000 тенге және қойманы
жалдаудағы шығындар мен “БББ” ЖШС алдындағы несие қарыз 240000 тенге.
Мөлшерінде екенін көрсітеді. Қарыздар өз-ара жабыла береді. Екінші жылдың
бас кезінде ААА ЖШС есебіде БББ ЖШС алдындағы.
Қойманы жалдаудағы несие қарыздары 120000 тенге сомасында қалын қояды.
Бұл сома келесі жыл ішінде БББ ЖШС жалға алынған автокөлік үшін жасалатын
кіріс арқылы толтырылады.
6. Жалдық шарт бойынша есеп жалғаалушының жалға алған мүліңті жащсарту
барысында шығарылатын шығынды көрсету арқылы жасалуы мүмкін.
Мұндай жағдайда есте сақтайтын жайт: жалдық шарттағы жолдаушының жалға
алынған мүлікті ұстау және пайдаланудағы жасайтын шығындары жалдық төлем
ретінде қаралады деп түсінуге болмайды. Бұл орайда жалғаалушының қандай
шығындары жалдық шарт бойынша жасалатын есепке жататыны анық айқындалуы
қажет.
Жалдық шарт бойынша есеп тауар беру, негізгі қаржы, қызмет және т.б.
түрлері арқылы есеп жасасылғанда тауар айырбас және бартер операцияларына
орын беріледі.
Азаматтық заңдылықтармен шартқа қатысушыларғы таңдау еркіндігі мол
берілгемен, тіпті жалдық төлем мөлшерін анық көрсетпеу мүмкіндігі болса да
мүлікті пайдаланудың төлем мөлшерін анық айқындаған жөн және оны шартта
көрсету қажет. Мұндай қадамдар жасалмаған жағдайда жалдық қарым-қатынасқа
қатысушылар арасында талас мүмкін, сондай-ақ Салық органдары мүлікті жалға
беруден жалғаалушы мен жалғаберушінің шығысы мен кірісін тексеру кезінде де
келіспеушілік туындауы мүмкін.
Сонымен қатар мекемелер мен ғимараттарға жасалатын жалдық шартта
жалдық төлем мөлшері шарттың негізгі жағдайы екенін ескеркен жоқ (ҚР АК
583б.). Мұндай жағдай шартта кездеспесе шарт жасалды деп телінбейді.
Егерде жалға бір уақытта бірнеше объект жалға берігетін болса, онда
мүлікті пайдалану үшін төленетін төлем барлық жалға берілетін мүлікке бірге
немесе әрқайсысына жеке белгіленеді. Соңғысы жалғаберушіге өте ыңғайлы.
Мұнда мүліктің әр-түрлі объектісі әр-түрлі мақсатта қолдану барысында өнім
құнына және кезеңдегі шығыс құнына және кезеңдегі шығыс құрамындағы
шығындар жалпы жалдық төлемнің ортақ сомасын жіктеуге тура келеді. Мұндай
жіктеу қандай пропорцияда жасалғанына сәйкес жалдаушы қызметінің қаржы
корытындысы және Салық салынатын кіріс мөлшеріне байланысты болады.
Бұдан былай атап өтілгендей жақтар жалдыө төлем мөлшерін қайта
қарастыра алады. Қандай жағдайларда жалдық төлем мөлшері қайта қаралуы
мүмкін екендігі шартта ескеріледі. Сондай-ақ ол екі жақтың бірінің ҚР АК
ескерілген жағдайлардың туылдаған кезінде талап білдіруі арқасында жүзеге
асырылады. Мұндай жағдайлардың мысалдары Ә.Нурсеитовтың Жалдау: құқықтық
аспектілер, есеп және салық салу брошюрсында жіктеп көрсетілген (2002ж. №1
ВВиП). Соған қарамастан сол мысалдардың бір-екеудін көрсетуді жөн санадым:
1. Компания үйді жалға алады. Онда өрт болады. Жалғаалушының мұнда кінәсі
жоқ. Өрттің солдарынан үйдің жағдайы біршама нашарлаған. Мұндай
жағдайда жалға алушы жалдық төлем мөлшерін төмендетуді талап ете алады
(ҚР АК 546б.5т.).
2. Көлік құралын жалдау шарты бойынша жалға жүк автокөлігі берілген, ол
шартта көрсетілгендей тағам өнімдерін тасуға пайдалануға тиіс.
Жалғаалушы автокөлік қолына тигенде ғана оның шартта көрсетілкен
өнімдерді тасуға жарамсыз екенін анықтады. Мұндай жағдайда жалғаалушы
жалдық төлем мөлшерін төмендетуді талап етуге құқы бар (ҚР АК 547б.).
3. Кәсіпорын, күрделі жөндеуді қажет ететін мекемені жалға аліға шарт
жасайды. Шарт жасалғаннан кейін, мекемені қабылдаған соң жалға алынған
мүліктің кемшіліктеріне сүйеніп жалдық төлем мөлшеріп тусіру жөнінде
талап қоюға жалғаалішының құқы жоқ, себебі мекеменің техникалық
жағадйы жалғаалушының объектіні көрген соң ғана шарт жасау барысында
жалдық төлем құнында ескерілуге тиіс. Шарт жасасудың өзі жалғаалушының
мекеменің жағдайымен келіскенің көрсетеді және жалға беруші шарт
жасалғанға дейін белгілі болған бұл келшіліктер үшін жауап бермейді
(ҚР АК 548б.4т.).
4. А кәсіпорны Д кәсіпорнынан құралдарды жалға алған. Д кәсіпорны
шарт жасасқан сәтте, бұл құралдық кепілдікке берілгені турасында
ескертпеген. А кәсіпорны бұл құралдық кепілдікке білген сәтте Д
кәсіпорнынан жалдық төлемді төмендетуді талап етуге құқы бар.
5. А кәсіпорны мекеменің бірінші қабатындағы жерден жалға орын алған.
Қардың еруінің нәтижесінде ол жерге біршама зиян келтірілген. А
кәсіпорны жалғаберушіге жазбаша түрде мекемеге күрделі жөндеу
жүргізуді талап етеді. Тиесілі уақытта ол жерде мұндай жөндей
жұмыстары жүргізілмейді. Сондықтан А кәсіпорны жалға берушіден
мүлікті пайдаланғаны үшін төленетін жалдық төлемнің мөлшерін азайтуды
талап етуге құқы бар (ҚР АК 552б.).
Жалдық шарт бойынша төлем (егерде белгілі бір құндылықтар тапсыру
немесе өзара міндеттемелерді есепке алу болмаған жағдайда) аудару немесе
қолма-қол тапсыру арқылы жүзеге асырылады. Мұндайда 1998ж.29.06. № 237-1 ҚР
Төлемдер мен ақша аудармалары турасындағы Заңның 21б. 4-1т. сәйкес заңды
тұлғалар арасындағы төлем 4000 айлық есептік көрсеткішінен асқан сома тек
қана аудару арқылы жүзеге асырылады.
Жалдық шарттың ен маңызды жағдайының бірі келесі жалдық төлемнің
төленетін мерзімін көрсетуді көбіне-көп жағадйларда ұмыт қалады.
Егерде бұл мерзімдер айқын анықталған жағдайда жалғаберуші
жалғаалушыдан уақытында төлемеген жалдық төлемнің тез арада төленуік талап
етуге құқы жоқ.
Жалғаберуші егерде жалғаалушы белгіленген мерзімде екі рет қатарынан
жалдық төлемді түсірмеген жағдайда шарты мерзімінен бұрым бұзуды талап ете
алады.
Жалдық шарт мерзімі
Жалдау бойынша мүлікті белгілі мерзімге, екі жақ анықтаған келісім
бойынша 1 күннен бірнеше жылға беру көздегеді. Егерде шартта жалдау мерзімі
анықталмаған жағдайда шарт белгісіз мерзімге жасалды деп саналады. Мұндай
жағдайда әр жақ шарттан бас тартуға мүмкіндігі бар, бірақ олар өз тілегін
екінші жаққа шартты бұзу уақытынан 2 ай бұрын, ал қозғалмайтын мүлік жалға
алынғанда – 3 ай бұрын хабардар етуге міндетті. Шартта бұдан басқа да
мерзім уақытылы ескерілуі мүмкін. Мысалы, объектілер прокаты (ең жоғарғы
мерзім 1 жыл), кен байлығы, орман мер жер қоры және т.б.
Жалдық мерзім шектелген жағдайда, егер мерзім уақыты шартта
көрсетілмеген немесе шектелген мерзімнен артық уақытқа жасалса, онда жалдық
мерзім заңдылықтармен белгілерген мерзімде қалады.
Қайта шарт жасау барысында, егерде осыдан бұрын жалдық шарт тәртібін
адал атқарған жалға алушы ерекше құқықты иеленеді. Егерде жалғаберуші бұл
құқықты бұзған жағдайда бұрынғы жалғаалушы бір жыл бойына өз құқы мен
міндеттерін қайтару үшін сотқа талап етуге құқылы. Біріншіден жалдық шарт
жасау құқының қайтарылуы немесе сол шарттың жасалмауынан шеккен зиян құнын
қайтаруды талап етеді.
Лизингтік шарт жасаған жағдайда Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексінің талаптары ғана ескерілмейді. Сонымен қатар ҚР №78-11 2000 жылдың
5 шілдесіндегі Қаржы лизингісі турасындағы Заңының ережелері де
ескеріледі. Онда қаржы лизингісінің шартында көрсетілетін жағдайлар, сондай-
ақ лизингтік келісім жақтарының құқы мен міндеттері айқындалған.
Жалдаудың, қаржы лизингісінің ағымдағы және қаржыландырудағы
бухгалтерлік және салықтық есеп.
Жалдау барысындағы операциялардың бухгалтерлік және салықтық есебі
жалдаудық қандай түрі қолданылғанына байланысты болады.
Алдымен азаматтық заңдылықтардығы, бухгалтерлік және салықтық
есептердегі ұғымдарды анықтап алу қажет.
Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде жалдау шартының жеке
түрі есебінде лизинг, пайдалануға алу, кәсіпорындарды жалдау және
мүліктерді ақылы уақытша пайдалануға байланысты басқа да шарттар түрі
пайдаланылады.
Бухгалтерлің есепте БЕШ 17 Жалдау есебі - не сәйкес жалдау ағымдаға
және қаржыландырылатын деп бөлінеді. Жалдау тәуекел мен сыйлық алу
деңгейінің жалға алынған мүлікті пайдалану құқына, жалғаалушыға көшу немесе
жалғаберушінің өзінде қалу мәселесін байланысты жіктеледі.
Қаржыландырылатын жалдау – активтерді жекелендіру құқына байланысты
пайда мен тәуекелді артық бөлшегінің берілуі. Төмендегі жағдайлардың
біреуінің сақталуы жалдаудың қаржыландырылатындығының айсағы болып
саналады. Олар:
1. Жалға алу мерзімі жалға алынған мүлікті пайдалы қолдану мерзімінің 80%
құраса және де ол активтің қызмет жасау мерзіменің соңғы 20%
деңгейінде басталмаса;
2. жалға берілген мүліктің төлемінің – жалдық дисконттелген құны
сатылатын құнынан 90% төмен емес болса;
3. жалдау мерзімінің саңында қалған актив құны жалдау шарты жасалған
сәттері сайылатын құнынан 20% аспаса;
4. жалданған активтің жалғаалушының құқына көшкен кезде жалдауға алынған
кездегі алғашқы кесілген бағамен сатып алу құқын иеленеді.
Ағымдағы жалдау – қаржыландырылатын жалдаудың жағдайына келмейтін
басқа да жалдаулар.
БЕШ 17 Жалдау есебінде ағымдағы жалдау ұғымы бір жылдық кезеңге
тіркелмейді. Ағымдағы жалдаудың мерзімі бір күннен бірнеше жылға дейін
созылуы мүмкін.
Жалдың түрлері
1. Мүлікті жалдау
1. Мүлік жалдау (аренда) шарты бойынша жалға беруші жалға алушыға
мүлікті ақы төлеп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге міндеттенеді.
2 Жалға алушы жалға алған мүлікке осы Кодексте белгіленген жағдайлар
мен тәртіп бойынша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz