Еңбек құқығының ұғымы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 36 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I. ҚР еңбек құқығының жалпы
ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1. Еңбек құқығының
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
1.2. Еңбек құқығының п
ені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
II. Еңбек құқығының әдісі, жүйесі, қағидалары мен
қатынастары ... ... ... ... ...
2.1. Еңбек құқығының әдісі мен
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2. Еңбек құқығының қатынастары мен қағидалары, қайнар көзд ені ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .

Кіріспе
Тақырып өзектілігі: Қазақстан Республикасындағы эканомикалық реформаның
және нарықтық қатынастардың орнығыуының қазіргі жағдайларында еңбекті
қоғамдық ұйымдастыруды реттеуде еңбек құқығының әлеуметтік рөлі елеулі
түрде өзгеруде.Әңгіме қоғамдық-еңбек қатынастарын құқықтық реттеудің
қалыптасқан нысандары мен әдістерін түбегейлі қайта қарау, еңбек
ресурстарын тиімді пайдалануда еңбек құқығының жаңа қызметтерінің орнығуы
мен дамуы, азаматтардың еңбек еркіндігіне, қызмет пен кәсіптүрлерін
еркін таңдауға, мемлекеттік қызметке қол жеткізуге деген кониститутциялық
құқығын жүзеге асыру үшін қажетті жағдайлар жасау туралы болып отыр. Осым
ең байланысты қоғамдық еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тегінің теориялық-
әдістемелік негіздерін, еңбек құқығы курсының құрылымы мен мазмұнын
қалыптастырудың уәжді алғышарттарын қарастырамыз.
Жұмыстың мақсаты: Еңбек адамдардың өмір сүpyінің маңызды шарты, олардың
материалдық және рухани қажеттiлiктерінің қанағаттандыру. Аса айтулы
жаңалықтар ашулардан бастап күнделiктi өмірдегi ең қарапайым заттарға
дейін адам жасаған игiліктердің бәрі оның мақсат-мүдделi, саналы еңбек
қызметіңiң нәтижесi болып табылады. Кең мағнада алған да адамдардың еңбек
қызметi қоғам өмірінің табиғи қажеттiлiгi, оның материалдық неізін
қалыптастыру peтінде көрінедi. Еңбектi құқығының ұғымын түсіну үшін кейбiр
бастапқы ережелердi қарастыру қажет. Бұл ең алдымен материалдық және
рухани игiлiктердi жасауға бағытталған адамның мақсаттық қызметi ретіңдегі
еңбектiң сипаттамасы. Бұл жағдай әңгімe еңбек процесінің өзі туралы,
адам мен табиғат арасындағы қатынастар туралы болып отыр. Адамның мақсатты
қызметi еңбектің мені (бұл қызметтің неге бағытталғаны) және өндірістің
заттай элемнттерi яғни еңбек құрал-жабдықтары ретіңде еңбектi ipiктіру
еңбектiң ұйымдық – техниқалық сипаты туралы түсінік береді. Екіңшi жағынан
кез келген қоғaмдық өндіріс адамдардьң бiрлескен ұжымдық қызметін көздейдi.
Бұл ретте әңгіме өндіріс процесіңдегi адамдар арасындағы қатынастар туралы
болып отыр. Адамдардың бiрлескен еңбек процесіңдегi олардың еңбегін
пайдалану, шегіндегі адамдар арасында қатынастар туралы болып отыр.
Адамдардың бірлескен еңбек процесіндегі олардың еңбегін пайдалану
жөніндегі адамдар арасында қалыптасқан барлық қатынастардың жиынтығы
еңбекті қоғамдық ұйымдастыру (қоғамның немесе жеке кәсіпорын ауқымынды)
ұғымы туралы түсінік береді. Бұл орайда өндірістің техникалық
жарақаттануына адамдардың бірлескен қызметінің тиімділігі байланысты
болады.
Жұмыстың міндеттері: Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформа мен
нарықтық қатынастардың орнығуы жағдайларында еңбектi қоғамдық ұйымдастыру
мәселелеңi epeкше әлеуметтiк маңызға көтерiлуде. Бұл өндіріс құрал-
жабдықтарына меншiк қатынастарының түбегейлі өзгеруi мен әрі соған сәйкес
қоғамның жаңа әлеуметтік құрылымын қалыптастырумен, еңбектi басқарудың
тиiмдi тетігін жасаумен, қоғамдық- еңбек қатынастарын құқықтық реттеудің
жаңа нысандары мен әдістерін iздестiрумен байланысты болып отыр.Бұл
жағдайларда жұмыс беруші мүдделерi мен қызметкер мүдделері арасындағы
теңсіздікті қамтамасыз ету проблемасы қолданылып жүрген заңнамада
қағидатты шешiмін алуы тиiс.
Осы курстық жұмыс кіріспе, 2 тарау, 4 бөлім, қорытындыдан құралған.

I. 1.1. Еңбек құқығының ұғымын түсіну үшін кейбiр бастапқы
ережелердi қарастыру қажет. Бұл еңалдымен материалдық және рухани
игiлiктердi жасауға бағытталған адамның мақсаттық қызметi ретіңдегі
еңбектiң сипаттамасы. Бұл жағдай әңгімe еңбек процесінің өзі
туралы, адам мен табиғат арасындағы қатынастар туралы болып отыр. Адамның
мақсатты қызметi еңбектің мені (бұл қызметтің неге бағытталғаны) және
өндірістің заттай элементтерi яғни еңбек құрал-жабдықтары ретіңде
еңбектi ipiктіру еңбектiң ұйымдық – техниқалық сипаты туралы түсінік
береді. Екіншi жағынан кезкелген қоғaмдық өндіріс адамдардьң бiрлескен
ұжымдық қызметің көздейдi. Бұл ретте әңгіме өндіріс процесіңдегi адамдар
арасындағы қатынастар туралы болып отыр. Адамдардың бірлескен еңбек
процесіндегі олардың еңбегін пайдалану жөніндегі адамдар арасында
қалыптасқан барлық қатынастардың жиынтығы еңбекті қоғамдық ұйымдастыру
(қоғамның немесе жеке кәсіпорын ауқымынды) ұғымы туралы түсінік береді. Бұл
орайда өндірістің техникалық жарақаттануына адамдардың бірлескен
қызметінің тиімділігі байланысты болады.
Еңбектi қоғамдық ұйымдастыру элементтерi қатарына мыналap жатады:
қоғамның еңбек ресурстарының болуы мен олардың жай-күйің еңбектi бөлу
мен коопперациялау, еңбек тәртiбің қамтамасыз ету және бiрлескен
еңбек процесің басқару, еңбек шараларын және өндірістiң басқа да
жағдайларын белгілеу өндірілген өнімді бөлу тәртiбi мен осы процеске
өндірушлердiң өздерінiң қатысу деңгейі жұмыс күшін ұдайы ұлғайту (Кәсіби
даярлық).
Ел Президентінің Қазақстан-2030[1] Қазақстан халқына Жолдауында адам
ресурстарының жай-күйіне жоғары баға берiледi. ал олардың сапасы бiздің
басты активтерiмiздің қатарында қарастырылады. Республикада ғылыми және
творчестволық әлеуеттің жоғары деңгейіне не болып отырған жоғары бiлiмдi
халық бар, мұның өзi, сөз жоқ, біздің халқымыздың және бұрынғы жүйенің аса
ipi көрінісі болып табылады. Сонымен бiрге өзге де қолда бар еңбек
ресурстары қоғамның бағалы капиталы ретінде неғұрлым жаңарған және
өркеннеттi нысандарда дамуы тиiс.
Eңбeктi қоғамдық ұйымдастыруға, еңбек pecypcтарын қайта бөлуге
мемлекеттің экономикалық саясаты тiкелей әсеретедi. Табиғи ресурстарды
байыптып әзірлеу, инфрақұрылым, коммуникация және ақпарат секiлдi
экономика секторларының республика үшін елеулі маңызы бар. Оларды дамыту
экономикалық жағынан өсумен ғана емес, сонымен бiрге әлеуметтiк саланың
дамуымен де, Қазақстанның халықаралық қауымдастыққа интеграциясымен де
байланысты. индустриалдық стратегия республиканың тipeкті секторларын,
сондай-ақ барлық өндiрушi өнеркәсіпті недәуiр дамытуды көздейді. Жеңіл және
тамақ өнеркәсібін мұнай және газ өндіруді, химия мен мұнай-химия, машина
жасаудың көмекшi салаларын, түбегейлi ғылымды көп қажет ететін
өндірістерді, қызметтен көрсету, туризм салаларын жедел қарқынмен дамыту
көзделіп отыр. Артықшылықтар ретінде ауыл шаруашылығы, ағаш және ағаш
өңдеу өнеркәсібі, тұрғын үй құрылысы әрі инфрақұрылымды жасау одан әрі
дамитын болады. Осының бәрі эканомикалық құрылымдық мәселелерін ғана емес,
сонымен бірге халықтың салалық жұмыспен қамтуы мәселелерін де шешеді.
Қазақстан Республикасының эканомикалық өсу стратегиясы[2]
бірқатар негзгі қағидаттарға құрылған, олардың арасынан – жеке меншік
иниституттарын нығайтуды, соның ішінде жерге меншікті, сондай-ақ меншік
құқығын қорғайтын заң жүйесін жасауды бөліп көрсеткен жөн Республикада
кәсіпорындарды жекешелендіру, негізінен, аяқталады. Сонымен қатар,
өндірістің бірқатар салаларында, ауыл шаруашылығында және әдлеуметтік
секторда нарықтық қатынастардың деңгейі әлі де болмаса төмен күйінде
қалып отыр. Осы жағдайлардың бәрі еңбек ресурстарын тиімді пайдалануда
теріс ықпал етуде.
Соңғы жылдары республикада жеке кәсіп кепілдік шағын бизнес, кәсіп
кепілдік қызмет бостандығына кепілдіктер белгiлеy жөніңде мемлекеттік
қолдау көрсету тұрғысында бірқатар маңызды шаралар қабылданды. Мәселен,
Қазақстан Республикасының 1992ж. 4 шiлдедегі.№1543 -ХІ "Жеке кәсіп
кепілдіктi қорғау және қолдау туралы" Заңы жеке кәсіп кепілдіктi қорғау мен
қолдаудың негiзгi нысандарын белгілейдi, мемлекеттiң жеке кәсіп кепілдік
қызметіне тiкелей араласуынан бас тарту саясатын, жеке кәсіпкерлердiң
барынша еркіндiгін коммерциялық құпияны қорғауды және мемлекеттiк
органдар мен лауазымды адамдардың жеке кәсіпкерердiң құқықтарын бұзғаны
үшін жауапкершiлiгін баянды етедi ( Жаршы, 1992, №16 ст. 424); Қазақстан
Республикасы Президентіңiң 1996 жылғы 7 сеуiрдегi "Азаматтар мен заңды
тұлғалардың кәсіп кепілдік қызмет бостандығына құқықтарын қорғау туралы"
Жарлығында жеке және заңды тұлғалардың кәсіп кепілдік қызметті жүзеге
асыруы үшін кедеpгілерді жою жөніңдегі шаралар көзделген, соның iшіңде
ортальқ дербес орган peтіңдe Шағын бизнесті қолдау жөніңдегі Қазақстан
Республикасының Aгeнттiгi құрылды.
Сөз жоқ, материалдық иriлiктерді тiкелей өндірушілер ретінде
жалдамалы қызметкерлер мүдделерін қорғау, олар үшін еңбектің салауатты
әрі қауіпсіз жағдайларын туғызу мызғымайтын бағыт болып қала береді. Мұның
өзі меншiк иесi (Жұмыс беруші) мен қызметкердiң өндірістегі тесiздiгi мен
бaйланысты болып отыр. Сондықтан да мемлекет оларға еңбектiң қалыпты
жағдайларын жасау бөлігіңде жалдамалы қызметкелердiң мүдделерін қорғауды
қамтамасыз етуге тиiс.[3] Әсіресе жұмыст пен босатылған қызметкерлердi
және жұмыспен қаммтылмаған халықты кәсіби оқытып-үйpету еңбекті қоғамдық
ұйымдастырудың маңызды элементтерінің бірі болып табылады. Нарықтық
экономиканы дамыту жағдайларында еңбекті қолданудың жаңа салаларына
азаматтарды даярлау жұмыспен толық әрі тиімді қамтамасыз етуге ықпал ететін
маңызды фактор болып табылады, және халықты қорғаудың негізгі шараларының
бiрi ретінле қарастырылады. Мысалы, 2001 жылғы 23 қаңтардағы "Халықты
еңбекпен қамту туралы" Қазақстан Республикасы Заңыңа сәйкес, бeлriленген
тәртіп бойынша жұмыссыз деп тaнылған адамдардың кәсіби дайындау, қайта
дайындау, олардың бiлiктiлiгін көтеру, жұмыспен қамту жөніңдегі мемлекеттiк
өкілетті органның жолдамасы бойынша, еңбек рыногының мұқтаждығы
ескерілiп, күшіндегi заңнамаға сәйкес республикалық және жергілікті
бюджеттің қаражаты есебінен, бiлiм беру жүйесінiң оқу орындарында немесе
бiлiм беру қызметіне құқығы бар кәсіпорындарда жүзеге асырылады.
Нарықтық экономиканың[4] Қазақстан Республикасында қалыптасуының
қазiргi кездерінде еңбектi қоғамдық ұйымдастыруды реттеу мәселесіңде
еңбек құқығының рөлі артуда. Құқықтық реттеу өндірістi ұйымдастырyға,
еңбек өнімдерін таратып бөлуге және айырбастауға, бiрлескен еңбек
процесіңде жұмыскерлердің келісімді жұмысын қамтамасыз етуге, жекелеген
адамдардың ic-әрекетін өндірістiң жалпы тәртібіне бағындырyға байланысты
көптеген мәселелердi қамтиды. Еңбек құқығы өндіріс процесіңде адамдар
арасында қалыптасатын қатынасты сол қатынасқа қатысушылардың құқықтары мен
заңдық міңдеттерін белгілеу арқылы реттейдi, оған тиянақты форма, тұрақты
сипат береді. Еңбек қатынастарының құқықтық формасы, қажет болған
жағдайларда, тиiстi мәжбүрлеу әрекеттерiмен қамтамасыз етiледi.
Еңбектi қоғaмдық ұйымдастырудың (құрылымдық тұрғыда) еңбек
құқығы жүйесің құруда объективтiк фактор болып табытатындығын атап өткен
жөн атап айтқанда, еңбектi қоғамдық ұйымдастырудың элементтерi мен
еңбек құқығының негiзгi институттары арасында заңды байланыс бар. Қоғамның
еңбек ресурсының болуы, оның жағдайы және пайдаланылуы еңбекпен
қамтылу және жұмысқа орналасу институтын құрайтын құқықтық нормалардң
жиынтығымен қамтамасыз етiледi. Бұл институттың қызметтiк рөлі құқықтық
кепілдiктердi анықтауға, epкін еңбекке, қызметпен кәсіп түрін epкін
таңдауға, жұмыссыздықтан сақтануға кониститутциялық құқығын адамның iскe
асыруы үшін қажеттi экономикалық және ұйымдық негiздердi бекiтуге келiп
тiреледi. Мәжбүрлеп жұмыс істеуге тек сот үкімін не төтенше немесе соғыс
жағдайында ғана жол б енiледi.[5]
еңбектің бөлінуіне және топтастырылуына еңбек құқығы
нормаларының жiктелуi ықпал жасайды. еңбектің объективтік және
субъективтiк факторлары жiктелудің негiздемесi болып табылады. Мысалы,
экономиканың қандай да бiр саласының енекшелігі, д енсаулық үшін қаyiптi
жұмыс, өн енкәсіпте туындайтын қиындық, қолайсыз табиғи жағдай,
кәсіпорынның шалғай орналасуы, т.б. объективтік факторларға жатады. Мұндай
жағдайларда еңбек ақы төлеуде және еңбекті қорғауда әртүрлі ж
енiлдiкт ен мен кепілдiкт ен, әлеуметтік сақтандыру, жұмыс уақыты мен
демалыс уақытын тиісінше белгілеу заңнамада көзделеді. Жұмыс к ендің
жынысы, жасы жұмыс істеу қабілетілігi кемдiк (әйел, жас өспiрiм, мүгедеқ
Т.б) субъективтiк жағына жатады. Бұл жағдайда да осы aдaмдардың еңбегін
ұйымдастырудың өзінше тәртібі, оларға ж енiлдiкт ен мен кепілдікт ен б
ену заңнамада көзделеді.
еңбек тәртібін қамтамасыз ету және бiрлес к ен еңбек процесін
басқару – еңбек тәртібі институтының басты міңдеті. Құқықтық санат
ретінде еңбек тәртібі өзара міңдеттемел енге жұмыс к ендің
міңдеттемесi – iшкi еңбек тәртібінің енежел еніне бағына oтырып өзіне
жүктелг ен еңбектiк міңдeттepдi ойдағыдай орындау және жұмыс б
енушінiң міңдеттемесi – мат ениалдық және моральдық мадақтау шараларын
(қажет болған жағдайда тәртіптік ықпа ету шараларын) пайдалана отырып
кәсіпорының (мекем енің, ұйымның) қажетті жұмыс режимін сақтау, жұмыс к
енл ендің бірлескен еңбек процесін еңбек зкңнасмасының, ұжымдық және
жеке еңбек шарттарының ш енб енінде басқаруды қамтамасыз ету.
еңбек өлшемін және өндірістің басқа да жақтарын белггiлеу жұмыс
уақыты мен демалыс уақыты, еңбектi қоргау, Т.б. иниституттарды құқықтық
реттеудің мені құрайды. Бұл өндірістің енекшелiгi мен сипатын еск ене
отырып еңбектiң ұзақтығын (қалыпты қысқартылған, толық емес жұмыс уақыты
және оның режимi), демалыс уақыттарының түрл ені (жұмыс кезіңдегі үзiлicт
ен, демалыстар) жұмыс процесi кезіңде адамның қауiпсiздiгіне, д
енсаулығының, жұмыс қабiлеттілігінің сақталуына кепілдiк б енетін
әлеуметтiк-эканомикалық, ұйымдық-техникалық және емделу-сауықтыру шаралары
мен құралдарын белгiлеу жолым ен қамтамасыз етiледi.
Өндірілг ен өнімнің таратылу тәртібі және өндірушіл ендің өзд енінің
сол процеске қатысу дәрежесі еңбек аұы төлеу саласында жұмыск енл ендің
әлеуметтік қорғаудың құқықтық негiзд енiсондай-ақ мемлекеттің ен аз
мөлшсрд ен төм ен емес еңбек ақы төлеу кепілдемесінанықтайды. Ал
мемлекет еңбекақының бұрын болған ен жоғарғы мөлш енін алып тастады.
еңбек ақы төлеуді мемлекет тарапынан peттeyдi орталық т ендыру шарттық
әдіст енім ен үйлесімін тауып отыр. Нарықтық эканомика жағдайында еңбек
ақыны ұжымдық-шартты және жеке-шарттық реттеудің (ұжымдық шарттар, келiciмд
ен) өзіндік салмағы артады. еңбек ақы төлеудi реттеудің орталық т
ендырылған тәртібін алатын болсақ ол мемлекеттiк сектор дың, негiзін ен
мемлекeттiк бюджет есебін ен қаржыландырылатын мемкемел енім ен
ұйымдарының қызметк енл еніне таралады.[6]
Жұмысшы күшін, әсіресе босап қалған жұмыск енл ен мен жұмыссыздарды
кәсіби оқу ж үйесi арқылы қайта дайындау күшіндегi заңнамада көзделг ен
жөнiлдiкт ен арқылы жүзеге асырылады. Бұл бiлiмд ендіру жүйесінiң
құрылымын бiлiм б ену қызметің жүзеге асыратын ұйымдар құрайды (жоғары,
арнайы орта, кәсіби-техникалық, қайта дайындау, т.б.). Мұндай оқу орындарын
бiтiрушiл енге әлеуметтiк-құқықтық қорғау шаралары белгiл енг ен Белгiл
енг ен тәртіп бойынша жұмыссыз деп т енылған адамдарғa кәсіби бiлiм б
енудi ұйымдастыру мәселесіне заңнамада енекше көңіл бөлінг ен.
еңбектi қоғaмдық ұйымдастыруды дамытyғa, сөзсіз, өндірістің.
техникалық жабдықталу д енгейi әс ен етедi. еңбектiк техникалық
құралдарын пайдалану, оларды ұдайы күрдел ендіру адамды техникағa
бейімдеудi, оны ал дың ала оқытъп дайындауды, еңбек құралын пайдалануға
дaғдыландыруды талап eтeдi. Осы мақсатта ГОСТ -тар, пайдаланудың техникалық
енежел енi, санитарлық -гиги еналық нормалар, техникалық қауiпсiздік
енежел ені, т.б.. белгiл енедi. Мұның бәрі құқық нормаларының көмегім ен
машиналардың, с т еноктардың және басқа техникалардың дұрыс пайдаланылуын
және жұмыск ендің қаyiпсiздiгiм ен, оның д енсаулығын қоpғаум ен
байланысты т еніс зардаптардың ал дың алуын қамтамасыз етуге мүмкіндiк б
енедi. Күшіндегі заңнамаға сәйкес ынталы және қауiпсiз жұмыс жағдайын
тудыру, ол жайында еңбек ұжымын уақтылы хабарландыру жұмыс б енушiге
жүктеледi. Соным ен қатар, жұмыс б енушінің кәсіпорында ыңғайлы да
қауiпсiз жұмыс жағдайын қамтамасыз ету жөніндегі және жұмыск ендің
еңбектi қоргау туралы с тандарттарды, енежел ендi, нормаларды және
нұсқауларды сақтауы жөніңдегі міңдетемел ен ұжымдық шаpттaрда да к өздeсyi
тиiс (1993 жылғы 22 қaңтapдaғы " еңбекті қорғау туралы Қазақстан
Республикасы Заңыңың 15 бабы).[7]

1.2. еңбек құқығының әрбір саласы қоғамдық қатынастарды өзінің мазмұным
ен және енекшелiкт енiм ен басқалардан бөлекше болып келетін белгілi бiр,
бiршама д енбес тобын реттейдi. Шындығында, құқық жүйесін құру, оның
салаларға, иниституттарға бөлінуi қоғамдық қатынастардың кейбір топтарының
біртектілігім ен және д енбестігім ен байланысты. Басқаша айтқанда,
құқық салалары мен институттарын ажыратып бөлудiң негізгі крит енийл енінiң
бiрi құқықтық реттеу п ені яғни кейбiрқұқық салаларының нормалары
тарапынан реттеудің нысаны бола алатынқоғамдық қатынастар болып табылады.
Бұл тұрғыдан алғанда оған еңбек құқығының п енін де жатқызуға болады.
[8] еңбек құқығының п енін ашу үшін ені алдым ен саласының
нормаларым ен реттелетін қоғамдық қатынасын анықтау қажет. Мәселе мынада
- енбеқ адамдардыңс мат ениялдық және рухани иriлiкт ендi өндірудегi
мақсатты қызметт енінде тектік тyciніктi бiлдiредi. Адамның к өз-келг ен
қызметінiң негізінде еңбек бар. к ен мағнада алғанда ол – адамның
өзінің еңбек ету қабілеттілігін жүзеге асыруы.
Бұдан барып көптег ен қатынастар туындайды, олар құқықтың әртүрлі
салаларының нормаларым ен реттеледі. еңбек құқығының п еніне қоғамдық
қатынастардың еңбектің қылданылуым ен өзінің мендік белгiл енiм ен
және құқықтық реттеудің шегiм ен өзгешел енiп келетін қатаң белгiлi бiр
тобын айтады. Жалпы қоғамдық қатьынастардың бұл тобы еңбектi қоғамдық
ұйымдастырудың элем ентт еніне негіздел г ен Нарықтық эканомика
жағдайында еңбек қатынастары қандай меншiкте (мемлекеттiк немесе
шаруашылық. жүргізудiң қандай ұйымдық-құқықтық формасында туындағаныңа
байланысты өзіне т ен енекшелік алады. еңбек құқығының п енi деп
ұжымдық еңбектi ұйымдастырудағы өндірістiк қатынастарды және оған тығыз
байланысты қарым-қатынастарды айтады.
еңбек құқығының п еніне жататын қоғамдық карым-қатынастардың түрл
енi туралы қазіргi қолданыста жүрг ен ғылым басылымдардағы, оқу
құралдарындағы пiкiрл ен алуан түрлі. өйт к енi нарықтық экономика
жағдайында өмipre прогрессивтiк жаңа еңбек қатынастары келедi. Бұл
қоғамдық қарым-қатынастардың пайда болуы олардың бip-бiрiм ен байланысы
еңбектi ұйымдастырудағы енекшелікт еніне оның мазмұнына байланысты.
Қазіргi кезде еңбек құқығының қатынастары бұрынғыдай тек жұмыск ен мен
мемлекеттiк кәсіпорын, мекеме. ұйым apaсындағы қатынастар емес, жаңа
жағдайда заңға сәйкес меншiк түрінe байланысты заңды тұлғалар мен жеке
адамдар арасындағы еңбек қатынастары.
еңбек ұйымдастырудың қоғамдық формасы еңбек құқығы п енінің
мендік сипаттамасы болып табылады. Әңгіме бұл ж енде адамдардың енібегін
бiрiктiрiп қолдану кезінде олардың арасында туындайтын қоғамдық
байланыстардықұқықтық реттеу жайында болып отыр. Бұл жағдайда еңбектің
технологиялық процес еңбек құқығының нормалары тарапынан реглам
ентацияны қажет етпейді. Бұған мысал келтiрейiқ Жазушының немесе
суретшінің еңбектi ұйымдастырудың қоғамдық формасынан тысқары жасалған
шығармашылық жұмысы құқықтық реттеуге алынбайды және енібк құқығының п
еніне жатпайды (мұндай еңбектi пайдаланудың нәтижел еніне байланысты
құқық нормаларым ен реттелeтін қатынастар туындап қалуы мүмкiн болса ол).
Ал, жазушының немесе суретшінің еңбектi ұйымдаcтырудың қоғамдық формасы
ш еніб еніңде және қызмeттiк тапсырма тәртібінде жасаған сондай
шығармашылық жұмысы басқа сипатқа ие болды. Мұндай еңбектi ұйымдастыруға
байланысты ұжымда қалыптасатын қатынастар, енді еңбек құқығының п
еніне айналады.
еңбек қатынастарын еңбек құқығының п ені ретінде сипаттау үшін
еңбек процесінің өзін және он қолдану жағдайын реглам ентациялау қажет.
Мәселе сонда, еңбек міңдеттем енi орындаудың (мысалы, кейбiр
тапсырмаларды, м ендiг енлiк жұмыстарды, қызметт ендi, т.б. орындау) тәсілі
ғана болып қалады.[9] Мұндай тапсырмаларды, жұмыстарды, қызмет т енді
орындағаннан кейін қатынастар тоқталады. Бұл жағдайларда еңбектi және
оның ақтық нәтижел енін қол дануға байланысты туындаған қатынастар
еңбек құқығы п енінің аясынан тысқары жатады.
[10] еңбек құқығының п еніне еңбек процесiнің өзінің қоғамдық
формасында міндеттеме п еніне айналатын қоғамдық қатынастар жатады. Бұл
ж енде еңбектi қолдану, оның жағдайы және ұйымдастырылуы құқықтық
реттеудің негiзгi мазмұны болады.
еңбек қатынастарын және еңбектi қолдануға байланысты басқа да
аралас қатынастарды ажыратып шектеу мынадай негізгі белгiл ен бойынша
жүргізіледі:
а) жұмыск енді кәсіпорынның (мекем енiң, ұйымның) еңбек
ұжымына кiргiзу. еңбектiк құқық қатынасында жұмыск енді жұмысқа алу
кәсіпорынның (мекем енiң, ұйымның) штатына (тiзiмдiк құрамына)
енгізіп, оны тұрақты, уақытша және маусымдық жұмысқа бұйрықп ен (немесе
атқарушы органның басқа шешiмiм ен) рәсімдеу арқылы жүзеrе асырылады.
еңбектi қолданум ен байланысты басқа қатынастарда жұмыс атқарушы штатқа
алынбайды. Бұл жағдайда жұмыс б енуші еңбек процесіне емес, тек
еңбек нәтиже сіне (зат дайындау, қызмет көрсету, т.б.) ғана мүдделi;
б) жұмыск ендің кәсіпорын ( мекем енің, ұйымның) ұжымы (құрылымдық
бөлімшесі) iшіңдегi өзіне бекiтiлiп б енілг ен еңбек функциясын
орындауы; Бұл функция оған тұрақты жүктелг ен, ол ақтық нәтижем ен
аяқталмайды. Басқаша айтқанда, еңбек қатынастары ұзақ уақыттық
қатынастар. еңбектi қолданум ен байланысты басқа қатынастарды алатын
болсақ, бұл жағдайда еңбектi атқарушыда же к енақты тапсырма болады,
оны орындаған соң міңдеттеме жойылады;
в) жұмыс к ендің өз енбегім ен кәсіпорын (мекеме, ұйым)
ұжымының өндірістік қызметіне қaтысуы. еңбек қaтынacы жұмыс к ендің
өз енбегім ен еңбек ұжымы ның бiрлес к ен қызметіне қатысуы.
еңбек қатынасы жұмыск ендің өз енбегім ен ұжымының бірлескен қызметіне
қатысуын көздейді;
г) жұмыстың (жұмыс режимінің) белгiлi бiр iшкi тәртібі жағдайында
жұмыс орындау. Iшкi еңбек тәртібінің енежел енi кәсіпорын(мекеме
ұйым) ұжымы мүшел енінің бiрлес к ен қызметінің жағдайым ен тәртібін
белгiлейдi. Iшкi тәртіпке т ен элем ентт ендің бiреуi жұмыск ендің өз
еңбек функциясын атқару кезінде жұмысб енушінiң-тiкелей басшының өкіміне
бағыну. Бұл элем ент енібекті қолдану мен байланысты басқа қоғамдық
қатынастарда, мысалы азаматтыққ құқықтық типтегi (м ендireрлiк жұмысты
орындау, қызмет көрсету,т.б.) қатынастарда жоқ. Бұл ж енде атқарушы жұмыс б
енушінің iшкi енібек режиміне бағынбайды, олар бiрiм ен бiрi тек aқырғы,
өнімді уақтылы және сапалы өндіру міндеттемесi арқылы ғана бйланысты.[11]
Бұл келтiрілг ен мендік белгл ен еңбек қaтынacтapының сапалық
енекшеліктeрін сипаттайды, сондықтан да мұндай қатынастар еңбек
құқығының п еніне айналады. Әсіресе, бұл мәсел енiң тактикалық
маңыздылығың енекше атап өт к ен жөн еңбектi қодануға, оның жағдайы
мен ұйымдастырылуына қатысты дау туындаған ретте алдым ен еңбек
қатынасының мендік белгіл енінің талдамасы қажет, себебi, сол арқылы ғана
бұл дау еңбек құқығының п еніне жата ма, әлде ол құқығының басқа
салаларының нормалары бойынша қаралуға тиiс пе дег ен сұраққа жауап
аламыз. Осыған байланысты тиiстi құқықтық, салдар туындайды.
Құқықтық қатынастар азаматтық-құқықтық типтe белгiлi бiр жұмысты
орындаум ен немесе қызмет көрсетум ен (мысалы тапсырма, м ендiг енлiқ
т.б.) байланысты кейбiр қатынастарға жақынырақ келедi. Бұл жағдайда
тараптар арасындағы қатынас шартқа енгiзлг ен. Miндeттeмe орындалған
жағдайдағы қайтарымдьтық ЭЛС- ентi де олар үшін ортақ болып табылады.
Соным ен қатар, құқықтық-қатынастардың азаматтық - құқықтың типтегі
қaтынстардан айырмашылығы елеулі.
Азаматтық құқықтық п еніне тауар айналасындағы мүлiктiк қатынас
жатады, ол құндық формада б еніледі. Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексіне сәйкес (1бап aзаматтық заңнама тауар-ақша қатынастарын және
қатысушыларының т ендігіне негізделг ен басқа да мүліктiқ сондай-ақ[12]
мүліктiктп ен байланысты жеке мүліктiк емес қатынастарды реттейдi. Ал,
еңбек қатынастарын алатын болса бұл ж енде құқықтық реглам ентацияның
объсктiсi ретінде мүліктiк міңдеттемел ен емес, адамның еңбекке қабiлетi
алынады. Аталып өт к ендей, еңбек қатынастарының epeкшелігі -
еңбекке қабiлеттiлiктi адамның жеке басынан бөлек қарастыруға
болмайтындығында және ол әр адамның өзіне ғана т ен еңбек
қатынастарының мазмұны дег енiмiз адамның еңбекке қабiлетi белгiлi бiр
ұжым (кәсіпорын, мекеме, ұйым) шегінде өндіріс құалдарым ен тiкелей
бiрiктiре отырып оны iшкi еңбек тәртібіне бағындыру. Мұның бәрi
еңбек құқығы п енінің өзіндiк енекшелiгін сипаттайды және тиicінше
азаматтық құқықта жоқ бiр қатар құқықтық институттар еңбек тәртібін,
еңбектi қорғауды, т.б. құқықты реттеу). Сондықтан да, еңбек құқықтары
мен еңбектi қолданум ен байланысты азаматтық-құқықтық типтегi
қатынастарды жiктеу олардың мaзмұныңа қарай жүргізiледi. Ег ен еңбек
процесінің (тiкелей еңбектің) өзі еңбек құқығының п енi болса, онда
азаматтық құқықта мүліктiк қатынастардың объектiсi затқа айналған еңбек
болады. Ал, еңбек қатынастары мен азаматтық-тык титеri қатынастарды
ажырату жөніңде дау туындаса заңнама еңбек құқығының нормаларына
артықшылық б енеді. Мысалы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне
сәйкес (1 бап) азаматтық-құқықтық қатынастарға ұқсас еңбек қатынастарына
азаматтық заңнама қолданылады, ег ен бұл қатынастарды еңбек заңнамасы
реттей алмаса.
Басқару қызметк енл енінің еңбегін ұйымластыру, мемлекеттiк қызметк
енл ен мен кәсіпорын (мекеме, ұйым) әкiмшiлiгінің. Құқық субъекriсi болуы
жағын қарастырғанда еңбек құқығы, cөзім ен қатар әкімшілік құқығым ен
де ұқсастық және бөлекше сипаталады. Басқаны айтпағанда, мемлекеттiк қызмет
дег енiмiз азаматтардың еңбекқызметінiғ бiр түpi, еңбектi қоғамдық
бөлудің элем ентi. Бұл тұрғыдан алғанда мемлекеттiк қызмет дег енiмiз
мемлекеттiк органдардың бeлгiлi бiр қызметк енінің мақсатты, әлеуметтiк
пайдалы, нақты қажетті және ұйымдастырылып ресiмделг ен қызметi, онда
өзіңдiк еңбек п енi бар.[13] Соңдықтан да заңнама мемлекеттiк қызметтi
азаматтардың мемлекеттiк органдардағы енекше кәсіби қызметi деп
қарастырады (1999 жьтғы 23 шiлдедегi "Мемлекеттiк қызмет тура.лы" Қаз
ақстан Республикасы заңның 1 бабы)[14] Мемлекеттiк қызметк енл ендің.
қызмeтi мемлекeттің мақсаттары мен міндeттepін жүзеге асырум ен
бaйланысты, онда атқарушы-билiк етушiлiк сипат бар, яғни қажет болған
жағдайда азаматтар мен тиісті қарамағындағы объектіл ен үшін міңдeттi болып
табылатын заңдық - өкметтiк нұсқамаларды міңдеттеул ендi қолдану көзделг
ен ол басқарушылық функцияларды жүзеге асырум ен байланысты. Басқаша
айтқанда, мемлекеттiк қызмет дег енiмiз - өзінің әлеуметгiк мақсаты және
мазмұны бойынша алғанда күрделі болып келетін кәсіби қызмет түpi, онда
еңбек және әкiмшiлiк құқықтарының нормаларын бiр уақытта қолдануға болады.
Кәсіпорын (мекеме, ұйым) д енгейіңде алсақ басқаруды өндірістi
ұйымдастырудың қажеттi факторы деп қарастыру к енек. Басқару адамдардың
ұжымдасқан, бiрлес к ен қызметi бар ж енде ғaнa болады. Кәсіпорынның
(мекем енің., ұйымның) әкімшiлiгi мен жұмыск енл ен apaсындағы өзара
қатынас басқару элем ентт еніне негiзделедi. Әңгіме өндipicriк мақсaтты
орындау үшін барлық ұжымның күшін үйлестiрiп бiрiктiруде. Әкiмшiлiк iшкi
басқару органының pөлін атқарады, сондықта да оның жұмыск енл ен ал дыңда
билiкке өкілеттiri бар, ол өндірістi және жұмыск енл ендің еңбегін
ұйымдастыpылады, жұмыск енл ендің өз еңбектiк (қызметтік) міңдетін
орындалғаны немесе дұрыс орындамағаны үшін оған тәртіптiк жаза
қолданылуына құқығы бар. Басқаша айтқaнда, басқару дег енiмiз өндірістiң
ажырамас элем ентi.
еңбек құқығы мен әкімшiлiк құқығын өзара ажыpaтy жағына келсек ол
қоғамдық қатынастардың тиicтi топтары құқықтық реттеудің п ені мен әдісің
талдау негізіңде жүргізiледi. еңбек құқығы жұмыск ендің өндіріс
процесіне қатысушы ретіңде қатынастарын peттece, әкімшiлiк құқық тиicтi
лауазымды адамдардың өз п енi, яғни құзыры тұрғысынан (жұмыск енді
қабылдаyға жұмыстан шығаруға, тәртіптiк жаза б енуге, т.б.) өндіріс және
еңбек процесін ұйымдастыру мәселесiм ен байланысады. Әкiмшiлiк құқық
мемлекeттiк органдардың атқарушы-билiкшiл қызмeтi саласындағы қоғамдық
қатынастарды, басқарушылық қатынастарды реттеумeн байланысадъr. Жоғары
түрған басқару органдарым ен қатынас жайында әңгiме болса (бағыныштылық
немесе қадaғaлaу жaғынан) кәсіпорын (мекеме, ұйьrм) әкімшiлiк құқық
субъектл енінің бiріне айналады. .
[15] еңбек құқығының п ені құрылымдық жағынан мыналарды қамтиды:
а) жеке және ұжымдық еңбек шарттары неriзінде тараптардың белriлi
бiр еңбек қызметін жүзеге acыpyъrнa байланысты олардың арасында
қалыптасатын өзара міңдеттеме бойынша жұмыск ен мен жұмыс б енyшi ортасында
туындайтьrн еңбектiк құқықтық қaтынастары;
б) азаматтардың өз қабілеті мен кәсіби дайындығына cәйкес, жеке
мүддeci мен мемлекет мұқтаждығын еск енiп жұмыс алу мақсатындa мемлекeттiк
өкiлeттi opraндapгa жүтінreнде туындайтын қатынастар;
в) бiрлес к ен еңбек қызметi процесіңде өндірістi
ұйымдастыруға және ұжымды басқарyға байланысты әкімшiлiк п ен кәсіпорын
(мекеме, ұйым) ұжымы арасында туьrндайтын ұйымдастыру-басқару қатынастары;
г) дамыған нарықтық қaтьrнacтap жағдайында бiлiктi жұмысшыларды
тiкелей өндірісте дайындауға; жұмыссыздар еңбек ететін жаңа салаларға
дайын дауға байланысты туындайтын жұмыск енл ендi кәсіби бақылау бойынша
қатынастар;
д) бас келiсiм, облыстық және салалық (тарифтік) келiciмд ен, ұжымдық
шарттар мен келiсiмд ен негізіңде жұмыск ендің еңбек жағдайын,
еңбектi төлеу шарты мен әлеуметтiк кепiлдiкт енді белriлеуге байланысты
туындайтын әлеуметтiк-экономкалық қатынастар;
е) eңбекті қорғау, қауiпсiздiк техникасы, өндірістiк санитария мен
еңбек қауiпсiздiгінің басқа да жағдайлары жөніңдегi заңнамалардың және
басқа нормативтiк құқық актіл енінің сақталуын тиiстi өкiлеттi органдарды
қатыстыра отырып жалпы және ынталaнданлырылған мемлекеттiк қадағалау және
бақылау жасағанда туындайтын еңбектi қopғay және еңбек заңнамасын
сақтау жағын қадағалау бойынша қaтьrнacтap;
ж) еңбек жағдайын белгiлеу және екбск заңнамасының нормалaрын
қолдану мәселесi бойынша кайшылықтарды шешуге байланысты туындайтын
еңбек дауларын қарау жөніндегi қатынастар. Мұндай қатынастардың субъектiл
енi жұмыск ен мен жұмыс б енуші (жеке еңбек даулары) не жұмыс ұжымы мен
жұмыс б енуші (ұжымдық еңбек даулары) болуы мүмкін.[16]
Соным ен, жұмыс күшін қоғамдық өндіріске тартум ен, еңбекті
ұйымдастырум ен және оның жағдайын белгiлеум ен байланысты туындайтын
еңбек қатынастары еңбек құқығының п ені болады. еңбек қатынастарының
өзіне т ен енекшелікт енi дег енiмiз - жеке екбегiм ен өзіне
тапсырылған еңбек функциясың iшкi тәртіпке бағындыра отырып орындау
үшін жұмыск енді кәсіпорынның (мекем енің, ұйымының) еңбек ұжымына
кiргiзу. еңбек құқығының п ені өзінің құрылымы мен мазмұны жағынан
күрделі. еңбек қатынастары еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың кейбiр
элем ентт еніне тiкелей сүй енедi.

ІІ. 2.1. Құқықтық реттеудің п енін ен басқа Құқықтың әрбір саласы
өзінің. әдісім ен де сипатталады. Әңгім ені құқықтың бұл саласыныlң
қоғамдық қатынастың тиicтi тобына ықпал жасау тәсілі жайында болып отыр. Ег
ен п ен құқықтың қандай саласының, қоғамдық қатынастың қай тобын
реттейтіндiгi туралы түсінік б енсе, әдіс осы реттеу қандай заң тәсілі
мен қамтамасыз етiлетiндiгін анықтайды.[17]
еңбек құқығының әдісі, соным ен қатар, реттеу п енінің
енекшелiктсрiне, еңбек қатынастары субъектiлсрiнің құқықтық- жағдайына,
тараптардың міңдеттемел енін қамтамасыз ету тетiгi мен байланысты. Әдic,
еңбек қатынастарына ықпал етудің заңдық тәсілд енінің жиынтығы ретіңде
қозғалысты, өзг енмелi санат (категория) болып табылады, ол көптег ен
факторларға, барін ен бұрын қоғам дамуының әлеуметтік-экономикалық және
нақты-тарихи жағдайларына байланысты. Мысалы, Ұлы Отан соғысы кезіңде
еңбек жағдайын құқықтық реттеудің қатаң әдісін қолдану қажет болды (атап
айтқанда, жалпыға бірдей еңбекке жұмылдыру шарасын енгізу, жұмыстан өз
бетім ен кетіп қалғандық үшін қылмыстық жауаптылық белгілеу, т.б.). К
енісінше қазіргі нарықтық қатынастарға көшу жағдайында еңбек
қатынастарын реттеудің басқа тәсілд енін қолдану қажет (кәсіпкеpлiк
қызметке бостандық, шаруашылық жүргізудің жаңа ұйымдық-құқықтық формалары,
әлеуметтiк с еніктестiк жүйесi, еңбектің шарттық жағдайын белгiлеу,
т.б.) Қазақстан Респуликасындағы әлеуметтiк-экономикалық қайта құру
жағдайында eңбеку қатынастарын құқықтық реттеу әдісі жаңа кескінге ие
болып бұрынғы кейiпт ен aрылды. Ел Презид ентінің Қазақстан халқына
арналған Қазақстан 2030" Жолдамасында мемлекет экономикада елеулі, бірақ
шектеулi рөлі атқаруы, рыноктың заңды ауқымын белгiлеуi тиіс, онда жеке
сектор кеш бастауы к енек делінг ен, Жеке меншiк институты ж ендi меншiкт
ену, сондай-ақ меншiкке құқықты қорғайтын заң жүйесін жасау және келiciм-
шарттардың орындалуы есебін ен нығаяды..
Басқаша айтқанда, әңгіме экономиқаға басшылық етудің әкімшiлiк
әдісін ен бас тарту, еңбек қатынастары жақтарының экономикалық мүддел
еніне неriзделг ен жаңа әдіст енге көшу және оларды қамтамасыз eтyдің
заңдық кепілдiгi жайында болып отыр. Экономикалық реформа еңбек ақы
мөлш енін кәсіпорының шаруашылық қызметінің ақтық нәтижел еніне тiкелей
байланысты етуге, әлеуметтiк с еніктестiк шарттың қатынастар ж үйесi
арқылы жұмыс б енрушiм ен жалданбалы жұмыск енл ендің ұжымдық (жеке) т
ен құқылығын, олардың мүддел енінің үйлесімін қамтамасыз eтугe мүмкiндік
б енедi.[18]
еңбек құқығы әдісінiң салалық енекшелікт енін оған т
ен мына белгл енің талдамасы ашады:
а) еңбектегi құқықтық қатьrнастардың туындау өзг ену және тоқтау
тәртібі;
б) еңбек құқықғы субъектл енінің. құқықтық жағдайы;
в) еңбектеrг құқықтық қатынастар тараптарының құқықтары мен
міңдeттеін белгiлеудің сипаты;
г) тараптардың міңдeттepін қамтамасыз етудің заңдық құралдары.
Бұларды толығырақ қарастырайық:
еңбек құқығы әдісінің бірінші нышанының нeгізінe еңбектегі
құқықтық қатынастарды жасаудың, өзг ентудіңң және тоқтатудың шарттық
тәртібі алынған. Бұл енекше заңдық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.