Қазақ тіл біліімінде
Мазмұны
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
Коммуникативтік лингвистиканың және тұрмыстық лексиканың қатысымдық
негіздері (тұрмыстық лексиканы қатысымдық тұрғыдан қарастыру)
i Тұрмыстық лексиканың коммуникативтік семантикалық негіздері
1.1 Коммуникативтік семантика теориясы және лексикалық
мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Тұрмыстық лексиканы коммуникативтік семантика тұрғысынан
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
1.3 Тұрмыстық лексиканың коммуникативтік мағынасына ықпал етуші
тілдік және тілден тыс
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
1.3.1.Сөйлеу актісі – коммуникативтік семантиканың пайда
болуына әсер етуші басты
фактор ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.32
1.3.2. Тілдің даму кезеңі және қатысымдық семантика (тілдік
бірліктердің қатысымдық семантикада жұмсалуындағы кезеңдік
ерекшеліктер) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
1.3.3.Жеке тілдік тұлға (дүниетанымы, жергілікті ерекшелігі,
психологиясы, қоршаған ортасы, т.б.) – сөздің коммуникативтік
семантикада жұмсалуына ықпал етуші фактор
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
II ТҰРМЫСТЫҚ ЛЕКСИКАНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ КОМПОНЕНТТЕРІ
МЕН КОММУНИКАТИВТІК ҚОЛДАНЫСЫ ... ..
2.1. Тұрмыстық лексиканың
макрокомпоненттері ... ... ... ... . ... ... ... ... ..65
2.2. Тұрмыстық лексиканың
микрокомпоненттері ... ... ... ... . ... ... ... ... .79
2.3. Тұрмыстық лексиканың коммуникативтік, семантикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
2.3.1. Тұрмыстық лексика бірліктерінің қатысымдық тұрғыдан
жұмсалу ерекшеліктерімен
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2
2.3.2. Қатысымдық семантикадағы актуалды мән
ұғымы ... ... ... ... 98
2.4.Қатысымдық семантиканы тудырушы
үрдістер ... ... ... ... ... ... ... ... 106
2.4.1. Тұрмыстық лексиканың тура мағыналық қолданыстағы
актуалдануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...110
2.4.2. Тұрмыстық лексиканың ауыспалы мағыналық қолданыстағы
актуалдануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 116
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...119
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..123
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында ұсынған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасында қазақ тілінде
әлемдік ғылыми ойдың, мәдениет пен әдебиеттің үздік жетістіктерінің толымды
қорын жасау міндетін айқындап берді [1]. Бұл орайда қазақстандық тіл
біліміндегі дәстүрлі теориялық мәселелердің ғылыми негіздері мен зерттеу
нысандарының этностық таным тұрғысынан қарастырылуы кезек күттірмес өзекті
мәселелердің біріне айналып отыр. Сондықтан, ұлттық құндылықтарымызды қайта
қалыптастыру, жандандыру, ұлт тілінің даму көкжиегін субьект – тіл –
өркениет триадасы (үштігі) негізінде нақтылау – тілдік саясат пен ғылымды
жаһандандырудағы маңызды бағыттардың бірі саналады.
Жер бетіндегі түрлі этностар мен олардың әлемге көзқарасының‚ салт-
санасының, дүниетанымының көрсеткіші болып табылатын тұрмыстық лексика –
семантикалық, тақырыптық және семиотикалық тұрғыдан көп аспектілі мәселе.
Ол ойлау мен танымның, сананың образды‚ субъективті–объективті
ерекшеліктеріне ие, сондықтан тұрмыстық мәдени лексика – тілдік
құбылыстардың ішіндегі номинациялық және семиотикалық модельдері барынша
қалыптасқан тілдік бірліктер. Тіл қазынасындағы халық тұрмысынан хабар
беретін, шаруашылық әрекетін танытатын алуан түрлі тұрмыстық атаулар мен
тіркестер, олардың тілдік заңдылықтары, құрылымдық ерекшеліктері әлемдік
тілдердің көпшілігінде зерттеліп келе жатқаны белгілі. Себебі олардың шығу
төркіні, көнеленуі, мағыналық құрылымы, тұлғасы жағынан өзіндік
ерекшеліктері бар. Уақыт өте келе ықшамдалып, өңделіп, халықтық ортақ
мұраға айналған сан-саналы тізбектерді жинақтап, бірізділікке түсіру,
олардың мазмұн-межесіндегі кодталған әр түрлі ақпараттарды айқындау қазіргі
тіл мамандарын ерекше қызықтырып отыр.
Сан мың жылдық тарихы бар қазақ халқының өмірінен мол мәлімет беретін,
осы халықтың тұрмыс-тіршілігіне тікелей қатысты сөздер лексиканың үлкен бір
саласын құрайды. Лингвистикада бұл ұғым екі түрлі мағынада қолданылады: а)
адамдардың күнделікті тұрмыста қолданған заттары мен бұйымдарының атауы; ә)
күнделікті тұрмыста, қарым-қатынаста қолданылатын жалпы халыққа белгілі
сөйлеу тілінің аясындағы сөздер.
Соңғы уақыттағы лингвистикалық зерттеулерде сөз мағынасы әр қырынан
зерттелініп жүр. Әсіресе, сөз мағынасын тілдік және сөйлеу актісі
тұрғысынан қарастыруға баса мән берілуде. Мұндай зерттеулердің басты
бағыты сөз мағынасын қатысымдық (коммуникативтік) семантика аясында –
қатысым жағдайындағы сөз мағынасының қызметін, мақсаты мен қатысымдық
мақсатқа жету жағдайын айқындау негізінде жүзеге асырылады.
Семантикаға деген терең қызығушылық, психолингвистикалық зерттеулердің
кең қанат жаюы, мәтін семантикасына деген жаңаша көзқарастар тілдік
деректер мағынасының әлдеқайда терең, көлемді де күрделі мәселе екенін,
практикалық қолданыста аса маңызды болып табылатын семантикалық
талдаулардың қажеттілігін айқындап берді. Осыған байланысты тілдік
шындықтың қатысымдық актіге сай келетін үлгілерін зерттеу мәселесі
туындады. Қазіргі семасиологияның теориялық және практикалық
қажеттіліктерінің негізінде қатысымдық семантика бағыты қалыптасты.
Мағынаның қолданыстық сипаты осы қатысымдық семантика аясында жүзеге
асырылады. Қатысымдық семантика - тіл білімінде әлі де толық қалыптаспаған
тың лингвистикалық сала. Сондықтан болар, тілдің қатысымдық аспектісі
жайлы ғалымдар пікірі әрқилы. Дегенмен, барлығының пайымдау–тұжырымдары,
көзқарастары бойынша, қатысымдық семантика – қарым-қатынастағы белгілі бір
мақсат үшін жұмсалған лексикалық мағынаның көрсеткіші.
Терминнің мазмұнын айқындауды, мәселенің тілдің даму барысындағы,
қолданыс шеңберіндегі ерекшеліктерін қарастыруды өзекті мәселелердің біріне
жатқызуға болады. Осы мақсаттарды ескере отырып, зерттеу жұмысында қазақ
тіліндегі тұрмыстық лексиканың, атап айтқанда киім атауларының құрылымдық
ерекшеліктеріндегі қатысымдық семантика сипатын ашуға ұмтылыс жасалды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі уақыттағы семантикадағы өзекті
мәселелердің бірі – сөз мағынасының қатысымдық ерекшеліктері. Сөз
мағынасының қолданыстық сипаты арнайы қарастырылмағанымен, А.Байтұрсынов
Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақ тіл біліміндегі тұрмыстық лексика бұған дейін де этнографиялық,
тарихи, этнолингвистикаллық, лексика-семантикалық, этимологиялық тұрғысынан
қарастырылып келгені белгілі. Осы зерттеулерден көз жеткізгеніміздей,
тұрмыстық лексика бірліктерінің қатысымдық семантика тұрғысынын қарастыруды
қажет ететіні анық байқалады. Тұрмыстық лексика бірліктері тек қана
атауыштық қызмет атқармайды. Сонымен қатар қарым-қатынастық та рөл
атқарады. Оның бұл қызметі тілдік қатынастың ерекше түрі – сөйлесім әрекеті
арқылы жүзеге асады. Кез-келген тіл бірлігінің мағынасы, оның толық
табиғаты сөйлеуде ашылады. Яғни сөйлеу актісі – тіл бірліктерінің жүзеге
асатын, қолданысқа түсіретін орта болып табылады. Сондықтан да қатысымдық
бірліктердің қолданыстық сипаты осы орта арқылы ашылмақ. Сонымен, тілді
сөйлеу арқылы, сөйлеуді тіл арқылы түсіндіру қазақ тіл біліміндегі өзекті
мәселенің бірі болмақ.
Зерттеудің нысаны – қазақ тіліндегі тұрмыстық лексика (қазақ тіліндегі
киім атаулары), оның құрылымдық қатысымдық ерекшеліктері.
Зерттеудің пәні – қазақ тілі сөздік қорының негізгі бөлігін құрайтын
тұрмыстық лексиканы коммуникативтік семантика тұрғысынан талдау.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты – қазақ тіліндегі мол сөздік қордың
бірден бір көрсеткіші болып табылатын тұрмыстық лексиканың коммуникативтік
семантикасын сипаттау арқылы киім атауларының қолданысындағы тілдік және
тілден тыс факторларды көрсету.
Негізгі мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттердің шешім табуы қажет:
• лексикалық мағынаны қатысымдық тұрғыдан қарастырудың теориялық
мәселелерін анықтау;
• тілдік бірліктердің қатысымдық семантикада жұмсалуындағы
кезеңдік ерекшеліктерді сипаттау;
• қатысымдық семантиканы жүзеге асырушы тілдік тұлға
ерекшеліктерін ашу;
• қатысымдық семантиканың негізгі аспектілеріне шолу жасап,
тұрмыстық лексиканы қатысымдық аспектіде қарастырудың қажеттілігін
айқындау;
• қатысым үрдісіндегі семантикалық ерекшеліктерге тоқталу арқылы
тұрмыстық лексикадағы киім атауларының құрылымдық табиғатына
сараптама жасау;
• тұрмыстық лексикадағы киім атауларының қатысымдық мағынасына
себеп болған мәнбірлерді көрсету;
• тұрмыстық лексикадағы киім атауларының тура және ауыспалы
мағынадағы қолданыстық актуалдануын талдау .
Зерттеу материалы ретінде жалпы іріктеу негізінде жинақталған қазақ
тіліндегі тұрмыстық лексика, аталған тілдік бірліктерге қатысты
лексикалық оралымдар пайдаланылды. Жиналған тілдік деректердің жалпы саны –
... ... жуық.
Зерттеудің дереккөздері ретінде тұрмыстық лексикаға қатысты
әдебиеттерден алынған 1500-ге жуық картотекалық қор мен лексикографиялық
еңбектерден, қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігінен, көне түркі
сөздігінен, қысқаша этимологиялық сөздіктен, диалектологиялық сөздіктен,
М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясынан, Қазақ және Дала уаляты
газеттерінен, әр түрлі тарихи- этнографиялық әдебиеттерден жиналған
мәліметтер пайдаланылды. Тұрмыстық лексиканың қатысымдық, мағыналық
ерекшеліктерінің табиғатын ашуда коммуникативтік семантикаға, құрылымдық
лингвистикаға қатысты жетекші теориялық әдебиеттер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
• қазақ тілі деректеріне негізделіп, бірінші рет тұрмыстық лексика
қатысымдық аспектіде қарастырылды;
• тұрмыстық лексиканың қатысымдық мағынасының қалыптасу жолдары
қарастырылды;
• зерттеуде тұрмыстық лексиканың әр кезеңдегі қолданыстық
ерекшеліктері айқындалып, олардың семантикасы қарастырылды;
• актуалды мән ұғымы айқындалды;
• тұрмыстық лексиканың ірі және уақ құрылымдық компоненттері талданды;
• тұрмыстық лексиканың қатысымдық мағынасы, оның қолданыстық
ерекшеліктері көрсетілді;
Зерттеу әдістері жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне
байланысты айқындалды. Зерттеуде контекстік, стилистикалық, компоненттік
талдау, сондай-ақ сипаттамалы, салыстырмалы әдістер, материалдарды жаппай
жинақтап сұрыптау, топтастыру тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің теориялық өзегі. Жұмыстың ғылыми теориялық негізі ретінде
жалпы тіл біліміндегі, орыс және қазақ тіл біліміндегі лексикология,
семасиология, коммуникативтік семантика теориясына, құрылымдық лингвистика
мәселесіне арналған, сондай-ақ мәдени-тұрмыстық лексиканы сөз ететін
зерттеу жұмыстарына жүгіндік. Атап айтқанда қазақ тілінің көшбасшылары
А.Байтұрсынұлының, Н.Сауранбаевтың, С.Аманжоловтың, сондай-ақ қарастыратын
тақырып аясында өнімді еңбек еткен Ә.Қайдаров, М.Оразов, Ж.Манкеева,
Б.Қалиев, Э.Сүлейменова, Ф.Оразбаева, З.Ерназарова, Г.Смағұлова, Б.Қасым,
Б.Шалабаевтың және орыс тіл білімінің, шетелдік лингвистиканың көрнекті
өкілдері Г.В.Колшанский, И.А.Стернин, В.В.Виноградов, Б.Брудный,
В.Васильев, В.Г.Гак, Е.И.Шейгал, Ш.Балли және т.б. еңбектері, көзқарастары
мен тұжырымдары басшылыққа алынып, тұрмыстық лексиканың құрылымдық,
қатысымдық ерекшеліктеріне талдау жасауға негіз болды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу жұмысының ғылыми
нәтижелері мен ұсынылған ғылыми тұжырымдар қатысымдық семантиканың зерттеу
бағыты ретінде қалыптасуына және оның өзекті мәселелерінің зерттелуіне
негіз болады. Сөз мағынасының табиғатын тереңірек тануға жол ашады.
Диссертацияның негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары оқу
орындарында лексикология, семасиология, семантика салаларынан оқулықтар мен
оқу құралдарын жасауда, коммуникативтік лингвистика теориясын баяндайтын
лекцияларда, осы тақырыпқа арналған жаттығулар топтамасын жасауда, арнайы
семинар курстарында, түсіндірме және тақырыптық сөздіктер құрастыруда,
қазақ тілін практикалық тұрғыдан оқытуда қосымша материал ретінде
қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
• коммуникациялық үрдісті айқындауға негіз болатын ең басты
алғышарттардың бірі – семантикалық мәнбір. Тілдің қатысымдық қызметі
тілдік қарым-қатынастың ойлау жүйесімен байланысты туатын мазмұндық
корпусымен рәсімделгенде ғана жүзеге асады. Оның ойлаумен байланысты
туатын мазмұны коммуникация нәтижесінде тілдік бірліктер семантикасы
арқылы көрініс табады. Коммуникацияның құрамдас бөлшектерінің
семантикасы – тілдік бірліктер семантикасы, когнитивтік мазмұн және
тілдік қарым-қатынастағы ойлау механизмі – құрылымына негізделеді;
• сөйлеу актісін нақтылы қатысымдық үрдісте қарастыру олардың
әрқайсысының мақсатты түрде прагматикалық, семантикалық мәселелерді
шешуге бағытталғандығын анықтауға мүмкіндік береді. Тілдік
қатысымның әрбір сөйлеу актісі тұтас немесе дербес күйінде қатысым
иелері тұрғысынан жеке тұлғалық сипатқа ие. Қарым-қатынас
барысында түзілген мәтіннің ең түйінді мазмұны субъективті нұсқа
түрінде көрініс табады. Қатысымдық семантиканың туындауына сөйлеу
актісінен көрінетін жеке тілдік тұлғаның жаратылысы, болмыс бітімі,
табиғаты, әлеуметтік жағдайы, оның ортасы, когнициялық ой танымы,
көзқарастары мен ұстанымдары сияқты бірқатар мәселелер кешені
басты тұғырнамалық қызмет атқарады.
• қатысымдық мағына – өз бойында таза тілдік және тілден тыс
ақпараттық білімді жинақтаған, нәтижесінде сөз мағынасының тілдік
қарым-қатынаста актуалдануының жемісі болып табылады. Қатысымдық
семантика сөз мағынасының функционалдық қызметін саралауға мүмкіндік
береді;
• халықтың сөздік қорындағы тарихи және мәдени даму негізінде
қалыптасқан киімге қатысты лексика өзінің даму барысында әр түрлі
тілдік ауытқуларға, әр кезеңдегі әдет-ғұрып, салт-сана, қоғам
құбылыстарына байланысты алуан семантикалық өзгерістерге ұшырап
отырды. Бұған дәлел – қазақ киім атауларының тұрмыстық лексика
саласында ең белсенді сөздік қор ретінде өз алдына дербес топ
құрайтындығы. Қазақ киім атауларының пайда болу, қалыптасу дәстүріне
өзге туыс, көрші халықтардың да әсері болмай қалған жоқ. Мұның
барлығының тілде өз көріністерін тауып отыруы – заңды құбылыс.
Сондықтан киім-кешек атаулары, оларға қатысты қалыптасқан лексикалық
топ коммуникативтік акт тұрғысынан қарастырылғанда сөйлесім кезінде
байқала бермейтін бірегей лингвистикалық құбылыстардан хабардар
етеді.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Жұмыстың негізгі мазмұны Абай
атындағы Алматы мемлекеттік университетінде ұйымдастырылған C.Аманжолов
тағылымы атты ғылыми әдістемелік (Алматы, 1999), М.Әуезовтің рухани
әлемі мен классикалық әдебиет: Жастар көзқарасы. Ұрпақтар сабақтастығы
атты жас ғалымдар мен студенттердің Республикалық ғылыми-теориялық
(Алматы,2000), Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналып
Қазақ мемлекеттік Қыздар педагогика институтында өткізілген Түркітану
мєселелері: бүгіні мен болашағы атты (Алматы, 2001), халықаралық ғылыми-
практикалық, Қазақ ұлттық техникалық университетінде өткен Жас ғалымдар –
Қазақстан тәуелсіздігінің 10-жылдығына халықаралық, Д.А. Қонаев атындағы
Орта Азия университетінде өткен Государственнная независимость Центрально-
азиатских стран: итоги и перспективы атты ғылыми-практикалық конференция
жинақтары мен республикалық басылымдарда 3 тезис, 7 мақала күйінде жарық
көрді.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыстың құрылымы Кіріспеден, екі
бөлімнен, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және Қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмысының жалпы көлемі – ... ... . бетті құрайды.
1 КОММУНИКАТИВТІК ЛИНГВИСТИКА ЖӘНЕ ТҰРМЫСТЫҚ ЛЕКСИКАНЫҢ ҚАТЫСЫМДЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ( тұрмыстық лексиканы қатысымдық тұрғыдан қарастыру)
1.1 Коммуникативтік семантика теориясы және лексикалық мағына
Лингвистика өз алдына дербес жеке ғылым саласы ретінде қалыптасқаннан
бастап тілдік бірліктердің семантикасын – алғашында негізгі нысаны етіп
сөз семантикасын (лексикография) кейіннен айтылым семантикасын,
грамматикалық формалар семантикасын әсіресе, сөйлем семантикасын,
(синтаксистік семантика) мәтін семантикасын сатылай қарастырып келеді.
Сондықтан тіл білімінде семантика негізгі зерттеу нысандарының біріне
айналып үлгерді. Сөз семантикасы мен ондағы құбылыстар, үдерістер жалпы тіл
білімінің тарихында қай кезеңде де қарастырылып, қазірге дейін әр түрлі
ерекшеліктері бойынша зерттеу нысаны болып келеді.
Белгілі француз ғалымы Г. Гиро семантиканы: лингвистикалық, логикалық,
психологиялық, логикалық деп бөледі. Бұл семантиканың кең мағынасындағы
топтастырылуы. Тілдегі тар мағынасындағы семантика жекелеген сөздер мен сөз
тіркестерінің семантикасымен байланысты қаралып келді. Ал қазіргі
лингвистикадағы семантиканың қарастыратын ауқымы мен ұғымдық бөлшектері
анағұрлым алғашқы сөз семантикасын қарастыруға қарағанда басқаша және
күрделі.
Лингвистикалық семантика өзінің пәні етіп сөздердегі, морфемадағы,
грамматикалық формалардағы, синтаксистік құрылымдардағы мазмұнды
қарастырады. Бірақ тілдің барлық деңгейлерінде: лексика, морфология және
синтаксисте лингвистикалық семантика аясында жеке пән ретінде танылғанына
көп уақыт болған жоқ. Бұл ағылшын семасиологы Ст. Ульманның еңбектерінен
бастау алады. Бұрын семантика деп тек лексикалық мағынаны тануды айтып, ал
грамматикалық және сөзжасамдық мағыналар грамматика саласында қарастырылып
келді [1].
Лингвистикалық семантика өз алдына жеке ғылым саласы ретінде ХІХ
ғасырдың ІІ жартысында қалыптасты. Оның негізін қалаушылар неміс ғалымы
Х. Рейзиг, француз лингвисі М. Бреал, орыс тіл білімінен
М.М. Покровский болды. Бұған қарап тілдің семантикалық аспектісі бұрын
мүлде қарастырылмаған деуге болмайды. Семантикалық негізгі мәселелер:
мағына, таңбалану, ойлау және шындық т.б. антикалық дәуір, орта ғасыр,
қайта өрлеу дәуірлерінде-ақ ғалымдар назарын аударған, бірақ ХІХ ғасырдың
аяғына дейін семантика мәселелері философия, логика, риторика, грамматика,
лексикографияның нысаны болып келді [2, с 9].
Коммуникативтік лингвистикаға дейінгі лингвистика өзінің қалыптасуының
алғашқы кезеңінде негізгі зерттеу нысаны етіп – жеке сөздердің және сөздер
тобының этимологиясын зерттеді. Зерттеулер психологиялық негізді басшылыққа
алды [3, с 4 ]. Сөз мағынасының өзгеру типтері және осы өзгеру себептерін
айтушының, жеке тұлғаның психикасымен тікелей байланыстыра қарастыруға баса
мән берілді.
Жеке сөздер мен сөздер тобының мағынасы оның қолданыстағы қалпын, тарихи
дамуын қарастыратын дәстүрлі лексикалық семантикамен қатар, бүгінде басқа
да жаңаша бағыттар даму үстінде. Мәселен: құрылымдық семантика, туындаушы
семантика, коммуникативтік семантика, интерпретивті семантика,
психолингвистикалық семантика және т.б.
Жұмыста осы мағыналық түрлерді бір-бірінен ажыратып алған жөн.
Құрылымдық семантика. Бұл бағыттың негізін салушылар:
М. Покровский, Р. Миттер, Ф де Соссюр, Л. Ельмслев, И. Трир, Л.
Вейсгербер, т.б. Құрылымдық семантика қазақ тіл білімінде қазірге дейін
кеңінен талданып жүр. Бағыттың негізгі мақсаты – тілдік мағынаны жүйелі
байланыста қарастыру. Тіл мен сөйлеуде құрылымдық семантика мынадай
тізбектер арқылы беріледі: схема-норма-қолданыс-акт.
Туындаушы семантика генеративті лингвистика негізінде қалыптасты. Бұл
бағыттың негізгі мақсаты – тіл моделінің құрылымдық жүйесін мағынадан
мәтінге қарай және мәтіннен мағынаға қарай қалыптастыру. Туындаушы
семантиканың басқа трансформациялық мектептерден өзгешелігі, мұнда ішкі
құрылым деңгейі тайыз, өйткені, транцформациялық ереже әлі аяқталмаған
семантикалық құрылымда қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар туындаушы семантика
мағынаның және грамматикалық жүйенің ұғымын теңдестіреді. Туындаушы
семантиканың бір қызметі сөйлемнің семантикасы мен логикалық аспектісін
нақтылау деп есептеуге болады [4, 283 б.] .
Семантикаға деген терең қызығушылық, психолингвистикалық зерттеулердің
кең қанат жаюы, мәтін семантикасына деген түрлі жаңаша көзқарастар тілдік
бірліктердің семантикасының әлдеқайда терең, көлемді де күрделі мәселе
екенін, практикалық қолданыста маңызы болатын семантикалық талдаулардың,
соған сәйкес жүйелердің қажеттілігін айқындап берді. Осыған байланысты күн
тәртібіне тілдік нақтылықтың (шындықтың) қатысымдық (коммуникативтік)
актіге сай келетін үлгілерін жасау мәселесі туындады. Сөйтіп,
коммуникативтік лингвистика – қазіргі семасиологияның теориялық және
практикалық қажеттіліктерінен туындаған ғылым саласы болып қалыптасты.
Кейбір авторлар коммуникативтік лингвистиканың қарқынды дамуын, дәстүрлі
парадигматикалық лингвистиканың күрделі нәтижелер бермеуімен
байланыстырады.
Қазіргі таңда коммуникативтік лингвистика теориялық алғышарттарына,
зерттеу тәсілдері және зерттеу материалдарына байланысты әр түрлі бағытта
дамып келеді. Коммуникативтік лингвистикаға жататын төмендегідей
лингвистикалық бағыттарды атауға болады:
1) сөйлеу актісінің теориясы, (Searle, 1969; Austin, 1979;
Sadock,1972)
2) дискурсивті семантика (Филлмор,1983),
3) процессуалды семантика (Виноград, 1976, 1983),
4) коммуникативтік синтаксис (Арутюнова, 1976, Золотова, 1982),
5) контекстік лингвистика (Колшанский, 1980)
6) лингвистикалық текст (Николаева, 1977; Гиндин, 1977)
7) прагмалингвистикалық әр түрлі бағыттар (Степанов, 1981, Булыгина,
1981; Демьянков, 1981; Stalnakep 1972 Kempson 1976, Leeh, 1980) [5].
Семантика мәселесін зерттеген ғалымдардың, бағыттардың қай-қайсысының да
мақсаты – мағына өзгерісіндегі құбылыстарға көз жеткізе түсу. Сол
бағыттардың негізінде қалыптасқан зерттеу бағдарларының бірі –
коммуникативтік семантика.
Коммуникативті семантика, жалпы коммуникативті грамматикаға қатысты
зерттеу тақырыптарының өзі тіл білімінде әр түрлі пікірлерге, қажеттілік
және қажеттілігі жоқ деген бағыттағы пікірлердің қатарына ілігіп жүр.
Коммуникативті тілдік ерекшеліктер ғалымдар тарапынан бірде мойындалса,
бірде құрылымдық грамматиканың ауызекі сөйлеудегі көрінісін шартты бөлек
терминмен, яғни коммуникативті грамматика, сол сияқты семантикаға келсек,
коммуникативті семантика терминімен атаудың қажеті жоқтығы көрсетіледі.
Бұл қазірге дейін талданып келіп, соңғы жылдар еншісінде тіл білімі
деңгейінде коммуникативті грамматиканың мәселелері мойындалып, талдана
бастады. Соның бірі – коммуникативтік семантика немесе қатынас барысында
қолданысқа түсіп, өзгеріп, түрлі мағыналық үдерістерге ұшырайтын қатысымдық
семантика. Қатысымдық семантиканы қазақ тіл білімінде коммуникативтік
семантика терминімен жарыспалы қолдану үрдісі де бар.
Қатысымдық семантиканың басты негізі – қатынас негізінде қалыптасқан,
өзгеріске ұшыраған, қатынас мақсатына жұмсалған сөз семантикасы.
Коммуникативтік семантиканың қарастыратын нысаны тек сөз, сөз тіркестері
немесе сөйлем семантикасымен, тіпті мәтін семантикасының мазмұнын ашумен
шектелмейді. Қатысым барысындағы грамматикалық тұлғалар мен категориялардың
да семантикалық өзгерістерге ұшырап, полифункционалды сипат алуда. Қатысым
семантикасы – қатысымдық бірлік қызметіндегі тілдік өзгеріс. Қатысымдық
мағынаның пайда болу себебі де тілдегі бірліктер мен грамматикалық
мүмкіндіктердің әр түрлі қатысымдық қызметтерді орындауға ұмтылысы
нәтижесінде пайда болады.
Қатысымдық семантиканың пайда болуына қазақ тілінің ішкі тілдік табиғаты
да икемді. Оған негіз – көпөрісті қолданысқа ие бола алатын сөздердің
қатысым барысында екінші бір сөзге синоним бола алу қабілетінің жоғары
деңгейі.
Сондықтан коммуникацияға қатысты тілдік деректердің, олардың
ерекшеліктерінің өзектілігі жоғары болып тұрғанда, коммуникативтік
семантика аясында да коммуникативтік семантика мәселесі – зерттеу жұмысының
басты нысаны болып табылады.
Бұл тұрғыда Г.В. Колшанский: Цельность теории языка должна определяться
прежде всего той его характеристикой, которая выявляет соответствующие
свойства языка как средства коммуникации... Описание языка, его структуры и
системы должно быть нацелено на его коммуникативную функцию, должно
учитывать не только закономерности и нормы построения языковых единиц... ,
но прежде всего их предназначение как коммуникативных единиц, - деп
көрсетеді [3, с. 3].
Ғалымның пікірінше, сөз мағынасы оның жұмсалымдағы, тілдің шынайы
қызметін анықтайтын қатынастағы семантикасының айқындалуымен өлшенеді.
Расында, сөз мағынасын анықтауда бұлай зерттеу ерекшелігі негізге алына
бермегендігі де шындық.
Сонымен, семантикалық фактор – коммуникациялық процесті анықтаушы бірден-
бір негіз болып табылады. Тілдің қатысымдық қызметі тілдік қарым-қатынастың
ойлаумен байланысты мазмұнын құрағанда ғана жүзеге асады. Оның осы ойлаумен
байланысты мазмұны коммуникация барысындағы тілдік бірліктердің
семантикасында көрініс табады. Коммуникациялық бірліктердің семантикасы
мынадай құрылымға негізделеді : тілдік бірліктердің семантикасы,
когнитивтік мазмұны және тілдік қарым-қатынастағы ойлаудың механизімінің
жүзеге асуы.
Сөз мағынасын қатысымдық тұрғыдан қарастыру оның қоғамдық рөлімен де
байланысты болып келеді. Қытайдың дана философы Конфуций тілдің
фундаменталды рөлін мемлекет басқару ісінен де көре білген. Ертең мемлекет
тізгіні қолыңызға тиер болса не істер едіңіз? - деген шәкірттерінің
сұрағына: ең бірінші мен сөз мағынасын анықтап реттер едім, егер сөз
мағынасы анық болмаса, сөз дұрыс болмайды. Егер сөз дұрыс болмаса, дұрыс
жұмыс жүргізілмейді, өнер дамымайды. Адамның сөздері дұрыс болуы тиіс. Мен
өз істерімде бұндай келеңсіздіктерге жол бере алмаймын, - деп жауап берген
екен [6, 12 б.]. Көріп отырғанымыздай, әр сөздің қолданысының қоғам өмірі
үшін де маңызы зор.
Әйгілі билеуші-философ Конфуций қоғамдағы жағдай үнемі нақты
әрекеттермен өлшенбейтіндігін, тілдің құдіреті, ондағы сөздер мағынасы да
өмір сүрудің, қоғамды дамытудың алғышарты болып табылатындығын байқай
алған. Қазақ халқының Жақсы сөз жан семіртеді дегені де соның негізін
айғақтайтын болуы керек.
Бұл пікір академик Әбдуәли Қайдарда өз жалғасын былайша табады: Кез
келген тілдің қоғамда атқаратын өзара байланысты үш түрлі қызметі бар. Оның
басты қызметі – коммуникативтік, яғни қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатынас
жасап, бір-бірін түсіну үшін қажетті қызметі; екіншісі – көркем шығарма
тіліне тән адам баласына образ арқылы әсер ететін, ләззат сыйлайтын
эстетикалық қызметі; үшіншісі, ғылыми терминмен айтқанда, кумулятивтік
қызметі, яғни ол тілдің ғасырлар бойы дүниеге келіп қалыптасқан барлық сөз
байлығын өз бойына жиып, сақтап, оны келешек ұрпаққа асыл мұра ретінде
түгел жеткізіп отыратын игілікті қасиеті, – деп тілдің маңыздылығы мен
құндылығын дәл бағалай білген [7, 24-25 б.]. Бұл – қатысымдағы және
ерекшелеп айтсақ, әрі жазбаша қатысымдағы сөздің, сөздер жиынтығы арқылы
қызмет ететін тілдің басты қызмет бағыттарын айқындайды. Расында, тіл, сөз
осы негізгі қызметтерді атқарумен ерекшеленетіндігі белгілі.
Осы ой, тілдің негізгі қызметтерін көрсететін пікір В.Г. Костомаров пен
Е.М. Верещагиналарда өз жалғасын былайша табады: Язык, несомненно, –
средство коммуникации, но не только мы уже отмечали, что, хотя
коммуникативная функция языка является для него основной, язык является еще
и хранителем (а также выразителем) культуры, т.е. наряду с коммуникативной,
ему свойственна еще функция, которую удобнее всего называть кумулятивной.
Конечно, для целей анализа от этой функции можно отвлечься и рассматривать
исключительно так называемую реляционную семантику языка, но с точки зрения
реально существующего феномена, онтологически язык не только передает
внеязыковую информацию, но и накапливает ее, а также сохраняет [8, с 42].
Бұл пікір де тілдегі ғалым Ә. Қайдар көрсеткен негізгі қызметтерді
көрсетіп, өзара сәйкес келеді. Бірақ тілдегі осы қызмет ерекшеліктерінің
барлығы да жекелеген сөздер мағынасы мен олардың қатысымдық семантикадағы
ерекшеліктері арқылы жүзеге асады.
Аталған мәселе жайлы зерттеушілердің пікірлерінің қорытындысын В. В.
Гактың пікірімен түйіндесек : Для того чтобы ответить на вопрос, как
пользуются языком люди, как он функционирует, чтобы вскрыть языковую
интуицию говорящих, нужно изучать язык в его непосредственной реализации,
при учете взаимосвязи всех сторон семантического треугольника : язык –
мышление – экстралингвистическая ситуация. В связи с тем, что язык есть
практическое сознание, т.е. сознание, формирующееся в процессе конкретной
деятельности людей, языковую номинацию следует изучать и в конкретных актах
коммуникации, в связи с отношениями между предметами, качествами
выделяемыми человеческим сознанием при конкретном контакте, с
действительностью и обозначаемыми средствами языка [9 с 13].
Коммуникативтік семантиканың негізгі өзіндік ерекшелігі – тілдік
бірліктерді нақтылы қатысымдық (коммуникативтік) актінің шартына сәйкес
және айтылымды (мәтінді) басшылыққа ала отырып талдау.
Тіл білімінде қазіргі уақытта қатысымдық бағыт функционалдық бағыттан
өзінің кең өріс алуымен ерекшеленіп отыр. Функционалды лингвистика
термині бірнеше әр түрлі бағыттарды білдіреді:
а) әр түрлі экстралингвистикалық жағдайлардағы тілдің қолданыстық
(функционалдық) ерекшеліктерін зерттеу – іскерлік қарым-қатынас,
өндірістік, ойындық, оқытушылық т.б.;
ә) тілдің жеке қызметтерінің орындалуын үйрену – коммуникативтік,
экспрессивтік, эстетикалық, аппелятивтік т.б. функциональды-семантикалық
категория төңірегінде зерттеу және т.б.
Аталған функционалдық бағыттан қатысымдық бағыттың өзгешелігі – нақтылы
тілдік бірліктерді белгілі қатысымдық актінің шартарына сай талдау, әр
түрлі қатысымдық актідегі тілдік бірліктердің өзгешеліктерін жеке сөзде
не айтылды, не туралы айтылды деген мәселе.
Бұлай бейнелеудің негізгі мақсаты – тілдік қатынасымдағы мағынаның
қалыптасуы емес, жеке сөздің семантикасын сипаттау.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, сөздің тек қатысымдық актідегі
қолданысына талдау жасау арқылы ғана сөз мағынасының жасырын , бірақ
қатысымдық маңызды (релевантты) мағыналарына көз жеткізуге болады.
Сөзді қатысымдық тұрғыдан зерттеудің дәстүрлі мәтіндік зерттеулерден
ерекшелігі, ол көп мағыналы сөздің және оның факторларының контексте
жүзеге асуын емес, жеке мағынаның нақтылы қатысымдық актінің шартына сәйкес
семалық құрылым жасауға мүмкіндігін, .яғни сөз мағынасының қатысымдық
актілік модификациясын қарастырады. Бұл арада сөздердің логикалық жағынан
тіркесу мақсатына сәйкестігі мен тіркесу қабілеттерінің қырлары да
(тіркесімділігі, алыстан байланысып тұратын логикалық тіркесімділігі,
синтагматикалық жүйе ішіндегі тіркесе алу немесе тіркесе алмау, былайша
айтқанда қолданыла алуалмау жүйесі – Ж.И.) зерттеу нысаны болып табылады.
Қатысымдық аспект жайын Г.В.Колшанский былайша түсіндіреді: в самой
природе языка изначально заложена его коммуникативная функция, предрешающая
собственно цели и результаты, достигаемые человеком в процессе его
использования. Тілдің мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін қабілеті де осы
негізде ашыла түсу қажет. Тіл өзінің шығу, пайда болу кезеңдерінің өзінде
осы мақсатты – негізгі нысан етіп көздейді[10, с. 5-31]. Дегенмен,
тілдің бұл мүмкіндіктерін, коммуникативтік ерекшеліктерін ашуға қазіргі тіл
ғылымы коммуникативтік грамматика, тіл білімі аясындағы тәсілдер арқылы
енді ғана көз жеткізіп қарастыра бастады. Тілдің маңыздылығы тек қана
таңбалаушылық қызметпен аяқталмайды. Оның хабарламалық қасиетімен тікелей
байланысты. Бұлар бірінсіз-бірі болмайды, басқаша айтқанда, бірін-бірі
толықтырып тұратын бүтін бір процестің екі жағы.
Мағынаны қатысымдық жағынан сипаттау мағына құрамындағы барлық
компоненттерді тізіп көрсетуге мүмкіндік береді. Ол үшін мағына
компонентінің қатысымдық актіден тыс жүйедегі бар жиынтығын білу қажет.
Бұндай жағдай зерттеушіні әрдайым статикалық қалыпқа жүгінуіне әкеліп
соқтырады. Бұл теориялық тұрғыдан да, практикалық жақтан да тиімді, әрі
дұрыс. Белгілі ғалым Матезиус көрсеткендей: переход от статики к
динамике в языкознании является наиболее надежным [11, с. 69]. Өйткені
статикалық тілдің күйі сөздің қатысымдық мағынасын тудырушы басты қозғаушы
күш. Қатысым мақсатына сәйкес сөз уақытша мағынаға, шартты мағынаға да ие
болуы ықтимал.
Ескерте кететін жайт бұл бағыттағы зерттеулердің барлығы дерлік сөз
мағынасын айтылым (высказывания) шеңберінде қарастырып келді. Бірақ
мағынаны қатысымдық тұрғыдан қарастыру айтылым әрекетімен ғана
шектелмейді, сөйлесім әрекетінің ерекше бір түрі – тілдесіммен де тікелей
байланысты. Бұл тұрғыда И.Г. Ольшанскийдің мына бір пікірімен санаса кеткен
жөн. Автор коммуникативтік лингвистиканың дамуына байланысты сөздің
коммуникативтік-функционалдық теориясын қарастыру арқылы оның жүйелік және
құрылымдық көлемін тереңірек тани аламыз. Номинативтік және коммуникативтік
аспектілердің тығыз бірлікте екенін айта келіп, сөзді қатысымдық тұрғыдан
қарастыру арқылы сөздің қатысымдық мәні (статусы) – тілдің қарым-қатынастық
құралы қызметі арқылы анықталатынын айтады [12, с. 168-179].
И.Д.Арутюнова мағынаны қатысымдық тұрғыдан қарастыру, сөздің
семантикалық мазмұны оның хабарламалық рөлімен байланысты дей келіп,
мынадай тұжырым жасайды: значение слова приспосабливается к выполнению
одного из двух коммуникативных заданий: идентификации предметов, о которых
идет речь, и предикации, вводящей сообщаемое. В соответствии с этими двумя
функцями лексические единицы подразделяются на иденифицирующие и
предикатные [13].
Ал Э.Шанквайлер сөзді қатысымдық тұрғыдан қарастыру бүгінгі күннің
маңызды талабы екенін, онық қажетекенін айта келіп, мынадый тұжырым
жасайды: в заключение сделать вывод, что значение слов как совокупностей
компонентов значения или семантических признаков можьно только тогда
исследовать, если в основу коммуникативной семантики будет положен
интерпретационной фон, все сторонные социально обусловленный [14, с. 207].
Демек, сөз өз бойындағы барлық мағыналық белгілері арқылы ғана біртұтас
тұтастыта қаралып, толық мағына ретінде өмір сүре алады. Мағына мағыналық
белгілердің жиынтығы. Ұғымдық жағынан бағдарлап қарасақ, семалық
белгілердің өзі де мағынаның толық бөлшектерін жіктеп бере алмайды.
Мағыналық белгілердің болуы сөз семантикасының өзгермелілігін,
жұмсалымдығын қамтамасыз етеді. Сөздің жұмсалу үдерісі барысында бір
мағыналық белгі, мағынаны құроаушы компонент оның басқа мағынада жұмсалуына
негіз болады да, ауыспалы мағынада сөз қолданылады. Мағыналық белгілер
негізінде барып қатысымдық мақсатқа сай келетін сөздің семантикасы
туындайды.
Сөз мағынасын қатысымдық тұрғыдан қарастыру, тілдесім әрекеті арқылы
сөз бойындағы әлеуметтік, танымдық, мағлұматтық, ақпараттық ерекшеліктерін
жүйелі игеруге, танымдық тұрғыдан іске асыруға ықпал етеді.
Сөз мағынасының тілдік қарым-қатынастағы қолданысы ойлай және сезе
алатын субъектінің ойлай және сезе алатын объектімен кездесу алаңы деп
атауға болады. Сондықтан да сөз мағынасының актуалдануы( сөйлеудегі
қолданысы)қатысымдық актінің қалыптасуына себепші болады. Бұл жайлы Б. М.
Гаспаров пікірімен келісуге болады. Всякий акт употребления языка будь то
произведение высокой ценности или мимолетная реплика в разговоре –
представляет собой частицу непрерывно движущегося потока человеческого
опыта [15, с 10].
Сөздің лексикалық мағынасы нақтылы тілдік қарым-қатынасқа түсу барысында
хабарды жеткізуші және тыңдаушы көзқарасы, әртүрлі тілдік ситуациялардағы
себептерге байланысты жаңа мағыналық қолданыстармен толыға түседі.
Сөз мағынасын қатысымдық актіде қарастыру төмендегідей негізде жүзеге
асатынын И.А.Зимняя
[16, с 8 ] былайша
береді [Кесте - 1]:
Кесте 1 – И. А. Зимняя сызбасы
Аталған суретте көрсетілгендей, талданылған семантикалық категориялар өте
тығыз байланыста болып келеді. Тілдік мағына өзінің бойында тілдік және
тілден тыс білімді де жинақтайды. Тілдік емес білімнің мазмұнын адамның
танымының нәтижесінде затқа берілген атау референттік, деонтаттық,
сигнификаттық деңгейде және коннотаттық мағынаның бірлігінде көрініс
табады. Сонымен, танымдық мағына, уәжділіктің мақсатқа қатынасын білдіреді.
Осыған байланысты мағына және мән ұғымдарын тілдік таңбаның тұрақты әрі
өзгермелі бөлігі деп тануға болады. Мағына тілдік қарым-қатынас барысында,
тыңдаушы мен айтушының өзара түсінісуін қамтамасыз ететін, өзгермейтін,
барлық тілді қолдаушыға түсінікті, ортақ құбылыс. Ал қатысымдық мағына - өз
бойында тілдік және тілдік емес мазмұнды бірлікте қарастыратын, тілдік
мағынаның сөйлеуде актуалдануы. Демек қатысымдық семантикаға негіз болып
тұрған мағына белгі қатысым үдерісіне бағынып, актуалданады. Актуалдануды
басқаша айтқанда, сөздің басқа мағынадағы жұмсалысының қолданыста басымдықа
ие болуы деп те түсіндіруге болады.
Сөзді қатысымдық тұрғыда зерттеудің теориялық мәселелері. Сөз мағынасын
коммуникативтік тұрғыдан талдау дәстүрлі семасиологиялық зерттеулерді
жаңаша ойластыру, кейбір теориялық мәселелерді қайтадан қарастыруды талап
етеді. Жұмыста осы мәселенің негізгі жақтары сөз етіледі.
Сөздің аталымдық (номинативтік) және қатысымдық (коммуникативтік)
аспектілерінің байланысы
Жалпы бұл мәселе, мағынаның екі қыры, лингвистикада бұрыннан
қарастырылып келе жатқан мәселелердің бірі. Қазақ тіл білімінің көрнекті
өкілінің бірі Қ. Жұбанов тілдің өзіндік екі ерекшелігі ретінде номинация
және коммуникацияны таниды. Олардың айырмашылықтарын былайша түсіндіреді :
Әр нәрсенің өзін жеке көрсету , даралап айту қасиетіне ие болған сөз –
зат, сипат, құбылыс аттары болып қалыптасқан. Бұл аталғандар – тілдің
негізгі өзгешеліктері. Тілдегі осы айтылған ат қою мүмкіншілігін номинация
дейміз. Тілдің бұдан басқа тағы бір қызметі – хабар беру. Оның бұл
өзгешелігін коммуникация дейміз. - дей келе ғалым тілдің бұл
қызметтерінің ерекшелігін мысалдармен делелдеп көрсетіп, мынадай қорытынды
жасайды: сөз белгілі тәртіппен тізіліп барып, хабар болады. сөздер жеке-
жеке жүреді, бірақ олар жекелік үшін жасалған емес, басқаға жанасым тауып,
үйлесерлік болып жасалған. Өз басы атау болуға жаралған сөзді бүтін дейміз.
Бүтін, әрине бөлшек емес. Сөйте тұра олар құрамды бөлшек болып барып,
материал болып, тұтас ой туғызатындықтан, жеке сөздерді үйлесім табушылар
тобының бір бөлшегі дейміз [17, 98-100бб]. Ғалымның пікіріне сүйене
отырып, мынадай қорытынды жасауға болады. сөздің аталған екі қызметі
ажырамас бірлікте. Сөздің атауыштық қасиеті арқылы аталымдық қызметі
көрініс берсе, бір нәрсе жайлы хабар беру, қарым-қатынас құралы болу арқылы
коммуникативтік қызметке ие.
Қатысымдық актіде сөз мағынасы бір уақытта екі түрлі деңгейде : тілдік
деңгейде және сөйлеу деңгейінде қарастырылады. Сөз тілдік бірлік ретінде
екіжақтылық қасиетке ие. Ол тілде бір уақытта әрі аталымдық әрі қатысымдық
бірлік болады деген сөз. Сөздің мағынасы аталымдық бірлік ретінде шындық
болмыстың адам санасында бейнеленуінің нәтижесі ретінде көрінеді. Бұл жерде
бейнелену оның негізгі мазмұнын, ал материалдық қабығы жүзеге асырылған сөз
мазмұнындағы абстрактілік ойлаудың тірегі болып табылады. Бұл мазмұн тілдік
қатынаста сөздің қатысымдық мағынасы ретінде көрініс табады.
Сөздің аталымдық қасиетін А. Салқынбай былайша түсіндіреді : Номинация
тілдегі барлық номинациялық қызмет атқаратын бірліктердің жасалуының
танымдық табиғатын қарастырады. Сөздердің барлық ерекше мағыналары тек
сөзжасамдық процесс арқылы жасалмайды, синтаксистік байланысқа түскенде,
контексте ауыспалы, окказиональды, келтірінді мағыналары анықталады. Кез
келген сөз нақты коммуникацияның ( тілдік байланыстың) мақсаты мен
міндетін, хабар беру қажеттілігін өтеуден туындайды, сондықтан сөйлемнің
номинативтік табиғатын айқындау да күрделі міндет атқарады. [ 18, 61-62б]
Сонымен, сөз затқа деген қатысы бойынша – аталымдық бірлік, ал
қатысымдық актіге қатысы бойынша – қатысымдық бірлік.Сөздің аталымдық
аспектісі гнесеологиялық талдауда, қатысымдық аспект мәтінді талдағанда
жүзеге асады [19, 8 б.].
6) Аталған бұл екі аспект тіл мен ойлауды байланыстыра отырып, сөз
мағынасына тікелей әсер етіп,оны (сөз мағынасын) тіл мен ойлаудың қатар
феномені етеді [20, 8 б].
Бұл тұрғыда К.Аханов: Тіл – тек қатынас құралы ғана емес, сонымен бірге
ойлаудың, ойдың жарыққа шығуының да құралы. Адамның тілі ой арқылы, тілдегі
сөйлемдер мен сөздер арқылы айтылып, белгі бола алады. Ой және оның мазмұны
тіл арқылы көрініп, сол арқылы ұғынылады. Адам өз ойын басқаларға тіл
арқылы айтып, не жазып жеткізеді - деген ғалым пікірінен тіл мен ойлаудың
ажырамас бірлікте екенін ойлаудың тіл арқылы жүзеге асатынына көз жеткізуге
болады [21, 53-70 бб.].
Осы аталған екіжақтылық қасиетке байланысты мағынаның адам санасында
қалыптасуын И.А. Стернин былайша түсіндіреді: Значение формируется у
индивида двумя путями: коммуникативным (путем вычленения значений единиц из
коммуникативных актов) и некоммуникативным (из общественной практики).
Первый путь возможен, так как значение имеет коммуникативный аспект,
реализуется в коммуникации, обнаруживая себя в ней; второй путь – в силу
того, что значение как элемент номинативного знака представляет собой
отражение действительности, которое осуществляется в процессе общественной
практики [19, с. 8].
Ғалымның ойынша, сөздің коммуникативтілігінің өзі сөз мағынасын
актуалдандыруда маңызды қызмет атқарады. Сондықтан сөз мағынасының
актуалданып, екінші, үшінші мағыналарға ие болуы жеке сөздің тілдің ішкі
табиғатына сәйкестігіне, сөздің жалпы қолданыстағы белсенділігіне де
тәуелді болып табылады.
Тіл дайын ойды жеткізу құралы ғана емес. Сонымен бірге ол – ойдың
пайда болу, қалыптасу құралы да. Көрнекті орыс психологы Л.С. Выготский
(1896-1934) айтқандай, ой сөз түрінде айтылып қана қоймайды, сондай-ақ сөз
түрінде іске асады. Олай болса, тілдің коммуникативтік, қатынас құралы болу
қызметі оның екінші негізгі қызметімен – ой-пікірді қалыптастырушы
қызметімен, яғни гносеологиялық функциясымен айырғысыз байланыста, бірлікте
іске асады. ХІХ ғ. бірінші жартысында дүниеден өткен немістің аса ірі тілші-
ғалымы В. Гумбольдт тілді ойды құраушы орган деп атағанда, оның
дүниетанымдық функциясы туралы айтқан болуы керек. Тілдің бұл екі негізгі,
басты функциясының табиғи бірлігі және табиғи бірлікте үздіксіз дамуы тілді
қоғам ұрпақтарының әлеуметтік-тарихи тәжірибесін жинақтап сақтаушысына,
алға апарушысына айналдырады [ 22, 23-34бб].
Ақпарат таңбасы (жазылатын семиотика және ауызша семиотика) шартты болса
да, кезеңнен кезеңге, ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Әрине, өзгерістер тілдік
санадағы өзгерістермен баяу түрде болса да дамып, үлкен уақыт мөлшерлерінің
еншісінде ғана салыстырмалы қарау арқылы ғана байқалып қалады. Ал тіл –
таңбалық ұғым болса да гендік қасиеттерімен берілуіндегі тілдің
ерекшеліктері өз алдына қарастырылатын үлкен мәселелердің бірі.
Сонымен, тілдік аталымның табиғатын зерттеу тілдің түрлі аспектісімен
тығыз байланыста жүзеге асырылады. Аталымды зерделеуде ғалымдар тіл
біліміндегі негізгі қағида болып саналатын таңбалаудың гносеологиялық және
лингвистикалық аспектілермен тығыз байланыстыра қарауды дұрыс деп санайды.
Сондықтан тіл мен ойлау, оның көрінісі болып саналатын атау тіл білімінде
өзекті мәселе болып есептелінеді. Сонымен қатар тілдің қатысым қызметіне де
жылдан-жылға қызығушылық артып келеді. Себебі, мағыналы түрде
лингвистикалық бірліктерге жан-жақты талдау жасау үшін тілдің түрлі
деңгейімен салғастыра отырып саралау, бүгінгі күннің сұранысынан туындап
отырғаны белгілі.[ 23, 100б]
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кез-келген тілді қолданушы әрбір сөзді оны
бұрын естімесе де қолдана алады және жаңа қолданысын да еркін түсіне алады.
Бұл жағдайдан байқайтынымыз, мағына тек қана жеке қатысымдық акті барысында
танылған семантикалық компоненттерден ғана емес, қоғамдық тәжірибе
барысында жүзеге асырылған қоғамдық білімді, қоғамдық танымды бейнелейді.
Қатысымдық актіде түсініп, қабылдайтындай дәрежеде мағынаның барлық
мазмұны қамтыла бермейді. Жеке семантикалық компетенцияда кез-келген тілді
қолданушының тәжірибе барысында қалыптасқан өзінің қоры болады. Бұл қор
тілді қолданушылардың көпшілік бөлігінің арасында тәжірибе ортақтығына
байланысты сәйкес келуі мүмкін немесе жеке қолданушының тәжірибесіне
байланысты болады және оны семантиканың жеке компоненті етеді. Осыған
байланысты мағына психикалық шындық (нақтылық) ретінде не тілдің ұжымдық
қолданыстағы тәжірибесінде, не жеке тұлғаның тәжірибесінде қамтылған
қолданыстардың жиынтығында болып табылады.
Сөздің аталымдық және қатысымдық мағынасын қарастырғанда оған әсер етуші
экстралингвистикалық, интралингвистикалық факторлар ықпалы ерекше. Тіл мен
ойлаудың байланысы Ф. Ш. Оразбаеваның тілдік қатынас теориясын қарастыратын
еңбегінде мынадай тұжырымдар арқылы көрініс тапқан : тілдің хабарлау
қызметі мен қарым-қатынастағы рөлін мағынаны жеткізу барысындағы код
кілт, шешім деп қарау – тек шартты түрде ғана айтылған анықтау. Ол тілдің
барлық қатысымдық қасиеті мен қызметін толық көрсете алмайды. Өйткені сөз
немесе тілдік тұлға белгілі бір мағынаны білдіру үшін кодпен құлыппен
байланыстырылады деген ойға жүгінсек, онда ең алдымен сол код құлып деген
ұғымның өзін айқындау керек болады және тілдік тұлға мұндай жағдайда
кодпен қалай байланысады, соны шешу қажет болады. Міне, осының бәрі
түсініксіз, әрі анық емес.
Демек, тілді анықтау, оның негізгі белгілерін көрсету шартты ұғымдар
арқылы іске аспайды, оның оймен, санамен байланысты қарастырылуының өзі
тілдің ерекшелігін аңғартады [24, 37-38бб].
Мағынаны ұжымдық – тілдік түсініктің фактісі ретінде түсінуде мағынаға
қатысымдық талдау міндетті түрде қажет. Мағынаның барлық компоненттері
түгелдей дерлік қатысымдық актіде жүзеге асырылып, қамтылды, нақтыланды деп
айта алмаймыз. Сондықтан да мағынаны толық сипаттау үшін аталымдық және
қатысымдық аспектілер теңдей дәрежеде қажет және қатысымдық талдау
зерттеуші экспериментімен, компетенцияның эксперименталды тәсілдерімен, қол
жеткізілген қоғамдық танымның дәрежесіне сай логикалық талдаулармен
толықтырылып отыруы тиіс.
Қатысымдық семантиканың ерекшелігін аша түсу үшін сонымен бірге оны сөз
семантикасы мен сөздің айтылым семантикасы аралығында қарастырып, өзара
салыстыра айқындауға ұмтылған орынды.
Мағынаны қатысымдық тұрғыдан қарастыру күн тәртібіне айтылымдағы сөздің
жекелік қолданысын зерттеу нысаны етуді көздейді. . Бұл мәселені екі
түрлі жолмен қарастыруға болады: біріншісі- қатысымдық актіден тыс дербес
тілдік бірлік ретінде қарастырылса, екіншісінде тілдік қатынастағы
айтылымдан білдіретін жалпы мағынасының құрамында қарастырылады.
Мағынаны сипаттаудың бірінші жолы дәстүрлі лингвистикада кең өріс алса,
екінші жол тек коммуникативтік лингвистиканың бірнеше бағыттарына тән.
Языковая семантика начинается только на уровне высказывания, лексические
же значения можно рассматривать лишь как продукт классифицирующей
деятельности человеческого сознания [3, с. 138-140].
Сөз жеке маңызды тілдік бірлік ретінде нақтылы фактіні білдіреді. Сөзді
кез- келген тілді қолданушы мейлі ол сауатсыз болсын, тіпті жас балаларға
шейін сөзді оңай атап оның жақын мағыналарын бірден ажыратып, ауыстырып
қолдана алады. Психологиялық, психолингвистикалық, нейрофизиологиялық
тәжірибелер сөз және оның мағынасының болуы оның физикалық және
психикалық бірлік адамдар өмір сүруі үшін жеке күйдегі екенін барынша
нақтылықпен көрсетті.
Сөз тілде айтылымның негізін құрайды, ол бұдан сапалық белгісінен ,
аталымдық дербестігінен айырылып қалмайды
Сөз мағынасын қатысымдық тұрғыдан қарастырудағы теориялық маңызды
мәселелердің бірі – сөз мағынасын дифференциалды және интегралды жолдар
арқылы талдау. Мағынаны дифференциалды талдаудың негізін Ж. Катц, Ж. Фодор,
Р. Кемсондар салса, орыс тіл білімінде Шрамм, Петренко, Цветков
еңбектерінде өз жалғасын тапты. Қазақ тіл біліімінде
Ғ. Хасановтың Сөздің лексикалық мағынасының құрылымы атты зерттеу-
еңбегінде қарастырылады
Мағынаны дифферианциалды бағыт арқылы талдауды орыс лексикологы Шрамм
былайша түсіндіреді: Содержательное определение значения включает, с одной
стороны, такие семантические компоненты, которые сигнализирует о вхождении
данного значения в определённую лексико – семантическую парадигму, и,
следовательно, являются общими для всех членов парадигмы, а с другой –
такие компоненты, которые отличают одно значение от других в пределах
данной парадигмы [25, 59 б.].
Яғни, сөз контекстегі кейбір мағыналарға ғана қатысты анықталып,
мағынасы ашылады да, басқа жағдайларда, басқа ситуация шеңберінен тыс
ауыспалы мағынасын жоғалтады деген сөз. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .3
Коммуникативтік лингвистиканың және тұрмыстық лексиканың қатысымдық
негіздері (тұрмыстық лексиканы қатысымдық тұрғыдан қарастыру)
i Тұрмыстық лексиканың коммуникативтік семантикалық негіздері
1.1 Коммуникативтік семантика теориясы және лексикалық
мағына ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Тұрмыстық лексиканы коммуникативтік семантика тұрғысынан
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
1.3 Тұрмыстық лексиканың коммуникативтік мағынасына ықпал етуші
тілдік және тілден тыс
факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
1.3.1.Сөйлеу актісі – коммуникативтік семантиканың пайда
болуына әсер етуші басты
фактор ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.32
1.3.2. Тілдің даму кезеңі және қатысымдық семантика (тілдік
бірліктердің қатысымдық семантикада жұмсалуындағы кезеңдік
ерекшеліктер) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 44
1.3.3.Жеке тілдік тұлға (дүниетанымы, жергілікті ерекшелігі,
психологиясы, қоршаған ортасы, т.б.) – сөздің коммуникативтік
семантикада жұмсалуына ықпал етуші фактор
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
II ТҰРМЫСТЫҚ ЛЕКСИКАНЫҢ ҚҰРЫЛЫМДЫҚ КОМПОНЕНТТЕРІ
МЕН КОММУНИКАТИВТІК ҚОЛДАНЫСЫ ... ..
2.1. Тұрмыстық лексиканың
макрокомпоненттері ... ... ... ... . ... ... ... ... ..65
2.2. Тұрмыстық лексиканың
микрокомпоненттері ... ... ... ... . ... ... ... ... .79
2.3. Тұрмыстық лексиканың коммуникативтік, семантикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...91
2.3.1. Тұрмыстық лексика бірліктерінің қатысымдық тұрғыдан
жұмсалу ерекшеліктерімен
себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
2
2.3.2. Қатысымдық семантикадағы актуалды мән
ұғымы ... ... ... ... 98
2.4.Қатысымдық семантиканы тудырушы
үрдістер ... ... ... ... ... ... ... ... 106
2.4.1. Тұрмыстық лексиканың тура мағыналық қолданыстағы
актуалдануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...110
2.4.2. Тұрмыстық лексиканың ауыспалы мағыналық қолданыстағы
актуалдануы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 116
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...119
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..123
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына
жолдауында ұсынған Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасында қазақ тілінде
әлемдік ғылыми ойдың, мәдениет пен әдебиеттің үздік жетістіктерінің толымды
қорын жасау міндетін айқындап берді [1]. Бұл орайда қазақстандық тіл
біліміндегі дәстүрлі теориялық мәселелердің ғылыми негіздері мен зерттеу
нысандарының этностық таным тұрғысынан қарастырылуы кезек күттірмес өзекті
мәселелердің біріне айналып отыр. Сондықтан, ұлттық құндылықтарымызды қайта
қалыптастыру, жандандыру, ұлт тілінің даму көкжиегін субьект – тіл –
өркениет триадасы (үштігі) негізінде нақтылау – тілдік саясат пен ғылымды
жаһандандырудағы маңызды бағыттардың бірі саналады.
Жер бетіндегі түрлі этностар мен олардың әлемге көзқарасының‚ салт-
санасының, дүниетанымының көрсеткіші болып табылатын тұрмыстық лексика –
семантикалық, тақырыптық және семиотикалық тұрғыдан көп аспектілі мәселе.
Ол ойлау мен танымның, сананың образды‚ субъективті–объективті
ерекшеліктеріне ие, сондықтан тұрмыстық мәдени лексика – тілдік
құбылыстардың ішіндегі номинациялық және семиотикалық модельдері барынша
қалыптасқан тілдік бірліктер. Тіл қазынасындағы халық тұрмысынан хабар
беретін, шаруашылық әрекетін танытатын алуан түрлі тұрмыстық атаулар мен
тіркестер, олардың тілдік заңдылықтары, құрылымдық ерекшеліктері әлемдік
тілдердің көпшілігінде зерттеліп келе жатқаны белгілі. Себебі олардың шығу
төркіні, көнеленуі, мағыналық құрылымы, тұлғасы жағынан өзіндік
ерекшеліктері бар. Уақыт өте келе ықшамдалып, өңделіп, халықтық ортақ
мұраға айналған сан-саналы тізбектерді жинақтап, бірізділікке түсіру,
олардың мазмұн-межесіндегі кодталған әр түрлі ақпараттарды айқындау қазіргі
тіл мамандарын ерекше қызықтырып отыр.
Сан мың жылдық тарихы бар қазақ халқының өмірінен мол мәлімет беретін,
осы халықтың тұрмыс-тіршілігіне тікелей қатысты сөздер лексиканың үлкен бір
саласын құрайды. Лингвистикада бұл ұғым екі түрлі мағынада қолданылады: а)
адамдардың күнделікті тұрмыста қолданған заттары мен бұйымдарының атауы; ә)
күнделікті тұрмыста, қарым-қатынаста қолданылатын жалпы халыққа белгілі
сөйлеу тілінің аясындағы сөздер.
Соңғы уақыттағы лингвистикалық зерттеулерде сөз мағынасы әр қырынан
зерттелініп жүр. Әсіресе, сөз мағынасын тілдік және сөйлеу актісі
тұрғысынан қарастыруға баса мән берілуде. Мұндай зерттеулердің басты
бағыты сөз мағынасын қатысымдық (коммуникативтік) семантика аясында –
қатысым жағдайындағы сөз мағынасының қызметін, мақсаты мен қатысымдық
мақсатқа жету жағдайын айқындау негізінде жүзеге асырылады.
Семантикаға деген терең қызығушылық, психолингвистикалық зерттеулердің
кең қанат жаюы, мәтін семантикасына деген жаңаша көзқарастар тілдік
деректер мағынасының әлдеқайда терең, көлемді де күрделі мәселе екенін,
практикалық қолданыста аса маңызды болып табылатын семантикалық
талдаулардың қажеттілігін айқындап берді. Осыған байланысты тілдік
шындықтың қатысымдық актіге сай келетін үлгілерін зерттеу мәселесі
туындады. Қазіргі семасиологияның теориялық және практикалық
қажеттіліктерінің негізінде қатысымдық семантика бағыты қалыптасты.
Мағынаның қолданыстық сипаты осы қатысымдық семантика аясында жүзеге
асырылады. Қатысымдық семантика - тіл білімінде әлі де толық қалыптаспаған
тың лингвистикалық сала. Сондықтан болар, тілдің қатысымдық аспектісі
жайлы ғалымдар пікірі әрқилы. Дегенмен, барлығының пайымдау–тұжырымдары,
көзқарастары бойынша, қатысымдық семантика – қарым-қатынастағы белгілі бір
мақсат үшін жұмсалған лексикалық мағынаның көрсеткіші.
Терминнің мазмұнын айқындауды, мәселенің тілдің даму барысындағы,
қолданыс шеңберіндегі ерекшеліктерін қарастыруды өзекті мәселелердің біріне
жатқызуға болады. Осы мақсаттарды ескере отырып, зерттеу жұмысында қазақ
тіліндегі тұрмыстық лексиканың, атап айтқанда киім атауларының құрылымдық
ерекшеліктеріндегі қатысымдық семантика сипатын ашуға ұмтылыс жасалды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазіргі уақыттағы семантикадағы өзекті
мәселелердің бірі – сөз мағынасының қатысымдық ерекшеліктері. Сөз
мағынасының қолданыстық сипаты арнайы қарастырылмағанымен, А.Байтұрсынов
Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев еңбектерінде көрініс тапқан.
Қазақ тіл біліміндегі тұрмыстық лексика бұған дейін де этнографиялық,
тарихи, этнолингвистикаллық, лексика-семантикалық, этимологиялық тұрғысынан
қарастырылып келгені белгілі. Осы зерттеулерден көз жеткізгеніміздей,
тұрмыстық лексика бірліктерінің қатысымдық семантика тұрғысынын қарастыруды
қажет ететіні анық байқалады. Тұрмыстық лексика бірліктері тек қана
атауыштық қызмет атқармайды. Сонымен қатар қарым-қатынастық та рөл
атқарады. Оның бұл қызметі тілдік қатынастың ерекше түрі – сөйлесім әрекеті
арқылы жүзеге асады. Кез-келген тіл бірлігінің мағынасы, оның толық
табиғаты сөйлеуде ашылады. Яғни сөйлеу актісі – тіл бірліктерінің жүзеге
асатын, қолданысқа түсіретін орта болып табылады. Сондықтан да қатысымдық
бірліктердің қолданыстық сипаты осы орта арқылы ашылмақ. Сонымен, тілді
сөйлеу арқылы, сөйлеуді тіл арқылы түсіндіру қазақ тіл біліміндегі өзекті
мәселенің бірі болмақ.
Зерттеудің нысаны – қазақ тіліндегі тұрмыстық лексика (қазақ тіліндегі
киім атаулары), оның құрылымдық қатысымдық ерекшеліктері.
Зерттеудің пәні – қазақ тілі сөздік қорының негізгі бөлігін құрайтын
тұрмыстық лексиканы коммуникативтік семантика тұрғысынан талдау.
Диссертациялық жұмыстың мақсаты – қазақ тіліндегі мол сөздік қордың
бірден бір көрсеткіші болып табылатын тұрмыстық лексиканың коммуникативтік
семантикасын сипаттау арқылы киім атауларының қолданысындағы тілдік және
тілден тыс факторларды көрсету.
Негізгі мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттердің шешім табуы қажет:
• лексикалық мағынаны қатысымдық тұрғыдан қарастырудың теориялық
мәселелерін анықтау;
• тілдік бірліктердің қатысымдық семантикада жұмсалуындағы
кезеңдік ерекшеліктерді сипаттау;
• қатысымдық семантиканы жүзеге асырушы тілдік тұлға
ерекшеліктерін ашу;
• қатысымдық семантиканың негізгі аспектілеріне шолу жасап,
тұрмыстық лексиканы қатысымдық аспектіде қарастырудың қажеттілігін
айқындау;
• қатысым үрдісіндегі семантикалық ерекшеліктерге тоқталу арқылы
тұрмыстық лексикадағы киім атауларының құрылымдық табиғатына
сараптама жасау;
• тұрмыстық лексикадағы киім атауларының қатысымдық мағынасына
себеп болған мәнбірлерді көрсету;
• тұрмыстық лексикадағы киім атауларының тура және ауыспалы
мағынадағы қолданыстық актуалдануын талдау .
Зерттеу материалы ретінде жалпы іріктеу негізінде жинақталған қазақ
тіліндегі тұрмыстық лексика, аталған тілдік бірліктерге қатысты
лексикалық оралымдар пайдаланылды. Жиналған тілдік деректердің жалпы саны –
... ... жуық.
Зерттеудің дереккөздері ретінде тұрмыстық лексикаға қатысты
әдебиеттерден алынған 1500-ге жуық картотекалық қор мен лексикографиялық
еңбектерден, қазақ тілінің он томдық түсіндірме сөздігінен, көне түркі
сөздігінен, қысқаша этимологиялық сөздіктен, диалектологиялық сөздіктен,
М.Әуезовтың Абай жолы эпопеясынан, Қазақ және Дала уаляты
газеттерінен, әр түрлі тарихи- этнографиялық әдебиеттерден жиналған
мәліметтер пайдаланылды. Тұрмыстық лексиканың қатысымдық, мағыналық
ерекшеліктерінің табиғатын ашуда коммуникативтік семантикаға, құрылымдық
лингвистикаға қатысты жетекші теориялық әдебиеттер қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
• қазақ тілі деректеріне негізделіп, бірінші рет тұрмыстық лексика
қатысымдық аспектіде қарастырылды;
• тұрмыстық лексиканың қатысымдық мағынасының қалыптасу жолдары
қарастырылды;
• зерттеуде тұрмыстық лексиканың әр кезеңдегі қолданыстық
ерекшеліктері айқындалып, олардың семантикасы қарастырылды;
• актуалды мән ұғымы айқындалды;
• тұрмыстық лексиканың ірі және уақ құрылымдық компоненттері талданды;
• тұрмыстық лексиканың қатысымдық мағынасы, оның қолданыстық
ерекшеліктері көрсетілді;
Зерттеу әдістері жұмыстың алдына қойған мақсаты мен міндеттеріне
байланысты айқындалды. Зерттеуде контекстік, стилистикалық, компоненттік
талдау, сондай-ақ сипаттамалы, салыстырмалы әдістер, материалдарды жаппай
жинақтап сұрыптау, топтастыру тәсілдері қолданылды.
Зерттеудің теориялық өзегі. Жұмыстың ғылыми теориялық негізі ретінде
жалпы тіл біліміндегі, орыс және қазақ тіл біліміндегі лексикология,
семасиология, коммуникативтік семантика теориясына, құрылымдық лингвистика
мәселесіне арналған, сондай-ақ мәдени-тұрмыстық лексиканы сөз ететін
зерттеу жұмыстарына жүгіндік. Атап айтқанда қазақ тілінің көшбасшылары
А.Байтұрсынұлының, Н.Сауранбаевтың, С.Аманжоловтың, сондай-ақ қарастыратын
тақырып аясында өнімді еңбек еткен Ә.Қайдаров, М.Оразов, Ж.Манкеева,
Б.Қалиев, Э.Сүлейменова, Ф.Оразбаева, З.Ерназарова, Г.Смағұлова, Б.Қасым,
Б.Шалабаевтың және орыс тіл білімінің, шетелдік лингвистиканың көрнекті
өкілдері Г.В.Колшанский, И.А.Стернин, В.В.Виноградов, Б.Брудный,
В.Васильев, В.Г.Гак, Е.И.Шейгал, Ш.Балли және т.б. еңбектері, көзқарастары
мен тұжырымдары басшылыққа алынып, тұрмыстық лексиканың құрылымдық,
қатысымдық ерекшеліктеріне талдау жасауға негіз болды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Зерттеу жұмысының ғылыми
нәтижелері мен ұсынылған ғылыми тұжырымдар қатысымдық семантиканың зерттеу
бағыты ретінде қалыптасуына және оның өзекті мәселелерінің зерттелуіне
негіз болады. Сөз мағынасының табиғатын тереңірек тануға жол ашады.
Диссертацияның негізгі материалдары мен теориялық тұжырымдарын жоғары оқу
орындарында лексикология, семасиология, семантика салаларынан оқулықтар мен
оқу құралдарын жасауда, коммуникативтік лингвистика теориясын баяндайтын
лекцияларда, осы тақырыпқа арналған жаттығулар топтамасын жасауда, арнайы
семинар курстарында, түсіндірме және тақырыптық сөздіктер құрастыруда,
қазақ тілін практикалық тұрғыдан оқытуда қосымша материал ретінде
қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
• коммуникациялық үрдісті айқындауға негіз болатын ең басты
алғышарттардың бірі – семантикалық мәнбір. Тілдің қатысымдық қызметі
тілдік қарым-қатынастың ойлау жүйесімен байланысты туатын мазмұндық
корпусымен рәсімделгенде ғана жүзеге асады. Оның ойлаумен байланысты
туатын мазмұны коммуникация нәтижесінде тілдік бірліктер семантикасы
арқылы көрініс табады. Коммуникацияның құрамдас бөлшектерінің
семантикасы – тілдік бірліктер семантикасы, когнитивтік мазмұн және
тілдік қарым-қатынастағы ойлау механизмі – құрылымына негізделеді;
• сөйлеу актісін нақтылы қатысымдық үрдісте қарастыру олардың
әрқайсысының мақсатты түрде прагматикалық, семантикалық мәселелерді
шешуге бағытталғандығын анықтауға мүмкіндік береді. Тілдік
қатысымның әрбір сөйлеу актісі тұтас немесе дербес күйінде қатысым
иелері тұрғысынан жеке тұлғалық сипатқа ие. Қарым-қатынас
барысында түзілген мәтіннің ең түйінді мазмұны субъективті нұсқа
түрінде көрініс табады. Қатысымдық семантиканың туындауына сөйлеу
актісінен көрінетін жеке тілдік тұлғаның жаратылысы, болмыс бітімі,
табиғаты, әлеуметтік жағдайы, оның ортасы, когнициялық ой танымы,
көзқарастары мен ұстанымдары сияқты бірқатар мәселелер кешені
басты тұғырнамалық қызмет атқарады.
• қатысымдық мағына – өз бойында таза тілдік және тілден тыс
ақпараттық білімді жинақтаған, нәтижесінде сөз мағынасының тілдік
қарым-қатынаста актуалдануының жемісі болып табылады. Қатысымдық
семантика сөз мағынасының функционалдық қызметін саралауға мүмкіндік
береді;
• халықтың сөздік қорындағы тарихи және мәдени даму негізінде
қалыптасқан киімге қатысты лексика өзінің даму барысында әр түрлі
тілдік ауытқуларға, әр кезеңдегі әдет-ғұрып, салт-сана, қоғам
құбылыстарына байланысты алуан семантикалық өзгерістерге ұшырап
отырды. Бұған дәлел – қазақ киім атауларының тұрмыстық лексика
саласында ең белсенді сөздік қор ретінде өз алдына дербес топ
құрайтындығы. Қазақ киім атауларының пайда болу, қалыптасу дәстүріне
өзге туыс, көрші халықтардың да әсері болмай қалған жоқ. Мұның
барлығының тілде өз көріністерін тауып отыруы – заңды құбылыс.
Сондықтан киім-кешек атаулары, оларға қатысты қалыптасқан лексикалық
топ коммуникативтік акт тұрғысынан қарастырылғанда сөйлесім кезінде
байқала бермейтін бірегей лингвистикалық құбылыстардан хабардар
етеді.
Жұмыстың талқылануы мен жариялануы. Жұмыстың негізгі мазмұны Абай
атындағы Алматы мемлекеттік университетінде ұйымдастырылған C.Аманжолов
тағылымы атты ғылыми әдістемелік (Алматы, 1999), М.Әуезовтің рухани
әлемі мен классикалық әдебиет: Жастар көзқарасы. Ұрпақтар сабақтастығы
атты жас ғалымдар мен студенттердің Республикалық ғылыми-теориялық
(Алматы,2000), Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 10 жылдығына арналып
Қазақ мемлекеттік Қыздар педагогика институтында өткізілген Түркітану
мєселелері: бүгіні мен болашағы атты (Алматы, 2001), халықаралық ғылыми-
практикалық, Қазақ ұлттық техникалық университетінде өткен Жас ғалымдар –
Қазақстан тәуелсіздігінің 10-жылдығына халықаралық, Д.А. Қонаев атындағы
Орта Азия университетінде өткен Государственнная независимость Центрально-
азиатских стран: итоги и перспективы атты ғылыми-практикалық конференция
жинақтары мен республикалық басылымдарда 3 тезис, 7 мақала күйінде жарық
көрді.
Жұмыстың құрылымы. Диссертациялық жұмыстың құрылымы Кіріспеден, екі
бөлімнен, Пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және Қосымшалардан тұрады.
Зерттеу жұмысының жалпы көлемі – ... ... . бетті құрайды.
1 КОММУНИКАТИВТІК ЛИНГВИСТИКА ЖӘНЕ ТҰРМЫСТЫҚ ЛЕКСИКАНЫҢ ҚАТЫСЫМДЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ( тұрмыстық лексиканы қатысымдық тұрғыдан қарастыру)
1.1 Коммуникативтік семантика теориясы және лексикалық мағына
Лингвистика өз алдына дербес жеке ғылым саласы ретінде қалыптасқаннан
бастап тілдік бірліктердің семантикасын – алғашында негізгі нысаны етіп
сөз семантикасын (лексикография) кейіннен айтылым семантикасын,
грамматикалық формалар семантикасын әсіресе, сөйлем семантикасын,
(синтаксистік семантика) мәтін семантикасын сатылай қарастырып келеді.
Сондықтан тіл білімінде семантика негізгі зерттеу нысандарының біріне
айналып үлгерді. Сөз семантикасы мен ондағы құбылыстар, үдерістер жалпы тіл
білімінің тарихында қай кезеңде де қарастырылып, қазірге дейін әр түрлі
ерекшеліктері бойынша зерттеу нысаны болып келеді.
Белгілі француз ғалымы Г. Гиро семантиканы: лингвистикалық, логикалық,
психологиялық, логикалық деп бөледі. Бұл семантиканың кең мағынасындағы
топтастырылуы. Тілдегі тар мағынасындағы семантика жекелеген сөздер мен сөз
тіркестерінің семантикасымен байланысты қаралып келді. Ал қазіргі
лингвистикадағы семантиканың қарастыратын ауқымы мен ұғымдық бөлшектері
анағұрлым алғашқы сөз семантикасын қарастыруға қарағанда басқаша және
күрделі.
Лингвистикалық семантика өзінің пәні етіп сөздердегі, морфемадағы,
грамматикалық формалардағы, синтаксистік құрылымдардағы мазмұнды
қарастырады. Бірақ тілдің барлық деңгейлерінде: лексика, морфология және
синтаксисте лингвистикалық семантика аясында жеке пән ретінде танылғанына
көп уақыт болған жоқ. Бұл ағылшын семасиологы Ст. Ульманның еңбектерінен
бастау алады. Бұрын семантика деп тек лексикалық мағынаны тануды айтып, ал
грамматикалық және сөзжасамдық мағыналар грамматика саласында қарастырылып
келді [1].
Лингвистикалық семантика өз алдына жеке ғылым саласы ретінде ХІХ
ғасырдың ІІ жартысында қалыптасты. Оның негізін қалаушылар неміс ғалымы
Х. Рейзиг, француз лингвисі М. Бреал, орыс тіл білімінен
М.М. Покровский болды. Бұған қарап тілдің семантикалық аспектісі бұрын
мүлде қарастырылмаған деуге болмайды. Семантикалық негізгі мәселелер:
мағына, таңбалану, ойлау және шындық т.б. антикалық дәуір, орта ғасыр,
қайта өрлеу дәуірлерінде-ақ ғалымдар назарын аударған, бірақ ХІХ ғасырдың
аяғына дейін семантика мәселелері философия, логика, риторика, грамматика,
лексикографияның нысаны болып келді [2, с 9].
Коммуникативтік лингвистикаға дейінгі лингвистика өзінің қалыптасуының
алғашқы кезеңінде негізгі зерттеу нысаны етіп – жеке сөздердің және сөздер
тобының этимологиясын зерттеді. Зерттеулер психологиялық негізді басшылыққа
алды [3, с 4 ]. Сөз мағынасының өзгеру типтері және осы өзгеру себептерін
айтушының, жеке тұлғаның психикасымен тікелей байланыстыра қарастыруға баса
мән берілді.
Жеке сөздер мен сөздер тобының мағынасы оның қолданыстағы қалпын, тарихи
дамуын қарастыратын дәстүрлі лексикалық семантикамен қатар, бүгінде басқа
да жаңаша бағыттар даму үстінде. Мәселен: құрылымдық семантика, туындаушы
семантика, коммуникативтік семантика, интерпретивті семантика,
психолингвистикалық семантика және т.б.
Жұмыста осы мағыналық түрлерді бір-бірінен ажыратып алған жөн.
Құрылымдық семантика. Бұл бағыттың негізін салушылар:
М. Покровский, Р. Миттер, Ф де Соссюр, Л. Ельмслев, И. Трир, Л.
Вейсгербер, т.б. Құрылымдық семантика қазақ тіл білімінде қазірге дейін
кеңінен талданып жүр. Бағыттың негізгі мақсаты – тілдік мағынаны жүйелі
байланыста қарастыру. Тіл мен сөйлеуде құрылымдық семантика мынадай
тізбектер арқылы беріледі: схема-норма-қолданыс-акт.
Туындаушы семантика генеративті лингвистика негізінде қалыптасты. Бұл
бағыттың негізгі мақсаты – тіл моделінің құрылымдық жүйесін мағынадан
мәтінге қарай және мәтіннен мағынаға қарай қалыптастыру. Туындаушы
семантиканың басқа трансформациялық мектептерден өзгешелігі, мұнда ішкі
құрылым деңгейі тайыз, өйткені, транцформациялық ереже әлі аяқталмаған
семантикалық құрылымда қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар туындаушы семантика
мағынаның және грамматикалық жүйенің ұғымын теңдестіреді. Туындаушы
семантиканың бір қызметі сөйлемнің семантикасы мен логикалық аспектісін
нақтылау деп есептеуге болады [4, 283 б.] .
Семантикаға деген терең қызығушылық, психолингвистикалық зерттеулердің
кең қанат жаюы, мәтін семантикасына деген түрлі жаңаша көзқарастар тілдік
бірліктердің семантикасының әлдеқайда терең, көлемді де күрделі мәселе
екенін, практикалық қолданыста маңызы болатын семантикалық талдаулардың,
соған сәйкес жүйелердің қажеттілігін айқындап берді. Осыған байланысты күн
тәртібіне тілдік нақтылықтың (шындықтың) қатысымдық (коммуникативтік)
актіге сай келетін үлгілерін жасау мәселесі туындады. Сөйтіп,
коммуникативтік лингвистика – қазіргі семасиологияның теориялық және
практикалық қажеттіліктерінен туындаған ғылым саласы болып қалыптасты.
Кейбір авторлар коммуникативтік лингвистиканың қарқынды дамуын, дәстүрлі
парадигматикалық лингвистиканың күрделі нәтижелер бермеуімен
байланыстырады.
Қазіргі таңда коммуникативтік лингвистика теориялық алғышарттарына,
зерттеу тәсілдері және зерттеу материалдарына байланысты әр түрлі бағытта
дамып келеді. Коммуникативтік лингвистикаға жататын төмендегідей
лингвистикалық бағыттарды атауға болады:
1) сөйлеу актісінің теориясы, (Searle, 1969; Austin, 1979;
Sadock,1972)
2) дискурсивті семантика (Филлмор,1983),
3) процессуалды семантика (Виноград, 1976, 1983),
4) коммуникативтік синтаксис (Арутюнова, 1976, Золотова, 1982),
5) контекстік лингвистика (Колшанский, 1980)
6) лингвистикалық текст (Николаева, 1977; Гиндин, 1977)
7) прагмалингвистикалық әр түрлі бағыттар (Степанов, 1981, Булыгина,
1981; Демьянков, 1981; Stalnakep 1972 Kempson 1976, Leeh, 1980) [5].
Семантика мәселесін зерттеген ғалымдардың, бағыттардың қай-қайсысының да
мақсаты – мағына өзгерісіндегі құбылыстарға көз жеткізе түсу. Сол
бағыттардың негізінде қалыптасқан зерттеу бағдарларының бірі –
коммуникативтік семантика.
Коммуникативті семантика, жалпы коммуникативті грамматикаға қатысты
зерттеу тақырыптарының өзі тіл білімінде әр түрлі пікірлерге, қажеттілік
және қажеттілігі жоқ деген бағыттағы пікірлердің қатарына ілігіп жүр.
Коммуникативті тілдік ерекшеліктер ғалымдар тарапынан бірде мойындалса,
бірде құрылымдық грамматиканың ауызекі сөйлеудегі көрінісін шартты бөлек
терминмен, яғни коммуникативті грамматика, сол сияқты семантикаға келсек,
коммуникативті семантика терминімен атаудың қажеті жоқтығы көрсетіледі.
Бұл қазірге дейін талданып келіп, соңғы жылдар еншісінде тіл білімі
деңгейінде коммуникативті грамматиканың мәселелері мойындалып, талдана
бастады. Соның бірі – коммуникативтік семантика немесе қатынас барысында
қолданысқа түсіп, өзгеріп, түрлі мағыналық үдерістерге ұшырайтын қатысымдық
семантика. Қатысымдық семантиканы қазақ тіл білімінде коммуникативтік
семантика терминімен жарыспалы қолдану үрдісі де бар.
Қатысымдық семантиканың басты негізі – қатынас негізінде қалыптасқан,
өзгеріске ұшыраған, қатынас мақсатына жұмсалған сөз семантикасы.
Коммуникативтік семантиканың қарастыратын нысаны тек сөз, сөз тіркестері
немесе сөйлем семантикасымен, тіпті мәтін семантикасының мазмұнын ашумен
шектелмейді. Қатысым барысындағы грамматикалық тұлғалар мен категориялардың
да семантикалық өзгерістерге ұшырап, полифункционалды сипат алуда. Қатысым
семантикасы – қатысымдық бірлік қызметіндегі тілдік өзгеріс. Қатысымдық
мағынаның пайда болу себебі де тілдегі бірліктер мен грамматикалық
мүмкіндіктердің әр түрлі қатысымдық қызметтерді орындауға ұмтылысы
нәтижесінде пайда болады.
Қатысымдық семантиканың пайда болуына қазақ тілінің ішкі тілдік табиғаты
да икемді. Оған негіз – көпөрісті қолданысқа ие бола алатын сөздердің
қатысым барысында екінші бір сөзге синоним бола алу қабілетінің жоғары
деңгейі.
Сондықтан коммуникацияға қатысты тілдік деректердің, олардың
ерекшеліктерінің өзектілігі жоғары болып тұрғанда, коммуникативтік
семантика аясында да коммуникативтік семантика мәселесі – зерттеу жұмысының
басты нысаны болып табылады.
Бұл тұрғыда Г.В. Колшанский: Цельность теории языка должна определяться
прежде всего той его характеристикой, которая выявляет соответствующие
свойства языка как средства коммуникации... Описание языка, его структуры и
системы должно быть нацелено на его коммуникативную функцию, должно
учитывать не только закономерности и нормы построения языковых единиц... ,
но прежде всего их предназначение как коммуникативных единиц, - деп
көрсетеді [3, с. 3].
Ғалымның пікірінше, сөз мағынасы оның жұмсалымдағы, тілдің шынайы
қызметін анықтайтын қатынастағы семантикасының айқындалуымен өлшенеді.
Расында, сөз мағынасын анықтауда бұлай зерттеу ерекшелігі негізге алына
бермегендігі де шындық.
Сонымен, семантикалық фактор – коммуникациялық процесті анықтаушы бірден-
бір негіз болып табылады. Тілдің қатысымдық қызметі тілдік қарым-қатынастың
ойлаумен байланысты мазмұнын құрағанда ғана жүзеге асады. Оның осы ойлаумен
байланысты мазмұны коммуникация барысындағы тілдік бірліктердің
семантикасында көрініс табады. Коммуникациялық бірліктердің семантикасы
мынадай құрылымға негізделеді : тілдік бірліктердің семантикасы,
когнитивтік мазмұны және тілдік қарым-қатынастағы ойлаудың механизімінің
жүзеге асуы.
Сөз мағынасын қатысымдық тұрғыдан қарастыру оның қоғамдық рөлімен де
байланысты болып келеді. Қытайдың дана философы Конфуций тілдің
фундаменталды рөлін мемлекет басқару ісінен де көре білген. Ертең мемлекет
тізгіні қолыңызға тиер болса не істер едіңіз? - деген шәкірттерінің
сұрағына: ең бірінші мен сөз мағынасын анықтап реттер едім, егер сөз
мағынасы анық болмаса, сөз дұрыс болмайды. Егер сөз дұрыс болмаса, дұрыс
жұмыс жүргізілмейді, өнер дамымайды. Адамның сөздері дұрыс болуы тиіс. Мен
өз істерімде бұндай келеңсіздіктерге жол бере алмаймын, - деп жауап берген
екен [6, 12 б.]. Көріп отырғанымыздай, әр сөздің қолданысының қоғам өмірі
үшін де маңызы зор.
Әйгілі билеуші-философ Конфуций қоғамдағы жағдай үнемі нақты
әрекеттермен өлшенбейтіндігін, тілдің құдіреті, ондағы сөздер мағынасы да
өмір сүрудің, қоғамды дамытудың алғышарты болып табылатындығын байқай
алған. Қазақ халқының Жақсы сөз жан семіртеді дегені де соның негізін
айғақтайтын болуы керек.
Бұл пікір академик Әбдуәли Қайдарда өз жалғасын былайша табады: Кез
келген тілдің қоғамда атқаратын өзара байланысты үш түрлі қызметі бар. Оның
басты қызметі – коммуникативтік, яғни қоғам мүшелерінің өзара қарым-қатынас
жасап, бір-бірін түсіну үшін қажетті қызметі; екіншісі – көркем шығарма
тіліне тән адам баласына образ арқылы әсер ететін, ләззат сыйлайтын
эстетикалық қызметі; үшіншісі, ғылыми терминмен айтқанда, кумулятивтік
қызметі, яғни ол тілдің ғасырлар бойы дүниеге келіп қалыптасқан барлық сөз
байлығын өз бойына жиып, сақтап, оны келешек ұрпаққа асыл мұра ретінде
түгел жеткізіп отыратын игілікті қасиеті, – деп тілдің маңыздылығы мен
құндылығын дәл бағалай білген [7, 24-25 б.]. Бұл – қатысымдағы және
ерекшелеп айтсақ, әрі жазбаша қатысымдағы сөздің, сөздер жиынтығы арқылы
қызмет ететін тілдің басты қызмет бағыттарын айқындайды. Расында, тіл, сөз
осы негізгі қызметтерді атқарумен ерекшеленетіндігі белгілі.
Осы ой, тілдің негізгі қызметтерін көрсететін пікір В.Г. Костомаров пен
Е.М. Верещагиналарда өз жалғасын былайша табады: Язык, несомненно, –
средство коммуникации, но не только мы уже отмечали, что, хотя
коммуникативная функция языка является для него основной, язык является еще
и хранителем (а также выразителем) культуры, т.е. наряду с коммуникативной,
ему свойственна еще функция, которую удобнее всего называть кумулятивной.
Конечно, для целей анализа от этой функции можно отвлечься и рассматривать
исключительно так называемую реляционную семантику языка, но с точки зрения
реально существующего феномена, онтологически язык не только передает
внеязыковую информацию, но и накапливает ее, а также сохраняет [8, с 42].
Бұл пікір де тілдегі ғалым Ә. Қайдар көрсеткен негізгі қызметтерді
көрсетіп, өзара сәйкес келеді. Бірақ тілдегі осы қызмет ерекшеліктерінің
барлығы да жекелеген сөздер мағынасы мен олардың қатысымдық семантикадағы
ерекшеліктері арқылы жүзеге асады.
Аталған мәселе жайлы зерттеушілердің пікірлерінің қорытындысын В. В.
Гактың пікірімен түйіндесек : Для того чтобы ответить на вопрос, как
пользуются языком люди, как он функционирует, чтобы вскрыть языковую
интуицию говорящих, нужно изучать язык в его непосредственной реализации,
при учете взаимосвязи всех сторон семантического треугольника : язык –
мышление – экстралингвистическая ситуация. В связи с тем, что язык есть
практическое сознание, т.е. сознание, формирующееся в процессе конкретной
деятельности людей, языковую номинацию следует изучать и в конкретных актах
коммуникации, в связи с отношениями между предметами, качествами
выделяемыми человеческим сознанием при конкретном контакте, с
действительностью и обозначаемыми средствами языка [9 с 13].
Коммуникативтік семантиканың негізгі өзіндік ерекшелігі – тілдік
бірліктерді нақтылы қатысымдық (коммуникативтік) актінің шартына сәйкес
және айтылымды (мәтінді) басшылыққа ала отырып талдау.
Тіл білімінде қазіргі уақытта қатысымдық бағыт функционалдық бағыттан
өзінің кең өріс алуымен ерекшеленіп отыр. Функционалды лингвистика
термині бірнеше әр түрлі бағыттарды білдіреді:
а) әр түрлі экстралингвистикалық жағдайлардағы тілдің қолданыстық
(функционалдық) ерекшеліктерін зерттеу – іскерлік қарым-қатынас,
өндірістік, ойындық, оқытушылық т.б.;
ә) тілдің жеке қызметтерінің орындалуын үйрену – коммуникативтік,
экспрессивтік, эстетикалық, аппелятивтік т.б. функциональды-семантикалық
категория төңірегінде зерттеу және т.б.
Аталған функционалдық бағыттан қатысымдық бағыттың өзгешелігі – нақтылы
тілдік бірліктерді белгілі қатысымдық актінің шартарына сай талдау, әр
түрлі қатысымдық актідегі тілдік бірліктердің өзгешеліктерін жеке сөзде
не айтылды, не туралы айтылды деген мәселе.
Бұлай бейнелеудің негізгі мақсаты – тілдік қатынасымдағы мағынаның
қалыптасуы емес, жеке сөздің семантикасын сипаттау.
Көптеген зерттеушілердің пікірінше, сөздің тек қатысымдық актідегі
қолданысына талдау жасау арқылы ғана сөз мағынасының жасырын , бірақ
қатысымдық маңызды (релевантты) мағыналарына көз жеткізуге болады.
Сөзді қатысымдық тұрғыдан зерттеудің дәстүрлі мәтіндік зерттеулерден
ерекшелігі, ол көп мағыналы сөздің және оның факторларының контексте
жүзеге асуын емес, жеке мағынаның нақтылы қатысымдық актінің шартына сәйкес
семалық құрылым жасауға мүмкіндігін, .яғни сөз мағынасының қатысымдық
актілік модификациясын қарастырады. Бұл арада сөздердің логикалық жағынан
тіркесу мақсатына сәйкестігі мен тіркесу қабілеттерінің қырлары да
(тіркесімділігі, алыстан байланысып тұратын логикалық тіркесімділігі,
синтагматикалық жүйе ішіндегі тіркесе алу немесе тіркесе алмау, былайша
айтқанда қолданыла алуалмау жүйесі – Ж.И.) зерттеу нысаны болып табылады.
Қатысымдық аспект жайын Г.В.Колшанский былайша түсіндіреді: в самой
природе языка изначально заложена его коммуникативная функция, предрешающая
собственно цели и результаты, достигаемые человеком в процессе его
использования. Тілдің мақсатқа жетуге мүмкіндік беретін қабілеті де осы
негізде ашыла түсу қажет. Тіл өзінің шығу, пайда болу кезеңдерінің өзінде
осы мақсатты – негізгі нысан етіп көздейді[10, с. 5-31]. Дегенмен,
тілдің бұл мүмкіндіктерін, коммуникативтік ерекшеліктерін ашуға қазіргі тіл
ғылымы коммуникативтік грамматика, тіл білімі аясындағы тәсілдер арқылы
енді ғана көз жеткізіп қарастыра бастады. Тілдің маңыздылығы тек қана
таңбалаушылық қызметпен аяқталмайды. Оның хабарламалық қасиетімен тікелей
байланысты. Бұлар бірінсіз-бірі болмайды, басқаша айтқанда, бірін-бірі
толықтырып тұратын бүтін бір процестің екі жағы.
Мағынаны қатысымдық жағынан сипаттау мағына құрамындағы барлық
компоненттерді тізіп көрсетуге мүмкіндік береді. Ол үшін мағына
компонентінің қатысымдық актіден тыс жүйедегі бар жиынтығын білу қажет.
Бұндай жағдай зерттеушіні әрдайым статикалық қалыпқа жүгінуіне әкеліп
соқтырады. Бұл теориялық тұрғыдан да, практикалық жақтан да тиімді, әрі
дұрыс. Белгілі ғалым Матезиус көрсеткендей: переход от статики к
динамике в языкознании является наиболее надежным [11, с. 69]. Өйткені
статикалық тілдің күйі сөздің қатысымдық мағынасын тудырушы басты қозғаушы
күш. Қатысым мақсатына сәйкес сөз уақытша мағынаға, шартты мағынаға да ие
болуы ықтимал.
Ескерте кететін жайт бұл бағыттағы зерттеулердің барлығы дерлік сөз
мағынасын айтылым (высказывания) шеңберінде қарастырып келді. Бірақ
мағынаны қатысымдық тұрғыдан қарастыру айтылым әрекетімен ғана
шектелмейді, сөйлесім әрекетінің ерекше бір түрі – тілдесіммен де тікелей
байланысты. Бұл тұрғыда И.Г. Ольшанскийдің мына бір пікірімен санаса кеткен
жөн. Автор коммуникативтік лингвистиканың дамуына байланысты сөздің
коммуникативтік-функционалдық теориясын қарастыру арқылы оның жүйелік және
құрылымдық көлемін тереңірек тани аламыз. Номинативтік және коммуникативтік
аспектілердің тығыз бірлікте екенін айта келіп, сөзді қатысымдық тұрғыдан
қарастыру арқылы сөздің қатысымдық мәні (статусы) – тілдің қарым-қатынастық
құралы қызметі арқылы анықталатынын айтады [12, с. 168-179].
И.Д.Арутюнова мағынаны қатысымдық тұрғыдан қарастыру, сөздің
семантикалық мазмұны оның хабарламалық рөлімен байланысты дей келіп,
мынадай тұжырым жасайды: значение слова приспосабливается к выполнению
одного из двух коммуникативных заданий: идентификации предметов, о которых
идет речь, и предикации, вводящей сообщаемое. В соответствии с этими двумя
функцями лексические единицы подразделяются на иденифицирующие и
предикатные [13].
Ал Э.Шанквайлер сөзді қатысымдық тұрғыдан қарастыру бүгінгі күннің
маңызды талабы екенін, онық қажетекенін айта келіп, мынадый тұжырым
жасайды: в заключение сделать вывод, что значение слов как совокупностей
компонентов значения или семантических признаков можьно только тогда
исследовать, если в основу коммуникативной семантики будет положен
интерпретационной фон, все сторонные социально обусловленный [14, с. 207].
Демек, сөз өз бойындағы барлық мағыналық белгілері арқылы ғана біртұтас
тұтастыта қаралып, толық мағына ретінде өмір сүре алады. Мағына мағыналық
белгілердің жиынтығы. Ұғымдық жағынан бағдарлап қарасақ, семалық
белгілердің өзі де мағынаның толық бөлшектерін жіктеп бере алмайды.
Мағыналық белгілердің болуы сөз семантикасының өзгермелілігін,
жұмсалымдығын қамтамасыз етеді. Сөздің жұмсалу үдерісі барысында бір
мағыналық белгі, мағынаны құроаушы компонент оның басқа мағынада жұмсалуына
негіз болады да, ауыспалы мағынада сөз қолданылады. Мағыналық белгілер
негізінде барып қатысымдық мақсатқа сай келетін сөздің семантикасы
туындайды.
Сөз мағынасын қатысымдық тұрғыдан қарастыру, тілдесім әрекеті арқылы
сөз бойындағы әлеуметтік, танымдық, мағлұматтық, ақпараттық ерекшеліктерін
жүйелі игеруге, танымдық тұрғыдан іске асыруға ықпал етеді.
Сөз мағынасының тілдік қарым-қатынастағы қолданысы ойлай және сезе
алатын субъектінің ойлай және сезе алатын объектімен кездесу алаңы деп
атауға болады. Сондықтан да сөз мағынасының актуалдануы( сөйлеудегі
қолданысы)қатысымдық актінің қалыптасуына себепші болады. Бұл жайлы Б. М.
Гаспаров пікірімен келісуге болады. Всякий акт употребления языка будь то
произведение высокой ценности или мимолетная реплика в разговоре –
представляет собой частицу непрерывно движущегося потока человеческого
опыта [15, с 10].
Сөздің лексикалық мағынасы нақтылы тілдік қарым-қатынасқа түсу барысында
хабарды жеткізуші және тыңдаушы көзқарасы, әртүрлі тілдік ситуациялардағы
себептерге байланысты жаңа мағыналық қолданыстармен толыға түседі.
Сөз мағынасын қатысымдық актіде қарастыру төмендегідей негізде жүзеге
асатынын И.А.Зимняя
[16, с 8 ] былайша
береді [Кесте - 1]:
Кесте 1 – И. А. Зимняя сызбасы
Аталған суретте көрсетілгендей, талданылған семантикалық категориялар өте
тығыз байланыста болып келеді. Тілдік мағына өзінің бойында тілдік және
тілден тыс білімді де жинақтайды. Тілдік емес білімнің мазмұнын адамның
танымының нәтижесінде затқа берілген атау референттік, деонтаттық,
сигнификаттық деңгейде және коннотаттық мағынаның бірлігінде көрініс
табады. Сонымен, танымдық мағына, уәжділіктің мақсатқа қатынасын білдіреді.
Осыған байланысты мағына және мән ұғымдарын тілдік таңбаның тұрақты әрі
өзгермелі бөлігі деп тануға болады. Мағына тілдік қарым-қатынас барысында,
тыңдаушы мен айтушының өзара түсінісуін қамтамасыз ететін, өзгермейтін,
барлық тілді қолдаушыға түсінікті, ортақ құбылыс. Ал қатысымдық мағына - өз
бойында тілдік және тілдік емес мазмұнды бірлікте қарастыратын, тілдік
мағынаның сөйлеуде актуалдануы. Демек қатысымдық семантикаға негіз болып
тұрған мағына белгі қатысым үдерісіне бағынып, актуалданады. Актуалдануды
басқаша айтқанда, сөздің басқа мағынадағы жұмсалысының қолданыста басымдықа
ие болуы деп те түсіндіруге болады.
Сөзді қатысымдық тұрғыда зерттеудің теориялық мәселелері. Сөз мағынасын
коммуникативтік тұрғыдан талдау дәстүрлі семасиологиялық зерттеулерді
жаңаша ойластыру, кейбір теориялық мәселелерді қайтадан қарастыруды талап
етеді. Жұмыста осы мәселенің негізгі жақтары сөз етіледі.
Сөздің аталымдық (номинативтік) және қатысымдық (коммуникативтік)
аспектілерінің байланысы
Жалпы бұл мәселе, мағынаның екі қыры, лингвистикада бұрыннан
қарастырылып келе жатқан мәселелердің бірі. Қазақ тіл білімінің көрнекті
өкілінің бірі Қ. Жұбанов тілдің өзіндік екі ерекшелігі ретінде номинация
және коммуникацияны таниды. Олардың айырмашылықтарын былайша түсіндіреді :
Әр нәрсенің өзін жеке көрсету , даралап айту қасиетіне ие болған сөз –
зат, сипат, құбылыс аттары болып қалыптасқан. Бұл аталғандар – тілдің
негізгі өзгешеліктері. Тілдегі осы айтылған ат қою мүмкіншілігін номинация
дейміз. Тілдің бұдан басқа тағы бір қызметі – хабар беру. Оның бұл
өзгешелігін коммуникация дейміз. - дей келе ғалым тілдің бұл
қызметтерінің ерекшелігін мысалдармен делелдеп көрсетіп, мынадай қорытынды
жасайды: сөз белгілі тәртіппен тізіліп барып, хабар болады. сөздер жеке-
жеке жүреді, бірақ олар жекелік үшін жасалған емес, басқаға жанасым тауып,
үйлесерлік болып жасалған. Өз басы атау болуға жаралған сөзді бүтін дейміз.
Бүтін, әрине бөлшек емес. Сөйте тұра олар құрамды бөлшек болып барып,
материал болып, тұтас ой туғызатындықтан, жеке сөздерді үйлесім табушылар
тобының бір бөлшегі дейміз [17, 98-100бб]. Ғалымның пікіріне сүйене
отырып, мынадай қорытынды жасауға болады. сөздің аталған екі қызметі
ажырамас бірлікте. Сөздің атауыштық қасиеті арқылы аталымдық қызметі
көрініс берсе, бір нәрсе жайлы хабар беру, қарым-қатынас құралы болу арқылы
коммуникативтік қызметке ие.
Қатысымдық актіде сөз мағынасы бір уақытта екі түрлі деңгейде : тілдік
деңгейде және сөйлеу деңгейінде қарастырылады. Сөз тілдік бірлік ретінде
екіжақтылық қасиетке ие. Ол тілде бір уақытта әрі аталымдық әрі қатысымдық
бірлік болады деген сөз. Сөздің мағынасы аталымдық бірлік ретінде шындық
болмыстың адам санасында бейнеленуінің нәтижесі ретінде көрінеді. Бұл жерде
бейнелену оның негізгі мазмұнын, ал материалдық қабығы жүзеге асырылған сөз
мазмұнындағы абстрактілік ойлаудың тірегі болып табылады. Бұл мазмұн тілдік
қатынаста сөздің қатысымдық мағынасы ретінде көрініс табады.
Сөздің аталымдық қасиетін А. Салқынбай былайша түсіндіреді : Номинация
тілдегі барлық номинациялық қызмет атқаратын бірліктердің жасалуының
танымдық табиғатын қарастырады. Сөздердің барлық ерекше мағыналары тек
сөзжасамдық процесс арқылы жасалмайды, синтаксистік байланысқа түскенде,
контексте ауыспалы, окказиональды, келтірінді мағыналары анықталады. Кез
келген сөз нақты коммуникацияның ( тілдік байланыстың) мақсаты мен
міндетін, хабар беру қажеттілігін өтеуден туындайды, сондықтан сөйлемнің
номинативтік табиғатын айқындау да күрделі міндет атқарады. [ 18, 61-62б]
Сонымен, сөз затқа деген қатысы бойынша – аталымдық бірлік, ал
қатысымдық актіге қатысы бойынша – қатысымдық бірлік.Сөздің аталымдық
аспектісі гнесеологиялық талдауда, қатысымдық аспект мәтінді талдағанда
жүзеге асады [19, 8 б.].
6) Аталған бұл екі аспект тіл мен ойлауды байланыстыра отырып, сөз
мағынасына тікелей әсер етіп,оны (сөз мағынасын) тіл мен ойлаудың қатар
феномені етеді [20, 8 б].
Бұл тұрғыда К.Аханов: Тіл – тек қатынас құралы ғана емес, сонымен бірге
ойлаудың, ойдың жарыққа шығуының да құралы. Адамның тілі ой арқылы, тілдегі
сөйлемдер мен сөздер арқылы айтылып, белгі бола алады. Ой және оның мазмұны
тіл арқылы көрініп, сол арқылы ұғынылады. Адам өз ойын басқаларға тіл
арқылы айтып, не жазып жеткізеді - деген ғалым пікірінен тіл мен ойлаудың
ажырамас бірлікте екенін ойлаудың тіл арқылы жүзеге асатынына көз жеткізуге
болады [21, 53-70 бб.].
Осы аталған екіжақтылық қасиетке байланысты мағынаның адам санасында
қалыптасуын И.А. Стернин былайша түсіндіреді: Значение формируется у
индивида двумя путями: коммуникативным (путем вычленения значений единиц из
коммуникативных актов) и некоммуникативным (из общественной практики).
Первый путь возможен, так как значение имеет коммуникативный аспект,
реализуется в коммуникации, обнаруживая себя в ней; второй путь – в силу
того, что значение как элемент номинативного знака представляет собой
отражение действительности, которое осуществляется в процессе общественной
практики [19, с. 8].
Ғалымның ойынша, сөздің коммуникативтілігінің өзі сөз мағынасын
актуалдандыруда маңызды қызмет атқарады. Сондықтан сөз мағынасының
актуалданып, екінші, үшінші мағыналарға ие болуы жеке сөздің тілдің ішкі
табиғатына сәйкестігіне, сөздің жалпы қолданыстағы белсенділігіне де
тәуелді болып табылады.
Тіл дайын ойды жеткізу құралы ғана емес. Сонымен бірге ол – ойдың
пайда болу, қалыптасу құралы да. Көрнекті орыс психологы Л.С. Выготский
(1896-1934) айтқандай, ой сөз түрінде айтылып қана қоймайды, сондай-ақ сөз
түрінде іске асады. Олай болса, тілдің коммуникативтік, қатынас құралы болу
қызметі оның екінші негізгі қызметімен – ой-пікірді қалыптастырушы
қызметімен, яғни гносеологиялық функциясымен айырғысыз байланыста, бірлікте
іске асады. ХІХ ғ. бірінші жартысында дүниеден өткен немістің аса ірі тілші-
ғалымы В. Гумбольдт тілді ойды құраушы орган деп атағанда, оның
дүниетанымдық функциясы туралы айтқан болуы керек. Тілдің бұл екі негізгі,
басты функциясының табиғи бірлігі және табиғи бірлікте үздіксіз дамуы тілді
қоғам ұрпақтарының әлеуметтік-тарихи тәжірибесін жинақтап сақтаушысына,
алға апарушысына айналдырады [ 22, 23-34бб].
Ақпарат таңбасы (жазылатын семиотика және ауызша семиотика) шартты болса
да, кезеңнен кезеңге, ұрпақтан-ұрпаққа беріледі. Әрине, өзгерістер тілдік
санадағы өзгерістермен баяу түрде болса да дамып, үлкен уақыт мөлшерлерінің
еншісінде ғана салыстырмалы қарау арқылы ғана байқалып қалады. Ал тіл –
таңбалық ұғым болса да гендік қасиеттерімен берілуіндегі тілдің
ерекшеліктері өз алдына қарастырылатын үлкен мәселелердің бірі.
Сонымен, тілдік аталымның табиғатын зерттеу тілдің түрлі аспектісімен
тығыз байланыста жүзеге асырылады. Аталымды зерделеуде ғалымдар тіл
біліміндегі негізгі қағида болып саналатын таңбалаудың гносеологиялық және
лингвистикалық аспектілермен тығыз байланыстыра қарауды дұрыс деп санайды.
Сондықтан тіл мен ойлау, оның көрінісі болып саналатын атау тіл білімінде
өзекті мәселе болып есептелінеді. Сонымен қатар тілдің қатысым қызметіне де
жылдан-жылға қызығушылық артып келеді. Себебі, мағыналы түрде
лингвистикалық бірліктерге жан-жақты талдау жасау үшін тілдің түрлі
деңгейімен салғастыра отырып саралау, бүгінгі күннің сұранысынан туындап
отырғаны белгілі.[ 23, 100б]
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кез-келген тілді қолданушы әрбір сөзді оны
бұрын естімесе де қолдана алады және жаңа қолданысын да еркін түсіне алады.
Бұл жағдайдан байқайтынымыз, мағына тек қана жеке қатысымдық акті барысында
танылған семантикалық компоненттерден ғана емес, қоғамдық тәжірибе
барысында жүзеге асырылған қоғамдық білімді, қоғамдық танымды бейнелейді.
Қатысымдық актіде түсініп, қабылдайтындай дәрежеде мағынаның барлық
мазмұны қамтыла бермейді. Жеке семантикалық компетенцияда кез-келген тілді
қолданушының тәжірибе барысында қалыптасқан өзінің қоры болады. Бұл қор
тілді қолданушылардың көпшілік бөлігінің арасында тәжірибе ортақтығына
байланысты сәйкес келуі мүмкін немесе жеке қолданушының тәжірибесіне
байланысты болады және оны семантиканың жеке компоненті етеді. Осыған
байланысты мағына психикалық шындық (нақтылық) ретінде не тілдің ұжымдық
қолданыстағы тәжірибесінде, не жеке тұлғаның тәжірибесінде қамтылған
қолданыстардың жиынтығында болып табылады.
Сөздің аталымдық және қатысымдық мағынасын қарастырғанда оған әсер етуші
экстралингвистикалық, интралингвистикалық факторлар ықпалы ерекше. Тіл мен
ойлаудың байланысы Ф. Ш. Оразбаеваның тілдік қатынас теориясын қарастыратын
еңбегінде мынадай тұжырымдар арқылы көрініс тапқан : тілдің хабарлау
қызметі мен қарым-қатынастағы рөлін мағынаны жеткізу барысындағы код
кілт, шешім деп қарау – тек шартты түрде ғана айтылған анықтау. Ол тілдің
барлық қатысымдық қасиеті мен қызметін толық көрсете алмайды. Өйткені сөз
немесе тілдік тұлға белгілі бір мағынаны білдіру үшін кодпен құлыппен
байланыстырылады деген ойға жүгінсек, онда ең алдымен сол код құлып деген
ұғымның өзін айқындау керек болады және тілдік тұлға мұндай жағдайда
кодпен қалай байланысады, соны шешу қажет болады. Міне, осының бәрі
түсініксіз, әрі анық емес.
Демек, тілді анықтау, оның негізгі белгілерін көрсету шартты ұғымдар
арқылы іске аспайды, оның оймен, санамен байланысты қарастырылуының өзі
тілдің ерекшелігін аңғартады [24, 37-38бб].
Мағынаны ұжымдық – тілдік түсініктің фактісі ретінде түсінуде мағынаға
қатысымдық талдау міндетті түрде қажет. Мағынаның барлық компоненттері
түгелдей дерлік қатысымдық актіде жүзеге асырылып, қамтылды, нақтыланды деп
айта алмаймыз. Сондықтан да мағынаны толық сипаттау үшін аталымдық және
қатысымдық аспектілер теңдей дәрежеде қажет және қатысымдық талдау
зерттеуші экспериментімен, компетенцияның эксперименталды тәсілдерімен, қол
жеткізілген қоғамдық танымның дәрежесіне сай логикалық талдаулармен
толықтырылып отыруы тиіс.
Қатысымдық семантиканың ерекшелігін аша түсу үшін сонымен бірге оны сөз
семантикасы мен сөздің айтылым семантикасы аралығында қарастырып, өзара
салыстыра айқындауға ұмтылған орынды.
Мағынаны қатысымдық тұрғыдан қарастыру күн тәртібіне айтылымдағы сөздің
жекелік қолданысын зерттеу нысаны етуді көздейді. . Бұл мәселені екі
түрлі жолмен қарастыруға болады: біріншісі- қатысымдық актіден тыс дербес
тілдік бірлік ретінде қарастырылса, екіншісінде тілдік қатынастағы
айтылымдан білдіретін жалпы мағынасының құрамында қарастырылады.
Мағынаны сипаттаудың бірінші жолы дәстүрлі лингвистикада кең өріс алса,
екінші жол тек коммуникативтік лингвистиканың бірнеше бағыттарына тән.
Языковая семантика начинается только на уровне высказывания, лексические
же значения можно рассматривать лишь как продукт классифицирующей
деятельности человеческого сознания [3, с. 138-140].
Сөз жеке маңызды тілдік бірлік ретінде нақтылы фактіні білдіреді. Сөзді
кез- келген тілді қолданушы мейлі ол сауатсыз болсын, тіпті жас балаларға
шейін сөзді оңай атап оның жақын мағыналарын бірден ажыратып, ауыстырып
қолдана алады. Психологиялық, психолингвистикалық, нейрофизиологиялық
тәжірибелер сөз және оның мағынасының болуы оның физикалық және
психикалық бірлік адамдар өмір сүруі үшін жеке күйдегі екенін барынша
нақтылықпен көрсетті.
Сөз тілде айтылымның негізін құрайды, ол бұдан сапалық белгісінен ,
аталымдық дербестігінен айырылып қалмайды
Сөз мағынасын қатысымдық тұрғыдан қарастырудағы теориялық маңызды
мәселелердің бірі – сөз мағынасын дифференциалды және интегралды жолдар
арқылы талдау. Мағынаны дифференциалды талдаудың негізін Ж. Катц, Ж. Фодор,
Р. Кемсондар салса, орыс тіл білімінде Шрамм, Петренко, Цветков
еңбектерінде өз жалғасын тапты. Қазақ тіл біліімінде
Ғ. Хасановтың Сөздің лексикалық мағынасының құрылымы атты зерттеу-
еңбегінде қарастырылады
Мағынаны дифферианциалды бағыт арқылы талдауды орыс лексикологы Шрамм
былайша түсіндіреді: Содержательное определение значения включает, с одной
стороны, такие семантические компоненты, которые сигнализирует о вхождении
данного значения в определённую лексико – семантическую парадигму, и,
следовательно, являются общими для всех членов парадигмы, а с другой –
такие компоненты, которые отличают одно значение от других в пределах
данной парадигмы [25, 59 б.].
Яғни, сөз контекстегі кейбір мағыналарға ғана қатысты анықталып,
мағынасы ашылады да, басқа жағдайларда, басқа ситуация шеңберінен тыс
ауыспалы мағынасын жоғалтады деген сөз. Бұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz