Импроттық айналым салығы салынатын тауарлар
Жанама салықтар жүйесі ҚҚС төлеу тәртібі мен есептеу әдісі
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Салық жүйесіндегі жанама салықтардың мәні мен ролі ... ... ... .6
1. Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні ... ... ... .6
2. Қосылған құн салығының қызмет ету негізі ... ... ... ... ... ... ... 14
3. Дамыған елдердегі жанама салық салу жүйесі ... ... ... ... ... ... ..25
ІІ тарау. ҚҚС төлеу тәртібі мен есептеу әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
1. ҚР бюджетіне ҚҚС түсімдерінің жағдайына талдау ... ... ... ... 39
2. ҚҚС құрылу ерекшелігі мен есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... 45
3. ҚҚС шаруашылық субъетілерінің экономикалық әрекетіне әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ІІІ тарау. Қазіргі жағдайда ҚҚС қызмет ету механизмін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .71
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Кіріспе
Салық салу механизмі кез келген экономикалық жүйедегі күрделі
мәселенің бірі. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі болып
табылады және оның тиімді жүргізілуі әлеуметтік-экономикалық саясаттың
табыстылығына байланысты болады.
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға жұмсалатын және шығарылған
заң негізінде мемлекет арқылы алынатын ерексіз немесе міндетті алымдарды
салықтар деп атайды. Заңмен бекітілген салықтар, алымдар, кеден баждары мен
басқа да төлемдердің жиынтығы нақты критерийлер, белгілер және ерекше
құрамдары бойынша жіктеледі.
Салықтардың тікелей және жанама деп бөлінуі тауарлар мен қызметтер
тұтынушыға салық ауыртпалығын аудару дәрежесін бағалау үшін қолданылады.
Салықтардың тікелей және жанама бөлінуі жөнінде қазіргі кездегі көзқарас
көп ғасырлар дамуының нәтижесінде қалыптасқан. Ал біздің елеміздің
тәуелсіздікті жариялағаннан бері республикамыздың салық жүйесінің қызмет
етуінің он жылдан аса уақыт тәжірибесі бар.
Мемлекетке салық жүйесі елдің экономикалық және әлеуметтік жағынан
маңызды мәселелерді шешу мақсатында, сонымен қатар өндірістің даму қарқыны
мен пропорциясын реттеуді қадағалау үшін де қажет.
Дегенмен елдің экономикасындағы нарықтық өзгерістер және әлемдік
нарықтағы қазіргі кездегі жағдай мемлекеттің қалыптасқан салық жүйесін әлі
де жетілдіруді талап етеді. Қазіргі таңда Қазақастанда Салық кодексі
өңделіп жасалды, ол салық салу негізін және салықты жинау процесі барысында
пайда болатын құқықытық қатынастарды анықтайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты — мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы жаңа қатынастарды тиімді
айқындайтын салық түрлерін анықтау болып отыр. Қандай да бір дәрежеде
осындай салықтарға жанама салықтарды немесе тұтыну салықтарын жатқызуға
болады.
Мемлекеттің даму қарқынына және әртүрлі макроэкономикалық
көрсеткіштердің даму деңгейіне байланысты мемлекеттік кірісте салықтардың
үлес салмағы өзгеріп отыруы мүмкін. Атап айтқанда, тікелей салықтар
экономикасы қалыптасқан және тұрақты мемлекеттерде үстем болады. Бірақ, іс
жүзінде барлық мемлекеттерді фискалды саясатты іске асыруда негізгі рөлді
жанама салықтар атқарады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі — жанама салықтар, тікелей салықтарға
қарағанда, кәсіпорын салығы болып табылмайтындығында. Олар тұтынушыға
салынатын салықтар. Ал кәсіпорындар тек оларды жинаушы болып табылады.
Жанама салықтардың барлық ауыртпалығы толығымен соңғы тұтынушыға, яғни
тұрғындарға түседі.
Содан да, оларды қолдануда әлеуметтік қорғалмаған тұрғындар бөлігі
зиян шекпеуі үшін салық салу механизмі нақты қалыптасуы қажет.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы және бірқатар экономикасы
дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесін қарастыра отырып, тәжірибелік
негіздерін зерттеу. Сонымен қатар, қосылған құн салығының төлеу және
есептеу ерекшеліктерін айқындау.
Диплом жұмысының төмендегідей міндеттері бар:
- жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұнын ашу;
- мемелекеттік бюджет табысындағы олардың үлес салмағын талдау;
- жанама салықтардың алу механизмін қарастыру;
- дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесіне қысқаша талдау.
Кеңестік кезеңде біздің елімізде жанама салықтар түрлерінен айналымға
және сатуға салынатын салық әрекет етті, ал нарықтық қатынас жағдайында
олар қосылған құн салығы мен акцизбен ауыстырылды.
Оның себебі, айналымға және сатуға салынатын салықтар өнімді өткізудің
соңғы кезеңінде ғана бюджетке алынды, бұл салықтарды өндіріп алу
механизмінің әрекетін баяулатты.
ҚҚС-ты өндіріп алу өндіріс және айналымның әрбір кезеңінде жүзеге
асырылады. ҚҚС сомасы сату және сатып алу кезінде өндіріліп алынатын
салықтар айырмасына тең. Осылайша, бұл салықтар тауарларды сатумен
байланысты кез келген өнімге салынады және де қосылған құн салығын төлеуші
болып (заңда көрсетілген ерекше жағдайлардан басқа) барлық кәсіпорныдар
мен тұлғалар табылады.
Көптеген мәліметтерде ежелгі уақыттан бері акциз салығы қолданылады.
Акциздер мемлекет анықтаған тауарларға салынады. Негізінен бұл тауарлар
екінші ретті мәні бар заттар.
Дипломдық жұмысты жазудың әдістемелік негізі болып Қазақстан
Республикасының Салық кодексі және басқа ресми құжаттар болып табылады.
Қазіргі күні салық салудың теориясы мен іс-тәжірибесін дамытуда ТМД
елдерінде Пушкарева В.М., Черник Д.Г., Юткина Т.Ф. т.б. Ал Қазақстанда осы
тақырыпқа қатысты Ержанов М.С., Зейнелгабдин А.Б., Идрисова Э.К., Кулукова
Н.К., Карагусова Г.Н., Мельников В.Д., Нурумов А.А, Оспанов М.Т. еңбектері
белгілі.
І тарау. Салық жүйесіндегі жанама салықтардың мәні мен ролі
1. Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні
“Салықтар” — бұл белгіленген мерзімде және анықталған мөлшерде
алынатын, заңмен бекітілген міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні бұл азаматтардан және шаруашылық
субъектілерден ұлттық табыстың белгілі бір үлесін өндіріп алу бойынша
өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылуда.
Салықтар мемлекттің кірісін қалыптастырған қаржылық қатынастардың бір
бөлігі әрі табиғатты қорғау, құқық қорғау және мемлекттің тағы басқа да
қызметтерін атқару үшін қажет және қоғамның дамуы үшін қажет экономикалық
қатынастардың құрамдас бөлігі болып табылады. Міне сондықтан да, салықтар
мемлекетке өз қызметтерін атқару үшін аса қажет және салықтарды жою
мемлекетті жоюмен тең десе де болады.
Салық — бұл қаржы ғылымның негізгі түсініктердің бірі. Салықтың мәнін
олардың атқаратын қызметтерінің көмегімен ашуға болады. Ал қызметтері, өз
кезегінде, салық қасиетінің әдісі ретінде сипатталады. Бұл қандай
қасиеттер, олардың қандай түрлері бар екеніне тоқталып өтейік.
Ең біріншісі аса маңызды салықтың бір қызметі — оның қазыналық
(фискалды) қызметі. Осы қызметтің көмегімен салықтың негізгі қоғамдық
бағыты — мемлекетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету іске асады.
Кесте 1. ҚР-ғы 1998-2003 жж мемлекеттік бюджеттің жалпы крірісндегі
салықтар үлесі(мың теңге)
1998 1999 2000 2001 2002
Жалпы 286664,0 333247,9 800990,0 981241,2 1028461,6
кіріс,
соның
ішінде: 750777,0
салықтар 190400,0 222273,4 544673,2 631344,0
Жалпы
кірістегі
салықтар
үлесі % 66 67 68 64 73
Кестеден көрініп тұрғандай, Қазақстан бюджетіндегі кірісінде
салықтардың мәні зор. Сондықтан да салықтардың қазыналық қызметі
экономикалық мәнінен шығады, ол мемлекетті қаржымен қамсыздандыру.
Мемлекеттік бюджеттің кірістерін салықтарды тұрақты және
орталықтандыру негізінде қалыптастыру мемлекттің өзін ірі экономикалық
субъектіге айналдырады.
Салықтың келесі қызметі бұл бақылау қызметі. Бақылау қызметінің
көмегімен салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қозғалысына қадағалау қамтамасыз етіледі, салық жүйесі мен бюджеттік
саясатқа өзгерістер қажеттілігін анықтайды. Салықтың бақылау қызметінің
іске асырылуы, оның толықтығы мен тереңдігі белгілі-бір деңгейде салық
тәртібіне байланысты.
Салықтардың келесі қызметі — реттеуші қызметі өндірістің дамуына әсер
етеді және оның мәні тұтыну мен жинақталу арасында тепе-теңдікті қамтамасыз
ету, яғни халықтың ағымдағы табыстарының бір бөлігін алып қою арқылы
олардың кейбір тауарларды тұтынуына шек қою және оны өндірісті дамытуға
бағыттау. Міне осы салықтың басты қызметтеріне сипаттама берілді, әрі қарай
салықтардың біздің мемлекетімізде ену алғышарттарына тоқталып кетеміз.
ХХ ғасырда төлем қабілеттілігінің критерийлері қабылданып және осы
кезеңге дейін өз мәнін жоғалтқан жоқ. Тікелей салық мүлікке салынса, жанама
салықтар — іс-әрекетке, тұтынуға салынған. Тікелей салықтар орта салық
қабілеттілігіне салынған, яғни оның жанама салықтардан айырмашылығы жанама
салықты жеке төлемдер, жеке актілер алынатын төлем десек, тікелей жалпы
орта салық қабілеттілігіне есептелініп салынады. Егер мемлекет белгілі бір
тұлғаға талап қойып және оның төлем қабілеттілігін есептеп шығару негізінде
салық салса, бұл тікелей салық түрі болады, ал егер салық салықтөлеушінің
тікелей өзінің іс-әрекеті арқылы белгіленіп төленсе бұл жанама салық түрі
болып есептеледі.
Осының нәтижесінде жанама салыққа тек қана ҚҚС, акциз, кедендік
төлемдер ғана жатпай, сонымен қатар бонустар да жатады, өйткені бұл төлем
түрі жеке субъектілер өздерінің іс-әрекеті арқылы төленеді.
Жанама салықтар тұтынуға салынатын салыққа жатады, ал бонустар бір
реттік ірі төлемдер болып табылады. ҚҚС, акциздер және құнды қағаздарға
салынатын салытар жалпы тұтынушыларға, бүкіл республика тұтынушыларына
салынды.
Бұрыңғы Кеңес Одағы кезінде ұзақ уақыт бойы, содан кейінгі Одақ
құлдыраған кезеңде де экономикалық кеңістікте айналымға салынатын салық
болған. Бұл 30-шы жылдары енгізілген салық бюджетке тұрақты түрде кіріс
келіп түсуін қамтамасыз етіп және ірі салық түрі болып есептелген.
1930 жылдардағы салық реформасы бюджетке қаржының толық әрі үздіксіз
түсуі үшін жағдай жасаған, мұнда кәсіпорындардан салық алу екі түрлі
әдіспен іске асқан: тауар бағасында көрініс алатын айналым салығының қатаң
белгіленген салық мөлшерлемесі жолымен және кәсіпорындардың табысынан
аударымдар түрінде. Төлемдердің бұндай жүйесі бюджеттің және шаруашылық
есептің мүдделерін толық қамтамасыз еткен. Бұл жүйенің орталық маңызды
мәселесі айналым салығының төлемдерін унификациялау еді. Акцизді қолдану
мүмкін емес болған, өйткені бұл жағдайда белгісіз сандағы мөлшерлемелерді
белгілеп және тауарлардың күрделі есебін жүргізу қажеттілігі туар еді.
Қазақстан өте күрделі қиын жағдайға қалып еді, өйткені құрылымды қайта
құру экономикалық тұрғыдан ұзақ мерзімді және қосымша қаржы ресурстарын
талап етеді, ал бұл іс-жүзінде ол кезде республикамызда жоқ еді.
Кеңес Одағының бар кезінде біздің республика салық салу мәселелері
бойынша өз заңдылық актілері болған жоқ, жалпы салық саясаты Мәскеуде елден
тыс қалыптасып отырған. Мұндай жағдай жас тәуелсіз Қазақстанға қолайсыз
болады, бұдан өзгеде еліміздің нарық экономикасында өту қажетті салық
жүйесін қалыптастыруды талап еткен. Осы жағдайлар салық заңдылығы бойынша
заң пакеттерін өңдеу қажеттілігін және 1991 жылдың аяғында оны қабылдауды
айқындады, соның нәтижесінде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
негізі салынған еді. Заң пакеттеріне он төрт заң ендірілді және олар
бұрыңғы ССРО-ның салық салу тәртібінен онша айырмасы жоқ еді. Бұл пакеттегі
негізін құраушы “Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” Заңы болды,
бұл заңға сәйкес 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпы міндетті жергілікті және 17
жергілікті салықтар мен төлемдер қарастырылған.
Салықтардың жалпы мемлекеттік, жергілікті жалпы міндеттемелік,
жергілікті деп бөлінуі жергілікті бюджетке төлемдердің кепілдік болған, ал
бұл жергілікті биліктің қаржыны өздігінен бөлінуіне ыңғай жасаған.
Айта кетерлік бір жай, кейбір маңызды жалпы мемлекеттік салықтар, яғни
ҚҚС, табыс салығы, акциздер республикалық бюджетке түсіп отырған, ал
кейбірі, яғни азаматтардың табыс салығы, заңды тұлғалардың мүлік салығы,
мемлекеттік баж т.б. жергілікті бюджетке түсіп отырған.
Сатуға салынған салық республикамызға 1991 жылдың 1 қаңтарынан
енгізілді (% мөлшерінде белгіленген) өндірістік-техникалық бағыттары
өнімдерді өткізуден, халық тұтыну тауарларын өткізуден 5% мөлшерінде болды.
Бұл салықты қолдану айналым салығының көшірмесі сияқты болды, яғни салықты
қолдану белгілі-бір қиындықтарға әкеп соқты. Өнімді сатуға салынатын салық
объектісі болып тауарды соңғы тұтынушыға өткізуге табылады. Осы соңғы
тұтынуға салынатын салық болғандықтан ол тауар, қызмет өндіруге инвестиция
салуға мүмкіндік береді, жанар май ресурстарына экономикалық қолданылуына
қолайлы жағдай тудырады. Дегенмен де жалпы экономика шеңберінде оның да
өзіндік регрессивті сипаттары бар.
Өнімді сатуға және тұтынуға салынатын салықтың кемшілігі оны қолдау
аймағының шектеулігінде, сондықтан да ол барлық тұтынушыларға біркелкі
бірдей салынбайды, кейбір салық төлеушілер, әсіресе басқа елдерге
экспорттаушы саласында салықты төлемей отырушылар бар.
Осы күндері ұсақ саудагерлер қосымша құн салығын төлеуден бас тартып,
қашып отыр. Өйткені, ҚҚС төлеуге есепке кіру үшін, әуелі потенциалды салық
төлеушінің айналымы заңмен белгіленген сомадан асып түскенін дәлелдеуі
керек. Ал бұл топтағы мүшелер патент бойынша жұмыс істегендіктен құжаттар
айналымын жүргізбейді немесе тіпті рұқсатсыз жұмыс істеп отырады.
Бұрыңғы Кеңес Одағы елдерінің жаңа нарықты экономикаға көшуі маңызды
мәселелерді шешудің жаңа жолдарын талап етті. Қалыптасқан қаржы
жағдайындағы күрделі мәселелерді шешудің біздің республикамыздағы
қабылданған бір шешімі — бұл айналым және сату салығын қосымша құн
салығымен алмастыру болды, өйткені, ол нарық конъюнктурасының
өзгерістеріне қолайлы болды. Қазақстанда ҚҚС енгізу объективті
қажеттіліктен туындады. Сонымен қатар, мемлекеттің қазыналық мүддесін
қорғайтын жанама салық салу жүйесін қалыптастыруды білдірген. Бұл салықты
оңтайлы қолдана білген жағдайда бағаны қалыптастыру процессіне позитивті
әсер етуге және тұтыну құрлымына әсер етуге болады. Әлемдік тәжірибе
көрсетіп отырғандай, салық төлеушілерге табысқа тікелей салықты өсірудің
орнына олардың шығыстарына салықты өсіру қолайлы болып отырған.
ҚҚС салық жүйесіне енгізуде мемлекет өз алдына келесі мақсаттарды
қойған:
• Бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында салық
салыну базасын кеңейту;
• Салықтан түсетін түсімдерді инфляциялық құнсызданудан сақтау;
• Тұрақсыз экономика жағдайында бюджеттің тұрақты кіріс көзін қалыптастыру;
• Төлем қабілетінен артық сұранысты төмендету арқылы келесі екі мәселені
шешу: тауар тапшылығын жою және инфляцияның қарқынды өсуін төмендету.
Алғашқы мақсат ҚҚС іс жүзінде бүкіл тауарлар мен қызметтерді
қамтитындықтан және нарықтық экономиканың шарттарына жауап беретіндіктен
іске асқан. Екінші мақсатқа жету ҚҚС бағаның ырықтануына сәйкес келеді,
баға өскен сайын, толық түсімдері де өсе түседі, салық мөлшерлемесі тұрақты
болып қана береді. Үшіншіден, мемлекетке заңды және жеке тұлғалардың
табысының есебінен жүргізілгендіктен, тауарлар мен қызметтер есебін жүргізу
жеңіл. Ал төртінші себеп, ҚҚС енгізілген кезеңде кеңестік ақша — рубль
жалпы эквивалент қызметін тоқтатқан, оның натуралды айырбасы (бартер) жүре
бастады. Қазақстан республикасында 28% мөлшерімен ҚҚС енгізу бір жағынан
бағаның өсуіне, ал екінші жағынан бағадан сатып алу қабілеттілігінің қалып
қоюына әкелді. Соның нәтижесінде көптеген кәсіпорындар, соның ішінде
ауылшаруашылық өндірістері өзін өзі қаржылардыру процесін және жәй ғана
қайта өндіру процесін қамтамасыз ету қабілеті болмады. Бұл мемлекеттік
бюджеттен қаржының көп бөлігін қажет етті, соның салдарынан оның тапшылығы
өсті.
Жанама салықтардың, соның ішінде ҚҚС-тің, экономикалық мәнін ашудан
бұрын олардың әртүрлі әдебиеттердегі қарастырылған анықтамаларын
қарастырайық.
Салықтардың орысша-қазақша терминологиялық сөздігі бойынша “Жанама
салықтар — бұл тауарлардан, операциялардан және көрсетпе тамашалардан
алынатын салықтар. Жанама салықтар мемлекеттік кірістердің ең ежелгі көзі
болып табылады”. Мысалы ретінде ҚҚС атаймыз.
Өз анықтамасын Карагусова Г.Н. былай дейді: “Жанама салықтар — бұл бір
тұлғаның салық ауыртпалығын сатып алушы тұлғаға өткізетін салық түрі”.
Ең толық анықтама Қазақстан республикасының “Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер” туралы Заңда берілген, мұнда “Жанама
салықтар — бұл тауарларға және көрсетілетін қызметтерге, олардың бағасына
үстеме ретінде қосылатын салықтарды жатқызамыз, олар салық төлеушінің
кірісі мен мүлкіне тікелей байланыссыз болады”.
Жанама салықтардың қолайлы жақтары да сөзсіз, оларға төмендегілерді
жатқызуға болады:
1. Жанама салықтарды дұрыс пайдалана білсе, мемлекетке үлкен қаржы
түсімдерін түсіреді. Мысалы, ҚҚС қазіргі күні бюджеттік түсімдердің
ең негізгі көзі болып отыр.
2. Жанама салықтар салық төлеушілерге көп салмақ салмайды, өйткені
олар оны бөліп кіші бөліктермен төлеп отырады.
3. Жанама салықты төлеу, олар күнделікті тұрмысқа аса қажетті зат
болмаса, тек төлеушіде ақша болған кезде ғана төленеді. Ал тікелей
салықтар салық төлеушінің жағдайына қаратпай белгілі бір мерзімде
төленуін талап етеді.
4. Жанама салықтар мемлекетке салық төлеушілердің одан іс тәжірибеде
бас тарта алмайтындығымен пайдалы.
5. Жанама салықтарды жинау да тікелей салықтарды жинаумен
салыстырғанда жеңіл, өйткені салықтардың көп бөлігі көтеріп жүруші
болады, ал оны, әдетте, өндіруші немесе сатып алушы ғана төлейді.
Міне, жанама салықтардың осындай позитивті жақтары оны кеңінен
қолдануға мүмкіндік береді, ал бұл өз кезегінде негативті нәтижелерді беруі
де әбден мүмкін, сондықтан да жанама салықтар мен тікелей салықтар арасында
тепе-теңдікті қамтамасыз ететін ұтымды шешім қабылдануы керек.
Атап айтқанда, жанама салықтармен тек тұрмысқа екінші ретте қажетті
заттар ғана салынуы тиіс, өйткені жанама салықтар тауарлардың бағасының
өсуіне әкеледі, ал мемлекет халықты кедейліктен, аштықтан, ауырудан сақтауы
үшін бірінші реттік тұрмысқа қажетті өнімдердің бағасын төмен деңгейде
ұстап тұруы тиіс. Сондықтан да бұл тауарларға салық салынбауы керек.
2. -Қосылған құн салығының қызмет ету негізі
Күрелі салық түрлерінің бірі болып өзімен бірге тауарларды, жұмыстарды
және қызметтерді өндіру мен айналыс процесіне қосылған, өткізу нәтижесінде
салынатын айналым құнының бөлігі ретінде бюджетке, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы аумағында тауарларды импорттау кезіндегі аударылатын қосылған
құн салығы табылады.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге жататын қосылған құн
салығы өткізілген тауарлар, жұмыстар мен қызметтерге есептелген қосылған
құн салығы мен сатып алған тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін төленуі
тиіс. Қосылған құн салығы сомасының айырмасы ретінде анықталады.
Қосылған құн салығы қалыпты қызмет етуі үшін салық төлеушілерді салық
салу объектісін, салық салынатын айналым мөлшерін, ставкаларды, қосылған
құн салықтық еспке алу мен төлем мерзімдерін саралау керек.
Қосылған құн салығының объектісі болып салық салынатын айлым мен салық
салынатын импорт табылады. Тауарларға қолданылатын салық салынатын айналым
тауарды сату, тиеу, экспорттау; тауарларды қайтарымсыз беруі; жарғылық
капиталға жарнаны; жұмыс берушінің жұмыскерге тауарды еңбек ақы есебінен
бергенін; төлемдерді кейінге қалдыру шартында тауарларды жөнелтуді
комиссиялық келісім шарттары бойынша тауарларды жөнелтуді; кепіл берушінің
кепіл ұстаушыға кепілдік мүлігін беруді; бір құрылымдық бөлімшенің
екіншісіне тауарды жөнелтуін білдіреді.
Жұмыстар мен қызметтерді өткізу бойынша салық салынатын айналымға
мүлікті уақытша иелікке және мүлікті жалға келісім шарты бойынша қолдануға
ұсыну, интеллектуалдық меншік объектілеріне құқық беру, жалдамалы
жұмысшыларға еңбекақы есебінен жұмыс берушінің қызмет көрсетуі, бір заңды
тұлғаның құрылымдық бөлімшелері арасында жұмыстарды орныдау, қызметтерді
көрсету жатқызылады.
Өткізу бойынша айналымға жатпайтындар: жарнамалық мақсатта тауарды
беру не сыйға тарту; дайын өнімді жасау және жинау, жөндеу үшін тапсырыс
берушінің мердігерге қосылқы тауарларды жөнелту; қайтарылатын тарыны
жөнелту, тауарды қайтару; көрме және басқа мәдени-спорттық шараларды өткізу
үшін Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тауарларды шығару.
Тауарларға қатысты өткізу термині кепілді ұстаушының меншігіне
кепілдікке берілетін тауарларды сатуды, қайтарымсыз беруді немесе беруді
білдіреді.
Салық салынатын импорт болып қосылған құн салығын төлеуден
босатылғандарды қоспағанда импортталған тауарлар табылады.
Қосылған құн салығын төлеушілер болып осы салық салынатын тауарларды
өндіретін және өткізілетін заңды тұлғалар мен жекелеген кәсіпкерлер
табылады.
Егерде тауарларды, қызметтер мен жұмыстарды өткізу бойынша айналым
мөлшер төменгі шектен (минимум) артса, онда төлеуші қосылған құн салығы
бойынша есепке тұруға міндетті. Есепке тұрмаған жағдайда салық органдары
тұлғаның сұрауынсыз қосылған құн салығы бойынша есепке алуға құқылы. Өз
кезегінде өткізу бойынша айналымның төменгі шегі кезеңнің соңғы айында
белгіленген 10000 еселенген айлық есеп көрсеткіші шамасын құрайды
(10000‡919=9190000тенге).
Егер төлеушіде соңғы он екі ай мерземінде салық салынатын айналым
мөлшері төменгі шектен аспағанда және салық салынатын айналым мен қызметін
тоқтатса, онда кезеңнен кейінгі, мезгілдің бірінші күнінде салық бойынша
есептен шығарылады.
Салық салынатын айналым мөлшері тураптар қолданатын баға мен тариф
мәмілесін қолдана отырып, одан қосылған құн салықты алып тастамай,
өткізілетін тауарлар, қызметтер мен жұмыстар құны негізінде анықталынады.
Тауарлар қайтарымсыз негізінде берілгенде, салық салынатын айналым
мөлшері баланстық құннан төмен емес өткізу бойынша айналым аяқталған күнде
қалыптасқан баға деңгейімен анықталынады.
Кепіл берушінің кепілдік мүлікті беру кезінде салық салынатын айналым
мөлшері кепілдік беруші ісі кепілге берілген мүлікке қосымша құн салығын
қоспағанда алынған қарыздық қаражаттың сомасымен анықталынады.
Төлемді кейінге қалдыру шарттарында тауарды өткізу кезіндегі салық
салынатын айналым келісім-шартта қарастырылған алынатын барлық төлемдер
ескеріле отырып, анықталынады.
Үш тұлға үшін алдын-ала жасаумен байланысты қызмет көрсету кезінде
салық салынатын айналым мөлшеріне комиссиондық сыйақы қосылады.
Салық салынатын айналым мөлшеріне акцизделетін тауарлар мен қызметтер
түрлері бойынша акциздер сомасы қосылады.
Қосымша құн салығы бойынша есепке алу қарастырылмаған тауарларды
өткізу кезінде оларды сатып алуда салық салынатын айналым мөлшері тауарды
өткізу құны мен баланстық құны арасындағы оң айырма ретінде анықталады.
Салық салынатын импорт мөлшерін анықтау кезінде тауарлардың кедендік
құны, сондай-ақ Қазақстан республикасында импортталу кезінде төленуге
жататын жинақтар, баждар, салықтар сомасы қосылады.
Жаңа заңда резиденттен тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді алған
жағдайда, қазақстандық қайнар көзден алынған табыс алатын резидент
еместерден салық алу туралы ереже сақталған.
Салық Кодексіне сәйкес, қосылған құн салығынан төмендегідей
тауарларды, жұмыстар мен қызметтерлі өткізу бойынша айналым босатылады:
□ пошта маркалары (коллекциялық маркалардан басқа);
□ акциздік алымдар маркалары (акцизделетін тауарларды таңбалауға
арналған есептік-бақылау);
□ өкілетті органдар жүзеге асыратын, соларға байланысты мемлекет
баж алатын қызметтерді;
□ адвокаттық қызметті, нотариалдық іс-әрекеттерді жүзеге асыру
бойынша көрсетілетін қызметтерді;
□ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі өткізетін тауарлар,
жұмыстар мен қызметтер;
□ мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін
мүлікті;
□ Қазақстан республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік
мекемелердің пайдасына өтеусіз негізгі құралдарды беру, сонымен
қатар мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік кәсіпорындар пайдасына
өтеусіз негізгі құралдарды беруді;
□ жарғылық капиталға жарналарды;
□ жарғылық капиталға жарна ретінде алынған мүлікті қайтарып алуды;
□ жерлеу бюроларынан, әдет-ғұрыптық қызмет көрсетулердің, зираттар
мен криматорийлердің қызмет көрсетулерін;
□ оларды өткізу жөніндегі қызмет көрсетулерді қоспағанда,
лотереялық билеттерді өткізу бойынша айналымдар;
□ банк карточкаларымен жасалынатын операциялар бойынша есеп-
кисаптарға қатысушыларға жинау, өңдеу және таратып беру жөніндегі
қызмет көрестулерді қоса алғанда, есеп-қисаптарға қатысушылар
арасында ақпараттық-технологиялық өзара іс-қимылды қамтамасыз ету
қызметтерді өткізу бойынша айналымдар;
□ жерге және тұрғын үй қорындағы ғимараттарға өткізумен байланысты
айналымдар;
□ қаржылық қызметер, оларға жататындар: банк операциялары, бағалы
қағаздармен операциялар, төлемдік карточкаларымен, чектермен,
депозиттік сертификаттармен операциялар;
□ сақтандыру және қайта сақтндыру операциялары;
□ зейнетақы активтерін басқару бойынша қызмет көрстеулер,
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтері;
□ қаржылық лизингтегі мүлікті беру;
□ коммерциялық емес үйымдардың көрстетін қызметтер мен жұмыстар;
□ геологиялық барлау және геологиялық іздеу жұмыстары;
□ білім беру, ғылым және мәдениет аяларындағы қызмет көрсетулер мен
жұмыстар;
□ медициналық және мал дәрігерлік аядағы тауарлар мен қызметтер;
□ кәсіпорынның немесе кәсіпорынның дербес әрекет ететін бөлігін
қосылған құн салығы бір төлеуші екінші салық төлеушіге өткізгенде.
Салық заңдылығына сәйкес импорттың кейбір түрлері қосылған құн
салығынан босатылады, оларға жататындар:
➢ шетелдік валютаның, ұлттық валютаның, сонымен қатар бағалы
қағаздардың импорты;
➢ Қазақстан Республикасының Өкіметі белгілеген тәртіппен ізгілік
көмек ретінде әкелінген тауарлар импорты;
➢ мемлекет, мемлекеттердің үкіметтері, халықаралық үйымдар желілері
бойынша қайрымдылық мақсатында әкелінетін тауарлар импорты, оның
ішінде техникалық жәрдем көрсету;
➢ шет елдің дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдердің ресми
пайдалану үшін, сондай-ақ солармен бірге тұратын олардың отбасы
мүшелерін қоса алғанда, осы өкілдіктердің, дипломатиялық және
әкімшілік-техникалық қызметкерлерінің жеке пайдалануы үшін
әкелінген және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық
шарттарға сәйкес тауалар импорты;
➢ дәрі-дәрмектік заттардың, оның ішінде субстанция — дәрігер,
протездік-ортопедиялық бүйыдарды, сурдотифлотехниканы және
медициналық (мал дәрігерлік) техниканы қоса алғанда медициналық
(мал дәрігерлік) мақсаттағы бұйымдар, протездік-ортопедиялық
бұйымдарды және медициналық (мал дәрігелік) техниканы қоса алғанда,
дәрі-дәрмек және диабет заттарын өндіруге арналған материалдар мен
жинақтаушы заттар, медициналық (мал дәрігерлік) мақсаттағы бұйымдар
импорты;
➢ пошта маркаларының импорты;
➢ ақша белгілерінің өндірісі үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі және оның ұйымдары жүзеге асыратын шикізат импорты;
➢ төлем карточкаларымен қызмет көрстеуге арналған құрал-жабдықтар
импорты;
➢ мемлекеттердің, мемлекеттер үкіметтері мен халықаралық ұйымдарыдың
желісі бойынша берілетін гранттар қаражаттары есебінен жүзеге
асырылатын тауарлар импорты.
Қара және түсті металл сынықтарын экспортын қоспағанда, экспорттық
тауралар өткізу бойынша айналымға нөлдік ставка бойынша салық салынады. Бұл
Қазақстан республикасы аумағында аталған нарықтардың дамуы үшін, отандық
тауар өндірушілер пайдасы үшін, біздің елден бағалы металлдары шығаруды
қиындату үшін жасалған.
Нөлдік ставка бойынша салық салу қосылған құнға есептелетін салық
мөлшерінің нөлге теңдігін білдіреді.
Қазақстан республикасының кедендік аумағынан тауалар шығарылса, онда
ол экспорт деп есептелінеді. Экспортты растайтын құжат болып экспортталатын
тауарларды қою келісім-шарты, жүктерге берілетін кедендік декларация,
тауарға ілеспе құжаттарының көшірмесі табылады.
Нөлдік ставкамен халықаралық тасымалдаумен байланысты жұмыстар мен
қызметтерге де салық салынады, оларға жататындар:
❖ Қазақстан республикасынынң аумағынан экспортталатын тауарларды
тасымалдау, тиеу, түсіру, қайта тиеу, жөнелту жұмыстар мен
қызметтері, сонымен қатар Қазақстан республикасының аумағы бойынша
тразит арқылы жіберілетін тауарлар;
❖ поштаны, жолаушыларды, жүкті тасымалдауға байланысты жұмыстар,
қызмтер көрстеулер;
❖ халықаралық реестерге техникалық, коммерциялық, аэронавигациялық,
әуежайлық қызмет көрсету.
Салықты алу механизмі кезінде нақты түскен тауарлар, жұмыстар және
қызметтер бойынша төлеуге жататын қосылған құн салығы есепке алудың
негізделуі маңызды болып табылады.
Қосылған құн салығы төмендегідей шарттар орындалса есепке алынады:
← тауарларды, жұмыстар мен қызмттерді алушы қосылған құн салығын
төлеуші болып табылса;
← өнім беруші өткізілген тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің шот-
фактурасын ұсынса, егер өнім беруші қосылған құн салығының
төлеушісі болып табылмаса, шот-фактура Қосылған құн салығы жоқң
деген белгімен жазылса.
Импортталған тауарлар бойынша қосылған құн салығы Қазақстан
Республикасының бюджетіне кедендік құжат толтыру кезінде төленген қосылған
құн салығы ғана есепке алынады.
Салық төлеуші есептеулер әдісін қолданған кезедегі есепке алуға
жататын қосылған құн салығының сомасы болып жүктердің кедендік
декларацияларында, төлем құжаттарында, жолда жүру билеттерінде, коммуналдық
қызметтер құжаттарында, тауарлар қалдығының инвентаризациялық тізімінде
көрсетілген немесе қолма-қол айырысумен тауарларды сатып алғандағы қойылған
шот-фактура бойынша төленуі тиіс салық сомасы болып табылады.
Төмендегі шарттарды алумен байланысты салық алуға жататын салық есепке
алынбайды:
• тұрғын үй ғимараттарын;
• негізгі құрал ретінде автокөлікті алу;
• жалға берілетін тұрғын үй қорын, ғимаратты жөндеуге қолданған
тауарлар мен қызметтер, жалға беру келісім-шартына сәйкес жөндеуге
кеткен шығындарды жалға беруші өтейтін болса, және жөндеуді жүзеге
асырушы жалға берушінің салық салынатын айналымы болып табылған
жағдайды қоспағанда;
• өтеусіз алынған мүлік (тауар, қызмет, жұмыс), Қазақстан
республикасынан тыс жерлерден әкелінсе және осы мүлікті алушы
қосылған құн салығын төлеген жағдайды қоспағанда.
Егер де салық төлеушіде салық салынатын және салық салынбайтын айналым
болса, онда жалпы айналым сомасына салық салынатын айналымның үлес
салмағымен анықталған салық сомасы қосылған құн салығы бойынша есепке
алынады.
Жоғарыда қосылған құн салығын алу тәртібі туралы айтылған жағдайды
декларация мысалында қарастырып көрейік.
Компания қосылған құн салығы салынатын объектісін иеленіп отырған
заңды тұлға, яғни қосылған құн салығының төлеушісі болып табылады.
Төртінші тоқсанда салық салынатын айналым: 9675 мың теңге
Қосылған құн салығынан босатылған айналым: 343248мың тг.
Жалпы айналым:352973 мың тг.
Салық төлеуші салық салынатын және салық салынбайтын айналымды
иеленеді, сондықтан үлесімді әдіс бойынша, яғни пайыз қатынасындағы салық
салынатын айналымның жалпы айналымға қатысымен анықталған қосылған құн
салығы сомасы есепке алынады.
9675352973‡100%=2,7%
15% ставкамен есептегенде қосылған құн салығының сомасы
9675‡15%=1451,25 мың теңге
Қосылған құн салығы көрсетінлген шот-фактура бойынша Қазақстан
республикасы аумағында сатып алынғандықтан, салық төлеуші қосылған құн
салығының сомасын есепке алуға құқығы бар.
Қосылған құн салығы жоқ айналым — 4206 мың теңге, онда есепке
жатқызылатын қосылған құн салығының жалпы сомасы 4206‡15%=630,9мың теңге.
Декларацияның 10 жолын толтырғанда Қосымша Дң қолданылады. Бұл
қосымшада есептік кезеңдегі барлық өндірілген, сатып алынғандар туралы
толық мәліметтер көрсетіледі.
Үлесімдік әдісті қолдануда есепке жатқызылған қосылған құн салығының
туындысының салық салынатын айналым үлесіне тең, есепке алуға жатқызылған
қосылған құн салығының сомасын анықтасық, 630,9‡2,7%=17,03 мың теңге.
Есептік кезеңде төлеуге жататын қосылған құн салығының сомасын
есептелген қосылған құн салығы мен есепке алуға жатқызылған қосылған құн
салығы сомасының айырмасымен есптейміз: 1451,25-17,03=1431,22 мың теңге.
Халыққа ұсынылатын коммуналдық қызметтер, байланыс қызметтері үшін
алғашқы құжаттарды қолдану арқылы банктермен, жолушы тасымалдауда жолда
жүру билеттерімен есеп айырысудан басқа халыққа тауарларды өткізу
жағдайында бақылау-кассалық машина чегін қолдану, қосылған құн салығынан
босатылатын тауарлар мен қызметтерді ұсынған кездердегі, қолма-қол ақшамен
айырысуда қосылған құн салығы төлеушілердің барлығы үшін шот-фактура
міндетті құжат болып табылады.
Салық төлеуші тауарды тиеген немесе жұмысты орындаған күні алушы
тұлғаға қосылған құн салығы шот-фактурасын ұсынуға міндетті.
2001 жылдың 1-ші шілдесінен бастап қосылған құн салығының ставкасы
салық салынатын айналым мен салық салынатын импорттың мөлшерінен 15%-ті
құрайды.
Салық төлеуші салық мерзімі өткен соң, салық кезеңінен кейінгі айдың
15 күнінен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша декларацияны ұсынуға
міндетті.
Қосылған құн салығы бойынша бюджетпен нақты есеп айырысатын салық
кезеңі болып күнтізбелік ай саналады. Егер де бюджетке төленуге жатқызылған
салықтың орташа айлық сомасы 10000 АЕК-ті құраса, онда салықтық кезең болып
тоқсан есептелінеді. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші — салық төлеушілер
үшін салықтық кезең болып жыл саналады.
Салық төлеуші салық комитетіне декларация ұсыну үшін белгіленген күнге
дейін немесе сол күні бюджетке төлем жасай алады.
Импортталатын тауарлар үшін салық Қазақстан Республикасының кедендік
заңына сәйкес кедендік баж төлеу үшін анықталған күні төлейді.
Есептік кезеңде салық сомасынан есепке алуға жатқызылған қосылған құн
салығының сомасы артық болғанда, алдағы уақыттағы қосылған құн салығы
бойынша төлемдер есебіне аударылады.
Нөлдік ставкамен салық айналатын айналымнан артық болса, төмендегі
шарттар сақталғанда салық төлеушіге қайтарылады: қосылған құн салығын
төлеуші тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді үнемі нөлдік ставкамен өткізсе;
нөлдік ставкамен салық салынатын айналым бойынша тоқсан ішінде алдыңғы айға
қарату өтінішін өткізу бойынша салық салынатын жалпы айналымнан 70%-ті
құраса.
Қандай да болмасын бір сомаға жұмыстар мен қызметтердің өткізу құны
өзгерген жағдайда салық салынатын айналым мөлшеріне қосымша шот-фактура
және басқа құжаттардың негізінде түзетулер жасалынуы мүмкін.
3. Дамыған елдердегі жанама салық салу жүйесі.
1967 қабылданған заң жиынтық айналымнан алынатын салықтан (өзіндік
айналым сабақтас баспалдақтар айналымы) айналымның кезекті кезеңіне
салынатын салықтан тазартылған айналым салығына, яғни қосылған құн салығына
өтуді білдірді.
Қосылған құн салығы бұйымның бағасының өндірісі, қайта өңдеу және
өткізудің әрбір стадиясындағы өсімінен алынады. Қосылған құн өзімен бірге
пайдалынған шикізаттың, материалдардың, жартылай фабрикаттардың, отынның,
электр қуатының және келісім бойынша орындалған жұмыстың шегеріп
тастағандағы тиеліп жөнетілген құнды ұсынады. Заң салық салу бойынша
жеңілдіктер мен жеткізулер сипатын анықтайды. Мысалы, теңіз флоты мен
азаматтық авиация үшін экспортқа шығарылатын тауарлар, несиелік операциялар
мен бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларға салық салынбайды.
Әдетте, салық ставкасы 16 пайызды құрайды. 7% жеңілдетілген ставка
азық-түлік өнімдеріне (ішімдік сусындары мен кафе, мейрамхана
айналымдарынан басқа) және өнер туындыларына қолданылады.
Азық-түлікті қоюшы бюджет табысына тапсырыс берушінің төлем жасауы мен
қаражат аударуын күтпестен төлемдік талап толтырғаннан соң бірден қосылған
құн салығының сомасын аударады. Бұл тәртіп тәжірибеде 1979 жылдың 26
қарашасындағы қосылған құн салығы туралы заңмен бекітілген.
Қосылған құн салығы бюджеттің барлық үш түріне (федералды, жердің және
жергілікті) бөлінеді. ГФР-да қосылған құн салығы табысты реттеуші қайнар
көзі ретінде қызмет етеді. Оның көмегімен ағымдық бюджеттерді
қалыптастырғанда жерді қаржылық жағдайда тегістеу жүргізіледі. Әрбір 2-3
жыл сайын федералдық үкіметпен жердің қаржылық органдары қосылған құн
салығы болуы туралы келіссөздер жүргізеді. 1992 жылы ол былай бөлінді: 60
пайызы — федералды бюджетке, 35 пайызы — жердің бюджетіне, 5 пайзы
жергіліктіге.
Германия Федерациясының салық заңдарына сәйкес тұтынуға салынатын
салықтар жекелеген тауарлардың тұтыну мен қолданудан алынатын алым ретінде
анықталынады.
Әдетте, тауар салық салу өндірісі стадиясында немесе шетелден
әкелінген кезде жүзеге асырылады. Тұтыну салығы салынатын тауарлар төрт
негізгі топқа бөлінеді:
1. Аударымдары федералдық бюджетке түсетін тауарлар (мұнай және мұнай
өнімдері, қант, шай, спирт-арақ өнімдері, кофе, жарық беретін
құралдар, тұз және т.б.). Федералдық бюджетке осы салық түсімінің
үлес салмағы орталық өкіметтің барлық салықтар түсімдерінің 20
пайыздан астамын құрайды.
2. Салықтық түсімдері жерлер бюджетіне бағытталатын тауарлар. Бұл
негізінен сыраға салынатын салық.
3. Импроттық айналым салығы салынатын тауарлар. Бұл салық елге
енгізілетін тауарлардың басым көпшілігіне салынады. Импорттық
айналымға салық бір мезгілде қосылған құн салығының нысаны болып
табылады.
4. Жергілікті органдар салығы салынатын тауарлар (кейбір ішімдікті
және ішімдіксіз сусындар, құйып сату мен кафе ұстауға лицензиялық
төлем, иттерге салық).
Тұтынуға салықтар фискалдық қатынастардағы салық салу нысандарының
ішіндегі бірден-бір тиімдісі болып табылады. ГФР-да жасалған зерттеулерге
сәйкес, оларды жинауға жұмсалған шығындар осы салықтардан алынатын барлық
түсімдер шамасына 0,7% құрайды. Негізінен салық салуға көрсетілген
тауарларды шығаратын кәсіпорындар санының аздығы тұтыну салығының жоғары
тиімділігін қамтамасыз етеді.
Тұтыну тауарларынан алынатын салықтық аударымдардың дұрыстығына
бақылауды негізінен кедендік қызмет, ал жерлер мен жергілікті салықтардың
бар болуымен қатар бақылауды қаржылық ведомстваларда жүзеге асырылады.
Көптеген экономистердің айтуынша, ГФР-да тұтыну салығы салуға
жатқызылатын таурлардың қатаң сыныпталуы жоқ. Бірінші әлемдік соғыс кезінде
әскери-теңіз флотын қаржыландыру үшін енгізілген шарапқа салық қазіргі
уақытқа дейін салынады.
Неміс фирмалары шетелге тауар шығаратын кезде қосылған құн салығын
төлеуден босатылады.
ГФР-дағы импортқа кедендік салық салу тауарлардың жекелеген топтары
бойынша ерекшелінеді. ГФР өнеркәсібі мүдделі импорттағы көптеген шикізаттық
және жартылай фабрикаттар үшін, не кедендік баж белгіленбейді, не олардың
мөлшері елеусіз.
Дайын бұйымға кедендік баж жоғары болса да, бірқатар ерекше
айырмашылықтары бар. Әлде қайда төменгі баж әлемдік және ішкі нарықта ГФР
фирмалары күшті позицияны иеленетін тауарларға белгіленеді.
Германиядағы салық салудың айрықша ерекшелігі болып салық жүйесіндегі
қосылған құн салығы бойынша жалпы және жеңілдікті ставкаларының болуы
табылады. Бюджеттің табыстарындағы қосылған құн салығының үлесі Қазақстан
республикасындағыдай 28 пайызындай құрайды.
1992 жылдан бастап Қазақстан республикасы салық жүйесінде бірден-бір
негізгі салық болып қосылған құн салығы табылатындықтан, осы салықтың,
отанының салық жүйесі біз үшін үлкен қызығушылық тұғызады. 1949 жылы
қосылған құн салығын француз экономисі П.Лоре өңдеп, 1954 жылы Францияда
енгізді.
Соңғы 30 жыл ішінде түсімдер сомасы бойынша жанама, оның ішінде
қосылған құн салығы басым болып табылады.
Франциядағы салықтарды үш топқа топтастыруға болады, табысты алушыдан
оны алу сәтінен бастап алынатын табыс салығы; табыс жұмсалғанда тұтынушыға
салынатын салық; меншіктен алынатын, яғни затқа айналдырылған табыстан
алынатын капиталға салық. Сондай-ақ, елдің салық жүйесі тұтынуға салық
салуға бағытталған. Табыстар мен меншікке салық салу қалыпты болып
табылады.
Бюджет жүйесінің жетекші буыны болып қосылған құн салығы
табылатындығын бәрімізге мәлім. Елдің аумағында тұтынылатын және
қолданылатын тауарлар мен қызмет көрсетулердің барлығын тұтынуға салық
туралы сөз болмақ. Сыртқы нарықпен байланысты операциялар қосылған құн
салығынан босатылған. Экспортқа жатқызылатын операциялар жасаған және
қосылған құн салығын төлеген тұлғалар оларды қайтарып алу құқығын қолдану
мүмкіндігін иеленеді. Импорттық операциялар іштегі құқыққа сәйкес салық
салуға жатқызылады.
Қосылған құн салығын төлеу жасалатын мәміленің сипатымен анықталып,
саық салушының қаржылық жағдайын есепке алмайды. Тауарлар бағасына тәуелсіз
түрде қолданылатын салық ставкасы барлығына бірдей. Салық салу объектісі
болып тауарлар мен қызметтердің сату бағасы табылады.
Сондай-ақ, бөлшек сауда бағасы мен қосылған құн салығынан басқа да
алымдар мен баждра жатқызылады. Шикізат пен жартылай фабрикаттарды
қоюшылардың төлеген салық мөлшері жалпы сомадан шегеріледі.
1988 жылы Францияда қосылған құн салығы бойынша 4 ставка әрекет етті:
5,5% — бірінші қажеттілікті тауарлар мен қызмет көрсетулер (ішімдік
пен шоколадты қоспағанда азық-түлік өнімдері, дәрі-дәрмек, көлік);
7,0% — мәдени қолданыстағы тауарларға қысқартылған ставка;
18,6% — барлық тауарлар мен қызметтерге қалыпты тавка;
33,33% — машина, ішімдік және темекіге шекті ставка.
Қосылған құн салығы европалық салыққа айналады. 1977 жылы қосылған құн
салығы ставкасына сәйкес ЕЕО мүше-елдер бір-бріне жақын болу үшін қосылған
құн салығына Еуропалық директив қабылдады. Францияда қосылған құн салығы
бойынша ең жоғарғы ставка болғандықтан, олардың орташа еуропалық деңгейге
төмендеу тенденциясы байқалды. Сонымен, 1989 жылы келесідей 3 ставка әрекет
етті: 5,5%, 18,6%, 54,8%. Кейін ЕЕО шеңберінде екі: 18,6% — қалыпты және
5,5% — төмендетілген ставкалар әрекет етуде.
Франция заңдарында қосылған құн салығынан екі салықтық — мүлдем және
мүмкіндікті босатулар қарастырылған.
Қосылған құн салығынан мүлдем босатуға сатып алу және сату кезінде
әртүрлі ставкалар нәтижесінде экспорт пен импорт бойынша қосылған құн
салығы компенсацияға жатқызды.
Сондай-ақ, қызметтің 3 түрі салықтан босатылады:
• Дәрігерлік көмек;
• Бастауыш, орта, жоғары және кәсіби білім беру;
• қоғамдық және қайрымдылық сипаттағы қызметтер.
Сонымен қатар, сақтандырудың барлық түрлері, казино, лотереялар
босатылады.
Қосылған құн салығынан мүмкін болатын босатулар қарастырылған қызмет
түрлері де бар, яғни салық төлеушілердің қосылған құн салығын немесе табыс
салығын төлеу үшін таңдауға құқығы ұсыналады.
Осындай қызметтер түрлеріне келесілер жатқызылады:
□ экономикалық қызметтің кез-келген түрлері үшін ғимараттарды жалға
беру;
□ қаржылық және банктік іс;
□ әдебиет, спорт, артистік қызметтер, миниципалдық шаруашылық.
Өзінің кәсіпорындарында қосылған құн салығы бойынша есеп айырысу
жасалады. Бухгалтерлік есептік оңайтылған схемасы қолданылатын ұсақ
кәсіпорындар үшін қосылған құн салығы салық қызметтері есептейді.
Ұсақ кәсіпорындар (тауар айналымы 3 млн. франк немесе қызмет көрсетуі
0,9 млн. франк) жыл ішінде декларация толтыру мүмкіншілігін иеленеді. Тауар
айналымы 500 мың франк немесе қызметі 150 мың франк ұсақ кәсіпорындар
декларацияны жылына бір рет толтырады.
Ауыл шаруашылығында қосылған құн салығы бойынша оңайтылған нысаны мен
төлем схемасы қолданылады. Декларация жылына бір рет толтырылады, жылдың
қортындысы бойынша алдағы жылдағы қосылған құн салығынан 15 мөлшерінде
тоқсан сайын қайта есептеумен төленеді.
Францияда 3 млн. жуық қосылған құн салығының төлеушілері бар. Әдетте
декларация негізінде ай сайын қосылған құн салығы бюджетке енгізіледі.
Кәсіпорындар салық орталықтарына декларация мен бірге салықты төлеген чекті
ұсынады. Тауар айналымының көлеміне байланысты қосылған құн салығын
төлеудің тоқсандық және жылдық мерзімдері қолданылады.
Тауарлар экспорты жағдайында кәсіпорындарға қосылған құн салығы
бойынша компенсация ай сайын жасалынады. Ал қалған түрлеріне (мысалы,
фермер тракторды 18,6% ҚҚС-пен сатып алса, ауыл шаруашылығы өнімдері 5,5%-
пен өткізілген) компенсация тоқсан сайын жүзеге асырылады. Әкімшілік жыл
сайын 65 млрд. франк шамаға жуық сомаға немесе жалпы салық сомасынан 12%
компенсация жасайды.
Қосылған құн салығын төлеуге бақылау ай сайын жүргізіледі. Егер де
қандай да бір себептен қосылған құн салығын төлеуші декларацияны ұсынбаса,
онда ЭЕМ автоматты түрде салықты төлеу мерзімі өткендігі туралы ескерту
береді.
Францияда салық қызметінің 10 мыңдай адамы қосылған құн салығын
есептеу мен жинаумен айналысады.
ҚҚС бойынша жеңілдіктер аз және негізінен ұсақ кәсіпорындарға
беріледі.
Егер кәсіпорындарының тауар айналымы 300 мың франктан аз болса, онда
ҚҚС төленбейді. Осындай жағжайда есептеу жолымен кәсіпорын бюджетке тұрақты
соманы төлейді. Осындай ереже қолданылады, өйткені бұл кәсіпорындар
қосылған құн салығы есепетуге қажетті деңгейдегі көлемде бухгалтерлік есеп
жүргізбейді.
Егер ҚҚС 1350 франктан аз болса, онда кәсіпорындар оны төлеуден
босатылады. 3 млн. қосылған құн салығы төлеушілерден ондай кәсіпорындар
саны 54 мың.
Қосылған құн салығығың сомасы 1350 франктан жоғары, бірақ 5400 мыңнан
кем емес кәсіпорындар жеңілдікті иеленеді. Сондай-ақ егер қосылған құн
салығы 20 мың франктан кем болса, онда ұсақ өнеркәсіпшілерге де жеңілдік
ұсынылады.
Инвестицияға бағытталған қосылған құн салығы сомасынан жасалатын
шегерімдерге қосылған, инвестиция жасайтын кәсіпорындар ҚҚС бойынша
жеңілдікті иеленеді.
Әдетте, қосылған салығы бағалау оң нәтижелелі және тұтыну салықтарының
ішіндегі табыстысы. Жақсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І тарау. Салық жүйесіндегі жанама салықтардың мәні мен ролі ... ... ... .6
1. Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні ... ... ... .6
2. Қосылған құн салығының қызмет ету негізі ... ... ... ... ... ... ... 14
3. Дамыған елдердегі жанама салық салу жүйесі ... ... ... ... ... ... ..25
ІІ тарау. ҚҚС төлеу тәртібі мен есептеу әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
1. ҚР бюджетіне ҚҚС түсімдерінің жағдайына талдау ... ... ... ... 39
2. ҚҚС құрылу ерекшелігі мен есептеу тәртібі ... ... ... ... ... ... ... 45
3. ҚҚС шаруашылық субъетілерінің экономикалық әрекетіне әсері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .52
ІІІ тарау. Қазіргі жағдайда ҚҚС қызмет ету механизмін жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .71
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..75
Кіріспе
Салық салу механизмі кез келген экономикалық жүйедегі күрделі
мәселенің бірі. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды әдісі болып
табылады және оның тиімді жүргізілуі әлеуметтік-экономикалық саясаттың
табыстылығына байланысты болады.
Жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді жабуға жұмсалатын және шығарылған
заң негізінде мемлекет арқылы алынатын ерексіз немесе міндетті алымдарды
салықтар деп атайды. Заңмен бекітілген салықтар, алымдар, кеден баждары мен
басқа да төлемдердің жиынтығы нақты критерийлер, белгілер және ерекше
құрамдары бойынша жіктеледі.
Салықтардың тікелей және жанама деп бөлінуі тауарлар мен қызметтер
тұтынушыға салық ауыртпалығын аудару дәрежесін бағалау үшін қолданылады.
Салықтардың тікелей және жанама бөлінуі жөнінде қазіргі кездегі көзқарас
көп ғасырлар дамуының нәтижесінде қалыптасқан. Ал біздің елеміздің
тәуелсіздікті жариялағаннан бері республикамыздың салық жүйесінің қызмет
етуінің он жылдан аса уақыт тәжірибесі бар.
Мемлекетке салық жүйесі елдің экономикалық және әлеуметтік жағынан
маңызды мәселелерді шешу мақсатында, сонымен қатар өндірістің даму қарқыны
мен пропорциясын реттеуді қадағалау үшін де қажет.
Дегенмен елдің экономикасындағы нарықтық өзгерістер және әлемдік
нарықтағы қазіргі кездегі жағдай мемлекеттің қалыптасқан салық жүйесін әлі
де жетілдіруді талап етеді. Қазіргі таңда Қазақастанда Салық кодексі
өңделіп жасалды, ол салық салу негізін және салықты жинау процесі барысында
пайда болатын құқықытық қатынастарды анықтайды.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында салық саясатының негізгі
бағыты — мемлекет пен салық төлеушілер арасындағы жаңа қатынастарды тиімді
айқындайтын салық түрлерін анықтау болып отыр. Қандай да бір дәрежеде
осындай салықтарға жанама салықтарды немесе тұтыну салықтарын жатқызуға
болады.
Мемлекеттің даму қарқынына және әртүрлі макроэкономикалық
көрсеткіштердің даму деңгейіне байланысты мемлекеттік кірісте салықтардың
үлес салмағы өзгеріп отыруы мүмкін. Атап айтқанда, тікелей салықтар
экономикасы қалыптасқан және тұрақты мемлекеттерде үстем болады. Бірақ, іс
жүзінде барлық мемлекеттерді фискалды саясатты іске асыруда негізгі рөлді
жанама салықтар атқарады.
Дипломдық жұмыстың өзектілігі — жанама салықтар, тікелей салықтарға
қарағанда, кәсіпорын салығы болып табылмайтындығында. Олар тұтынушыға
салынатын салықтар. Ал кәсіпорындар тек оларды жинаушы болып табылады.
Жанама салықтардың барлық ауыртпалығы толығымен соңғы тұтынушыға, яғни
тұрғындарға түседі.
Содан да, оларды қолдануда әлеуметтік қорғалмаған тұрғындар бөлігі
зиян шекпеуі үшін салық салу механизмі нақты қалыптасуы қажет.
Жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасы және бірқатар экономикасы
дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесін қарастыра отырып, тәжірибелік
негіздерін зерттеу. Сонымен қатар, қосылған құн салығының төлеу және
есептеу ерекшеліктерін айқындау.
Диплом жұмысының төмендегідей міндеттері бар:
- жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен мазмұнын ашу;
- мемелекеттік бюджет табысындағы олардың үлес салмағын талдау;
- жанама салықтардың алу механизмін қарастыру;
- дамыған елдердегі жанама салықтар жүйесіне қысқаша талдау.
Кеңестік кезеңде біздің елімізде жанама салықтар түрлерінен айналымға
және сатуға салынатын салық әрекет етті, ал нарықтық қатынас жағдайында
олар қосылған құн салығы мен акцизбен ауыстырылды.
Оның себебі, айналымға және сатуға салынатын салықтар өнімді өткізудің
соңғы кезеңінде ғана бюджетке алынды, бұл салықтарды өндіріп алу
механизмінің әрекетін баяулатты.
ҚҚС-ты өндіріп алу өндіріс және айналымның әрбір кезеңінде жүзеге
асырылады. ҚҚС сомасы сату және сатып алу кезінде өндіріліп алынатын
салықтар айырмасына тең. Осылайша, бұл салықтар тауарларды сатумен
байланысты кез келген өнімге салынады және де қосылған құн салығын төлеуші
болып (заңда көрсетілген ерекше жағдайлардан басқа) барлық кәсіпорныдар
мен тұлғалар табылады.
Көптеген мәліметтерде ежелгі уақыттан бері акциз салығы қолданылады.
Акциздер мемлекет анықтаған тауарларға салынады. Негізінен бұл тауарлар
екінші ретті мәні бар заттар.
Дипломдық жұмысты жазудың әдістемелік негізі болып Қазақстан
Республикасының Салық кодексі және басқа ресми құжаттар болып табылады.
Қазіргі күні салық салудың теориясы мен іс-тәжірибесін дамытуда ТМД
елдерінде Пушкарева В.М., Черник Д.Г., Юткина Т.Ф. т.б. Ал Қазақстанда осы
тақырыпқа қатысты Ержанов М.С., Зейнелгабдин А.Б., Идрисова Э.К., Кулукова
Н.К., Карагусова Г.Н., Мельников В.Д., Нурумов А.А, Оспанов М.Т. еңбектері
белгілі.
І тарау. Салық жүйесіндегі жанама салықтардың мәні мен ролі
1. Жанама салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні
“Салықтар” — бұл белгіленген мерзімде және анықталған мөлшерде
алынатын, заңмен бекітілген міндетті төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні бұл азаматтардан және шаруашылық
субъектілерден ұлттық табыстың белгілі бір үлесін өндіріп алу бойынша
өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылуда.
Салықтар мемлекттің кірісін қалыптастырған қаржылық қатынастардың бір
бөлігі әрі табиғатты қорғау, құқық қорғау және мемлекттің тағы басқа да
қызметтерін атқару үшін қажет және қоғамның дамуы үшін қажет экономикалық
қатынастардың құрамдас бөлігі болып табылады. Міне сондықтан да, салықтар
мемлекетке өз қызметтерін атқару үшін аса қажет және салықтарды жою
мемлекетті жоюмен тең десе де болады.
Салық — бұл қаржы ғылымның негізгі түсініктердің бірі. Салықтың мәнін
олардың атқаратын қызметтерінің көмегімен ашуға болады. Ал қызметтері, өз
кезегінде, салық қасиетінің әдісі ретінде сипатталады. Бұл қандай
қасиеттер, олардың қандай түрлері бар екеніне тоқталып өтейік.
Ең біріншісі аса маңызды салықтың бір қызметі — оның қазыналық
(фискалды) қызметі. Осы қызметтің көмегімен салықтың негізгі қоғамдық
бағыты — мемлекетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету іске асады.
Кесте 1. ҚР-ғы 1998-2003 жж мемлекеттік бюджеттің жалпы крірісндегі
салықтар үлесі(мың теңге)
1998 1999 2000 2001 2002
Жалпы 286664,0 333247,9 800990,0 981241,2 1028461,6
кіріс,
соның
ішінде: 750777,0
салықтар 190400,0 222273,4 544673,2 631344,0
Жалпы
кірістегі
салықтар
үлесі % 66 67 68 64 73
Кестеден көрініп тұрғандай, Қазақстан бюджетіндегі кірісінде
салықтардың мәні зор. Сондықтан да салықтардың қазыналық қызметі
экономикалық мәнінен шығады, ол мемлекетті қаржымен қамсыздандыру.
Мемлекеттік бюджеттің кірістерін салықтарды тұрақты және
орталықтандыру негізінде қалыптастыру мемлекттің өзін ірі экономикалық
субъектіге айналдырады.
Салықтың келесі қызметі бұл бақылау қызметі. Бақылау қызметінің
көмегімен салық механизмінің тиімділігі бағаланады, қаржы ресурстарының
қозғалысына қадағалау қамтамасыз етіледі, салық жүйесі мен бюджеттік
саясатқа өзгерістер қажеттілігін анықтайды. Салықтың бақылау қызметінің
іске асырылуы, оның толықтығы мен тереңдігі белгілі-бір деңгейде салық
тәртібіне байланысты.
Салықтардың келесі қызметі — реттеуші қызметі өндірістің дамуына әсер
етеді және оның мәні тұтыну мен жинақталу арасында тепе-теңдікті қамтамасыз
ету, яғни халықтың ағымдағы табыстарының бір бөлігін алып қою арқылы
олардың кейбір тауарларды тұтынуына шек қою және оны өндірісті дамытуға
бағыттау. Міне осы салықтың басты қызметтеріне сипаттама берілді, әрі қарай
салықтардың біздің мемлекетімізде ену алғышарттарына тоқталып кетеміз.
ХХ ғасырда төлем қабілеттілігінің критерийлері қабылданып және осы
кезеңге дейін өз мәнін жоғалтқан жоқ. Тікелей салық мүлікке салынса, жанама
салықтар — іс-әрекетке, тұтынуға салынған. Тікелей салықтар орта салық
қабілеттілігіне салынған, яғни оның жанама салықтардан айырмашылығы жанама
салықты жеке төлемдер, жеке актілер алынатын төлем десек, тікелей жалпы
орта салық қабілеттілігіне есептелініп салынады. Егер мемлекет белгілі бір
тұлғаға талап қойып және оның төлем қабілеттілігін есептеп шығару негізінде
салық салса, бұл тікелей салық түрі болады, ал егер салық салықтөлеушінің
тікелей өзінің іс-әрекеті арқылы белгіленіп төленсе бұл жанама салық түрі
болып есептеледі.
Осының нәтижесінде жанама салыққа тек қана ҚҚС, акциз, кедендік
төлемдер ғана жатпай, сонымен қатар бонустар да жатады, өйткені бұл төлем
түрі жеке субъектілер өздерінің іс-әрекеті арқылы төленеді.
Жанама салықтар тұтынуға салынатын салыққа жатады, ал бонустар бір
реттік ірі төлемдер болып табылады. ҚҚС, акциздер және құнды қағаздарға
салынатын салытар жалпы тұтынушыларға, бүкіл республика тұтынушыларына
салынды.
Бұрыңғы Кеңес Одағы кезінде ұзақ уақыт бойы, содан кейінгі Одақ
құлдыраған кезеңде де экономикалық кеңістікте айналымға салынатын салық
болған. Бұл 30-шы жылдары енгізілген салық бюджетке тұрақты түрде кіріс
келіп түсуін қамтамасыз етіп және ірі салық түрі болып есептелген.
1930 жылдардағы салық реформасы бюджетке қаржының толық әрі үздіксіз
түсуі үшін жағдай жасаған, мұнда кәсіпорындардан салық алу екі түрлі
әдіспен іске асқан: тауар бағасында көрініс алатын айналым салығының қатаң
белгіленген салық мөлшерлемесі жолымен және кәсіпорындардың табысынан
аударымдар түрінде. Төлемдердің бұндай жүйесі бюджеттің және шаруашылық
есептің мүдделерін толық қамтамасыз еткен. Бұл жүйенің орталық маңызды
мәселесі айналым салығының төлемдерін унификациялау еді. Акцизді қолдану
мүмкін емес болған, өйткені бұл жағдайда белгісіз сандағы мөлшерлемелерді
белгілеп және тауарлардың күрделі есебін жүргізу қажеттілігі туар еді.
Қазақстан өте күрделі қиын жағдайға қалып еді, өйткені құрылымды қайта
құру экономикалық тұрғыдан ұзақ мерзімді және қосымша қаржы ресурстарын
талап етеді, ал бұл іс-жүзінде ол кезде республикамызда жоқ еді.
Кеңес Одағының бар кезінде біздің республика салық салу мәселелері
бойынша өз заңдылық актілері болған жоқ, жалпы салық саясаты Мәскеуде елден
тыс қалыптасып отырған. Мұндай жағдай жас тәуелсіз Қазақстанға қолайсыз
болады, бұдан өзгеде еліміздің нарық экономикасында өту қажетті салық
жүйесін қалыптастыруды талап еткен. Осы жағдайлар салық заңдылығы бойынша
заң пакеттерін өңдеу қажеттілігін және 1991 жылдың аяғында оны қабылдауды
айқындады, соның нәтижесінде Қазақстан Республикасының салық жүйесінің
негізі салынған еді. Заң пакеттеріне он төрт заң ендірілді және олар
бұрыңғы ССРО-ның салық салу тәртібінен онша айырмасы жоқ еді. Бұл пакеттегі
негізін құраушы “Қазақстан Республикасының салық жүйесі туралы” Заңы болды,
бұл заңға сәйкес 16 жалпы мемлекеттік, 10 жалпы міндетті жергілікті және 17
жергілікті салықтар мен төлемдер қарастырылған.
Салықтардың жалпы мемлекеттік, жергілікті жалпы міндеттемелік,
жергілікті деп бөлінуі жергілікті бюджетке төлемдердің кепілдік болған, ал
бұл жергілікті биліктің қаржыны өздігінен бөлінуіне ыңғай жасаған.
Айта кетерлік бір жай, кейбір маңызды жалпы мемлекеттік салықтар, яғни
ҚҚС, табыс салығы, акциздер республикалық бюджетке түсіп отырған, ал
кейбірі, яғни азаматтардың табыс салығы, заңды тұлғалардың мүлік салығы,
мемлекеттік баж т.б. жергілікті бюджетке түсіп отырған.
Сатуға салынған салық республикамызға 1991 жылдың 1 қаңтарынан
енгізілді (% мөлшерінде белгіленген) өндірістік-техникалық бағыттары
өнімдерді өткізуден, халық тұтыну тауарларын өткізуден 5% мөлшерінде болды.
Бұл салықты қолдану айналым салығының көшірмесі сияқты болды, яғни салықты
қолдану белгілі-бір қиындықтарға әкеп соқты. Өнімді сатуға салынатын салық
объектісі болып тауарды соңғы тұтынушыға өткізуге табылады. Осы соңғы
тұтынуға салынатын салық болғандықтан ол тауар, қызмет өндіруге инвестиция
салуға мүмкіндік береді, жанар май ресурстарына экономикалық қолданылуына
қолайлы жағдай тудырады. Дегенмен де жалпы экономика шеңберінде оның да
өзіндік регрессивті сипаттары бар.
Өнімді сатуға және тұтынуға салынатын салықтың кемшілігі оны қолдау
аймағының шектеулігінде, сондықтан да ол барлық тұтынушыларға біркелкі
бірдей салынбайды, кейбір салық төлеушілер, әсіресе басқа елдерге
экспорттаушы саласында салықты төлемей отырушылар бар.
Осы күндері ұсақ саудагерлер қосымша құн салығын төлеуден бас тартып,
қашып отыр. Өйткені, ҚҚС төлеуге есепке кіру үшін, әуелі потенциалды салық
төлеушінің айналымы заңмен белгіленген сомадан асып түскенін дәлелдеуі
керек. Ал бұл топтағы мүшелер патент бойынша жұмыс істегендіктен құжаттар
айналымын жүргізбейді немесе тіпті рұқсатсыз жұмыс істеп отырады.
Бұрыңғы Кеңес Одағы елдерінің жаңа нарықты экономикаға көшуі маңызды
мәселелерді шешудің жаңа жолдарын талап етті. Қалыптасқан қаржы
жағдайындағы күрделі мәселелерді шешудің біздің республикамыздағы
қабылданған бір шешімі — бұл айналым және сату салығын қосымша құн
салығымен алмастыру болды, өйткені, ол нарық конъюнктурасының
өзгерістеріне қолайлы болды. Қазақстанда ҚҚС енгізу объективті
қажеттіліктен туындады. Сонымен қатар, мемлекеттің қазыналық мүддесін
қорғайтын жанама салық салу жүйесін қалыптастыруды білдірген. Бұл салықты
оңтайлы қолдана білген жағдайда бағаны қалыптастыру процессіне позитивті
әсер етуге және тұтыну құрлымына әсер етуге болады. Әлемдік тәжірибе
көрсетіп отырғандай, салық төлеушілерге табысқа тікелей салықты өсірудің
орнына олардың шығыстарына салықты өсіру қолайлы болып отырған.
ҚҚС салық жүйесіне енгізуде мемлекет өз алдына келесі мақсаттарды
қойған:
• Бюджеттің кіріс бөлігінің тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында салық
салыну базасын кеңейту;
• Салықтан түсетін түсімдерді инфляциялық құнсызданудан сақтау;
• Тұрақсыз экономика жағдайында бюджеттің тұрақты кіріс көзін қалыптастыру;
• Төлем қабілетінен артық сұранысты төмендету арқылы келесі екі мәселені
шешу: тауар тапшылығын жою және инфляцияның қарқынды өсуін төмендету.
Алғашқы мақсат ҚҚС іс жүзінде бүкіл тауарлар мен қызметтерді
қамтитындықтан және нарықтық экономиканың шарттарына жауап беретіндіктен
іске асқан. Екінші мақсатқа жету ҚҚС бағаның ырықтануына сәйкес келеді,
баға өскен сайын, толық түсімдері де өсе түседі, салық мөлшерлемесі тұрақты
болып қана береді. Үшіншіден, мемлекетке заңды және жеке тұлғалардың
табысының есебінен жүргізілгендіктен, тауарлар мен қызметтер есебін жүргізу
жеңіл. Ал төртінші себеп, ҚҚС енгізілген кезеңде кеңестік ақша — рубль
жалпы эквивалент қызметін тоқтатқан, оның натуралды айырбасы (бартер) жүре
бастады. Қазақстан республикасында 28% мөлшерімен ҚҚС енгізу бір жағынан
бағаның өсуіне, ал екінші жағынан бағадан сатып алу қабілеттілігінің қалып
қоюына әкелді. Соның нәтижесінде көптеген кәсіпорындар, соның ішінде
ауылшаруашылық өндірістері өзін өзі қаржылардыру процесін және жәй ғана
қайта өндіру процесін қамтамасыз ету қабілеті болмады. Бұл мемлекеттік
бюджеттен қаржының көп бөлігін қажет етті, соның салдарынан оның тапшылығы
өсті.
Жанама салықтардың, соның ішінде ҚҚС-тің, экономикалық мәнін ашудан
бұрын олардың әртүрлі әдебиеттердегі қарастырылған анықтамаларын
қарастырайық.
Салықтардың орысша-қазақша терминологиялық сөздігі бойынша “Жанама
салықтар — бұл тауарлардан, операциялардан және көрсетпе тамашалардан
алынатын салықтар. Жанама салықтар мемлекеттік кірістердің ең ежелгі көзі
болып табылады”. Мысалы ретінде ҚҚС атаймыз.
Өз анықтамасын Карагусова Г.Н. былай дейді: “Жанама салықтар — бұл бір
тұлғаның салық ауыртпалығын сатып алушы тұлғаға өткізетін салық түрі”.
Ең толық анықтама Қазақстан республикасының “Салықтар және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдер” туралы Заңда берілген, мұнда “Жанама
салықтар — бұл тауарларға және көрсетілетін қызметтерге, олардың бағасына
үстеме ретінде қосылатын салықтарды жатқызамыз, олар салық төлеушінің
кірісі мен мүлкіне тікелей байланыссыз болады”.
Жанама салықтардың қолайлы жақтары да сөзсіз, оларға төмендегілерді
жатқызуға болады:
1. Жанама салықтарды дұрыс пайдалана білсе, мемлекетке үлкен қаржы
түсімдерін түсіреді. Мысалы, ҚҚС қазіргі күні бюджеттік түсімдердің
ең негізгі көзі болып отыр.
2. Жанама салықтар салық төлеушілерге көп салмақ салмайды, өйткені
олар оны бөліп кіші бөліктермен төлеп отырады.
3. Жанама салықты төлеу, олар күнделікті тұрмысқа аса қажетті зат
болмаса, тек төлеушіде ақша болған кезде ғана төленеді. Ал тікелей
салықтар салық төлеушінің жағдайына қаратпай белгілі бір мерзімде
төленуін талап етеді.
4. Жанама салықтар мемлекетке салық төлеушілердің одан іс тәжірибеде
бас тарта алмайтындығымен пайдалы.
5. Жанама салықтарды жинау да тікелей салықтарды жинаумен
салыстырғанда жеңіл, өйткені салықтардың көп бөлігі көтеріп жүруші
болады, ал оны, әдетте, өндіруші немесе сатып алушы ғана төлейді.
Міне, жанама салықтардың осындай позитивті жақтары оны кеңінен
қолдануға мүмкіндік береді, ал бұл өз кезегінде негативті нәтижелерді беруі
де әбден мүмкін, сондықтан да жанама салықтар мен тікелей салықтар арасында
тепе-теңдікті қамтамасыз ететін ұтымды шешім қабылдануы керек.
Атап айтқанда, жанама салықтармен тек тұрмысқа екінші ретте қажетті
заттар ғана салынуы тиіс, өйткені жанама салықтар тауарлардың бағасының
өсуіне әкеледі, ал мемлекет халықты кедейліктен, аштықтан, ауырудан сақтауы
үшін бірінші реттік тұрмысқа қажетті өнімдердің бағасын төмен деңгейде
ұстап тұруы тиіс. Сондықтан да бұл тауарларға салық салынбауы керек.
2. -Қосылған құн салығының қызмет ету негізі
Күрелі салық түрлерінің бірі болып өзімен бірге тауарларды, жұмыстарды
және қызметтерді өндіру мен айналыс процесіне қосылған, өткізу нәтижесінде
салынатын айналым құнының бөлігі ретінде бюджетке, сондай-ақ Қазақстан
Республикасы аумағында тауарларды импорттау кезіндегі аударылатын қосылған
құн салығы табылады.
Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төлеуге жататын қосылған құн
салығы өткізілген тауарлар, жұмыстар мен қызметтерге есептелген қосылған
құн салығы мен сатып алған тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін төленуі
тиіс. Қосылған құн салығы сомасының айырмасы ретінде анықталады.
Қосылған құн салығы қалыпты қызмет етуі үшін салық төлеушілерді салық
салу объектісін, салық салынатын айналым мөлшерін, ставкаларды, қосылған
құн салықтық еспке алу мен төлем мерзімдерін саралау керек.
Қосылған құн салығының объектісі болып салық салынатын айлым мен салық
салынатын импорт табылады. Тауарларға қолданылатын салық салынатын айналым
тауарды сату, тиеу, экспорттау; тауарларды қайтарымсыз беруі; жарғылық
капиталға жарнаны; жұмыс берушінің жұмыскерге тауарды еңбек ақы есебінен
бергенін; төлемдерді кейінге қалдыру шартында тауарларды жөнелтуді
комиссиялық келісім шарттары бойынша тауарларды жөнелтуді; кепіл берушінің
кепіл ұстаушыға кепілдік мүлігін беруді; бір құрылымдық бөлімшенің
екіншісіне тауарды жөнелтуін білдіреді.
Жұмыстар мен қызметтерді өткізу бойынша салық салынатын айналымға
мүлікті уақытша иелікке және мүлікті жалға келісім шарты бойынша қолдануға
ұсыну, интеллектуалдық меншік объектілеріне құқық беру, жалдамалы
жұмысшыларға еңбекақы есебінен жұмыс берушінің қызмет көрсетуі, бір заңды
тұлғаның құрылымдық бөлімшелері арасында жұмыстарды орныдау, қызметтерді
көрсету жатқызылады.
Өткізу бойынша айналымға жатпайтындар: жарнамалық мақсатта тауарды
беру не сыйға тарту; дайын өнімді жасау және жинау, жөндеу үшін тапсырыс
берушінің мердігерге қосылқы тауарларды жөнелту; қайтарылатын тарыны
жөнелту, тауарды қайтару; көрме және басқа мәдени-спорттық шараларды өткізу
үшін Қазақстан Республикасынан тыс жерлерге тауарларды шығару.
Тауарларға қатысты өткізу термині кепілді ұстаушының меншігіне
кепілдікке берілетін тауарларды сатуды, қайтарымсыз беруді немесе беруді
білдіреді.
Салық салынатын импорт болып қосылған құн салығын төлеуден
босатылғандарды қоспағанда импортталған тауарлар табылады.
Қосылған құн салығын төлеушілер болып осы салық салынатын тауарларды
өндіретін және өткізілетін заңды тұлғалар мен жекелеген кәсіпкерлер
табылады.
Егерде тауарларды, қызметтер мен жұмыстарды өткізу бойынша айналым
мөлшер төменгі шектен (минимум) артса, онда төлеуші қосылған құн салығы
бойынша есепке тұруға міндетті. Есепке тұрмаған жағдайда салық органдары
тұлғаның сұрауынсыз қосылған құн салығы бойынша есепке алуға құқылы. Өз
кезегінде өткізу бойынша айналымның төменгі шегі кезеңнің соңғы айында
белгіленген 10000 еселенген айлық есеп көрсеткіші шамасын құрайды
(10000‡919=9190000тенге).
Егер төлеушіде соңғы он екі ай мерземінде салық салынатын айналым
мөлшері төменгі шектен аспағанда және салық салынатын айналым мен қызметін
тоқтатса, онда кезеңнен кейінгі, мезгілдің бірінші күнінде салық бойынша
есептен шығарылады.
Салық салынатын айналым мөлшері тураптар қолданатын баға мен тариф
мәмілесін қолдана отырып, одан қосылған құн салықты алып тастамай,
өткізілетін тауарлар, қызметтер мен жұмыстар құны негізінде анықталынады.
Тауарлар қайтарымсыз негізінде берілгенде, салық салынатын айналым
мөлшері баланстық құннан төмен емес өткізу бойынша айналым аяқталған күнде
қалыптасқан баға деңгейімен анықталынады.
Кепіл берушінің кепілдік мүлікті беру кезінде салық салынатын айналым
мөлшері кепілдік беруші ісі кепілге берілген мүлікке қосымша құн салығын
қоспағанда алынған қарыздық қаражаттың сомасымен анықталынады.
Төлемді кейінге қалдыру шарттарында тауарды өткізу кезіндегі салық
салынатын айналым келісім-шартта қарастырылған алынатын барлық төлемдер
ескеріле отырып, анықталынады.
Үш тұлға үшін алдын-ала жасаумен байланысты қызмет көрсету кезінде
салық салынатын айналым мөлшеріне комиссиондық сыйақы қосылады.
Салық салынатын айналым мөлшеріне акцизделетін тауарлар мен қызметтер
түрлері бойынша акциздер сомасы қосылады.
Қосымша құн салығы бойынша есепке алу қарастырылмаған тауарларды
өткізу кезінде оларды сатып алуда салық салынатын айналым мөлшері тауарды
өткізу құны мен баланстық құны арасындағы оң айырма ретінде анықталады.
Салық салынатын импорт мөлшерін анықтау кезінде тауарлардың кедендік
құны, сондай-ақ Қазақстан республикасында импортталу кезінде төленуге
жататын жинақтар, баждар, салықтар сомасы қосылады.
Жаңа заңда резиденттен тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді алған
жағдайда, қазақстандық қайнар көзден алынған табыс алатын резидент
еместерден салық алу туралы ереже сақталған.
Салық Кодексіне сәйкес, қосылған құн салығынан төмендегідей
тауарларды, жұмыстар мен қызметтерлі өткізу бойынша айналым босатылады:
□ пошта маркалары (коллекциялық маркалардан басқа);
□ акциздік алымдар маркалары (акцизделетін тауарларды таңбалауға
арналған есептік-бақылау);
□ өкілетті органдар жүзеге асыратын, соларға байланысты мемлекет
баж алатын қызметтерді;
□ адвокаттық қызметті, нотариалдық іс-әрекеттерді жүзеге асыру
бойынша көрсетілетін қызметтерді;
□ Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкісі өткізетін тауарлар,
жұмыстар мен қызметтер;
□ мемлекеттік меншікті жекешелендіру тәртібімен өткізілетін
мүлікті;
□ Қазақстан республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік
мекемелердің пайдасына өтеусіз негізгі құралдарды беру, сонымен
қатар мемлекеттік мекемелердің мемлекеттік кәсіпорындар пайдасына
өтеусіз негізгі құралдарды беруді;
□ жарғылық капиталға жарналарды;
□ жарғылық капиталға жарна ретінде алынған мүлікті қайтарып алуды;
□ жерлеу бюроларынан, әдет-ғұрыптық қызмет көрсетулердің, зираттар
мен криматорийлердің қызмет көрсетулерін;
□ оларды өткізу жөніндегі қызмет көрсетулерді қоспағанда,
лотереялық билеттерді өткізу бойынша айналымдар;
□ банк карточкаларымен жасалынатын операциялар бойынша есеп-
кисаптарға қатысушыларға жинау, өңдеу және таратып беру жөніндегі
қызмет көрестулерді қоса алғанда, есеп-қисаптарға қатысушылар
арасында ақпараттық-технологиялық өзара іс-қимылды қамтамасыз ету
қызметтерді өткізу бойынша айналымдар;
□ жерге және тұрғын үй қорындағы ғимараттарға өткізумен байланысты
айналымдар;
□ қаржылық қызметер, оларға жататындар: банк операциялары, бағалы
қағаздармен операциялар, төлемдік карточкаларымен, чектермен,
депозиттік сертификаттармен операциялар;
□ сақтандыру және қайта сақтндыру операциялары;
□ зейнетақы активтерін басқару бойынша қызмет көрстеулер,
жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметтері;
□ қаржылық лизингтегі мүлікті беру;
□ коммерциялық емес үйымдардың көрстетін қызметтер мен жұмыстар;
□ геологиялық барлау және геологиялық іздеу жұмыстары;
□ білім беру, ғылым және мәдениет аяларындағы қызмет көрсетулер мен
жұмыстар;
□ медициналық және мал дәрігерлік аядағы тауарлар мен қызметтер;
□ кәсіпорынның немесе кәсіпорынның дербес әрекет ететін бөлігін
қосылған құн салығы бір төлеуші екінші салық төлеушіге өткізгенде.
Салық заңдылығына сәйкес импорттың кейбір түрлері қосылған құн
салығынан босатылады, оларға жататындар:
➢ шетелдік валютаның, ұлттық валютаның, сонымен қатар бағалы
қағаздардың импорты;
➢ Қазақстан Республикасының Өкіметі белгілеген тәртіппен ізгілік
көмек ретінде әкелінген тауарлар импорты;
➢ мемлекет, мемлекеттердің үкіметтері, халықаралық үйымдар желілері
бойынша қайрымдылық мақсатында әкелінетін тауарлар импорты, оның
ішінде техникалық жәрдем көрсету;
➢ шет елдің дипломатиялық және оларға теңестірілген өкілдердің ресми
пайдалану үшін, сондай-ақ солармен бірге тұратын олардың отбасы
мүшелерін қоса алғанда, осы өкілдіктердің, дипломатиялық және
әкімшілік-техникалық қызметкерлерінің жеке пайдалануы үшін
әкелінген және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық
шарттарға сәйкес тауалар импорты;
➢ дәрі-дәрмектік заттардың, оның ішінде субстанция — дәрігер,
протездік-ортопедиялық бүйыдарды, сурдотифлотехниканы және
медициналық (мал дәрігерлік) техниканы қоса алғанда медициналық
(мал дәрігерлік) мақсаттағы бұйымдар, протездік-ортопедиялық
бұйымдарды және медициналық (мал дәрігелік) техниканы қоса алғанда,
дәрі-дәрмек және диабет заттарын өндіруге арналған материалдар мен
жинақтаушы заттар, медициналық (мал дәрігерлік) мақсаттағы бұйымдар
импорты;
➢ пошта маркаларының импорты;
➢ ақша белгілерінің өндірісі үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық
Банкі және оның ұйымдары жүзеге асыратын шикізат импорты;
➢ төлем карточкаларымен қызмет көрстеуге арналған құрал-жабдықтар
импорты;
➢ мемлекеттердің, мемлекеттер үкіметтері мен халықаралық ұйымдарыдың
желісі бойынша берілетін гранттар қаражаттары есебінен жүзеге
асырылатын тауарлар импорты.
Қара және түсті металл сынықтарын экспортын қоспағанда, экспорттық
тауралар өткізу бойынша айналымға нөлдік ставка бойынша салық салынады. Бұл
Қазақстан республикасы аумағында аталған нарықтардың дамуы үшін, отандық
тауар өндірушілер пайдасы үшін, біздің елден бағалы металлдары шығаруды
қиындату үшін жасалған.
Нөлдік ставка бойынша салық салу қосылған құнға есептелетін салық
мөлшерінің нөлге теңдігін білдіреді.
Қазақстан республикасының кедендік аумағынан тауалар шығарылса, онда
ол экспорт деп есептелінеді. Экспортты растайтын құжат болып экспортталатын
тауарларды қою келісім-шарты, жүктерге берілетін кедендік декларация,
тауарға ілеспе құжаттарының көшірмесі табылады.
Нөлдік ставкамен халықаралық тасымалдаумен байланысты жұмыстар мен
қызметтерге де салық салынады, оларға жататындар:
❖ Қазақстан республикасынынң аумағынан экспортталатын тауарларды
тасымалдау, тиеу, түсіру, қайта тиеу, жөнелту жұмыстар мен
қызметтері, сонымен қатар Қазақстан республикасының аумағы бойынша
тразит арқылы жіберілетін тауарлар;
❖ поштаны, жолаушыларды, жүкті тасымалдауға байланысты жұмыстар,
қызмтер көрстеулер;
❖ халықаралық реестерге техникалық, коммерциялық, аэронавигациялық,
әуежайлық қызмет көрсету.
Салықты алу механизмі кезінде нақты түскен тауарлар, жұмыстар және
қызметтер бойынша төлеуге жататын қосылған құн салығы есепке алудың
негізделуі маңызды болып табылады.
Қосылған құн салығы төмендегідей шарттар орындалса есепке алынады:
← тауарларды, жұмыстар мен қызмттерді алушы қосылған құн салығын
төлеуші болып табылса;
← өнім беруші өткізілген тауарлардың, жұмыстар мен қызметтердің шот-
фактурасын ұсынса, егер өнім беруші қосылған құн салығының
төлеушісі болып табылмаса, шот-фактура Қосылған құн салығы жоқң
деген белгімен жазылса.
Импортталған тауарлар бойынша қосылған құн салығы Қазақстан
Республикасының бюджетіне кедендік құжат толтыру кезінде төленген қосылған
құн салығы ғана есепке алынады.
Салық төлеуші есептеулер әдісін қолданған кезедегі есепке алуға
жататын қосылған құн салығының сомасы болып жүктердің кедендік
декларацияларында, төлем құжаттарында, жолда жүру билеттерінде, коммуналдық
қызметтер құжаттарында, тауарлар қалдығының инвентаризациялық тізімінде
көрсетілген немесе қолма-қол айырысумен тауарларды сатып алғандағы қойылған
шот-фактура бойынша төленуі тиіс салық сомасы болып табылады.
Төмендегі шарттарды алумен байланысты салық алуға жататын салық есепке
алынбайды:
• тұрғын үй ғимараттарын;
• негізгі құрал ретінде автокөлікті алу;
• жалға берілетін тұрғын үй қорын, ғимаратты жөндеуге қолданған
тауарлар мен қызметтер, жалға беру келісім-шартына сәйкес жөндеуге
кеткен шығындарды жалға беруші өтейтін болса, және жөндеуді жүзеге
асырушы жалға берушінің салық салынатын айналымы болып табылған
жағдайды қоспағанда;
• өтеусіз алынған мүлік (тауар, қызмет, жұмыс), Қазақстан
республикасынан тыс жерлерден әкелінсе және осы мүлікті алушы
қосылған құн салығын төлеген жағдайды қоспағанда.
Егер де салық төлеушіде салық салынатын және салық салынбайтын айналым
болса, онда жалпы айналым сомасына салық салынатын айналымның үлес
салмағымен анықталған салық сомасы қосылған құн салығы бойынша есепке
алынады.
Жоғарыда қосылған құн салығын алу тәртібі туралы айтылған жағдайды
декларация мысалында қарастырып көрейік.
Компания қосылған құн салығы салынатын объектісін иеленіп отырған
заңды тұлға, яғни қосылған құн салығының төлеушісі болып табылады.
Төртінші тоқсанда салық салынатын айналым: 9675 мың теңге
Қосылған құн салығынан босатылған айналым: 343248мың тг.
Жалпы айналым:352973 мың тг.
Салық төлеуші салық салынатын және салық салынбайтын айналымды
иеленеді, сондықтан үлесімді әдіс бойынша, яғни пайыз қатынасындағы салық
салынатын айналымның жалпы айналымға қатысымен анықталған қосылған құн
салығы сомасы есепке алынады.
9675352973‡100%=2,7%
15% ставкамен есептегенде қосылған құн салығының сомасы
9675‡15%=1451,25 мың теңге
Қосылған құн салығы көрсетінлген шот-фактура бойынша Қазақстан
республикасы аумағында сатып алынғандықтан, салық төлеуші қосылған құн
салығының сомасын есепке алуға құқығы бар.
Қосылған құн салығы жоқ айналым — 4206 мың теңге, онда есепке
жатқызылатын қосылған құн салығының жалпы сомасы 4206‡15%=630,9мың теңге.
Декларацияның 10 жолын толтырғанда Қосымша Дң қолданылады. Бұл
қосымшада есептік кезеңдегі барлық өндірілген, сатып алынғандар туралы
толық мәліметтер көрсетіледі.
Үлесімдік әдісті қолдануда есепке жатқызылған қосылған құн салығының
туындысының салық салынатын айналым үлесіне тең, есепке алуға жатқызылған
қосылған құн салығының сомасын анықтасық, 630,9‡2,7%=17,03 мың теңге.
Есептік кезеңде төлеуге жататын қосылған құн салығының сомасын
есептелген қосылған құн салығы мен есепке алуға жатқызылған қосылған құн
салығы сомасының айырмасымен есптейміз: 1451,25-17,03=1431,22 мың теңге.
Халыққа ұсынылатын коммуналдық қызметтер, байланыс қызметтері үшін
алғашқы құжаттарды қолдану арқылы банктермен, жолушы тасымалдауда жолда
жүру билеттерімен есеп айырысудан басқа халыққа тауарларды өткізу
жағдайында бақылау-кассалық машина чегін қолдану, қосылған құн салығынан
босатылатын тауарлар мен қызметтерді ұсынған кездердегі, қолма-қол ақшамен
айырысуда қосылған құн салығы төлеушілердің барлығы үшін шот-фактура
міндетті құжат болып табылады.
Салық төлеуші тауарды тиеген немесе жұмысты орындаған күні алушы
тұлғаға қосылған құн салығы шот-фактурасын ұсынуға міндетті.
2001 жылдың 1-ші шілдесінен бастап қосылған құн салығының ставкасы
салық салынатын айналым мен салық салынатын импорттың мөлшерінен 15%-ті
құрайды.
Салық төлеуші салық мерзімі өткен соң, салық кезеңінен кейінгі айдың
15 күнінен кешіктірмей қосылған құн салығы бойынша декларацияны ұсынуға
міндетті.
Қосылған құн салығы бойынша бюджетпен нақты есеп айырысатын салық
кезеңі болып күнтізбелік ай саналады. Егер де бюджетке төленуге жатқызылған
салықтың орташа айлық сомасы 10000 АЕК-ті құраса, онда салықтық кезең болып
тоқсан есептелінеді. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруші — салық төлеушілер
үшін салықтық кезең болып жыл саналады.
Салық төлеуші салық комитетіне декларация ұсыну үшін белгіленген күнге
дейін немесе сол күні бюджетке төлем жасай алады.
Импортталатын тауарлар үшін салық Қазақстан Республикасының кедендік
заңына сәйкес кедендік баж төлеу үшін анықталған күні төлейді.
Есептік кезеңде салық сомасынан есепке алуға жатқызылған қосылған құн
салығының сомасы артық болғанда, алдағы уақыттағы қосылған құн салығы
бойынша төлемдер есебіне аударылады.
Нөлдік ставкамен салық айналатын айналымнан артық болса, төмендегі
шарттар сақталғанда салық төлеушіге қайтарылады: қосылған құн салығын
төлеуші тауарлар, жұмыстар мен қызметтерді үнемі нөлдік ставкамен өткізсе;
нөлдік ставкамен салық салынатын айналым бойынша тоқсан ішінде алдыңғы айға
қарату өтінішін өткізу бойынша салық салынатын жалпы айналымнан 70%-ті
құраса.
Қандай да болмасын бір сомаға жұмыстар мен қызметтердің өткізу құны
өзгерген жағдайда салық салынатын айналым мөлшеріне қосымша шот-фактура
және басқа құжаттардың негізінде түзетулер жасалынуы мүмкін.
3. Дамыған елдердегі жанама салық салу жүйесі.
1967 қабылданған заң жиынтық айналымнан алынатын салықтан (өзіндік
айналым сабақтас баспалдақтар айналымы) айналымның кезекті кезеңіне
салынатын салықтан тазартылған айналым салығына, яғни қосылған құн салығына
өтуді білдірді.
Қосылған құн салығы бұйымның бағасының өндірісі, қайта өңдеу және
өткізудің әрбір стадиясындағы өсімінен алынады. Қосылған құн өзімен бірге
пайдалынған шикізаттың, материалдардың, жартылай фабрикаттардың, отынның,
электр қуатының және келісім бойынша орындалған жұмыстың шегеріп
тастағандағы тиеліп жөнетілген құнды ұсынады. Заң салық салу бойынша
жеңілдіктер мен жеткізулер сипатын анықтайды. Мысалы, теңіз флоты мен
азаматтық авиация үшін экспортқа шығарылатын тауарлар, несиелік операциялар
мен бағалы қағаздармен жасалынатын операцияларға салық салынбайды.
Әдетте, салық ставкасы 16 пайызды құрайды. 7% жеңілдетілген ставка
азық-түлік өнімдеріне (ішімдік сусындары мен кафе, мейрамхана
айналымдарынан басқа) және өнер туындыларына қолданылады.
Азық-түлікті қоюшы бюджет табысына тапсырыс берушінің төлем жасауы мен
қаражат аударуын күтпестен төлемдік талап толтырғаннан соң бірден қосылған
құн салығының сомасын аударады. Бұл тәртіп тәжірибеде 1979 жылдың 26
қарашасындағы қосылған құн салығы туралы заңмен бекітілген.
Қосылған құн салығы бюджеттің барлық үш түріне (федералды, жердің және
жергілікті) бөлінеді. ГФР-да қосылған құн салығы табысты реттеуші қайнар
көзі ретінде қызмет етеді. Оның көмегімен ағымдық бюджеттерді
қалыптастырғанда жерді қаржылық жағдайда тегістеу жүргізіледі. Әрбір 2-3
жыл сайын федералдық үкіметпен жердің қаржылық органдары қосылған құн
салығы болуы туралы келіссөздер жүргізеді. 1992 жылы ол былай бөлінді: 60
пайызы — федералды бюджетке, 35 пайызы — жердің бюджетіне, 5 пайзы
жергіліктіге.
Германия Федерациясының салық заңдарына сәйкес тұтынуға салынатын
салықтар жекелеген тауарлардың тұтыну мен қолданудан алынатын алым ретінде
анықталынады.
Әдетте, тауар салық салу өндірісі стадиясында немесе шетелден
әкелінген кезде жүзеге асырылады. Тұтыну салығы салынатын тауарлар төрт
негізгі топқа бөлінеді:
1. Аударымдары федералдық бюджетке түсетін тауарлар (мұнай және мұнай
өнімдері, қант, шай, спирт-арақ өнімдері, кофе, жарық беретін
құралдар, тұз және т.б.). Федералдық бюджетке осы салық түсімінің
үлес салмағы орталық өкіметтің барлық салықтар түсімдерінің 20
пайыздан астамын құрайды.
2. Салықтық түсімдері жерлер бюджетіне бағытталатын тауарлар. Бұл
негізінен сыраға салынатын салық.
3. Импроттық айналым салығы салынатын тауарлар. Бұл салық елге
енгізілетін тауарлардың басым көпшілігіне салынады. Импорттық
айналымға салық бір мезгілде қосылған құн салығының нысаны болып
табылады.
4. Жергілікті органдар салығы салынатын тауарлар (кейбір ішімдікті
және ішімдіксіз сусындар, құйып сату мен кафе ұстауға лицензиялық
төлем, иттерге салық).
Тұтынуға салықтар фискалдық қатынастардағы салық салу нысандарының
ішіндегі бірден-бір тиімдісі болып табылады. ГФР-да жасалған зерттеулерге
сәйкес, оларды жинауға жұмсалған шығындар осы салықтардан алынатын барлық
түсімдер шамасына 0,7% құрайды. Негізінен салық салуға көрсетілген
тауарларды шығаратын кәсіпорындар санының аздығы тұтыну салығының жоғары
тиімділігін қамтамасыз етеді.
Тұтыну тауарларынан алынатын салықтық аударымдардың дұрыстығына
бақылауды негізінен кедендік қызмет, ал жерлер мен жергілікті салықтардың
бар болуымен қатар бақылауды қаржылық ведомстваларда жүзеге асырылады.
Көптеген экономистердің айтуынша, ГФР-да тұтыну салығы салуға
жатқызылатын таурлардың қатаң сыныпталуы жоқ. Бірінші әлемдік соғыс кезінде
әскери-теңіз флотын қаржыландыру үшін енгізілген шарапқа салық қазіргі
уақытқа дейін салынады.
Неміс фирмалары шетелге тауар шығаратын кезде қосылған құн салығын
төлеуден босатылады.
ГФР-дағы импортқа кедендік салық салу тауарлардың жекелеген топтары
бойынша ерекшелінеді. ГФР өнеркәсібі мүдделі импорттағы көптеген шикізаттық
және жартылай фабрикаттар үшін, не кедендік баж белгіленбейді, не олардың
мөлшері елеусіз.
Дайын бұйымға кедендік баж жоғары болса да, бірқатар ерекше
айырмашылықтары бар. Әлде қайда төменгі баж әлемдік және ішкі нарықта ГФР
фирмалары күшті позицияны иеленетін тауарларға белгіленеді.
Германиядағы салық салудың айрықша ерекшелігі болып салық жүйесіндегі
қосылған құн салығы бойынша жалпы және жеңілдікті ставкаларының болуы
табылады. Бюджеттің табыстарындағы қосылған құн салығының үлесі Қазақстан
республикасындағыдай 28 пайызындай құрайды.
1992 жылдан бастап Қазақстан республикасы салық жүйесінде бірден-бір
негізгі салық болып қосылған құн салығы табылатындықтан, осы салықтың,
отанының салық жүйесі біз үшін үлкен қызығушылық тұғызады. 1949 жылы
қосылған құн салығын француз экономисі П.Лоре өңдеп, 1954 жылы Францияда
енгізді.
Соңғы 30 жыл ішінде түсімдер сомасы бойынша жанама, оның ішінде
қосылған құн салығы басым болып табылады.
Франциядағы салықтарды үш топқа топтастыруға болады, табысты алушыдан
оны алу сәтінен бастап алынатын табыс салығы; табыс жұмсалғанда тұтынушыға
салынатын салық; меншіктен алынатын, яғни затқа айналдырылған табыстан
алынатын капиталға салық. Сондай-ақ, елдің салық жүйесі тұтынуға салық
салуға бағытталған. Табыстар мен меншікке салық салу қалыпты болып
табылады.
Бюджет жүйесінің жетекші буыны болып қосылған құн салығы
табылатындығын бәрімізге мәлім. Елдің аумағында тұтынылатын және
қолданылатын тауарлар мен қызмет көрсетулердің барлығын тұтынуға салық
туралы сөз болмақ. Сыртқы нарықпен байланысты операциялар қосылған құн
салығынан босатылған. Экспортқа жатқызылатын операциялар жасаған және
қосылған құн салығын төлеген тұлғалар оларды қайтарып алу құқығын қолдану
мүмкіндігін иеленеді. Импорттық операциялар іштегі құқыққа сәйкес салық
салуға жатқызылады.
Қосылған құн салығын төлеу жасалатын мәміленің сипатымен анықталып,
саық салушының қаржылық жағдайын есепке алмайды. Тауарлар бағасына тәуелсіз
түрде қолданылатын салық ставкасы барлығына бірдей. Салық салу объектісі
болып тауарлар мен қызметтердің сату бағасы табылады.
Сондай-ақ, бөлшек сауда бағасы мен қосылған құн салығынан басқа да
алымдар мен баждра жатқызылады. Шикізат пен жартылай фабрикаттарды
қоюшылардың төлеген салық мөлшері жалпы сомадан шегеріледі.
1988 жылы Францияда қосылған құн салығы бойынша 4 ставка әрекет етті:
5,5% — бірінші қажеттілікті тауарлар мен қызмет көрсетулер (ішімдік
пен шоколадты қоспағанда азық-түлік өнімдері, дәрі-дәрмек, көлік);
7,0% — мәдени қолданыстағы тауарларға қысқартылған ставка;
18,6% — барлық тауарлар мен қызметтерге қалыпты тавка;
33,33% — машина, ішімдік және темекіге шекті ставка.
Қосылған құн салығы европалық салыққа айналады. 1977 жылы қосылған құн
салығы ставкасына сәйкес ЕЕО мүше-елдер бір-бріне жақын болу үшін қосылған
құн салығына Еуропалық директив қабылдады. Францияда қосылған құн салығы
бойынша ең жоғарғы ставка болғандықтан, олардың орташа еуропалық деңгейге
төмендеу тенденциясы байқалды. Сонымен, 1989 жылы келесідей 3 ставка әрекет
етті: 5,5%, 18,6%, 54,8%. Кейін ЕЕО шеңберінде екі: 18,6% — қалыпты және
5,5% — төмендетілген ставкалар әрекет етуде.
Франция заңдарында қосылған құн салығынан екі салықтық — мүлдем және
мүмкіндікті босатулар қарастырылған.
Қосылған құн салығынан мүлдем босатуға сатып алу және сату кезінде
әртүрлі ставкалар нәтижесінде экспорт пен импорт бойынша қосылған құн
салығы компенсацияға жатқызды.
Сондай-ақ, қызметтің 3 түрі салықтан босатылады:
• Дәрігерлік көмек;
• Бастауыш, орта, жоғары және кәсіби білім беру;
• қоғамдық және қайрымдылық сипаттағы қызметтер.
Сонымен қатар, сақтандырудың барлық түрлері, казино, лотереялар
босатылады.
Қосылған құн салығынан мүмкін болатын босатулар қарастырылған қызмет
түрлері де бар, яғни салық төлеушілердің қосылған құн салығын немесе табыс
салығын төлеу үшін таңдауға құқығы ұсыналады.
Осындай қызметтер түрлеріне келесілер жатқызылады:
□ экономикалық қызметтің кез-келген түрлері үшін ғимараттарды жалға
беру;
□ қаржылық және банктік іс;
□ әдебиет, спорт, артистік қызметтер, миниципалдық шаруашылық.
Өзінің кәсіпорындарында қосылған құн салығы бойынша есеп айырысу
жасалады. Бухгалтерлік есептік оңайтылған схемасы қолданылатын ұсақ
кәсіпорындар үшін қосылған құн салығы салық қызметтері есептейді.
Ұсақ кәсіпорындар (тауар айналымы 3 млн. франк немесе қызмет көрсетуі
0,9 млн. франк) жыл ішінде декларация толтыру мүмкіншілігін иеленеді. Тауар
айналымы 500 мың франк немесе қызметі 150 мың франк ұсақ кәсіпорындар
декларацияны жылына бір рет толтырады.
Ауыл шаруашылығында қосылған құн салығы бойынша оңайтылған нысаны мен
төлем схемасы қолданылады. Декларация жылына бір рет толтырылады, жылдың
қортындысы бойынша алдағы жылдағы қосылған құн салығынан 15 мөлшерінде
тоқсан сайын қайта есептеумен төленеді.
Францияда 3 млн. жуық қосылған құн салығының төлеушілері бар. Әдетте
декларация негізінде ай сайын қосылған құн салығы бюджетке енгізіледі.
Кәсіпорындар салық орталықтарына декларация мен бірге салықты төлеген чекті
ұсынады. Тауар айналымының көлеміне байланысты қосылған құн салығын
төлеудің тоқсандық және жылдық мерзімдері қолданылады.
Тауарлар экспорты жағдайында кәсіпорындарға қосылған құн салығы
бойынша компенсация ай сайын жасалынады. Ал қалған түрлеріне (мысалы,
фермер тракторды 18,6% ҚҚС-пен сатып алса, ауыл шаруашылығы өнімдері 5,5%-
пен өткізілген) компенсация тоқсан сайын жүзеге асырылады. Әкімшілік жыл
сайын 65 млрд. франк шамаға жуық сомаға немесе жалпы салық сомасынан 12%
компенсация жасайды.
Қосылған құн салығын төлеуге бақылау ай сайын жүргізіледі. Егер де
қандай да бір себептен қосылған құн салығын төлеуші декларацияны ұсынбаса,
онда ЭЕМ автоматты түрде салықты төлеу мерзімі өткендігі туралы ескерту
береді.
Францияда салық қызметінің 10 мыңдай адамы қосылған құн салығын
есептеу мен жинаумен айналысады.
ҚҚС бойынша жеңілдіктер аз және негізінен ұсақ кәсіпорындарға
беріледі.
Егер кәсіпорындарының тауар айналымы 300 мың франктан аз болса, онда
ҚҚС төленбейді. Осындай жағжайда есептеу жолымен кәсіпорын бюджетке тұрақты
соманы төлейді. Осындай ереже қолданылады, өйткені бұл кәсіпорындар
қосылған құн салығы есепетуге қажетті деңгейдегі көлемде бухгалтерлік есеп
жүргізбейді.
Егер ҚҚС 1350 франктан аз болса, онда кәсіпорындар оны төлеуден
босатылады. 3 млн. қосылған құн салығы төлеушілерден ондай кәсіпорындар
саны 54 мың.
Қосылған құн салығығың сомасы 1350 франктан жоғары, бірақ 5400 мыңнан
кем емес кәсіпорындар жеңілдікті иеленеді. Сондай-ақ егер қосылған құн
салығы 20 мың франктан кем болса, онда ұсақ өнеркәсіпшілерге де жеңілдік
ұсынылады.
Инвестицияға бағытталған қосылған құн салығы сомасынан жасалатын
шегерімдерге қосылған, инвестиция жасайтын кәсіпорындар ҚҚС бойынша
жеңілдікті иеленеді.
Әдетте, қосылған салығы бағалау оң нәтижелелі және тұтыну салықтарының
ішіндегі табыстысы. Жақсы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz