Жас ұрпақты нарық жағдайында кәсіпшілдікке бейімдеу
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті
Қолжазба құқында
Жас ұрпақты нарық жағдайында кәсіпшілдікке бейімдеу
22.00.04 – әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар мен процестер
Социология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЖАС ҰРПАҚТЫ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПШІЛДІККЕ БЕЙІМДЕУДІҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...10
1.1 Жеткіншектерді кәсіпшілдікке бейімдеуді негіздеудің алғы – шарттық
тұғырнамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің әлеуметтік – экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 ЖАС ҰРПАҚТЫ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПШІЛДІККЕ
БЕЙІМДЕУДІҢ НЕГІЗГІ НЫСАНДАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... . ...39
2.1 Мектептік еңбек тәрбиесі жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің
бастапқы буыны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Жас ұрпақты өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және қызмет көрсету
кәсіптеріне бейімдеу мен
кәсіптендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...62
2.3 Өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудегі экономикалық білім
негіздерін оқытудың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 92
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...114
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 122
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 128
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан 2030 жылға дейінгі Даму
стратегиясын басшылыққа ала отырып, өзінің алдына алдағы 10 жыл ішінде
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 мемлекеттің қатарына кіру жөнінде
өршіл мақсат қойып отыр.
Біз, – деп атап көрсетті ел басшысы Н.Ә. Назарбаев, – Қазақстанның
жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын
қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген
дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген,
әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын
қалаймыз [1, 2 б.]. Осы міндетті іс жүзіне асыруға бел шеше кіріскен
еліміз өз дамуында жаңа биіктерге көтерілген сайын өндірісін қазіргі таңда
жалпы әлемдік қолданыстағы ең жаңа техникалық жарақтармен және ең озық
өндірістік – технологиялық желілермен жарақтандыруда. Ал, алдағы
онжылдықта, тіптен, ел экономикасының жоғары қарай қарыштап өсуіне орай
қазіргі заманғы жаһандық өндіруші салада жетекші орынға ие ең озық
технологиялар өндірісін, атап айтқанда, био және нанотехнологиялар,
жаһандық ақпарат жүйесіне қажетті жарақтар, жоғары жылдамдықты көліктер,
энергия үнемдейтін технологиялар, қасиеттері алдын – ала белгіленген жаңа
материалдар өндірісін өркендетуді қолға алғалы отыр. Сонымен қатар, ел
өндірісін барынша автоматтандыру, ғарыш кемелерін жасауға қажетті
қасиеттері алдын – ала белгіленген конструкциялық материалдар өндірісін,
ядролық энергетиканы одан әрі өркендету жұмыстары барынша жандандырылмақ.
Бұдан өндірістің бұрынғыдан да көп интеллектуалдануы, үздіксіз инновациялық
үдеріске көшуі көрініп – ақ тұр.
Демек, еліміздің өндіргіш күштерінің осы жоғарыда аттары аталған
салаларында еңбектенуге қабілетті отандық біліктілігі мен кәсіпқойлығы
жоғары жұмысшы кадрларын даярлау, олардың ісмерлігін жылдан жылға арттыра
отырып, кәсіптің жаңа түрлерін меңгертуге бейімдеу керек – ақ. Сонымен
бірге, түпкі өнімдері экспортқа шығаруға бағдарланған өндіріс ошақтарына
да, мысалы шикізат өндіру, мұнай – газ, көлік, машина жасау мен металлургия
салаларына да, химия мен агроөнеркәсіп кешендеріне де, сондай –ақ ішкі
салалық өңдеу өнеркәсіптеріне, құрылыс, көлік және байланыс, қызмет көрсету
салаларына да белгілі бір кәсіп түрін меңгерген жоғары білікті маман
жұмысшылардың көптеп қажеттсінетіндігі сезіліп отыр. Бүгінгі таңда
республикамыздың гүлденіп, өркендеуіне айтарлықтай үлес қосып, тынымсыз
жұмыс істеп келе жатқан өндіріс кәсіпорындары, ауыл шаруашылығы мен қызмет
көрсету салалары тарапынан біліктілігі мен кәсіпқойлығы жоғары
механиктерге, слесарьларға, тракторист – машинисттерге, компьютерлерде
жұмыс істей алатын шеберлерге, интернет, веб – дизайн, e – mail
мамандарына, телерадио жөндеу шеберлеріне, тұрмыстық күрделі техникаларды
жөндеуші ісмерлерге, газэлектрмен дәнекерлеушілерге, токарь –
фрезеровщиктерге, ағаш ұсталарына, электриктерге, даяшы – сатушыларға,
бармендерге, аспазшыларға, тігіншілерге, сатушы кассирлерге, еурожөндеуші
құрылыс шеберлеріне, слесарь – сантехниктерге, сауда ісін және де туризмді
жарнамалық ақпараттарды, ветеринарлықты, фельдшерлікті, қонақ үй бизнесін,
шағын және орта бизнесті дөңгелетіп әкететін қызметшілерге сұраныс жоғары
болып отыр.
Десек те, республика өндірісіне соншалықты керекті біліктілігі мен
кәсіпқойлығы жоғары жұмысшы кадрларын даярлау ісі әлі күнге дейін аяғынан
тік тұрып кете алмай келеді. Сондықтан да болар, біліктілігі жоғары жұмысшы
кадрларын даярлауда орын алып отырған кемістіктер 2006 жылдың 8
жел–тоқсанында Астанада өткен Шетелдік инвесторлар кеңесінің 16 –
отырысында мемлекет басшысы сөйлеген сөзінде орынды сыналып, оларды шешудің
нақтылы жолдары көрсетіліп берілді.
– Қазіргі уақытта, – деп атап өтті Н.Ә. Назарбаев, – республикамызда
техникалық және қызмет көрсету саласына қажетті кадрларды даярлаумен 475
колледж, 312 кәсіптік мектеп айналысуда. Тұтастай алғанда аталған оқу
орындарында жарты миллионға жуық жас білім алып жатыр. Алайда, солардың
ішінде маман жұмысшы кадрларын даярлаумен тек 107 кәсіптік мектеп пен 122
колледж ғана айналысуда. Бұл аталған оқу орындарында білім алып жатқан
жастардың тек төрттен бірі ғана қазіргі заманда тапшылық туғызып отырған
техникалық және ауыл шаруашылығы мамандары болып шығатынын көрсетеді.
Дегенмен, бұл экономикамыздың келешекті былай қойғанда, тіпті қазіргі
қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін де жеткіліксіз.
Кәсіптік – техникалық білім беру саласында орын алып отырған
кемістіктер, біріншіден, техникалық және кәсіптік білім беру
инфрақұрылымының әлсіздігіне, инженерлік – педагогикалық кадрлар
тапшылығына байланысты. Жалпы республика бойынша кәсіптік мектептер мен
колледждердің материалдық – техникалық базалары өте нашар.
Демек, жеке меншік иелеріне, инвесторларға компания басшыларына неге өз
өндірістеріне керекті біліктілігі мен кәсіпқойлығы жоғары жұмысшылар мен
мамандарды даярлап алмасқа, неге белгілі бір кәсіп түрін игеретін оқу
орындарын ашпас қа? Үкімет пен компаниялар мемлекеттің қолдауы арқылы
білікті жұмысшылар мен мамандар даярлаудың бағдарламасын әзірлеуі керек.
Аталған проблемамен барлығының айналысуын міндеттейтін заң әзірлеу қажет.
Бүгінде бизнес пен жеке сектор техникалық және қызмет көрсету салалары үшін
кадрлар даярлау үдерісіне салғырт қарап отыр.
Екіншіден, индустрия салаларының техникалық және қызмет көрсету
мамандарына деген қажеттілігінің объективті болжамы жоқ.
Біз даярлап жатқан мамандар қазіргі еңбек нарығының талаптарына, соның
ішінде біз құрғалы отырған инновациялық экономиканың талаптарына сай келе
бермейді [2, 3 б.].
Ал, осы заманғы өндірісте салмақ әншейін ғана тауарлар өндірумен,
қызмет көрсетулермен шектеліп қалмайды, керісінше интеллектуалдық
әлеуетке салмақ көбірек түседі. Ұлттың осы заманғы және тиімді білім беру
жүйесін ұстануға, жұмысшы күшінің оқыту жолымен интеллектуалдық қырын
арттыруға қабілеттілігі ерен маңызды болуда. Біз жеке тұлғаны функционалдық
әзірлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны дамыту тұжырымдамасына көшуді
ұсынамыз. Бұл тұжырымдама білім берудің даралық сипатын көздейді, ол әрбір
нақты адамның мүмкіндіктерін және оның өзін – өзі іске асыруы мен өзін –
өзі дамытуға қабілеттігін ескеруге, белгілі бір кәсіп түрін толық
меңгеруге мүмкіндік береді, адами капиталын байытады. Білімді, сауатты,
біліктілігі мен кәсіпқойлығы мығым тұлғалар – бұл XXI ғасырда адамзат
дамуының негізгі қозғаушы күші. Кім дамымаса, алға қарай жүрмесе, өз орнын
басқаға, әлдеқайда, бәсекеге қабілетті мамандарға беруіне тура келеді.
Сендер, қазіргі жастар, тәуелсіз Қазақстанда өстіңдер, сендердің көз
алдарыңда біздің мемлекеттілігіміздің қалыптасуы жүрді. Сендер ана сүтімен
бірге бойларыңа патриотизм және өз тәуелсіз Отандарыңа деген
сүйіспеншіліктің терең сезімін дарыттыңыздар.
Қазақстанның әлемдегі барынша дамыған 50 мемлекеттің қатарына кіру
жөніндегі біздің барлық ойларымыз бен жоспарларымызды қисынды қорытындысына
жеткізетін нақ сендер боласыңдар.
Мен біздің жастарға сенемін. Сендердің білімдерің, сендердің күш –
жігерлерің мен сендердің еңбектеріңнің күшті де өркенді Қазақстанды
орнатуға жұмыс істейтініне сенімдімін. Өздеріңнің жүрек қалауларың қалаған
кәсіп түрін меңгеріңдер. Ел экономикасының қарыштап дамуына қолғабыс
тигізіңдер. Біздің реформалардың, өркендеп, гүлденуіміздің алдыңғы шебінде
жастар жүруі тиіс. Тек оқу, күш – қуатыңды аямастан еңбек ету, өзіңмен
жұмыс істеу керек, сонда сендер барлық ойлағандарыңа жетесіңдер [3, 7- 8
бб.].
Елбасы күні ертең ерен еңбектерімен елімізді өркендетіп, гүлдендірер
бүгінгі жеткіншек ұрпағының ертеңгі күнінің қамын ойлап, бүгіннен бастап
оларға белгілі бір кәсіп түрін дұрыс таңдатып, оны олардың сапалы
меңгерулеріне бар мүмкіндіктерді орынды пайдалана отырып ұйытқылық жасау
қажеттілігі туралы айтқан салиқалы ой орамдарының оларды орындауда
бағдаршамдық мәні бар. Себебі, елбасының бұл ой – толғаулары елінің мәңгі –
бақи әлемдегі өркениетті мемлекеттермен терезесі тең, керегесі кең болып
өркендеп, гүлденуін қалайтын елбасылық терең саяси, әлеуметтік,
экономикалық, тіптен қала берді, өскелең ұрпаққа деген сүйіспеншілікке толы
олардың ерік – жігерін қайрап, ой – армандарын қанаттандырар, намыс оттарын
жақтырып, биіктерге ұмтылдырар маңызы зор мазмұнға ие. Осыны терең түсініп,
сезіне білген ел үкіметі өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың белгілі
бір кәсіп түрін дұрыс таңдап, оны саналы түрде меңгерулеріне ұйытқылық
жасау, сөйтіп олардың қазіргі нарықтық қоғам өндірісі талаптарына сай
кәсіптенулеріне шынайы, ақ ниетпен көмектесу қажеттігіне айрықша назар
аударып отыр. Ал, бұл мәселенің ойдағыдай шешілуі, ең алдымен, жалпы орта,
бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде жеткіншек ұрпақты
кәсіпшілдіктің белгілі бір нысанын таңдауға бейімдеп, оны меңгертудің жай –
жапсарын жан – жақты саралап, зерттеуді талап етеді.
Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі. Жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдіктің
белгілі бір түрін таңдауға бейімдеп, оны меңгерту, сөйтіп барып оларды
өндіріс кәсіпорындарында, ауыл шаруашылығы мен қызмет көрсету салаларында
еңбектендіруге талаптандыру мәселелері – А.А. Вайсбургтың [4], И.С. Конның
[5], Е.А. Климовтың [6], М.Н. Скаткиннің [7], А.Д. Сазоновтың [8], М.Х.
Титманың [9], Г.А. Чередниченко мен В.Н. Шубкиннің [10] еңбектерінде
нақтыланған.
Зерделеуде қоғамдық үдерістерді зерттеулердің теориялық тұғырлары
негіздері М.С. Әженовтың [11], К.У. Биекеновтің [12], М.М. Тажинның [13],
К.Г. Ғабдулинаның [14], М.С. Садырованың [15], С.Т. Сейдумановтың [16],
З.К. Шаукенованың [17] еңбектерінде нақтыланған ой-сана жемістері
бағдаршамдық рөл атқарды.
Н.А. Аитовтың [18], М.Т. Татимовтың [19], З.Ж. Жаназарованың [20], Т.Ж.
Қалдыбаеваның [21], О.Н. Нұсқабаевтың [22], Е.Р. Раисовтың [23], М.Ф.
Пузиковтың [24], Р.Б. Сарсенбаеваның [25], А.Б. Сейтешевтің [26], С.К.
Утешовтың [27], Г.Б. Шөптібаеваның [28], т.б. еңбектерінде жас ұрпақты
белгілі бір кәсіп түрін таңдауға бейімдеп, қажеттілігі негізделген ой-
пікірлер де зерттеудің табыстылығына кәдімгідей жәрдемін тигізді.
Жастардың қоғамдағы орны мен рөлі қарастырылған зерттеулерде үлкен Г.С.
Абдирайымованың [29], Ш.Е. Джаманбалаеваның [30], Л.Т. Қожамқұлованың [31]
т.б. еңбектеріндегі жас ұрпақты баулу қажеттілігі туралы айтылған
пікірлердің де зерттеу нәтижелерін негіздеуге бірқатар көмегі тиді.
Алайда ғылыми әдебеттердің жалпы шолуында ізденуші сияқты өсіп келе
жатқан жас, жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдіктің белгілі бір түрін таңдауға
бейімдей отырып, оларға қазіргі нарықтық қоғам өндірісі сұраныстарына сай,
әрі жаңа еңбек рыногінде бәсекеге төтеп бере алатын кәсіп түрлерін меңгерту
мәселелері арнайы қарастырылған бірде – бір еңбек жоқ десе де болады.
Сондықтан ізденуші өз жұмысында осы зерттеліп отырған мәселені неғұрлым
толық және кешенді түрде зерттеп, автордың алдына зор жауапкершілік жүктеп,
артылар жүгі ауыр болса да, зерттелуі қажетті проблеманың есігін ашып беріп
отыр.
Зерттеу нысаны – жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін
мектептер.
Зерттеу пәні – Зерттеудің пәні ретінде жалпы орта, бастауыш және орта
кәсіптік білім беретін мектептердің жеткіншек ұрпақты оқытып, кәсіптендіру,
дағды – ісмерлікке баулу және біліктендіру арқылы қазіргі нарықтық қоғам
өндірісі талаптарына сай әрі еңбек рыногында бәсекеге төтеп бере алатын
кәсіп түрлерін таңдатып, кәсіптендіру әрекеттерінің талдауы.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеті. Осы диссертациялық жұмыстың
мақсаты жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептердің
өскелең ұрпақтың жас және психологиялық физиологиялық өзгешеліктерін, талап
– талғамдары мен бейімділіктерін есепке ала отырып, оларға қазіргі нарықтық
қоғам өндірісі талаптарына сай, әрі халықаралық еңбек рыногында бәсекеге
төтеп бере алатын кәсіп түрлерін таңдату. Жұмыстың теориялық және
практикалық құндылығынан шығатын болсақ ізденуші өз алдына жас ұрпақты
нарық жағдайында жоғары сұранысқа ие мамандықтарымен таныстырып, оларға
бейімдеуді социологиялық көз – қараспен толық талдап шығуды мақсат етіп
отыр.
Негізгі мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттердің шешімін табу
қажет:
– жастарды кәсіпшілдікке бағдарлаудың теориялық бағыттарын, кәсіп
түрлеріне меңгертуге бағытталған іс – тәжірибесін әлеуметтік және
экономикалық жағынан саралап, бағымдау;
– белгілі бір кәсіпті меңгертуге мүмкіндік беретін дағды –
ісмерліктерді үйрету, кәсіп түрлерінің классификаторын жасақтау;
– күнделікті және өндірістік – практикалық сабақтарда жаңа
педагогикалық – инновациялық технологияларды пайдалану жолдарын, жұмыс
берушілер мен кәсіптік – техникалық оқу орындары арасында әріптестіктің,
кәсіби бағдар берудегі рөлін, социологиялық аспектісін анықтау;
– кәсіптік – техникалық білім беруді ұйымдастыру, оқыту және жетілдіру
жөнінде нақтылы ұсыныстар жасау;
– жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде
жеткіншек ұрпаққа кәсіпшілдікке бейімдеудің құрамдас бөлігі ретінде
Экономикалық білім негіздері пәні оқытылуы міндетті пәндер санатына
енгізіліп, оқытылуы керектігін пысықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
1 Жеткіншектерге нарықтық қоғам өндірісі талаптарына сай келетін, әрі
еңбек рыногында бәсекеге төтеп бере алатын кәсіп түрлерін таңдатудың,
бейімдеудің және оларды кәсіптендірудің әлеуметтік мәні, экономикалық
тиімділігі және маңыздылығы айқындалды.
2 Ортаң қол кәсіби мамандықтардың жіктемелігі жасақталды және оларды
меңгертудің жаңа педагогикалық-инновациялық технологиялары, нысандары және
әдістемелері нақтыланды.
3 Кәсіптік - техникалық бастауыш және орта білім беру оқу орындарының
материалдық- техникалық базаларын жақсартуға көмектесу, оларға қаржылай
жәрдемдесу арқылы компаниялардың өздеріне керекті жұмысшылар мен
қызметшілер даярлата алуының тетіктері көрсетілді.
4 Республика өндірісінің белгілі бір саласына қанша жұмысшы керектігі
туралы алдын – ала болжам жасалып отырылуы, жұмыс берушілер мен бастауыш
және орта кәсіптік білім беретін оқу орындары арасында өзара әріптестік
келісім – шарт түзілуі қажеттілігі негізделді.
5 Жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарында
жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің құрамдас компоненті ретінде
Нарықтық экономика негіздері пәні оқытылуы қажеттілігі және бұл пәннің
міндетті пәндер санатына енгізіліп, оқытылуы керектігі пысықталды.
Қорғауға шығарылатын қағидалар:
– Жеткіншек ұрпақты жалпы негізгі, жалпы орта, бастауыш және орта
кәсіптік білім беру мектептерінде кәсіпшілдікке бейімдеудің міндеті – әрбір
оқушының жеке бастың мүдделері мен жергілікті еңбек рыногының қажетсінуін
есепке ала отырып, оларға өздері өмір сүріп келе жатқан аймақта, ауданда,
ауылда атқарылатын шаруашылық түрлерімен айналысуға мүмкіндік беретін
кәсіптерді саналы түрде таңдауларына түрткілік жасау
– Қазіргі нарықтық қоғам өндірісі аса қажетсініп отырған жұмысшы
мамандықтары, әсіресе нарықтық экономикаға бейімделе бастаған
агроөнеркәсіптік құрылымдық кешендерде жұмыс жасайтын сондай – ақ, кәсіби,
ауылдық елді мекендердегі тұрмыс – тіршілікті қамтамасыз ету объектілері –
денсаулық сақтау саласында, мәдениет ошақтарында, телекоммуникация,
байланыс, жол жөндеу, почта, газбен, электрмен, жылумен, сумен қамтамасыз
ету, шеберханаларда, т.б. басқа да өмірлік қажеттілігі мол объектілерде
қызметтенуге даяр ортаң қол қызметшілер мен маман – жұмысшыларды көптеп
даярлау кәсіптік – техникалық білім беру ұйымдарының міндетті қызметі.
– Кәсіптік – техникалық бастауыш және орта білім беру оқу орындары
өздерінің материалдық-техникалық базаларын жақсарту үшін не істеуі
керектігін анықтау.
– Кәсіпшілдікке бейімдеу саласында мемлекет пен жеке сектор арасындағы
әріптестік техникалық және кәсіптік білім берудегі жобаларды біріккен түрде
қаржыландырып отыруы.
– Бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде экономикалық
білім беру қоғамдық еңбектегі белсенділігін, саналы еңбек тәртібін,
қоғамның экономикалық саясатын ұғындыру, өндіріс, айырбас, бөлісу және
тұтыну шеңберіндегі негізгі экономикалық қатынастарды, қоғам дамуының
қазіргі кезеңіне сай оқушылардың экономикалық ойлауын қалыптастыруға
мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының теориялық – методологиялық негізі ретінде отандық
және шетелдік ғалымдардың қарастырылып отырған мәселенің қайсы бір жақтарын
қарастырған еңбектері пайдаланылды.
Заңдық негіздері ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, жеткіншек ұрпаққа білім беру,
оларды оқытып, тәрбиелеу, оларды кәсіпшілдікке бейімдеу, кәсіптік бастауыш
және орта білім беру, экономикалық білім негіздерін оқыту жөніндегі
ведомстволық нормативтік құжаттар мен тұжырымдамалық бағдарламалар алынды.
Деректік және фактілік қоры ретінде жалпы орта, бастауыш және орта
кәсіптік білім беретін мектептердің қызметі туралы жазылған мерзімдік
басылымдардың материалдары, педагогикалық зерттеулердің және статистикалық
органдардың мәліметтері, диссертация авторының өзі жүргізген нақты –
социологиялық зерттеу ізденістерінің нәтижелері алынды.
Зерттеу әдістері: сауалнама, интервью, құжаттарды талдау, өскелең
ұрпаққа кәсіптік бағдар мен кәсіптік бастауыш және орта білім беру туралы
жазылған мерзімді басылымдардың материалдарын саралау, статистикалық
мәліметтерді екшелеу, салыстыру, байқау, эксперименттік және тәжірибелік
сабақтардың нәтижелерін екшелеу, өңдеу, қорытындылау, т.с.с. әдістер
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысында
әлеуметтендіру институты ретінде жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік
білім беретін мектептердің өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу негізінде
олардың белгілі бір кәсіп түріне қызығушылық танытып, оны саналы таңдап,
меңгерулеріне мүмкіндіктер тудыру жағдайы қарастырылғандықтан, зерттеу
жұмысы негізінде жасақталған нәтижелік қорытындылар мен ұсыныстарды жалпы
орта білім беретін мектептерде, кәсіптік лицейлер мен кәсіптік орта білім
беру оқу орындарында ғана емес, сонымен бірге еңбек сабағынан мектеп
мұғалімдерін даярлайтын педагогикалық жоғары оқу орындарында да пайдалануға
болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Зерттеудің негізгі мәтіні
– Проблемы менеджмента и рынка атты халықаралық ғылыми–практикалық
конференцияда. – Орынбор қаласы, 2000 ж.., Біртұтас экономикалық
кеңістікті қалыптастыру жағдайындағы аймақаралық ынтымақтастық мәселелері
– атты халықаралық ғылыми–практикалық конференцияда. – Ақтөбе қаласы, 2003
ж., Информационное общество: практические и прикладные исследования атты
халықаралық ғылыми – теориялық конференцияда. – Алматы қаласы, Тұран
университеті, 2003 ж., Жас ғалымдардың V республикалық ғылыми – теориялық
конференциясында. – Ақтөбе қаласы, Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік
университеті, 2003 ж., 21 ғасырда ұлттық экономиканың даму проблемалары
мен тенденциялары атты республикалық ғылыми–практикалық конференцияда. –
Ақтөбе қаласы, 2002 ж., Индустриалды – инновациялық даму – Қазақстанның
тұрақты экономикасының негізі атты халықаралық ғылыми – практикалық
конференцияда. – Шымкент қаласы, 2006 ж., автор жасаған баяндамаларда және
жариялаған 16 мақаласында мазмұндалған.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы. Зерттеу жұмысы Қ.А. Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ – түрік университетінің социология және политология
кафедрасының мәжілісінде, сондай – ақ Әл – Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінің социология кафедрасында талқыланып, мақұлданып, қорғауға
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, 2
бөлім, 5 бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшадан
тұрып жалпы 145 бетті құрайды.
1 ЖАС ҰРПАҚТЫ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПШІЛДІККЕ БЕЙІМДЕУДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Жеткіншектерді кәсіпшілдікке бейімдеуді негіздеудің алғы шарттық
тұғырнамалары
Кәсіпшілдікке бейімдеу – кең өрісті жалпы, политехникалық және еңбекке
дайындау негізінде өскелең ұрпақтың жеке бейімділігін, қабілеттерін және
қоғамдық қажеттіліктерді есепке ала отырып, дер кезінде оларды еңбектік іс
–әрекеттің түрлерімен таныстыруға бағытталған жалпы орта, бастауыш және
орта кәсіптік білім беретін мектептердің оқу – тәрбие процестерінің
құрамдас бөлігі. Десек те, жас ұрпақты кәсіптің белгілі бір түрін
меңгертуге бейімдейтін, оларға кәсіптік бағдар беретін бастапқы негізгі
буын жалпы білім беретін мектеп. Әйткенмен, өсіп келе жатқан жеткіншек
ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу жұмыстары өз құрылымы мен мазмұнына әрбір
жеткіншектің белгілі бір кәсіпті меңгеруге талаптылығын есепке ала отырып,
оларға жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беру бағдарламаларын
меңгерту жолымен оларды белгілі бір кәсіп түріне машықтандыру әрекеттерін
де қамтиды. Олай болса, осы жоспарланған іс – әрекеттер мен шараларды іс –
жүзіне асыру, өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақты кәсіби тұрғыдан
тәрбиелеуге, әрбір өсіп келе жатқан жас азаматтың белгілі бір кәсіпті өз
бетінше дұрыс таңдап, меңгеруіне негіз қалайды. Бүгінгі таңда бұл
мәселелердің оң шешілуі бұрындары үстемдік етіп келген дәстүрлі көз –
қарастарға жаңаша қарауды, астарын бағымдап, жаңаша бағалауды талап етеді.
Себебі, қазіргі – нарықтық қоғам жағдайында өсіп келе жатқан жас ұрпақты
кәсіпшілдікке бейімдеудің мәні мен мазмұны түбегейлі өзгерді. Бұл заңды
құбылыс.
Қазақстанда қоғамдық қатынастардың жаңа нысаны – нарықтық қатынас-
тардың орнығуына байланысты жас ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің мәні,
мазмұны, құрылымы, мақсаты мен міндеттері және біліктендіру амалдары терең
өзгеріске ұшырады. Басқаша айтқанда, жас ұрпақты кәсіби тұрғыдан
тәрбиелеуде, белгілі бір мамандыққа оқытуда оларға заман, уақыт сұранысына
сай кәсіп игертуге бағыт – бағдар беру, жөн сілтеу қатаң талап етілуде.
Осыған байланысты, біз өз талдауымызда, ең алдымен, өскелең ұрпақты
кәсіпшілдікке бейімдеудің құрылымында жетекші орынға ие кәсіптік бағдар
беру ұғымының мән – мағынасын, атқаратын негізгі қызметін бағымдай кетуді
дұрыс деп есептейміз.
Кәсіптік бағдар беру ұғымының қалыптасуында оның ішкі іс – әрекет,
кәсіп және бағдар беру сияқты құрылымдық элементтері айрықша рөл
атқарады.
Іс – әрекет адамның өзін қоршаған нақтылы ортамен қатынасын,
әрекеттенуін сипаттап, білдіретін ұғым. Олай болса, жеткіншек ұрпаққа
кәсіптік бағдар беру жалпылама бағымдағанда кәсіпшілдікке бейімдеу
ұғымымен қиюласа кірігіп, оның мазмұнын толықтырып тұрған ұғым.
Іс – әрекет құрамына іс – әрекетті қозғаушы түрткі, іс – әрекетті
бағыттаушы мақсат пен нәтиже, іс – әрекетті жүзеге асырушы құралдар кіреді.
Іс – әрекет түрткісі адамның әр түрлі қажеттіліктеріне, қызығушылығына,
жауапкершілік сезіміне, бейімділік санасына қызмет етеді. Іс – әрекетке
түрткі белгілі бір бағыт береді. Түрткінің мазмұны мен сапасына лайық
адамның бойында белгілі бір еңбек, кәсіп түріне бейімділігі анықталады.
Демек, бала үшін ең маңызды іс – әрекет – үйрену, өйткені, үйрену үстінде
ол тәжірибе жинақтайды, біліктілігі, шеберлігі артады, дамып, қалыптасады.
Кәсіптік бағдар беру ұғымы теориялық пайымдау мен практикалық іс –
әрекеттің бірлігі негізінде қалыптасқан ұғым. Айталық кәсіптік бағдар
беру ұғымының құрылымдық элементтерінің бірі кәсіп ұғымы адамның білім
туралы тиісті құжаттармен расталған кәсібінің, еңбек қызметінің негізгі
түрін білдіреді. Мысалы құрылысшы, ағаш шебері, құбыр жөндеуші,
слесарь, сатушы, тоқымашы, жүргізуші т.c.c. Себебі, жоғарыда сөз
болған кәсіп иелерінің бәрі белгілі бір мамандықтың кәсіптік біліктілігі
мен дара – іскерліктерін меңгерген жандар. Сонымен қатар белгілі бір
кәсіптің өзін бірнеше мамандықтарға бөлуге болады. Мысалға, дәрігерлік
кәсіпті төмендегідей мамандықтарға бөліп – бөліп алып қарастыруға болады.
Хирург, терапевт, окулист, кардиолог, т.с.с. Бұл белгілі бір кәсіп иесінің
нақтылы әрекет ету саласын анықтауға септігін тигізеді. Осы қызмет көрсету
саласы бойынша оның белгілі бір кәсіптің белгілі бір мамандық нысанын
меңгергендігін анықтауға болады.
Бағдар беру, бағдарлау ұғымдары кәсіптік бағдар беру ұғымының
құрылымында қарастырылғандықтарына қарамастан күнделікті тұрмыс –тіршілікте
де, практикалық іс – әрекетте де, ғылымның әртүрлі салаларында да жиі – жиі
қолданылатын терминдер. Мысалы, бүгін үй шаруасында не істеу керектігін
бағымдауда, немесе өндіріске белгілі бір технологиялық жаңа желіні ендіруді
жоспарлағанда, немесе ғылымның белгілі бір саласындағы ғылыми ізденісті
пайымдағанда бағдар беру немесе бағдарлау ұғымдары пайдаланылады. Дей
тұрғанмен, бағдар беру, бағдарлау ұғымдарын кәсіптік бағдар беру
терминінің ішкі құрылымдық элементтері ретінде қарастырғанда бұл ұғымдарды
тар мағынада белгілі бір іс – әрекеттің нысаны ретінде қарастырған орынды.
Мысалы кәсіптік бағдар беру, немесе кәсіптік бағдарлау. Осы арада реті
келіп тұрғанда айта кеткен жөн, бұл екі ұғымның арасында айтарлықтай
айырмашылық бар. Айталық кәсіптік бағдарлау дегеніміз әрбір тұлғаның
индивидуалдық мүдделері мен еңбек рыногінің қажетсінуін есепке ала отырып,
халыққа кәсіп таңдауда, іріктеуде, не кәсіп ауыстыруда көмектесуді
қамтамасыз ететін отбасының, оқу орындарының, мемлекеттік, қоғамдық және
коммерциялық ұйымдардың ақпараттық және ұйымдастырушылық – практикалық іс –
әрекеті болып табылады.
Ал, кәсіптік бағдар беру дегеніміз жоғарыда анықтағанымыздай,
оқушылардың жеке бейімділігін, қабілеттерін және қоғамдық қажеттіліктерді
есепке ала отырып, дер кезінде белгілі бір еңбектік іс – әрекеттің түрімен,
техника және өнер жетістіктерімен таныстыруға, белгілі бір кәсіп түріне
оқушыларды бейімдеуге бағытталған мектептік оқыту мен тәрбиелеудің құрамдас
бөлігі [32, 109 б.]. Оқушыларды кәсіпшілдікке бейімдеу практикалық іс –
әрекет пен теориялық білімнің бірлігі негізінде іс жүзіне асырылады. Дей
тұрғанмен, оқушыларды кәсіпшілдікке бейімдеуде теориялық білімнің маңызы
зор. Себебі, теориялық білім өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің ұзақ
уақыт бойы жинақталып, қорытылған нәтижесі, оқушыларды кәсіпшілдікке
бейімдеуді жақсартып, одан әрі жетілдіріп отырудың бірден – бір дұрыс жолы.
Теориялық білім практика жүзінде іске асырылуға тиісті проблема біздің
талдауымызда оқушыларды кәсіпшілдікке бейімдеу мәселелері жайлы білім
қорытып шығаратын қызметті талдау объектісі ете отырып, мәселені танып,
ұғыну және мәселені шешу құралы ретінде әрекет етеді.
Ал, өсіп келе жатқан жас ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің практикалық
әрекеті мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың, мекемелер мен өндіріс
ошақтарының, жалпы, политехникалық білім беретін орта мектептердің,
бастауыш және орта кәсіптік білім беретін білім орындарының және
отбасының іс – әрекеттерімен тікелей байланысты.
Кәсіпшілдік бейімдеу екі жақты процестен, бір жағынан оқушылардың
белгілі бір кәсіпке бейімділігін ұштау арқылы олардың сол мамандыққа
ынталығы мен ісмерлігін шыңдау, ал екінші жағынан қоғамның маман жұмысшылар
мен қызметшілерге сұранысын қанағаттандыру үрдістерінен тұратын ғылыми және
кәсіби білімдер нысаны болып табылады.
Өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеуде осы келелі істің бұрындары
жинақталған іс – тәжірибесіне сүйену, өскелең ұрпаққа өздеріне ұнаған
кәсіпті қабылдату заңдылықтарын білу және оларға белгілі бір кәсіпті
таңдатудың қағидалық принциптерін басшылыққа алу қажеттілігіне үнемі баса
назар аударып отыру талап етіледі. Дей тұрғанмен, ақиқатын айтқан жөн, осы
уақытқа дейін елімізде жарық көрген ғылыми әдебиеттерде өскелең ұрпақты
нарықтық қоғам сұраныстарына сай кәсіптерге баулу жолдары қарастырылған
еңбектер жоқтың қасы десек, артық айтқандық бола қоймас. Сондықтан, біздің
пікірімізше, республикамызда жалпы, политехникалық білім беретін орта
мектептердің, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарының осы
саладағы іс – тәжірибелерін жинақтап, сұрыптап, соның негізінде жас ұрпақты
кәсіпшілдікке бейімдеудің, бағдарлаудың нарықтық қоғам сұраныстарына сай
нұсқасын, теориялық моделін жасақтайтын уақыт жетті. Оның үстіне
республикамыздың әртүрлі аймақтарының өзіндік шаруашылық жүргізу
ерекшеліктері бар, соған сәйкес сол аймақтағы өндіріс ошақтарына қажетті
кәсіптік мамандықтар кадастры мен мониторингі жасақталуы, жұмысшы кадрлары
даярлануы тиіс. Сонымен бірге оқушыларды кәсіпшілдікке бейімдеуде мектептік
іс – тәжірибесінің озық үлгілерін жинақтап, жариялап отыру жас ұрпаққа
кәсіптік білім берудің жаңа нарықтық заман сұранысына сай кәсіптік білім
беру бағдарламаларын түзіп, оқыту мен іскерлікке үйрету әдістемелері мен
амалдарын жаңаша құрастыруға негіз қалайды. Оларды кәсіпшілдікке бейімдеуді
қазіргі нарықтық қоғам сұраныстарына сай одан әрі жетілдіріп, жақсартуға
жәрдемдеседі.
Кәсіпшілдікке бейімдеу көп салалы қиыншылығы мол күрделі процесс.
Кәсіпшілдікке бейімдеу негізгі жалпы, жалпы орта политехникалық білім
беретін орта мектептерде 1 сыныптан бастап 11 сыныпқа дейін жүйелі түрде
сабақтастық принципі сақтала отырып үздіксіз жүргізіледі. Сонымен қатар
кәсіпшілдікке бейімдеу кәсіптік мектептер мен кәсіптік лицейлерде, кәсіптік
–техникалық училищелер мен колледждерде, сондай – ақ тікелей өндірісте,
оқу өндірістік комбинаттарда, курстарда және жұмысшылар мен
қызметкерлерді даярлайтын басқа да оқу – өндірістік құрылымдарда жүзеге
асырылады. Шын мәнінде, бұл жалпы политехникалық білім беретін мектептерден
бастау алатын әлеуметтік – кәсіптік бейімдеу, кәсіби дағды – ісмерлік
кәсіптік тәрбие. Оның тиімділігі, политехникалық білім беретін негізгі
жалпы, жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептердегі
оқу – тәрбие үрдісі өндіріске қаншалықты жақын екендігіне тікелей
байланысты. Жас ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу, оларға кәсіптік бағдар беру
ісі табандылықты, тиімді ұйымдастыру амалдары мен нысандарын үнемі
іздестіріп, жетілдіріп отыруды талап етеді.
Өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу жеке құрылым, белгілі бір жүйе
түрінде көрінгенімен, ол жас ұрпақты еңбекке даярлау жүйесінің құрылымдық
компоненті, құрамдас бөлігі болып табылады. Ал жас ұрпақты еңбекке даярлау
үрдісінің өзі де өте ірі, ауқымды жүйенің, атап айтқанда, белгілі бір
қоғамның құрылымдық жүйесінің титімдей бөлшегі іспеттес құрылым. Бұл бір
жағынан. Ал, екінші жағынан, жас ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу мен оларды
еңбекке даярлау үрдістерінің өздерінің өзі жеке адамды әлеуметтік –
адамгершілік тұрғыдан дұрыс тәрбиелеу жүйесінің құрамдас бөлігі,
элементтік компоненті болып табылады. Себебі, кез – келген қоғам үшін
өзінің ертеңгі күні тұтқасын ұстар ұрпағын жан – жақты жетілдіріп,
кемелденген, адамгершілік қадір –қасиеті мен моральдық сана – сезімі
жоғары, білімді де білікті азамат ретінде қалыптастыру шешуші рөл атқарады.
Кәсіпшілдікке бейімдеудің түпкі мақсаты әрбір баланың ішкі қалаулары мен
еңбек рыногінің қажетсінуін есепке ала отырып, оқушыларға кәсіпті дұрыс
таңдауларына жол нұсқау, ұйытқы болу. Бұл мақсат оқушыларды еңбекке даярлау
үрдісімен тығыз байланысты, әрі осы үрдіс аясында іс жүзіне асырылатын
процесс.
Өскелең ұрпақты еңбекке даярлау жүйесі өте күрделі құрылым. Оның
құрылымына мектеп ұжымы, мектеп басшалығы, басқару және оқу – тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру штаты, еңбек пәні сабағының мұғалімдері, өндірістік
оқыту шеберлері, еңбек сабағына тартылған оқушылар контингенті, оқушыларды
еңбекке даярлаудың түпкі мақсаты, күнделікті міндеттері, еңбек пәндері,
кәсіптік бастауыш немесе орта кәсіптік білім беруге арналған оқу
бағдарламалары, кәсіптік оқу құралдары мен нұсқаулықтары, әдістемелік
амалдар жинақтары, еңбекке даярлау құралдары, сабақтан тыс жүргізілетін
еңбекке баулу үрдістері, әртүрлі үйірмелер мен кружоктар жұмыстары,
қоғамдық белсенді еңбекке жұмылдыру іс – шаралары, еңбек лагерлері, т.с.с.
кіреді.
Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке
бейімдеу мен оларды еңбекке даярлау жұмыстары төмендегідей бағыттарда
жүзеге асырылып келеді.
Жеткіншектерді кәсіп түрлерімен таныстыру. Олардың еңбек тәрбиесі.
Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында шаруашылық жүргізуде жоғары
сұранысқа ие болып отырған кәсіп түрлерімен қысқаша таныстыру; алдағы 20 –
30 жыл көлемінде өз маңызын жоя қоймайтын кәсіп түрлері туралы қысқаша
мәлімет беру; оқушылардың өздері тұратын жергілікті жерлерге қажетті кәсіп
түрлерін таңдауларына ұйытқы болу; еңбек ете білуге, өз ісінің нәтижесін
көпшілік жетістігінің бөлігі деп қарауға тәрбиелеу; қоғамдық пайдалы
еңбектің адамгершілік түрткісін жер бетіндегі тіршілікке қосқан үлес деп
қарау, нарықтық қатынас жағдайындағы өндіріс орындарындағы еңбек: құрылыс,
көлік, көпшілікке қызмет ету орындарымен таныстыру, жеке фермерлік
шаруашылық жүргізу және жеке кәсіпкерлікпен айналысу түрлерімен таныстыру,
оқыту және қоғамдық пайдалы еңбекке тәрбиелеу үрдістерінде еңбек дағдылары
мен біліктіліктерін қалыптастыру; әр уақытта адам еңбегінің, жан дүниесінің
ізін, таңбасын сезіне білу, қоғам мен жеке бастың материалдық игіліктеріне
ұқыптылықпен, құрметпен, қамқорлықпен қарау көзқарасы мен қатынасын
қалыптастыру, еңбек жолын саналы таңдай білу қалыптарын сіңдіру, т.с.с.
Кәсіптік бағдар беру еңбекке даярлаудың диагностикалық технологиясы,
тәсілі. Бұл тәсілді пайдаланудың мақсаты әрбір баланың белгілі бір кәсіпке
бейімділігі мен қабілеттілігін алдын – ала анықтап, байқау. Себебі,
диагностика зерттеліп отырған обьект немесе үрдіс туралы алдын – ала
ақпарат алудың жалпылама тәсілі болып табылады. Мектеп мұғалімдері мен
өндірістік оқыту шеберлері, сынып жетекшілері мен тәлімгерлер үшін басты
мақсат – оқушылардың өздері өздерінің бейімділіктері мен қабілеттіліктеріне
орай кәсіптің белгілі бір түрін таңдауларын анықтаудың барынша кең тараған
құралдары – тестімен, сауалнама таратумен, тіптен қала берсе кәсіп
таңдаудың компьютерлік диагностикасын пайдаланумен жұмыс жүргізу болып
саналады.
Кәсіпті дұрыс таңдауға кеңес беру. Әрбір оқушыға кәсіпті дұрыс
таңдауға кеңес беру оқушыны кәсіпшілдікке бейімдеуде шешуші орын алады.
Өйткені кез – келген адам өзі таңдап отырған кәсіп туралы білікті маманның
кеңесін тыңдауға, кеңес алуға мүдделі келеді.
Орта мектептерде, бастауыш және орта кәсіптік оқу орындарында, оқу
өндірістік комбинаттарда және т.с.с. жеткіншек ұрпақтың белгілі бір кәсіпке
бейімділіктері мен қабілеттіліктерін ескере отырып, кәсіп таңдатуға айрықша
мән беріледі.
Жеткіншек ұрпақтың белгілі бір кәсіп түрін меңгеруге бейімділігі,
олардың әлеуметтік – кәсіби тұрғыдан қалыптасуы көбіне – көп өндірістік
практикада айқын көріне бастайды. Сондықтан да болар өндірістік практика
оқу жоспарларына енгізіліп, курс бөлімін немесе тақырыпты оқығаннан кейін
жүргізіледі. Өндірістік практикаға бару – талдау, саралау, екшелеу, іс
үстінде қабылдау, теория мен практикалық жұмыстардың тікелей байланысы
оқушылардың танымдық күш – қуатын арттыру сияқты ойлау амалдарын
меңгертудің таптыртпайтын құралы. Өндірістік практика теория жүзінде
алынған білімді бекітуге және нақтылауға себепші болады. Өндірістік
практика теория жүзінде алынған білім негізінде атқарылуға тиісті әрекеттің
ерекшеліктері мен дағдыларын меңгертіп, оны пайдалану, қолдана білу
шеберліктері мен іскерліктерін қалыптастырады.
Кәсіптік тәрбие жеткіншек ұрпақты кәсіптік әрекетті жүзеге асыру
тәжірибесімен қаруландырады, кәсіптік таңдауда және оны меңгеру барысында
жеткіншектердің қабілеттіліктері мен бейімділіктерін дамытады, қоғамдық
белсенділігін арттырады, еңбекке, ғылым мен техникаға, өнерге, әдебиетке,
спортқа, ұлттық дәстүрге құштарлығын тәрбиелейді, парызгерлік пен
жауапкершілік сезімдерін, кәсіби іскерлігі мен кәсіби мақтанышын
қалыптастырады.
Өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу мен оларды еңбекке даярлау
үрдістерінің жоғарыда біздер тарапынан нақтыланған нысандары мен әдістері
бір – бірімен өзара қиюласа байланысып жатқан белгілі бір тұтас жүйенің
құрылымдық элементтері болып табылатындықтарына қарамастан, әрқайсысының
өзіндік жекелеген қызметтену аясы бар кәсіпшілдікке бейімдеу мен еңбекке
даярлау үрдістеріндегі жеке – жеке құрылым, жүйе болып табылады.
Нарықтық қоғам дамуының қазіргі аумалы – төкпелі жағдайында өсіп келе
жатқан жас ұрпаққа кәсіп таңдатуға айрықша мән беріліп отыр. Дей тұрғанмен
оларға өз бейімділіктерін, мақсат – мұраттары мен мүмкіндіктерін есепке ала
отырып, алдағы бүкіл өмір жолында азық бола алатын кәсіпті дұрыс таңдата
білу оңай шаруа емес. Міне, осындай да, яғни олардың көңіл күйлері толқып,
ойлары жан – жаққа жүгіріп тұрған сәтте оларға тәжірибелі ұстаздар мен
тәлімгерлер тарапынан ақыл – кеңес керек – ақ. Өйткені өсіп келе жатқан
өскелең ұрпаққа кәсіпті дұрыс таңдату – олардың бойында кәсіп таңдауда
қабылдаған шешімдерінің дұрыстығына қанағаттанарлық сезімін тудырып, өз
болашақтарына сеніммен қарауларына негіз қалайды.
Кәсіптік мектеп оқытушылары мен өндірістік оқыту шеберлері кәсіп
таңдаушыларды олар орта мектептерде оқып жүрген кездерінде – ақ байқап,
белгілі бір кәсіпке бейімдей бастаулары тиіс. Бұл кәсіптік мектепке
кездейсоқ, белгілі бір кәсіпті меңгеруге қабілеті жоқ балалардың қабылданып
кетуінің алдын алуға, кәсіп таңдаушының, жастың өзі қалаған мамандығына
психофизиологиялық, бітім – болмыстық және мінез – құлық тұрғысынан сай
келуіне ықпал етеді. Белгілі бір кәсіпті меңгеруге талаптанған топ
оқушылары жасақталып біткеннен кейін де, яғни оқыту барысында топ
жетекшілері мен өндірістік оқыту шеберлері қабылданғандарды одан әрі
бақылап отыруы тиіс. Олар туралы жағымды немесе жағымсыз пікірлерді,
олардың кәсіптік біліктіліктері, бейімділіктері, шеберлік пен дағды –
іскерлікті меңгеруге деген ынта – ықыластары мен талаптанушылықтарын,
даярлық деңгейлерін үнемі қадағалап, арнайы журналға тіркеп, толтырып
отырулары қажет. Онсыз белгілі бір кәсіпті игерушілердің біліктіліктері мен
шеберліктерінің қаншалықты ұшталғандығын бағалау, оқыту үрдісінің
қаншалықты нәтижелі екендігін анықтау мүмкін емес. Топ жетекшілері мен
өндірістік оқыту шеберлерінің мақсат – міндеттерінің өзі де оқушылардың
белгілі бір кәсіп бойынша арнаулы білім, дағды, шеберлік, еңбек тәжірибесін
меңгерулеріне түрткі болу, өзі қалаған мамандыққа деген қызығушылықтары мен
бейімділіктерін қалыптастыру болып табылады.
Жеткіншек ұрпақтың белгілі бір кәсіпті таңдауға, оны меңгеруге деген
бейімділігі ынта – ықыластарын бағалап, пайымдау үрдісін бірнеше кезеңге
бөліп – бөліп алып барып, қарастырған дұрыс.
Бірнеше кезеңге оқуға талаптанушыларды қандай кәсіп түрі
қызықтыратындықтарын, олардың белгілі бір кәсіпті меңгеруге бейімділігі мен
ықыластарын анықтау белгілі бір кәсіптік мектепте оқытылатын кәсіп
түрлермен алдын – ала таныстыру үрдістері жатқызылады.
Талапкерлермен алдын – ала танысу, оны өз мектебінде оқытылатын
кәсіптік мамандық түрлерімен таныстыру оқуға талаптанушылардың жеке бастық
өмірбаяндық деректемелерімен танысудан, ол оқыған мектеп ұжымы мүшелерімен,
оның ата – анасымен сұхбаттасудан басталады.
Жас азаматтың жеке бастық өмірбаяндық деректемелерімен танысу арқылы
алынған мәліметтер екінші бір осындай азаматтың өмірбаяндық
деректемелерімен салыстырыла отырылып таңдауларға негізделуі тиіс. Ең
бастысы, оқушының өзіне ғана тән, оны өзгелерден дараландырып тұратын
психикалық ерекшеліктеріне, жас және мінез құлықтық өзгешеліктеріне,
бейімділігі мен қызығушылық қабілеттеріне айрықша көңіл аударылуы керек.
Себебі, әрбір баланың индивидуалдық ерекшеліктерін тәлімгер сол баламен
жеке жұмыс жүргізуі үшін міндетті түрде білуі қажет. Ал, әрбір оқушыға тән
жалпылама мінездемені тәлімгер оның мектепте ұйымдастырылатын түрлі іс –
шараларға, қоғамдық жұмыстарға белсене қатысуы, басқалармен арадағы
адамгершілік қасиеттері, қарым – қатынастарына, сыпайылығы мен
ізеттілігіне, бауырмалдығына қарап, немесе онымен тікелей сұхбаттасу
арқылы, немесе оқушылар арасында сауалнама сұрақтарын таратып, оны сараптау
арқылы жинақтауына болады. Оқушыны жекелеп алып, тікелей сұхбаттасу бағыты
–диалог. Ол негізінен ақпарат жинау үшін, не психотерапевтік әсер ету үшін
қолданылады. Сұхбаттасудың оқытушылық, тәлім – тәрбиелік тұрғыдан тиімді
болуы тәлімгердің педагогикалық тәжірибесі мен шеберлігіне тікелей
байланысты. Сұхбат тек жеке тұлғамен ғана емес, топпен де жүргізілуі
мүмкін. Топпен сұхбаттасу алдында оған барынша дайындалу, сұхбаттың мақсаты
мен міндетін белгілеп алу, белгілі бір мамандықты әсерлі мадақтап, оны
меңгеруге еліктіре білу, белгілі бір кәсіптің қоғамдық қатынастар
жүйесіндегі орны мен рөлін түсіндіре білу, оқушылар тарапынан қойылатын
сұрақтар ауқымын шамалап, оларға толық жауап қайтаруға дайындық керек.
Онсыз сухбаттасудың нәтижелігі шамалы – ақ болмақ.
Оқушылардың өздері өмір сүріп отырған нақтылы табиғи – географиялық
және әлеуметтік – экономикалық ортаға тән шаруашылық жүргізуге қажетті
кәсіптерге баулып, кәсіптендіру оларды кәсіпшілдікке бейімдеудің, оларға
кәсіптік бағдар берудің ең оңтайлы, әрі тиімді амалдарының бірінен
саналады. Айталық, ауылдық жерлердегі жалпы политехникалық білім беретін
орта мектептерде жоғары сынып оқушыларын ауыл шаруашылығына қажетті
кәсіптерге үйрету олардың күнделікті өмірге етене араласып жүрген аға буын
өкілдерінің дәстүрлі еңбектену технологиясымен тікелей танысуларына
мүмкіндік тудырады. Осыған орай ауылшаруашылығына қажетті кәсіптерді
меңгерту үрдісі егіншіліктің агротехникасы мен агрономиясы, мал
шаруашылығының зоотехникасы мен ветеринариясының қыр – сырларын, ғылыми –
техникалық прогрестің соңғы жетістіктерін қоса қабылдатуға бағытталса жақсы
болар еді. Әрі мұндай оқыту іс – шаралары оқушылардың өздері өмір сүріп
отырған нақты ортасының табиғи, экономикалық және әлеуметтік жағдаяттарына
байланысты арнайы жасақталаған типтік оқу бағдарламалары негізінде оқытылса
тіптен тиімді болар ма еді. Әсіресе, нарықтық – экономикалық қатынастар
орнығып келе жатқан қазіргі жағдайда оқушыларды ауыл шаруашылығына қажетті
белгілі бір кәсіпті меңгертуге баулуда ауылдық жерлердегі фермерлік
шаруашылық пен жеке шаруа қожалықтарының қыр – сырын кеңінен түсіндіріп,
қазіргі заман талабына сай оқыту өмірдің талабы және оқушыларды заман
көшіне ілестірудің кілті болып отыр.
Дей тұрғанмен қазіргі кезде ауылдық жерлердегі орта мектепті
бітірушілердің басым көпшілігі қала жастарына ұқсап заң, экономика, қаржы,
т.б. кәсіптерді тандауларын қалай түсіндіруге болады. Егер жағдай осы
бетімен кете берсе ары кеткенде 10 – 12 жылдан соң ауыл өзіне қажетті кәсіп
иелерінен айырылып қалуы мүмкін. Сондықтан ауылдық жерлердегі мектеп
оқушыларын ауыл шаруашылығына қажетті кәсіптерді меңгертуге жұмылдыру,
бейімдеу бұл мемлекеттік іс, көп болып насихаттап жүрер жұмыс болып отыр.
Бұл мақсатты іс жүзіне асыру үшін арнайы кешенді бағдарламалар жасақталып,
ауыл шаруашылығына қажетті кәсіптерге ауыл жастарын тарту ісі мектеп
қабырғасынан басталып, одан әрі сабақтастық негізде кәсіптік орта білім
беру оқу орындарында, атап айтқанда кәсіптік – техникалық лицейлерде,
гимназияларда, училище мен колледжде жалғасуы тиіс. Себебі қазіргі нарықтық
қоғам ауыл шаруашылығына қажетті кәсіптерді меңгертуге толық мүмкіндік
тудырып отыр. Өйткені, дүниежүзілік практикада қай заманда да болмасын
халықтың басым көпшілігін ауыл шаруашылығымен айналысатын адамдар асырған.
Оның үстіне қазіргі таңда бұрындары ыдырап кетіп, ауылдық жерлерде
қайтадан ұйымдаса бастаған шағын және жеке шаруа қожалықтары ауыл
шаруашылығына қажетті құрал – жабдықтарға зәрулік танытумен бірге оларды іс
жүзінде пайдалануға мүмкіндік тудыратын білімді де білікті маман кадрларға
механизаторларға, техниктерге, агрономдарға, мал дәрігерлеріне ділмар болып
отыр. Дегенмен, жалпы республика бойынша ауылдық жерлерде қалып, жұмыс
істеуге құлшыныс танытушылық саны барған сайын азайып барады. Оның дәлелі
ретінде осы мәселелерді кешенді түрде зерттеу мақсатымен біз өз
тарапымыздан Оңтүстік Қазақстан облысының бірқатар ауылдық елді
мекендерінде жүргізген нақты – социологиялық зерттеу нәтижесінде жинақ
–таған мәліметтерімізді мысал ретінде келтіре кетуді жөн көріп отырмыз.
Сұралған респонденттердің (негізінен жоғары сынып оқушылары) 2(
механизатор, 3 ( автокөлік жүргізушісі, 2( агроном, 2( мал дәрігерлік, 1(
бағбандық, 2( малшылық, 3( байланыс салалары, (телефон, монтер, хат тасушы)
қызметкерлері мамандықтарын игергісі келсе, ал қалғандары, яғни сұралған
респонденттертің 85( қала тұрғындарына тән мамандықтарды таңдайтындықтарын
білдірген. Әрине, әркімнің мамандық таңдауына, қоғамның құрылымдық
жүйесінен тиісті орын мен мәртебе іздеуіне ешкімде қарсылық көрсете
алмайды. Дей тұрғанмен ауыл шаруашылығына қажетті кәсіптерге жастарды
баулып, оларды меңгерту уақыт талабы, заман сұранысы. Бұл туралы ел басымыз
соңғы үш жылды ауыл жылы деп танып, ауылды өркендетуге бағдар қабылданғанда
да анықтаған болатын. Осыған байланысты бұл жұмыстың тиімділігін арттыру
үшін осы салада шетелдік дамыған мемлекеттерде жүргізіліп келе жатқан іс
тәжірибелерге де ден қоя кетуді жөн санап отырмыз. Қазіргі заманғы батыстық
дамыған мемелекеттерде ауыл шаруашылығын дамытуға деген оңды көзқарас пен
құлшыныс айрықша. Олардың түсінігінше фермерлік қожалықтардың тиімді
жүргізілуінің басты талабы – оларға еркін қимылдауға жағдай тудыру.
Мүмкіндігінше қаржылай көмек беріп отыру. Онан соң оларға негізінен ауыл
шаруашылығына қажетті кәсіптерді меңгертуге мүмкіндік тудыра отырып, жоғары
білім беруге ұмтылыс. Мысалы, АҚШ-та фермерлердің 75( ауыл шаруашылығы
мамандарын даярлайтын жоғары оқу орындары мен кәсіптік колледждердің
түлектері. Сондықтан да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қолжазба құқында
Жас ұрпақты нарық жағдайында кәсіпшілдікке бейімдеу
22.00.04 – әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар мен процестер
Социология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші:
Қазақстан Республикасы
Түркістан, 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 ЖАС ҰРПАҚТЫ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПШІЛДІККЕ БЕЙІМДЕУДІҢ
МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...10
1.1 Жеткіншектерді кәсіпшілдікке бейімдеуді негіздеудің алғы – шарттық
тұғырнамалары ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.2 Жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің әлеуметтік – экономикалық
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
2 ЖАС ҰРПАҚТЫ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПШІЛДІККЕ
БЕЙІМДЕУДІҢ НЕГІЗГІ НЫСАНДАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ ... ... ... ... ... ... . ...39
2.1 Мектептік еңбек тәрбиесі жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің
бастапқы буыны
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...39
2.2 Жас ұрпақты өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және қызмет көрсету
кәсіптеріне бейімдеу мен
кәсіптендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
...62
2.3 Өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудегі экономикалық білім
негіздерін оқытудың
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... 92
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...114
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 122
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... 128
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан 2030 жылға дейінгі Даму
стратегиясын басшылыққа ала отырып, өзінің алдына алдағы 10 жыл ішінде
әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 мемлекеттің қатарына кіру жөнінде
өршіл мақсат қойып отыр.
Біз, – деп атап көрсетті ел басшысы Н.Ә. Назарбаев, – Қазақстанның
жаһандық экономикалық үрдістерге сәйкес дамып келе жатқан ел болуын
қалаймыз. Әлемдегі жасалған жаңа мен озық атаулыны бойына сіңірген
дүниежүзілік шаруашылықтан шағын да болса өзіне лайық орнын иемденген,
әрі жаңа экономикалық жағдайларға жылдам бейімделуге қабілетті ел болуын
қалаймыз [1, 2 б.]. Осы міндетті іс жүзіне асыруға бел шеше кіріскен
еліміз өз дамуында жаңа биіктерге көтерілген сайын өндірісін қазіргі таңда
жалпы әлемдік қолданыстағы ең жаңа техникалық жарақтармен және ең озық
өндірістік – технологиялық желілермен жарақтандыруда. Ал, алдағы
онжылдықта, тіптен, ел экономикасының жоғары қарай қарыштап өсуіне орай
қазіргі заманғы жаһандық өндіруші салада жетекші орынға ие ең озық
технологиялар өндірісін, атап айтқанда, био және нанотехнологиялар,
жаһандық ақпарат жүйесіне қажетті жарақтар, жоғары жылдамдықты көліктер,
энергия үнемдейтін технологиялар, қасиеттері алдын – ала белгіленген жаңа
материалдар өндірісін өркендетуді қолға алғалы отыр. Сонымен қатар, ел
өндірісін барынша автоматтандыру, ғарыш кемелерін жасауға қажетті
қасиеттері алдын – ала белгіленген конструкциялық материалдар өндірісін,
ядролық энергетиканы одан әрі өркендету жұмыстары барынша жандандырылмақ.
Бұдан өндірістің бұрынғыдан да көп интеллектуалдануы, үздіксіз инновациялық
үдеріске көшуі көрініп – ақ тұр.
Демек, еліміздің өндіргіш күштерінің осы жоғарыда аттары аталған
салаларында еңбектенуге қабілетті отандық біліктілігі мен кәсіпқойлығы
жоғары жұмысшы кадрларын даярлау, олардың ісмерлігін жылдан жылға арттыра
отырып, кәсіптің жаңа түрлерін меңгертуге бейімдеу керек – ақ. Сонымен
бірге, түпкі өнімдері экспортқа шығаруға бағдарланған өндіріс ошақтарына
да, мысалы шикізат өндіру, мұнай – газ, көлік, машина жасау мен металлургия
салаларына да, химия мен агроөнеркәсіп кешендеріне де, сондай –ақ ішкі
салалық өңдеу өнеркәсіптеріне, құрылыс, көлік және байланыс, қызмет көрсету
салаларына да белгілі бір кәсіп түрін меңгерген жоғары білікті маман
жұмысшылардың көптеп қажеттсінетіндігі сезіліп отыр. Бүгінгі таңда
республикамыздың гүлденіп, өркендеуіне айтарлықтай үлес қосып, тынымсыз
жұмыс істеп келе жатқан өндіріс кәсіпорындары, ауыл шаруашылығы мен қызмет
көрсету салалары тарапынан біліктілігі мен кәсіпқойлығы жоғары
механиктерге, слесарьларға, тракторист – машинисттерге, компьютерлерде
жұмыс істей алатын шеберлерге, интернет, веб – дизайн, e – mail
мамандарына, телерадио жөндеу шеберлеріне, тұрмыстық күрделі техникаларды
жөндеуші ісмерлерге, газэлектрмен дәнекерлеушілерге, токарь –
фрезеровщиктерге, ағаш ұсталарына, электриктерге, даяшы – сатушыларға,
бармендерге, аспазшыларға, тігіншілерге, сатушы кассирлерге, еурожөндеуші
құрылыс шеберлеріне, слесарь – сантехниктерге, сауда ісін және де туризмді
жарнамалық ақпараттарды, ветеринарлықты, фельдшерлікті, қонақ үй бизнесін,
шағын және орта бизнесті дөңгелетіп әкететін қызметшілерге сұраныс жоғары
болып отыр.
Десек те, республика өндірісіне соншалықты керекті біліктілігі мен
кәсіпқойлығы жоғары жұмысшы кадрларын даярлау ісі әлі күнге дейін аяғынан
тік тұрып кете алмай келеді. Сондықтан да болар, біліктілігі жоғары жұмысшы
кадрларын даярлауда орын алып отырған кемістіктер 2006 жылдың 8
жел–тоқсанында Астанада өткен Шетелдік инвесторлар кеңесінің 16 –
отырысында мемлекет басшысы сөйлеген сөзінде орынды сыналып, оларды шешудің
нақтылы жолдары көрсетіліп берілді.
– Қазіргі уақытта, – деп атап өтті Н.Ә. Назарбаев, – республикамызда
техникалық және қызмет көрсету саласына қажетті кадрларды даярлаумен 475
колледж, 312 кәсіптік мектеп айналысуда. Тұтастай алғанда аталған оқу
орындарында жарты миллионға жуық жас білім алып жатыр. Алайда, солардың
ішінде маман жұмысшы кадрларын даярлаумен тек 107 кәсіптік мектеп пен 122
колледж ғана айналысуда. Бұл аталған оқу орындарында білім алып жатқан
жастардың тек төрттен бірі ғана қазіргі заманда тапшылық туғызып отырған
техникалық және ауыл шаруашылығы мамандары болып шығатынын көрсетеді.
Дегенмен, бұл экономикамыздың келешекті былай қойғанда, тіпті қазіргі
қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін де жеткіліксіз.
Кәсіптік – техникалық білім беру саласында орын алып отырған
кемістіктер, біріншіден, техникалық және кәсіптік білім беру
инфрақұрылымының әлсіздігіне, инженерлік – педагогикалық кадрлар
тапшылығына байланысты. Жалпы республика бойынша кәсіптік мектептер мен
колледждердің материалдық – техникалық базалары өте нашар.
Демек, жеке меншік иелеріне, инвесторларға компания басшыларына неге өз
өндірістеріне керекті біліктілігі мен кәсіпқойлығы жоғары жұмысшылар мен
мамандарды даярлап алмасқа, неге белгілі бір кәсіп түрін игеретін оқу
орындарын ашпас қа? Үкімет пен компаниялар мемлекеттің қолдауы арқылы
білікті жұмысшылар мен мамандар даярлаудың бағдарламасын әзірлеуі керек.
Аталған проблемамен барлығының айналысуын міндеттейтін заң әзірлеу қажет.
Бүгінде бизнес пен жеке сектор техникалық және қызмет көрсету салалары үшін
кадрлар даярлау үдерісіне салғырт қарап отыр.
Екіншіден, индустрия салаларының техникалық және қызмет көрсету
мамандарына деген қажеттілігінің объективті болжамы жоқ.
Біз даярлап жатқан мамандар қазіргі еңбек нарығының талаптарына, соның
ішінде біз құрғалы отырған инновациялық экономиканың талаптарына сай келе
бермейді [2, 3 б.].
Ал, осы заманғы өндірісте салмақ әншейін ғана тауарлар өндірумен,
қызмет көрсетулермен шектеліп қалмайды, керісінше интеллектуалдық
әлеуетке салмақ көбірек түседі. Ұлттың осы заманғы және тиімді білім беру
жүйесін ұстануға, жұмысшы күшінің оқыту жолымен интеллектуалдық қырын
арттыруға қабілеттілігі ерен маңызды болуда. Біз жеке тұлғаны функционалдық
әзірлеу тұжырымдамасынан жеке тұлғаны дамыту тұжырымдамасына көшуді
ұсынамыз. Бұл тұжырымдама білім берудің даралық сипатын көздейді, ол әрбір
нақты адамның мүмкіндіктерін және оның өзін – өзі іске асыруы мен өзін –
өзі дамытуға қабілеттігін ескеруге, белгілі бір кәсіп түрін толық
меңгеруге мүмкіндік береді, адами капиталын байытады. Білімді, сауатты,
біліктілігі мен кәсіпқойлығы мығым тұлғалар – бұл XXI ғасырда адамзат
дамуының негізгі қозғаушы күші. Кім дамымаса, алға қарай жүрмесе, өз орнын
басқаға, әлдеқайда, бәсекеге қабілетті мамандарға беруіне тура келеді.
Сендер, қазіргі жастар, тәуелсіз Қазақстанда өстіңдер, сендердің көз
алдарыңда біздің мемлекеттілігіміздің қалыптасуы жүрді. Сендер ана сүтімен
бірге бойларыңа патриотизм және өз тәуелсіз Отандарыңа деген
сүйіспеншіліктің терең сезімін дарыттыңыздар.
Қазақстанның әлемдегі барынша дамыған 50 мемлекеттің қатарына кіру
жөніндегі біздің барлық ойларымыз бен жоспарларымызды қисынды қорытындысына
жеткізетін нақ сендер боласыңдар.
Мен біздің жастарға сенемін. Сендердің білімдерің, сендердің күш –
жігерлерің мен сендердің еңбектеріңнің күшті де өркенді Қазақстанды
орнатуға жұмыс істейтініне сенімдімін. Өздеріңнің жүрек қалауларың қалаған
кәсіп түрін меңгеріңдер. Ел экономикасының қарыштап дамуына қолғабыс
тигізіңдер. Біздің реформалардың, өркендеп, гүлденуіміздің алдыңғы шебінде
жастар жүруі тиіс. Тек оқу, күш – қуатыңды аямастан еңбек ету, өзіңмен
жұмыс істеу керек, сонда сендер барлық ойлағандарыңа жетесіңдер [3, 7- 8
бб.].
Елбасы күні ертең ерен еңбектерімен елімізді өркендетіп, гүлдендірер
бүгінгі жеткіншек ұрпағының ертеңгі күнінің қамын ойлап, бүгіннен бастап
оларға белгілі бір кәсіп түрін дұрыс таңдатып, оны олардың сапалы
меңгерулеріне бар мүмкіндіктерді орынды пайдалана отырып ұйытқылық жасау
қажеттілігі туралы айтқан салиқалы ой орамдарының оларды орындауда
бағдаршамдық мәні бар. Себебі, елбасының бұл ой – толғаулары елінің мәңгі –
бақи әлемдегі өркениетті мемлекеттермен терезесі тең, керегесі кең болып
өркендеп, гүлденуін қалайтын елбасылық терең саяси, әлеуметтік,
экономикалық, тіптен қала берді, өскелең ұрпаққа деген сүйіспеншілікке толы
олардың ерік – жігерін қайрап, ой – армандарын қанаттандырар, намыс оттарын
жақтырып, биіктерге ұмтылдырар маңызы зор мазмұнға ие. Осыны терең түсініп,
сезіне білген ел үкіметі өсіп келе жатқан жас, жеткіншек ұрпақтың белгілі
бір кәсіп түрін дұрыс таңдап, оны саналы түрде меңгерулеріне ұйытқылық
жасау, сөйтіп олардың қазіргі нарықтық қоғам өндірісі талаптарына сай
кәсіптенулеріне шынайы, ақ ниетпен көмектесу қажеттігіне айрықша назар
аударып отыр. Ал, бұл мәселенің ойдағыдай шешілуі, ең алдымен, жалпы орта,
бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде жеткіншек ұрпақты
кәсіпшілдіктің белгілі бір нысанын таңдауға бейімдеп, оны меңгертудің жай –
жапсарын жан – жақты саралап, зерттеуді талап етеді.
Мәселенің ғылыми зерттелу деңгейі. Жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдіктің
белгілі бір түрін таңдауға бейімдеп, оны меңгерту, сөйтіп барып оларды
өндіріс кәсіпорындарында, ауыл шаруашылығы мен қызмет көрсету салаларында
еңбектендіруге талаптандыру мәселелері – А.А. Вайсбургтың [4], И.С. Конның
[5], Е.А. Климовтың [6], М.Н. Скаткиннің [7], А.Д. Сазоновтың [8], М.Х.
Титманың [9], Г.А. Чередниченко мен В.Н. Шубкиннің [10] еңбектерінде
нақтыланған.
Зерделеуде қоғамдық үдерістерді зерттеулердің теориялық тұғырлары
негіздері М.С. Әженовтың [11], К.У. Биекеновтің [12], М.М. Тажинның [13],
К.Г. Ғабдулинаның [14], М.С. Садырованың [15], С.Т. Сейдумановтың [16],
З.К. Шаукенованың [17] еңбектерінде нақтыланған ой-сана жемістері
бағдаршамдық рөл атқарды.
Н.А. Аитовтың [18], М.Т. Татимовтың [19], З.Ж. Жаназарованың [20], Т.Ж.
Қалдыбаеваның [21], О.Н. Нұсқабаевтың [22], Е.Р. Раисовтың [23], М.Ф.
Пузиковтың [24], Р.Б. Сарсенбаеваның [25], А.Б. Сейтешевтің [26], С.К.
Утешовтың [27], Г.Б. Шөптібаеваның [28], т.б. еңбектерінде жас ұрпақты
белгілі бір кәсіп түрін таңдауға бейімдеп, қажеттілігі негізделген ой-
пікірлер де зерттеудің табыстылығына кәдімгідей жәрдемін тигізді.
Жастардың қоғамдағы орны мен рөлі қарастырылған зерттеулерде үлкен Г.С.
Абдирайымованың [29], Ш.Е. Джаманбалаеваның [30], Л.Т. Қожамқұлованың [31]
т.б. еңбектеріндегі жас ұрпақты баулу қажеттілігі туралы айтылған
пікірлердің де зерттеу нәтижелерін негіздеуге бірқатар көмегі тиді.
Алайда ғылыми әдебеттердің жалпы шолуында ізденуші сияқты өсіп келе
жатқан жас, жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдіктің белгілі бір түрін таңдауға
бейімдей отырып, оларға қазіргі нарықтық қоғам өндірісі сұраныстарына сай,
әрі жаңа еңбек рыногінде бәсекеге төтеп бере алатын кәсіп түрлерін меңгерту
мәселелері арнайы қарастырылған бірде – бір еңбек жоқ десе де болады.
Сондықтан ізденуші өз жұмысында осы зерттеліп отырған мәселені неғұрлым
толық және кешенді түрде зерттеп, автордың алдына зор жауапкершілік жүктеп,
артылар жүгі ауыр болса да, зерттелуі қажетті проблеманың есігін ашып беріп
отыр.
Зерттеу нысаны – жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін
мектептер.
Зерттеу пәні – Зерттеудің пәні ретінде жалпы орта, бастауыш және орта
кәсіптік білім беретін мектептердің жеткіншек ұрпақты оқытып, кәсіптендіру,
дағды – ісмерлікке баулу және біліктендіру арқылы қазіргі нарықтық қоғам
өндірісі талаптарына сай әрі еңбек рыногында бәсекеге төтеп бере алатын
кәсіп түрлерін таңдатып, кәсіптендіру әрекеттерінің талдауы.
Зерттеудің негізгі мақсаты мен міндеті. Осы диссертациялық жұмыстың
мақсаты жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептердің
өскелең ұрпақтың жас және психологиялық физиологиялық өзгешеліктерін, талап
– талғамдары мен бейімділіктерін есепке ала отырып, оларға қазіргі нарықтық
қоғам өндірісі талаптарына сай, әрі халықаралық еңбек рыногында бәсекеге
төтеп бере алатын кәсіп түрлерін таңдату. Жұмыстың теориялық және
практикалық құндылығынан шығатын болсақ ізденуші өз алдына жас ұрпақты
нарық жағдайында жоғары сұранысқа ие мамандықтарымен таныстырып, оларға
бейімдеуді социологиялық көз – қараспен толық талдап шығуды мақсат етіп
отыр.
Негізгі мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттердің шешімін табу
қажет:
– жастарды кәсіпшілдікке бағдарлаудың теориялық бағыттарын, кәсіп
түрлеріне меңгертуге бағытталған іс – тәжірибесін әлеуметтік және
экономикалық жағынан саралап, бағымдау;
– белгілі бір кәсіпті меңгертуге мүмкіндік беретін дағды –
ісмерліктерді үйрету, кәсіп түрлерінің классификаторын жасақтау;
– күнделікті және өндірістік – практикалық сабақтарда жаңа
педагогикалық – инновациялық технологияларды пайдалану жолдарын, жұмыс
берушілер мен кәсіптік – техникалық оқу орындары арасында әріптестіктің,
кәсіби бағдар берудегі рөлін, социологиялық аспектісін анықтау;
– кәсіптік – техникалық білім беруді ұйымдастыру, оқыту және жетілдіру
жөнінде нақтылы ұсыныстар жасау;
– жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде
жеткіншек ұрпаққа кәсіпшілдікке бейімдеудің құрамдас бөлігі ретінде
Экономикалық білім негіздері пәні оқытылуы міндетті пәндер санатына
енгізіліп, оқытылуы керектігін пысықтау.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
1 Жеткіншектерге нарықтық қоғам өндірісі талаптарына сай келетін, әрі
еңбек рыногында бәсекеге төтеп бере алатын кәсіп түрлерін таңдатудың,
бейімдеудің және оларды кәсіптендірудің әлеуметтік мәні, экономикалық
тиімділігі және маңыздылығы айқындалды.
2 Ортаң қол кәсіби мамандықтардың жіктемелігі жасақталды және оларды
меңгертудің жаңа педагогикалық-инновациялық технологиялары, нысандары және
әдістемелері нақтыланды.
3 Кәсіптік - техникалық бастауыш және орта білім беру оқу орындарының
материалдық- техникалық базаларын жақсартуға көмектесу, оларға қаржылай
жәрдемдесу арқылы компаниялардың өздеріне керекті жұмысшылар мен
қызметшілер даярлата алуының тетіктері көрсетілді.
4 Республика өндірісінің белгілі бір саласына қанша жұмысшы керектігі
туралы алдын – ала болжам жасалып отырылуы, жұмыс берушілер мен бастауыш
және орта кәсіптік білім беретін оқу орындары арасында өзара әріптестік
келісім – шарт түзілуі қажеттілігі негізделді.
5 Жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарында
жеткіншек ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің құрамдас компоненті ретінде
Нарықтық экономика негіздері пәні оқытылуы қажеттілігі және бұл пәннің
міндетті пәндер санатына енгізіліп, оқытылуы керектігі пысықталды.
Қорғауға шығарылатын қағидалар:
– Жеткіншек ұрпақты жалпы негізгі, жалпы орта, бастауыш және орта
кәсіптік білім беру мектептерінде кәсіпшілдікке бейімдеудің міндеті – әрбір
оқушының жеке бастың мүдделері мен жергілікті еңбек рыногының қажетсінуін
есепке ала отырып, оларға өздері өмір сүріп келе жатқан аймақта, ауданда,
ауылда атқарылатын шаруашылық түрлерімен айналысуға мүмкіндік беретін
кәсіптерді саналы түрде таңдауларына түрткілік жасау
– Қазіргі нарықтық қоғам өндірісі аса қажетсініп отырған жұмысшы
мамандықтары, әсіресе нарықтық экономикаға бейімделе бастаған
агроөнеркәсіптік құрылымдық кешендерде жұмыс жасайтын сондай – ақ, кәсіби,
ауылдық елді мекендердегі тұрмыс – тіршілікті қамтамасыз ету объектілері –
денсаулық сақтау саласында, мәдениет ошақтарында, телекоммуникация,
байланыс, жол жөндеу, почта, газбен, электрмен, жылумен, сумен қамтамасыз
ету, шеберханаларда, т.б. басқа да өмірлік қажеттілігі мол объектілерде
қызметтенуге даяр ортаң қол қызметшілер мен маман – жұмысшыларды көптеп
даярлау кәсіптік – техникалық білім беру ұйымдарының міндетті қызметі.
– Кәсіптік – техникалық бастауыш және орта білім беру оқу орындары
өздерінің материалдық-техникалық базаларын жақсарту үшін не істеуі
керектігін анықтау.
– Кәсіпшілдікке бейімдеу саласында мемлекет пен жеке сектор арасындағы
әріптестік техникалық және кәсіптік білім берудегі жобаларды біріккен түрде
қаржыландырып отыруы.
– Бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептерде экономикалық
білім беру қоғамдық еңбектегі белсенділігін, саналы еңбек тәртібін,
қоғамның экономикалық саясатын ұғындыру, өндіріс, айырбас, бөлісу және
тұтыну шеңберіндегі негізгі экономикалық қатынастарды, қоғам дамуының
қазіргі кезеңіне сай оқушылардың экономикалық ойлауын қалыптастыруға
мүмкіндік береді.
Зерттеу жұмысының теориялық – методологиялық негізі ретінде отандық
және шетелдік ғалымдардың қарастырылып отырған мәселенің қайсы бір жақтарын
қарастырған еңбектері пайдаланылды.
Заңдық негіздері ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясы,
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы, жеткіншек ұрпаққа білім беру,
оларды оқытып, тәрбиелеу, оларды кәсіпшілдікке бейімдеу, кәсіптік бастауыш
және орта білім беру, экономикалық білім негіздерін оқыту жөніндегі
ведомстволық нормативтік құжаттар мен тұжырымдамалық бағдарламалар алынды.
Деректік және фактілік қоры ретінде жалпы орта, бастауыш және орта
кәсіптік білім беретін мектептердің қызметі туралы жазылған мерзімдік
басылымдардың материалдары, педагогикалық зерттеулердің және статистикалық
органдардың мәліметтері, диссертация авторының өзі жүргізген нақты –
социологиялық зерттеу ізденістерінің нәтижелері алынды.
Зерттеу әдістері: сауалнама, интервью, құжаттарды талдау, өскелең
ұрпаққа кәсіптік бағдар мен кәсіптік бастауыш және орта білім беру туралы
жазылған мерзімді басылымдардың материалдарын саралау, статистикалық
мәліметтерді екшелеу, салыстыру, байқау, эксперименттік және тәжірибелік
сабақтардың нәтижелерін екшелеу, өңдеу, қорытындылау, т.с.с. әдістер
пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы. Зерттеу жұмысында
әлеуметтендіру институты ретінде жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік
білім беретін мектептердің өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу негізінде
олардың белгілі бір кәсіп түріне қызығушылық танытып, оны саналы таңдап,
меңгерулеріне мүмкіндіктер тудыру жағдайы қарастырылғандықтан, зерттеу
жұмысы негізінде жасақталған нәтижелік қорытындылар мен ұсыныстарды жалпы
орта білім беретін мектептерде, кәсіптік лицейлер мен кәсіптік орта білім
беру оқу орындарында ғана емес, сонымен бірге еңбек сабағынан мектеп
мұғалімдерін даярлайтын педагогикалық жоғары оқу орындарында да пайдалануға
болады.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі мен жариялануы. Зерттеудің негізгі мәтіні
– Проблемы менеджмента и рынка атты халықаралық ғылыми–практикалық
конференцияда. – Орынбор қаласы, 2000 ж.., Біртұтас экономикалық
кеңістікті қалыптастыру жағдайындағы аймақаралық ынтымақтастық мәселелері
– атты халықаралық ғылыми–практикалық конференцияда. – Ақтөбе қаласы, 2003
ж., Информационное общество: практические и прикладные исследования атты
халықаралық ғылыми – теориялық конференцияда. – Алматы қаласы, Тұран
университеті, 2003 ж., Жас ғалымдардың V республикалық ғылыми – теориялық
конференциясында. – Ақтөбе қаласы, Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік
университеті, 2003 ж., 21 ғасырда ұлттық экономиканың даму проблемалары
мен тенденциялары атты республикалық ғылыми–практикалық конференцияда. –
Ақтөбе қаласы, 2002 ж., Индустриалды – инновациялық даму – Қазақстанның
тұрақты экономикасының негізі атты халықаралық ғылыми – практикалық
конференцияда. – Шымкент қаласы, 2006 ж., автор жасаған баяндамаларда және
жариялаған 16 мақаласында мазмұндалған.
Зерттеу жұмысының мақұлдануы. Зерттеу жұмысы Қ.А. Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ – түрік университетінің социология және политология
кафедрасының мәжілісінде, сондай – ақ Әл – Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінің социология кафедрасында талқыланып, мақұлданып, қорғауға
ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы мен көлемі. Диссертация кіріспеден, 2
бөлім, 5 бөлімшеден, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі, қосымшадан
тұрып жалпы 145 бетті құрайды.
1 ЖАС ҰРПАҚТЫ НАРЫҚ ЖАҒДАЙЫНДА КӘСІПШІЛДІККЕ БЕЙІМДЕУДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
1.1 Жеткіншектерді кәсіпшілдікке бейімдеуді негіздеудің алғы шарттық
тұғырнамалары
Кәсіпшілдікке бейімдеу – кең өрісті жалпы, политехникалық және еңбекке
дайындау негізінде өскелең ұрпақтың жеке бейімділігін, қабілеттерін және
қоғамдық қажеттіліктерді есепке ала отырып, дер кезінде оларды еңбектік іс
–әрекеттің түрлерімен таныстыруға бағытталған жалпы орта, бастауыш және
орта кәсіптік білім беретін мектептердің оқу – тәрбие процестерінің
құрамдас бөлігі. Десек те, жас ұрпақты кәсіптің белгілі бір түрін
меңгертуге бейімдейтін, оларға кәсіптік бағдар беретін бастапқы негізгі
буын жалпы білім беретін мектеп. Әйткенмен, өсіп келе жатқан жеткіншек
ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу жұмыстары өз құрылымы мен мазмұнына әрбір
жеткіншектің белгілі бір кәсіпті меңгеруге талаптылығын есепке ала отырып,
оларға жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беру бағдарламаларын
меңгерту жолымен оларды белгілі бір кәсіп түріне машықтандыру әрекеттерін
де қамтиды. Олай болса, осы жоспарланған іс – әрекеттер мен шараларды іс –
жүзіне асыру, өсіп келе жатқан жеткіншек ұрпақты кәсіби тұрғыдан
тәрбиелеуге, әрбір өсіп келе жатқан жас азаматтың белгілі бір кәсіпті өз
бетінше дұрыс таңдап, меңгеруіне негіз қалайды. Бүгінгі таңда бұл
мәселелердің оң шешілуі бұрындары үстемдік етіп келген дәстүрлі көз –
қарастарға жаңаша қарауды, астарын бағымдап, жаңаша бағалауды талап етеді.
Себебі, қазіргі – нарықтық қоғам жағдайында өсіп келе жатқан жас ұрпақты
кәсіпшілдікке бейімдеудің мәні мен мазмұны түбегейлі өзгерді. Бұл заңды
құбылыс.
Қазақстанда қоғамдық қатынастардың жаңа нысаны – нарықтық қатынас-
тардың орнығуына байланысты жас ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің мәні,
мазмұны, құрылымы, мақсаты мен міндеттері және біліктендіру амалдары терең
өзгеріске ұшырады. Басқаша айтқанда, жас ұрпақты кәсіби тұрғыдан
тәрбиелеуде, белгілі бір мамандыққа оқытуда оларға заман, уақыт сұранысына
сай кәсіп игертуге бағыт – бағдар беру, жөн сілтеу қатаң талап етілуде.
Осыған байланысты, біз өз талдауымызда, ең алдымен, өскелең ұрпақты
кәсіпшілдікке бейімдеудің құрылымында жетекші орынға ие кәсіптік бағдар
беру ұғымының мән – мағынасын, атқаратын негізгі қызметін бағымдай кетуді
дұрыс деп есептейміз.
Кәсіптік бағдар беру ұғымының қалыптасуында оның ішкі іс – әрекет,
кәсіп және бағдар беру сияқты құрылымдық элементтері айрықша рөл
атқарады.
Іс – әрекет адамның өзін қоршаған нақтылы ортамен қатынасын,
әрекеттенуін сипаттап, білдіретін ұғым. Олай болса, жеткіншек ұрпаққа
кәсіптік бағдар беру жалпылама бағымдағанда кәсіпшілдікке бейімдеу
ұғымымен қиюласа кірігіп, оның мазмұнын толықтырып тұрған ұғым.
Іс – әрекет құрамына іс – әрекетті қозғаушы түрткі, іс – әрекетті
бағыттаушы мақсат пен нәтиже, іс – әрекетті жүзеге асырушы құралдар кіреді.
Іс – әрекет түрткісі адамның әр түрлі қажеттіліктеріне, қызығушылығына,
жауапкершілік сезіміне, бейімділік санасына қызмет етеді. Іс – әрекетке
түрткі белгілі бір бағыт береді. Түрткінің мазмұны мен сапасына лайық
адамның бойында белгілі бір еңбек, кәсіп түріне бейімділігі анықталады.
Демек, бала үшін ең маңызды іс – әрекет – үйрену, өйткені, үйрену үстінде
ол тәжірибе жинақтайды, біліктілігі, шеберлігі артады, дамып, қалыптасады.
Кәсіптік бағдар беру ұғымы теориялық пайымдау мен практикалық іс –
әрекеттің бірлігі негізінде қалыптасқан ұғым. Айталық кәсіптік бағдар
беру ұғымының құрылымдық элементтерінің бірі кәсіп ұғымы адамның білім
туралы тиісті құжаттармен расталған кәсібінің, еңбек қызметінің негізгі
түрін білдіреді. Мысалы құрылысшы, ағаш шебері, құбыр жөндеуші,
слесарь, сатушы, тоқымашы, жүргізуші т.c.c. Себебі, жоғарыда сөз
болған кәсіп иелерінің бәрі белгілі бір мамандықтың кәсіптік біліктілігі
мен дара – іскерліктерін меңгерген жандар. Сонымен қатар белгілі бір
кәсіптің өзін бірнеше мамандықтарға бөлуге болады. Мысалға, дәрігерлік
кәсіпті төмендегідей мамандықтарға бөліп – бөліп алып қарастыруға болады.
Хирург, терапевт, окулист, кардиолог, т.с.с. Бұл белгілі бір кәсіп иесінің
нақтылы әрекет ету саласын анықтауға септігін тигізеді. Осы қызмет көрсету
саласы бойынша оның белгілі бір кәсіптің белгілі бір мамандық нысанын
меңгергендігін анықтауға болады.
Бағдар беру, бағдарлау ұғымдары кәсіптік бағдар беру ұғымының
құрылымында қарастырылғандықтарына қарамастан күнделікті тұрмыс –тіршілікте
де, практикалық іс – әрекетте де, ғылымның әртүрлі салаларында да жиі – жиі
қолданылатын терминдер. Мысалы, бүгін үй шаруасында не істеу керектігін
бағымдауда, немесе өндіріске белгілі бір технологиялық жаңа желіні ендіруді
жоспарлағанда, немесе ғылымның белгілі бір саласындағы ғылыми ізденісті
пайымдағанда бағдар беру немесе бағдарлау ұғымдары пайдаланылады. Дей
тұрғанмен, бағдар беру, бағдарлау ұғымдарын кәсіптік бағдар беру
терминінің ішкі құрылымдық элементтері ретінде қарастырғанда бұл ұғымдарды
тар мағынада белгілі бір іс – әрекеттің нысаны ретінде қарастырған орынды.
Мысалы кәсіптік бағдар беру, немесе кәсіптік бағдарлау. Осы арада реті
келіп тұрғанда айта кеткен жөн, бұл екі ұғымның арасында айтарлықтай
айырмашылық бар. Айталық кәсіптік бағдарлау дегеніміз әрбір тұлғаның
индивидуалдық мүдделері мен еңбек рыногінің қажетсінуін есепке ала отырып,
халыққа кәсіп таңдауда, іріктеуде, не кәсіп ауыстыруда көмектесуді
қамтамасыз ететін отбасының, оқу орындарының, мемлекеттік, қоғамдық және
коммерциялық ұйымдардың ақпараттық және ұйымдастырушылық – практикалық іс –
әрекеті болып табылады.
Ал, кәсіптік бағдар беру дегеніміз жоғарыда анықтағанымыздай,
оқушылардың жеке бейімділігін, қабілеттерін және қоғамдық қажеттіліктерді
есепке ала отырып, дер кезінде белгілі бір еңбектік іс – әрекеттің түрімен,
техника және өнер жетістіктерімен таныстыруға, белгілі бір кәсіп түріне
оқушыларды бейімдеуге бағытталған мектептік оқыту мен тәрбиелеудің құрамдас
бөлігі [32, 109 б.]. Оқушыларды кәсіпшілдікке бейімдеу практикалық іс –
әрекет пен теориялық білімнің бірлігі негізінде іс жүзіне асырылады. Дей
тұрғанмен, оқушыларды кәсіпшілдікке бейімдеуде теориялық білімнің маңызы
зор. Себебі, теориялық білім өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің ұзақ
уақыт бойы жинақталып, қорытылған нәтижесі, оқушыларды кәсіпшілдікке
бейімдеуді жақсартып, одан әрі жетілдіріп отырудың бірден – бір дұрыс жолы.
Теориялық білім практика жүзінде іске асырылуға тиісті проблема біздің
талдауымызда оқушыларды кәсіпшілдікке бейімдеу мәселелері жайлы білім
қорытып шығаратын қызметті талдау объектісі ете отырып, мәселені танып,
ұғыну және мәселені шешу құралы ретінде әрекет етеді.
Ал, өсіп келе жатқан жас ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеудің практикалық
әрекеті мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың, мекемелер мен өндіріс
ошақтарының, жалпы, политехникалық білім беретін орта мектептердің,
бастауыш және орта кәсіптік білім беретін білім орындарының және
отбасының іс – әрекеттерімен тікелей байланысты.
Кәсіпшілдік бейімдеу екі жақты процестен, бір жағынан оқушылардың
белгілі бір кәсіпке бейімділігін ұштау арқылы олардың сол мамандыққа
ынталығы мен ісмерлігін шыңдау, ал екінші жағынан қоғамның маман жұмысшылар
мен қызметшілерге сұранысын қанағаттандыру үрдістерінен тұратын ғылыми және
кәсіби білімдер нысаны болып табылады.
Өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеуде осы келелі істің бұрындары
жинақталған іс – тәжірибесіне сүйену, өскелең ұрпаққа өздеріне ұнаған
кәсіпті қабылдату заңдылықтарын білу және оларға белгілі бір кәсіпті
таңдатудың қағидалық принциптерін басшылыққа алу қажеттілігіне үнемі баса
назар аударып отыру талап етіледі. Дей тұрғанмен, ақиқатын айтқан жөн, осы
уақытқа дейін елімізде жарық көрген ғылыми әдебиеттерде өскелең ұрпақты
нарықтық қоғам сұраныстарына сай кәсіптерге баулу жолдары қарастырылған
еңбектер жоқтың қасы десек, артық айтқандық бола қоймас. Сондықтан, біздің
пікірімізше, республикамызда жалпы, политехникалық білім беретін орта
мектептердің, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін оқу орындарының осы
саладағы іс – тәжірибелерін жинақтап, сұрыптап, соның негізінде жас ұрпақты
кәсіпшілдікке бейімдеудің, бағдарлаудың нарықтық қоғам сұраныстарына сай
нұсқасын, теориялық моделін жасақтайтын уақыт жетті. Оның үстіне
республикамыздың әртүрлі аймақтарының өзіндік шаруашылық жүргізу
ерекшеліктері бар, соған сәйкес сол аймақтағы өндіріс ошақтарына қажетті
кәсіптік мамандықтар кадастры мен мониторингі жасақталуы, жұмысшы кадрлары
даярлануы тиіс. Сонымен бірге оқушыларды кәсіпшілдікке бейімдеуде мектептік
іс – тәжірибесінің озық үлгілерін жинақтап, жариялап отыру жас ұрпаққа
кәсіптік білім берудің жаңа нарықтық заман сұранысына сай кәсіптік білім
беру бағдарламаларын түзіп, оқыту мен іскерлікке үйрету әдістемелері мен
амалдарын жаңаша құрастыруға негіз қалайды. Оларды кәсіпшілдікке бейімдеуді
қазіргі нарықтық қоғам сұраныстарына сай одан әрі жетілдіріп, жақсартуға
жәрдемдеседі.
Кәсіпшілдікке бейімдеу көп салалы қиыншылығы мол күрделі процесс.
Кәсіпшілдікке бейімдеу негізгі жалпы, жалпы орта политехникалық білім
беретін орта мектептерде 1 сыныптан бастап 11 сыныпқа дейін жүйелі түрде
сабақтастық принципі сақтала отырып үздіксіз жүргізіледі. Сонымен қатар
кәсіпшілдікке бейімдеу кәсіптік мектептер мен кәсіптік лицейлерде, кәсіптік
–техникалық училищелер мен колледждерде, сондай – ақ тікелей өндірісте,
оқу өндірістік комбинаттарда, курстарда және жұмысшылар мен
қызметкерлерді даярлайтын басқа да оқу – өндірістік құрылымдарда жүзеге
асырылады. Шын мәнінде, бұл жалпы политехникалық білім беретін мектептерден
бастау алатын әлеуметтік – кәсіптік бейімдеу, кәсіби дағды – ісмерлік
кәсіптік тәрбие. Оның тиімділігі, политехникалық білім беретін негізгі
жалпы, жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беретін мектептердегі
оқу – тәрбие үрдісі өндіріске қаншалықты жақын екендігіне тікелей
байланысты. Жас ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу, оларға кәсіптік бағдар беру
ісі табандылықты, тиімді ұйымдастыру амалдары мен нысандарын үнемі
іздестіріп, жетілдіріп отыруды талап етеді.
Өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу жеке құрылым, белгілі бір жүйе
түрінде көрінгенімен, ол жас ұрпақты еңбекке даярлау жүйесінің құрылымдық
компоненті, құрамдас бөлігі болып табылады. Ал жас ұрпақты еңбекке даярлау
үрдісінің өзі де өте ірі, ауқымды жүйенің, атап айтқанда, белгілі бір
қоғамның құрылымдық жүйесінің титімдей бөлшегі іспеттес құрылым. Бұл бір
жағынан. Ал, екінші жағынан, жас ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу мен оларды
еңбекке даярлау үрдістерінің өздерінің өзі жеке адамды әлеуметтік –
адамгершілік тұрғыдан дұрыс тәрбиелеу жүйесінің құрамдас бөлігі,
элементтік компоненті болып табылады. Себебі, кез – келген қоғам үшін
өзінің ертеңгі күні тұтқасын ұстар ұрпағын жан – жақты жетілдіріп,
кемелденген, адамгершілік қадір –қасиеті мен моральдық сана – сезімі
жоғары, білімді де білікті азамат ретінде қалыптастыру шешуші рөл атқарады.
Кәсіпшілдікке бейімдеудің түпкі мақсаты әрбір баланың ішкі қалаулары мен
еңбек рыногінің қажетсінуін есепке ала отырып, оқушыларға кәсіпті дұрыс
таңдауларына жол нұсқау, ұйытқы болу. Бұл мақсат оқушыларды еңбекке даярлау
үрдісімен тығыз байланысты, әрі осы үрдіс аясында іс жүзіне асырылатын
процесс.
Өскелең ұрпақты еңбекке даярлау жүйесі өте күрделі құрылым. Оның
құрылымына мектеп ұжымы, мектеп басшалығы, басқару және оқу – тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру штаты, еңбек пәні сабағының мұғалімдері, өндірістік
оқыту шеберлері, еңбек сабағына тартылған оқушылар контингенті, оқушыларды
еңбекке даярлаудың түпкі мақсаты, күнделікті міндеттері, еңбек пәндері,
кәсіптік бастауыш немесе орта кәсіптік білім беруге арналған оқу
бағдарламалары, кәсіптік оқу құралдары мен нұсқаулықтары, әдістемелік
амалдар жинақтары, еңбекке даярлау құралдары, сабақтан тыс жүргізілетін
еңбекке баулу үрдістері, әртүрлі үйірмелер мен кружоктар жұмыстары,
қоғамдық белсенді еңбекке жұмылдыру іс – шаралары, еңбек лагерлері, т.с.с.
кіреді.
Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке
бейімдеу мен оларды еңбекке даярлау жұмыстары төмендегідей бағыттарда
жүзеге асырылып келеді.
Жеткіншектерді кәсіп түрлерімен таныстыру. Олардың еңбек тәрбиесі.
Қазіргі нарықтық қатынастар жағдайында шаруашылық жүргізуде жоғары
сұранысқа ие болып отырған кәсіп түрлерімен қысқаша таныстыру; алдағы 20 –
30 жыл көлемінде өз маңызын жоя қоймайтын кәсіп түрлері туралы қысқаша
мәлімет беру; оқушылардың өздері тұратын жергілікті жерлерге қажетті кәсіп
түрлерін таңдауларына ұйытқы болу; еңбек ете білуге, өз ісінің нәтижесін
көпшілік жетістігінің бөлігі деп қарауға тәрбиелеу; қоғамдық пайдалы
еңбектің адамгершілік түрткісін жер бетіндегі тіршілікке қосқан үлес деп
қарау, нарықтық қатынас жағдайындағы өндіріс орындарындағы еңбек: құрылыс,
көлік, көпшілікке қызмет ету орындарымен таныстыру, жеке фермерлік
шаруашылық жүргізу және жеке кәсіпкерлікпен айналысу түрлерімен таныстыру,
оқыту және қоғамдық пайдалы еңбекке тәрбиелеу үрдістерінде еңбек дағдылары
мен біліктіліктерін қалыптастыру; әр уақытта адам еңбегінің, жан дүниесінің
ізін, таңбасын сезіне білу, қоғам мен жеке бастың материалдық игіліктеріне
ұқыптылықпен, құрметпен, қамқорлықпен қарау көзқарасы мен қатынасын
қалыптастыру, еңбек жолын саналы таңдай білу қалыптарын сіңдіру, т.с.с.
Кәсіптік бағдар беру еңбекке даярлаудың диагностикалық технологиясы,
тәсілі. Бұл тәсілді пайдаланудың мақсаты әрбір баланың белгілі бір кәсіпке
бейімділігі мен қабілеттілігін алдын – ала анықтап, байқау. Себебі,
диагностика зерттеліп отырған обьект немесе үрдіс туралы алдын – ала
ақпарат алудың жалпылама тәсілі болып табылады. Мектеп мұғалімдері мен
өндірістік оқыту шеберлері, сынып жетекшілері мен тәлімгерлер үшін басты
мақсат – оқушылардың өздері өздерінің бейімділіктері мен қабілеттіліктеріне
орай кәсіптің белгілі бір түрін таңдауларын анықтаудың барынша кең тараған
құралдары – тестімен, сауалнама таратумен, тіптен қала берсе кәсіп
таңдаудың компьютерлік диагностикасын пайдаланумен жұмыс жүргізу болып
саналады.
Кәсіпті дұрыс таңдауға кеңес беру. Әрбір оқушыға кәсіпті дұрыс
таңдауға кеңес беру оқушыны кәсіпшілдікке бейімдеуде шешуші орын алады.
Өйткені кез – келген адам өзі таңдап отырған кәсіп туралы білікті маманның
кеңесін тыңдауға, кеңес алуға мүдделі келеді.
Орта мектептерде, бастауыш және орта кәсіптік оқу орындарында, оқу
өндірістік комбинаттарда және т.с.с. жеткіншек ұрпақтың белгілі бір кәсіпке
бейімділіктері мен қабілеттіліктерін ескере отырып, кәсіп таңдатуға айрықша
мән беріледі.
Жеткіншек ұрпақтың белгілі бір кәсіп түрін меңгеруге бейімділігі,
олардың әлеуметтік – кәсіби тұрғыдан қалыптасуы көбіне – көп өндірістік
практикада айқын көріне бастайды. Сондықтан да болар өндірістік практика
оқу жоспарларына енгізіліп, курс бөлімін немесе тақырыпты оқығаннан кейін
жүргізіледі. Өндірістік практикаға бару – талдау, саралау, екшелеу, іс
үстінде қабылдау, теория мен практикалық жұмыстардың тікелей байланысы
оқушылардың танымдық күш – қуатын арттыру сияқты ойлау амалдарын
меңгертудің таптыртпайтын құралы. Өндірістік практика теория жүзінде
алынған білімді бекітуге және нақтылауға себепші болады. Өндірістік
практика теория жүзінде алынған білім негізінде атқарылуға тиісті әрекеттің
ерекшеліктері мен дағдыларын меңгертіп, оны пайдалану, қолдана білу
шеберліктері мен іскерліктерін қалыптастырады.
Кәсіптік тәрбие жеткіншек ұрпақты кәсіптік әрекетті жүзеге асыру
тәжірибесімен қаруландырады, кәсіптік таңдауда және оны меңгеру барысында
жеткіншектердің қабілеттіліктері мен бейімділіктерін дамытады, қоғамдық
белсенділігін арттырады, еңбекке, ғылым мен техникаға, өнерге, әдебиетке,
спортқа, ұлттық дәстүрге құштарлығын тәрбиелейді, парызгерлік пен
жауапкершілік сезімдерін, кәсіби іскерлігі мен кәсіби мақтанышын
қалыптастырады.
Өскелең ұрпақты кәсіпшілдікке бейімдеу мен оларды еңбекке даярлау
үрдістерінің жоғарыда біздер тарапынан нақтыланған нысандары мен әдістері
бір – бірімен өзара қиюласа байланысып жатқан белгілі бір тұтас жүйенің
құрылымдық элементтері болып табылатындықтарына қарамастан, әрқайсысының
өзіндік жекелеген қызметтену аясы бар кәсіпшілдікке бейімдеу мен еңбекке
даярлау үрдістеріндегі жеке – жеке құрылым, жүйе болып табылады.
Нарықтық қоғам дамуының қазіргі аумалы – төкпелі жағдайында өсіп келе
жатқан жас ұрпаққа кәсіп таңдатуға айрықша мән беріліп отыр. Дей тұрғанмен
оларға өз бейімділіктерін, мақсат – мұраттары мен мүмкіндіктерін есепке ала
отырып, алдағы бүкіл өмір жолында азық бола алатын кәсіпті дұрыс таңдата
білу оңай шаруа емес. Міне, осындай да, яғни олардың көңіл күйлері толқып,
ойлары жан – жаққа жүгіріп тұрған сәтте оларға тәжірибелі ұстаздар мен
тәлімгерлер тарапынан ақыл – кеңес керек – ақ. Өйткені өсіп келе жатқан
өскелең ұрпаққа кәсіпті дұрыс таңдату – олардың бойында кәсіп таңдауда
қабылдаған шешімдерінің дұрыстығына қанағаттанарлық сезімін тудырып, өз
болашақтарына сеніммен қарауларына негіз қалайды.
Кәсіптік мектеп оқытушылары мен өндірістік оқыту шеберлері кәсіп
таңдаушыларды олар орта мектептерде оқып жүрген кездерінде – ақ байқап,
белгілі бір кәсіпке бейімдей бастаулары тиіс. Бұл кәсіптік мектепке
кездейсоқ, белгілі бір кәсіпті меңгеруге қабілеті жоқ балалардың қабылданып
кетуінің алдын алуға, кәсіп таңдаушының, жастың өзі қалаған мамандығына
психофизиологиялық, бітім – болмыстық және мінез – құлық тұрғысынан сай
келуіне ықпал етеді. Белгілі бір кәсіпті меңгеруге талаптанған топ
оқушылары жасақталып біткеннен кейін де, яғни оқыту барысында топ
жетекшілері мен өндірістік оқыту шеберлері қабылданғандарды одан әрі
бақылап отыруы тиіс. Олар туралы жағымды немесе жағымсыз пікірлерді,
олардың кәсіптік біліктіліктері, бейімділіктері, шеберлік пен дағды –
іскерлікті меңгеруге деген ынта – ықыластары мен талаптанушылықтарын,
даярлық деңгейлерін үнемі қадағалап, арнайы журналға тіркеп, толтырып
отырулары қажет. Онсыз белгілі бір кәсіпті игерушілердің біліктіліктері мен
шеберліктерінің қаншалықты ұшталғандығын бағалау, оқыту үрдісінің
қаншалықты нәтижелі екендігін анықтау мүмкін емес. Топ жетекшілері мен
өндірістік оқыту шеберлерінің мақсат – міндеттерінің өзі де оқушылардың
белгілі бір кәсіп бойынша арнаулы білім, дағды, шеберлік, еңбек тәжірибесін
меңгерулеріне түрткі болу, өзі қалаған мамандыққа деген қызығушылықтары мен
бейімділіктерін қалыптастыру болып табылады.
Жеткіншек ұрпақтың белгілі бір кәсіпті таңдауға, оны меңгеруге деген
бейімділігі ынта – ықыластарын бағалап, пайымдау үрдісін бірнеше кезеңге
бөліп – бөліп алып барып, қарастырған дұрыс.
Бірнеше кезеңге оқуға талаптанушыларды қандай кәсіп түрі
қызықтыратындықтарын, олардың белгілі бір кәсіпті меңгеруге бейімділігі мен
ықыластарын анықтау белгілі бір кәсіптік мектепте оқытылатын кәсіп
түрлермен алдын – ала таныстыру үрдістері жатқызылады.
Талапкерлермен алдын – ала танысу, оны өз мектебінде оқытылатын
кәсіптік мамандық түрлерімен таныстыру оқуға талаптанушылардың жеке бастық
өмірбаяндық деректемелерімен танысудан, ол оқыған мектеп ұжымы мүшелерімен,
оның ата – анасымен сұхбаттасудан басталады.
Жас азаматтың жеке бастық өмірбаяндық деректемелерімен танысу арқылы
алынған мәліметтер екінші бір осындай азаматтың өмірбаяндық
деректемелерімен салыстырыла отырылып таңдауларға негізделуі тиіс. Ең
бастысы, оқушының өзіне ғана тән, оны өзгелерден дараландырып тұратын
психикалық ерекшеліктеріне, жас және мінез құлықтық өзгешеліктеріне,
бейімділігі мен қызығушылық қабілеттеріне айрықша көңіл аударылуы керек.
Себебі, әрбір баланың индивидуалдық ерекшеліктерін тәлімгер сол баламен
жеке жұмыс жүргізуі үшін міндетті түрде білуі қажет. Ал, әрбір оқушыға тән
жалпылама мінездемені тәлімгер оның мектепте ұйымдастырылатын түрлі іс –
шараларға, қоғамдық жұмыстарға белсене қатысуы, басқалармен арадағы
адамгершілік қасиеттері, қарым – қатынастарына, сыпайылығы мен
ізеттілігіне, бауырмалдығына қарап, немесе онымен тікелей сұхбаттасу
арқылы, немесе оқушылар арасында сауалнама сұрақтарын таратып, оны сараптау
арқылы жинақтауына болады. Оқушыны жекелеп алып, тікелей сұхбаттасу бағыты
–диалог. Ол негізінен ақпарат жинау үшін, не психотерапевтік әсер ету үшін
қолданылады. Сұхбаттасудың оқытушылық, тәлім – тәрбиелік тұрғыдан тиімді
болуы тәлімгердің педагогикалық тәжірибесі мен шеберлігіне тікелей
байланысты. Сұхбат тек жеке тұлғамен ғана емес, топпен де жүргізілуі
мүмкін. Топпен сұхбаттасу алдында оған барынша дайындалу, сұхбаттың мақсаты
мен міндетін белгілеп алу, белгілі бір мамандықты әсерлі мадақтап, оны
меңгеруге еліктіре білу, белгілі бір кәсіптің қоғамдық қатынастар
жүйесіндегі орны мен рөлін түсіндіре білу, оқушылар тарапынан қойылатын
сұрақтар ауқымын шамалап, оларға толық жауап қайтаруға дайындық керек.
Онсыз сухбаттасудың нәтижелігі шамалы – ақ болмақ.
Оқушылардың өздері өмір сүріп отырған нақтылы табиғи – географиялық
және әлеуметтік – экономикалық ортаға тән шаруашылық жүргізуге қажетті
кәсіптерге баулып, кәсіптендіру оларды кәсіпшілдікке бейімдеудің, оларға
кәсіптік бағдар берудің ең оңтайлы, әрі тиімді амалдарының бірінен
саналады. Айталық, ауылдық жерлердегі жалпы политехникалық білім беретін
орта мектептерде жоғары сынып оқушыларын ауыл шаруашылығына қажетті
кәсіптерге үйрету олардың күнделікті өмірге етене араласып жүрген аға буын
өкілдерінің дәстүрлі еңбектену технологиясымен тікелей танысуларына
мүмкіндік тудырады. Осыған орай ауылшаруашылығына қажетті кәсіптерді
меңгерту үрдісі егіншіліктің агротехникасы мен агрономиясы, мал
шаруашылығының зоотехникасы мен ветеринариясының қыр – сырларын, ғылыми –
техникалық прогрестің соңғы жетістіктерін қоса қабылдатуға бағытталса жақсы
болар еді. Әрі мұндай оқыту іс – шаралары оқушылардың өздері өмір сүріп
отырған нақты ортасының табиғи, экономикалық және әлеуметтік жағдаяттарына
байланысты арнайы жасақталаған типтік оқу бағдарламалары негізінде оқытылса
тіптен тиімді болар ма еді. Әсіресе, нарықтық – экономикалық қатынастар
орнығып келе жатқан қазіргі жағдайда оқушыларды ауыл шаруашылығына қажетті
белгілі бір кәсіпті меңгертуге баулуда ауылдық жерлердегі фермерлік
шаруашылық пен жеке шаруа қожалықтарының қыр – сырын кеңінен түсіндіріп,
қазіргі заман талабына сай оқыту өмірдің талабы және оқушыларды заман
көшіне ілестірудің кілті болып отыр.
Дей тұрғанмен қазіргі кезде ауылдық жерлердегі орта мектепті
бітірушілердің басым көпшілігі қала жастарына ұқсап заң, экономика, қаржы,
т.б. кәсіптерді тандауларын қалай түсіндіруге болады. Егер жағдай осы
бетімен кете берсе ары кеткенде 10 – 12 жылдан соң ауыл өзіне қажетті кәсіп
иелерінен айырылып қалуы мүмкін. Сондықтан ауылдық жерлердегі мектеп
оқушыларын ауыл шаруашылығына қажетті кәсіптерді меңгертуге жұмылдыру,
бейімдеу бұл мемлекеттік іс, көп болып насихаттап жүрер жұмыс болып отыр.
Бұл мақсатты іс жүзіне асыру үшін арнайы кешенді бағдарламалар жасақталып,
ауыл шаруашылығына қажетті кәсіптерге ауыл жастарын тарту ісі мектеп
қабырғасынан басталып, одан әрі сабақтастық негізде кәсіптік орта білім
беру оқу орындарында, атап айтқанда кәсіптік – техникалық лицейлерде,
гимназияларда, училище мен колледжде жалғасуы тиіс. Себебі қазіргі нарықтық
қоғам ауыл шаруашылығына қажетті кәсіптерді меңгертуге толық мүмкіндік
тудырып отыр. Өйткені, дүниежүзілік практикада қай заманда да болмасын
халықтың басым көпшілігін ауыл шаруашылығымен айналысатын адамдар асырған.
Оның үстіне қазіргі таңда бұрындары ыдырап кетіп, ауылдық жерлерде
қайтадан ұйымдаса бастаған шағын және жеке шаруа қожалықтары ауыл
шаруашылығына қажетті құрал – жабдықтарға зәрулік танытумен бірге оларды іс
жүзінде пайдалануға мүмкіндік тудыратын білімді де білікті маман кадрларға
механизаторларға, техниктерге, агрономдарға, мал дәрігерлеріне ділмар болып
отыр. Дегенмен, жалпы республика бойынша ауылдық жерлерде қалып, жұмыс
істеуге құлшыныс танытушылық саны барған сайын азайып барады. Оның дәлелі
ретінде осы мәселелерді кешенді түрде зерттеу мақсатымен біз өз
тарапымыздан Оңтүстік Қазақстан облысының бірқатар ауылдық елді
мекендерінде жүргізген нақты – социологиялық зерттеу нәтижесінде жинақ
–таған мәліметтерімізді мысал ретінде келтіре кетуді жөн көріп отырмыз.
Сұралған респонденттердің (негізінен жоғары сынып оқушылары) 2(
механизатор, 3 ( автокөлік жүргізушісі, 2( агроном, 2( мал дәрігерлік, 1(
бағбандық, 2( малшылық, 3( байланыс салалары, (телефон, монтер, хат тасушы)
қызметкерлері мамандықтарын игергісі келсе, ал қалғандары, яғни сұралған
респонденттертің 85( қала тұрғындарына тән мамандықтарды таңдайтындықтарын
білдірген. Әрине, әркімнің мамандық таңдауына, қоғамның құрылымдық
жүйесінен тиісті орын мен мәртебе іздеуіне ешкімде қарсылық көрсете
алмайды. Дей тұрғанмен ауыл шаруашылығына қажетті кәсіптерге жастарды
баулып, оларды меңгерту уақыт талабы, заман сұранысы. Бұл туралы ел басымыз
соңғы үш жылды ауыл жылы деп танып, ауылды өркендетуге бағдар қабылданғанда
да анықтаған болатын. Осыған байланысты бұл жұмыстың тиімділігін арттыру
үшін осы салада шетелдік дамыған мемлекеттерде жүргізіліп келе жатқан іс
тәжірибелерге де ден қоя кетуді жөн санап отырмыз. Қазіргі заманғы батыстық
дамыған мемелекеттерде ауыл шаруашылығын дамытуға деген оңды көзқарас пен
құлшыныс айрықша. Олардың түсінігінше фермерлік қожалықтардың тиімді
жүргізілуінің басты талабы – оларға еркін қимылдауға жағдай тудыру.
Мүмкіндігінше қаржылай көмек беріп отыру. Онан соң оларға негізінен ауыл
шаруашылығына қажетті кәсіптерді меңгертуге мүмкіндік тудыра отырып, жоғары
білім беруге ұмтылыс. Мысалы, АҚШ-та фермерлердің 75( ауыл шаруашылығы
мамандарын даярлайтын жоғары оқу орындары мен кәсіптік колледждердің
түлектері. Сондықтан да ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz