Жібек жолы одан
МАЗҰНЫ:
КІРІСПЕ
I – тарау. Жібек жолының пайда болуы және даму тарихы
6 Жібек жолының пайда болуы
1.2. Жібек жолының тармақтары
3. Сауда мен мәдениеттің дамуындағы Жібек Жолының маңызы
II тарау Ұлы Жібек жолының Қазақстан территориясындағы
ортағасырлық қалаларға тигізген әсері
2.1. Сырдария бойындағы ортағасырлық қалалар
2.2. Талас және Шу бойындағы қалалар
2.3. Балхаш бойындағы ортағасырлық қалалар
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Адамзат керуенінің қилы-қилы санамызда сайрап жатыр. Ұрпақ тізбегі
ауысқанмен тарихтың өзі таңдаған киелісі - өркениетті елдің мәңгілік
символы мен ардағына айналып, рухани тұтастықтың туындай сараланады.
Қазақ тарихында осындай әлемге әйгілі адамзат мойындаған, мәңгілік
мақтанышы тарихы – Ұлы Жібек жолы.
Рухани - әлеуметтік өмірдегі орны бар, дүние жүзі тарихын дүбірлеткен
Жібек жолы тарихының қыр-сырын диплом жұмысында жазуды көздедім.
Ұлы Жібек жолы - Жерорта теңізінен Қытайға дейін Евразияны көктей
өтіп жатқан керуен жолдарының тоғысқан тоқсан торабы, ол сонау ежелгі
дәуірдегі орта ғасырдағы осы аймақтардың сауда және мәдени байланыстардың
тұсауын кескен аса маңызды қатынас жолы.
Тірлік істеп бар жапанды шарлайды,
Ақыл есін бір құдайға арнайды.
Туар дан – батар беттеп кезеді
Тауып сенің тілегіңді келеді.
Дүниенің таңсық қымбат нәрсесі
Көп оларда ей, Ер, биік еңсесі –
деп Жүсіп Баласағұн айтқандай, 1 олардың бойымен іскер, көпестер жасақтаған
керуендер ағылып жатты. Қалалар біздің поанетамыздағы кішкендай әлемдер
қалалар әрі сонау көне дәуірде, әрі бүгінлгі өмір, әрі ертеңгі болашақ. 2
Әсіресе әбден қирап, үйндіге айналп кеткен көне қалалар туралы жазу қиын.
[1]
Бір кезде оларда қайнап тұрған тіршілкті тірнектеп, жазба
ескерткіштерге шашылып жатқан деректер, археологиялық қазба жұмыстарымен,
зерттеулердің материалдары арқылы қалпына келтіруге тура келеді.
Археология тәрізді ғажап ғылым мен ғалымдар еңбегінің арқасында Ұлы
Жібек жолындағы ертедегі қазақстандық қалалар жайында сөз қозғау мүмкін
болып отыр.
Қазақстан мәдениеттің көп қырлылығын археологиялық материалдар
дәлелдеп отыр. Оның қалыптасуына Қытаймен, Таяу және Орта Шығыспен, Орта
Азиямен, Еділ бойымен, Орал өңірімен, сібірмен саяси, экономикалық және
мәдени байланыстар зор ықпал жасады. әр түрлі мәдениеттердің, әр түрлі
мәдени аймақтардың өзара әрекеті мен өзара ықпалы этногенездің дамуында да
аса маңызды фактор болды. Орталықтары Қазақстан аумағында болған батыс
түрік қағенаты, Түркеш, қарлұқ қағанаттары және кейініректегі Қарахандар
мемлекеті өз мәдениетіне әр түрлі этникалық дәстүрлерді жасампаздықпен
жинақтаған орта ғасырлық мемлекеттік құрылымдар болғаны анықталды.
Археологиялық институтының аса маңызды ғылыми бағдарламаларының бірі
халықаралық Ұлы Жібек жолы( мәдениетінің сұхбаты болып табылады. Ол
Қазақстанда дәстүр бойынша зерттеліп келген, айтарлықтай табыстарға қол
жеткізіліп, қызықты жұмыстар тындырылған. Ертедегі және Орта ғасырлық
Қазақстанның өркендеуіне, қала мен даланың, өзара әрекетіне байланысты
мәселелерді қамтиды.
(((( - Х((((ғғ. Аралығында жазылып шығыс тілдеріндегі жазба деректер
мәліметтерінде қалалар атауы туралы айтылған.
Х ғасырдағы кім жазғаны белгісіз зерттеу – 5 парсы тіліндегі Худуд -
Әл- Алаш шығармасында орта ғасырдағы Талхир қаласы саналатын ірі Талғар
қаласының болғандығын дәлелдейді. Жергілікті қала мәдениетінің өзіндік
ерекшелігі туралы да қорытынды жасаған, сонымен қатар оның мәдениет пен
мұсылман дүниесінің дамуымен байланысты көрсетілген.
Бұл тақырыпта қалам тартқан ғалымдар көп. К.Байпақов пен А.Нұржановтың
Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан атты еңбегінде Жібек жолы
тақырыбы көптеген ғалымдардың деректеріне сүйене отырып талдау жазылған,
У.Байпақов пен К.Байбосынның ұлы Эібек жолы және Тараз атты кітапшасында
орта ғасырлық Тараз маңындағы қалалар тарихы жөнінде жан-жақты зерттелген.
Диплом жұмысы үлкен екі тараудан, 6 бөлімнен тұрады.
Ұлы Жібек жолы тақырыбы көне заманнан бүгінгі дейін Қазақстан
тарихының оқулықтарында, К.Рысбайұлының, Х.Маданов., Ч.Мусин., Н.Мыңжанның
еңбектеріндеде орын алған. К.Рысбайұлының Көне Тараз еңбегінде Тараз
қаласы жөнінде жан-жақты жазылған.
І – тарауды Жібек жолының пайда болуы және даму тарихы деп алып, Жібек
жолының пайда болуы, тармақтары, сауда және мәдениеттің дамуындағы Жібек
жолдының маңызы туралы қарастырылған.
ІІ – тараудағы Ұлы Жібек жолының Қазақстан территориясындағы орта
ғасырлық қалаларға тигізген әсері деп алып, Сыр бойындағы, Талас және Шу
бойындағы, Іле алқабындағы қалалар тарихына, мәдениетіне, жеке-жеке
тоқталып, ашып, зерделеп жаздым.
I – тарау. Жібек жолының пайда болуы және даму тарихы
8 Жібек жолының пайда болуы
Жібек жолы дегеніміз не, ол қашан пайда болып, қандай қадеге
жарады, қай жерлерді басып өтті - әркімді – ақ толғандыратын алғашқы
сұрақтар осындай.
Бұтқа табынушы (бұдда дініндегі – ауд.) қажы Сюань –Цзан 629 жылы
Бұдданың қасиетті қалдықтарын көзбен көру және дін ілімін шындап
зерттеу үшін Қытайдан Үндіге сапар шекті. Ол Қытайды Батыспен
байланыстырып жатқан және техникалық жаңалықтарға дәни мұраттар мен
мәдени жетістіктерге мұрындық болып тұрған осы халықаралық жолмен жүрді.
Чань – Аньнан шыққан саудагерлердің қоспақ – түйелі керуенімен
атақты Гоби шөлін жағалап, Дунхан арқылы Ұлы айдаһар құмы аталатын
сортаң шөлейтті, Хами мен Тұрфан алқаптарын, Тянь – Шаньның солтүстік
бөліктерімен мұздақ тауларын, шамасы, Музур – Ола жоталарын басып өткен
Сюань – Цзян мен оның сапарластары Көкмөлдір көлге жетті. Оның
Ыстық көл деп аталуына қарай кәдімгі Есік көлін еске түсіру қиын емес.
Қажы осы өзенді айналып өтіп, Батыстағы шекарасы сонау Қара теңізге
дейін созылып жатқан байтақ мемлекеттің әміршісі – түрік қағаны тұрған
Суяб қаласына келді. Сюань – Цзян түрік қағаны мен оның жанпеліндегілер
жөнінде былай сипаттайды: Бұл жателдіктердің аттары керемет екен. Қаған
үстіне жасыл жібек шекпен киген, жалаң басына ұзындығы бір чжан (3,2м)
,ұштары желкесіне түскен жібек шалма (сәлде) орап алған. Оған оқалы-зрлі
жібек шапан киіп, шаштарын айдар – тұлымдап өрген екі жүзден астам
тархан (нөкер) еріп жүрді. Өзге жауынгерлер тері астарлы киім, бастарына
жұмсақ бас киімдер киіп, айбалта, садақ асынып, ту көтеріп жүреді.
Түйеге, атқа мінгендердің көптігі сонша, көзбен шамалаудың өзі мүмкін
емес
Қағанның өзін қалай сипаттай отырып, Сюань- Цзян түрік
зиялыларының салтанатты жібек киімдерінің молдығын бірнеше қайтара
ауызға алады, сонымен бірге өзіне көрсетілген сый –сияпат ішінде:
Қызғылт түсті жылтыр шыттан тігілген неше алуан киімдер санатын және
елу кездеме жібек бергені жөнінде хабарлайды.
Бұл әңгіме барысында ежелгі жәуір мен орта ғасырда халықаралық
қатынастың күретамырына айналған ұлы жолға өз атауын берген және Шығыс
пен Батыстың негізгі сауда затына айналған жібек бірнеше рет аталады. Ал
бұл жол қай кезден жұмыс істей бастады деген сұраққа күні бүгінге
дейін әрқилы жауап беріліп келеді.
Егер Жібек жолының жекелеген бөліктерінің сыңарлары жөнінде
айтар болсақ, ондағы қатынастар мен зат алмасу байланыстары біздің
дәуірімізге дейінгі ІІІ –ІІ мыңжылдықтарда басталған. Мұндай байланыстар
Бадахшан тауынан лазурит (көк лағыл) кені, ал Хотон аймағындағы Яркент
(Жаркент) – Дарияның жоғарғы ағысынан нефрит (көк минерал) кені
ашылуына орай жолға қойылды.
Бадақшаннан шығарылған лазурит Иранға, Месопотомияға, Анатолийге,
Египет епн Сирияға тасылып жатты. Бадахшан лазуриті, І мыңжылдықтың
жартысында Қытайға да жеткізіле бастады.
Орта Азия мен Шығысты Жерорта теңізімен және Үндімен жалғастырып
жатқан Лазурит жолымен қатар дүниеге келген Нифрит жолы Шығыс
Түркістанды Қытаймен жалғастырды.
Біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдықтың орта кезінен Дала жолы
деген жол болғаны белгілі. Егер тарихтың атасы Геродоттың жазбаларына
жүгінсек, бұл жолдың сорабы мынадай бағытта болғанын байқаймыз: Қара
теңіз жағалауынан Дон жағасына дейін, одан әрі савроматтар мекендеген
Орал тауы етегінен Ертіске, Алтайға, сонан Жоғарғы Ертіс пен Зайсан
көлін мекендеген агриппийлер еліне қарай созылады. Бұл жолмен
былғарылар мен терілер, иран кілемдері, құнды металдан жасалған бұйымдар
кең таралып жатты.
Жібек жасап шығару және онымен сауда жасау кезеңі күні кешеге
дейін біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдық саналып келеді. Алайда
Чжецзян провинциясында, Тайху көліне таяу маңда қазба жұмысын жүргізген
қытай археологтары неолит дәуріне жататын жібек маталар, белдіктер
мен жібек жіптер тапты. Бұл маталар жасы біздің дәуірімізге дейінгі 2750
– 100ж. Оларды талдап анықтау жұмысы сол кездің өзінде – ақ, яғни бұдан
бес мың жыл бұрын дерлік, жібек жасап шығару кәсібі қарапайым
әдістер кезеңін бастан кешіп үлгергенін көрсетіп берді. Біздің
дәуірімізге дейінгі VI –V ғасырларда қытай жібегі басқа елдерге, оның
ішінде Батсқа да шығарыла бастады. Алтайдағы Пазырыктың патша
қорғандарының бірінен біздің дәуірге дейінгі V ғасырды көрсететін
феникстер қолымен өрнектеліп тігілген жібек жамылғы табылды. Сондай – ақ
Оңтүстік және Батсы Европа аудандарынан біздің дәуірімізге дейінгі VІ –
V ғасырларға жататын қабірлерден жүннен жасалған бұйымдарға тігілген
жібек маталар мен шашақтар да табылған.
Қымбат бағалы жібектерді тарату ісіне сақтар мен скифтердің
көшпелі әулеттері де атсалысты. Солардың қатынасаралық көмегімен сол
кезде қасқалдақтың қанындай қымбат тауар Орталық Азия мен Жерорта
теңізіне дейін тарады. Дегенмен зерттеушілер, оның ішінде Ма Юн мен
А.П. Франкфор тәрізді көрнекті ғұламалар жіьек жолы жөнінде, оны VІ -
ІV ғасырларға жатқызып, осы бір асыл тауар шамамен 40 параллель бойында
жатқан далалық аймақпен, яғни Хуанхэ өзенінің үлкен иілісінен
басталып, Алтайдың шығыс және солтүстік сілемдерін, Қазақстан даласы
мен Қара теңіз жағалауын басып өтіп, гректер мен этрустар жеріне
жеткіщзілді деп жобалауға болады дей қоярма екен. Соңғылары тіпті
Жібек елінің өзі қайда екенін де бұлдыр хабардар еді.1
Бұл кезде жібек Үндіге де жеткен – ді. Оған Үндінің синапатто -
қытай жібегі деген сөздері куә, ал бұл сөздер біздің дәуірімізге
дейінгі ІV ғасырда жазылған Архашастра (саясат ғылымы) трактатында
кездеседі.
Жібек жолы тек біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасырдың орта
шенінен бастап қана тұрақты дипломатия мен сауданың күре тамырына
айналды. Ал осының бәрі император У – Дидің көрмеген Батыс елдеріне
жұмсағане князі Чжон – Цзян бастаған елші керуенінің Хань астанасынан
шыққан кезінен, яғни 138 жылы басталды. Чжон – Цзян 13 жылдан кейін
қайтып оралды.
Ол осы күнгі Ауғаныстанның шет аймақтарына жете алды және
Қытайдың ішкі аудандарынан Орталық Азияға дейін тура жолмен тұңғыш рет
жүріп өтті. Содан соң жібек тиелген керуен Батысқа соның ізімен
аттанып, Қытайға Жерорта теңізінен, Таяу және Орта Шығыстан, Орта
Азиядан тауарлар алып қайтты.
Көп ұзамай халықаралық сауда тізгіні Орта Азияның Зеравшан және
Қашқадарияда алқаптарын мекендеген Соғда елінің саудагерлері қолына
көшті. Шығыс Түркістанның Тохар қалаларында және Қытайдың Ланч- жау,
Дуньхуан, Чаньан тәрізді қалалрында соғдылықтардың сауда отарлары
болды. Мәселен, Дуньхуанда мыңға тарта соғдылықтар тұрды. Соғдылар Жібек
жолы таусылған жерден Жапонияға басып кіріп, жапонның ежелгі астанасы
Нарды биледі. Сондағы храмдардың бірінен соғды тілінде жазылған
қолжазба сақтаулы тұр.
Жібек жолы ІІ –V ғасырларда, егер Шығыстан бастасақ, Чаньниден
басталып, Ланчжоу ауданындағы Хуанхэ өткеліне беттейді , одан әрі Нан –
Шаньнің солтүстік сілемдерін қуалай Ұлы Қытай қорғанының батыс
беткейіне және Яшмо қақпалары заставасына жетеді. Ол жерде жалғыз жол
Такла- Макан шөлін солтүстігі мен оңтүстігінен орап өтіп, үшке айырылады.
Солтүстік тармағы Хами, Турфан, Бесбалық, Шихо алқаптары арқылы Іле
өзені бойына жетеді; ортаңғы жол тармағы Чаочаннан Қарашәрге, Ақсуға
және Ыстық көлдің оңтүстік жағалауына жетеді, оңтүстіктегі тармағы
Дунхан, Хотон, Яркент арқылы Бактирияға, Үнді және Жерорта теңізіне
жетіп, Оңтүстік жолы аталады. Солтүстік жолы Қашқардан Ферғанаға,
ал одан әрі Самарқан, Бұқара, Мерв арқылы Хамадан Сирияға жетеді.
Қытайдан Батысқа Ферғананың үстінен өтіп баратын бұрынғы қысқа
да қолайлы жолға қарағанда Жетісу мен оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін
жаңа жол VІ - VІІ ғасырларды барынша жандана түсті. Жолдардың бұлайша
алмасуының себептерін былайша түсіндіруге борлады. Біріншіден, Жетісуда
Орта Азия арқылы өтетін сауда жолдарын қадағалап, отыратын түрік қағандары
отырды. Екіншіден, Ферғанадан өтетін жол VІІ ғасырдағы өзара қырқысулар
салдарынан қауіпті жолға айналды. Үшіншіден, түріктің ауқатты қағандары
мен олардың жанпеліндегілер теңіздің арғы бетінен әкелінетін
тауарларға құштар ірі тұтынушыларға айналды.
Сөйтіп бұл жол бас жолға айналды да V ІІ-ХІV ғасырлардағы елшілер
мен сауда керуендері негізінен осы жолмен ғана жүрді. Алайда Жібек
жолының бұл бағыты да толық өзгеріссіз қала алмады. Жүздеген жылдар
көлемінде оның не анау не мынау бөлігі, не жекелеген тармақтары жанданып,
жоғарырақ мәнге ие болды. Ал, кейбіреулері, керісінше, мәнін жойып жоғалып
кетті де олардың бойындағы қалалар мен сауда бекеттері құлдырай бастады.
Сөйтіп, VІ – VІІІ ғасырларда негізгі жол сорабы Сирия –Иран – Орта Азия –
Оңтүстік Қазақстан- Талас алқабы – Шу алқабы – Ыстық көл қазан шұңқыры –
Шығыс Түркістан арқылы тартылды. Бұл жолдың тармақталған бір бұтағы,
дәлірек айтқанда тағы бір жол Византиядан Дербент арқылы шығып, Каспий
жағалауын - Маңғыстауды – Арал жағалауын – Оңтүстік Қазақстанды кесіп
өтіп, жоғарыда аталған негізгі жолға келіп қосылды. Батыс түрік қағанаты
Византиямен сауда – дипломатиялық одақ келісімін жасасқан кезде бұл
жол олардың қарсыласы Сасанидтік Иранды айналып өтті. Дегенмен ІХ- ХІІ
ғасырларда Орта Азия, Орта және Таяу Шығыс, Кіші Азия арқылы Сирияға,
Египет пен Византияға баратын жолға қарағанда бұл жол тиімсіздеу
пайдаланылды.
Алайда, ол жол ХІІІ –ХІV ғасырларда қайта жанданды. Бұл құрлықтағы
саяси саяси жағдайларды дипломаттар (елшілер) мен ірі саудагерлердің
(көпестердің ) және басқа саяхатшылардың талап – талғамдары реттеп
отырды.
Жібек жолы шеңберіне ену қарсаңында Қазақстанның Оңтүстігі мен
Жетісу қандай жағдайда еді дегенге келсек: Бұл жерде көшпелі түрік
тайпалары мен отырықшы халықтар ежелден қалыптастырған төл
мәдениетөркендеген болатын. Оның үстіне этникалық жағынан алғанда
көшпенділер де, отырықш тұрғындар да туыстас немесе біркелкі этникалық -
саяси қауымға бірлескен тайпалар еді. Отырықшылар (жатақтар) мен
көшпенділердің өз мәдениеттерінің бір – біріне өзара әсер етуі мен
байытып отыруы дүние жүзілік өркениеттің қызыл арқау күретамыры болды.
Қазақстан мен Орта Азия халықтарының бір – біріне осылайша кірігуі,
сондай – ақ олардың жерінде тұратын халықтардың дәстүр салтының
үйлесімділігі өркениеттік көп жетістіктердің бастауы болды. Мәселен,
біздің дәуірімізге дейінгі VІ –ІІІ ғасырларда бұл жерлерді көшпелі және
жартылай сақтар мекендеді, ал көптеген қорғандағы қабірлерден, оның
ішінде Бесшатыр, Есік, Түгіскен, Үйгәрәк қабірлерінен табылған қазбалар
бойынша олардың мәдениеті жоғары болғаны баршаға мәлім. Сол кездің
өзінде –ақ сақтардың Қытаймен, Үндімен, Таяу және Орта Шығыспен байланысы
болған. Бұған сақ жонжарларының қабірінен табылған Қытай айналары, Орта
Азия мен Ираннан әкелінген аса көркем безендірілген шетелдік бұйымдар
да куә бола алады. Қам кесектен (өңделмеген кірпіштен) салынған
Түгіскендегі сәулетті де берік үй там (мазар) құрылысы оған шетелдік
шеберлер қатыстырылған болуы керек деген ойға келтіреді. Біздің
дәуірімізге дейінгі ІІ және І мыңжылдықтың орта шеңінде үйсіндер мен
қаңлылар мемлекеттері өмір сүріп, Жібек жолы жұмыс істеп тұрған кезде
мұнда римдік әйнектер мен теңгелер (монеталар), қытай жібегі мен айналары,
сырлы ыдыстар, европалық қарсы ілгектер (фибуда) мен Сасанид Иранынан әр
түрлі мөр тастар жеткізіліп тұрған. [2]
1.2. Жібек жолының тармақтары
Шу, Талас және Сырдария алқаптарында мұнаралы қорғандармен қоршалған
қала орталықтары, дихандардың алғашқы тектері орналасқан елді мекендер
қалыптаса бастады. Солардың көпшілігі дерлік қазір Тянь – Шань тауы
етегінен , Арыс өзені мен Сырдарияның орта және төменгі ағысындағы
алқаптардан ашылып отыр. Әсіресе мұндай қалалыр Арал маңындағы,
Жетібасар шатқалындағы шөлейт аймақтарда жақсы сақталған. Олардың күн
күйдірген сарғыш қабырғалары мен жазық алқапта қарата салған ойық
терезелі, жебе тәрізді мұнаралары, әлі күнге дейін қисаймай тұр, ал
тақрлардың астында ірі-ірі ежелгі мазарлар жасырынып жатыр.
VІ ғасырдың екінші жартысында Жетісу мен оңтүстік Қазақстан
Кореядан Қара теңізге дейінгі ұлан –ғайыр алқапты алып жатқан ірі
көшпелі мемлекеті – Түрік Қағанаты құрамына кірді.
Қағанат VІ ғасырда Шығыс түрік және Батыс түрік қағанаты болып
екіге бөлінді. Соңғысының орталығы Жетісу, ал астанасы суяб қаласы
болды.
Жібек жолы осы кезде жанданып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан
қалаларындағы феодалдық мәдениеттің өркендеуіне септігін тигізді.
Бұл жерде осындай қалалардың қаулап өсуінің өзі К. Маркстың
керуен жолы шығыс қалаларының гүлдеуіне айырықша роль атқарды деген
ойын әрі айқындай түседі.
Егер І мыңжылдықтың алғашқы жартысында үйсін билеушілерінің
орталығы болған екі қаланың ғана- Чигу мен Жетісудің аттары аталса,
VІІ ғасырдың бас кезінде Сюань- Цзян осындай оңдаған қалалар бар екені
жөнінде хабарлайды. Олардың ішіндегі ең ірілері Суяб пен Тараз және
кейін Испиджаб аталған Ақсудағы қала болды. V ІІ-VІІІ ғасырлардағы
сапарнамаларында және VІІ –ХІІ ғасырлардағы жиһанкездерінің
жазбаларында аттары аталады.
Өзара талас – тартыстар мен жортуыл – жорықтар, сондай – ақ Қытайда
теңіз жолдарының игерілуі бұл жердегі қалалық мәдениетті титықтатып,
күйдіруге жеткізгенге дейін, яғни ХІV ғасырға дейін Орта Азия, Оңтүстік
Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек жолынан керуен арылған жоқ.
Батыстан Шығысқа қарай қозғалсақ, Жібек жолының Қазақстандық
бөлігінің сыр – сипаты, міне , мынандай еді. Жол Шаштан (Ташкенттен)
Турбат асуы арқылы Испиджабқа өтетін. Бұған дейін айтқанымыздай,
қытай сапарнамасында Испаджаб Ақ өзендегі қала аталды, ал ХІ ғасырда
Махмуд Қашғаридің түсініктемесі бойынша Испаджап деп аталған Ақ
қаланың (Ал мединат ал - Байда) шын атауы - Сайрам. Оны Сарьям деп
те атайды. Ежелгі қаланың осы атауы күні бүгінге дейін сақталып келеді.
Шымкент іргесіндегі орта ғасырлық ірі қаланың қалдықтары қалған қалашық
та (поселка) осылай аталды. Оның орнында бұрын Жібек жолындағы ірі
орталықтардың бірі болған. Түрлі елдердің саудагерлері осы жерге
тоқтайтын, ойткені бұл қалада Бұхара, Самарқанд көпестерінің сауда
құрылыстары (базары) мен керуен сарайлары болды, ал Испиджаб көпестері
Мерв, Балх, Бұхара мен Хорезм көпестерімен бірге Бағдаттағы Харб ибн
Абдаллақ ал Балх раббадында өздерінің сауда саттық орындарын ұстады.
Испиджабтан сыртқа құлдар мен ақ маталар, қару – жарақ, қылыштар, мыс пен
темір сатылатын.
Керуендер Испиджабтан Шығыс Таразға Шараб, Будухет, Керуен – Сарай,
Тамтадж, Абардадж қалалары арқыл жүріп өтетін.
Жібек жолындағы ең үлкен қала Талас алқабындағы Джувикат болатын,
Таразға сол арқылы жететін. Бұл сонау VІ ғасырдан белгілі Қазақстандағы
ең ежелгі қала еді. Түрік қағаны 568 жылы дәл осы жерде Иранға қарсы
әскери одақ шартын жасасу және жібек саудасы мәселелерін шешу мақсатымен
Византиядан әскери сарапшы (стратег) замархтың бастауымен келген
Юстиниан ІІ-нің елшілігін қабылдаған болатын. Тарихи деректерде Тараз
көпестер қаласы деп аталады. Сонымен бірге ол кейін қарлұқтар мен
қараханидтердің де сауда - саттығының орталық астанасы болды. 1
Тараз іргесіндегі дерлік негізін бұхаралықтар қалағын Джамукат
қаласы тұрды. VІ ғасырдан белгілі бұл қаланың атауы өзінің негізін
қалаған Бұхара соғдыларын бастап келген Джамук дейтіннің есімі бойынша
қойылған. Археологтар Джамукатты тапты. Оның қалдықтары Талас алқабында,
Жамбыл қаласына жақын, Талас өзенінің оң жағалауында, Михайловка селосына
қарсы бетте сақталған. Қала жұртының жатқан орны Қостөбе деп
аталады.[3]
Алқаптың жазық беткейінде 751 жылы араб пен қытай әскерлері
билік үшін қорғанына шығып шайқасқан Атлах қаласы тұрды. Таразға
таяу Таласты бойлай солтүстікке қарай төмен түсетін сауда жолында
Адахкет және Дех Нуджикес атты қалалар болды. Ал монғол жорығы
кезіндегі жазбаларда Янчи – Балық және Кенджак деген қалалар таулары
кездесті.
Талас алқабындағы Таразға керуендер, сондай – ақ, Ферғана алқабынан
Шатқал жотасындағы Чанач, Алатаудағы Қарабура асулары арқылы өтетін
жолмен де жүретін . Жолдың бұл бөлігі Жібек жолының Ферғана және
Жетісу бағыттарын жалғастыратын.
Тараздан шығысқа қарай шығатын жол Құлан қаласына қуаң даламен
жетеді. Тараз бен Құлан арасындағы дала қарлұқтарға қарады. Құланға барар
жолда Касрибасты, Кульщуб пен Джуль – Шубті басып өтуге тура келетін.
Касрибастың қалдықтары Қырғыз жотасын бойлай өтетін ежелгі жол
сорабында жатыр. Тұтастай тастан қаланған бұл құрылыс Ақыртас деген
атаумен белгілі, мұның өзі салыну мәнеріне қарағанда бір кезде тас
қамал болған тәрізді. Қазбалардың сипаттауына қарағанда Куль- Шуб ескі
Өрнек қаласына келіңкірейді: бұл өзі мешіті, жасақтар жататын
жатақханалары мен айнала кәсіпкерлік шеберханалары бар нақты үлгімен
салынған әкімшілік орыны.
Қытайлар Цзюйлань атаған Құлан қаласы Түрік елінің Мавореннахр
жағындағы шекарада тұрған сәулетті шаһар ретінде белгілі. Жиһанкездердің
айтуынша Тараздан шығысқа қарай 17 фарсах жерде тұрған ол қазіргі
Луговое селосының шығыс бетінде ескі жұрты қалған Луговой қаласына
келеді. Құланның шығыс бетінде бір –бірінен ара қашықтығы 4 фарсахтай
жерде Мерке және Аспара деген қалалар тұрған.
Джульден жол Сарыққа, одан түрік қағаны мекені мен Кирмирауға
кететін.
Кирмираудан шыққан жол Жетісудың Навакат, қытайдың Синчан
қалаларына апаратын. Навакат түрік қағанының ордасы және соғдылар қаласы
ретінде белгілі. Қазір анықталып отырғандай Навакат осы күнгі Красная
речка және Новоивановка селолары орналасқан жердегі бұрынғы қираған
Красная речка қаласына келеді.
Навакаттан шыққан жол Пенжікент (Бунджикет) арқылы Жетісудың аса
ірі қаласы Суябқа тіреледі. Ол батыс түріктің , одан соң түргештер
мен қарлұқтардың астанасы болды.
Ол туралы қытай мен араб саяхатшылары Х ғасырға дейін жазып келді
де одан әрі бұл қала атауы шежіренама беттерінен көрінбей кетті.
Астана міндеті бұрынырақта , шамамен, Беклік немесе Семекна аталған
Баласағұн қаласына ауысады. Баласағұн қараханидтердің кейін
қарақытайлардың астанасы ретінде белгілі. Оны ХІІ ғасырдың бас кезінде
солардың өзі қиратқан. Қала қайта салынды, бірақ ХІV ғасырдың өзінде
ондағы қайнаған өмір белгісі ретінде тек жартылай қираған сарайлар,
мешіттер мен минареттер, қаптаған мазарлар ғана қалды.
Бұл қалалардың жұрты жатқан жерлерді археологтар таба білді: олар
осы күнгі Тоқмақ қаласына таяу маңда жатқан болып шықты және олар бір –
бірінен 5 км жерде жатқан ескі Ақбешім, Боран қалаларына келетіні
анықталды.
Жібек жолы Суябтан Ыстықкөлдің не солтүстік не оңтүстік жағалауымен
өтеді. Жолдың оңтүстік тармағында керуен ірі Жоғары барсқан қаласын басып
өтетін , ал солтүстік тармағында атаулары бізге жетпеген шағын керуен –
сарайлардың қалдықтары кездеесді. Одан әрі бұл жолдар Бедел асуына немесе
сол арқылы Ташрабатта түйісіп, Жібек жолы Қашғар мен Ақсуға апаратын.
Ыстық көл қазан – шұңқырынан шыққан жол Санташ асуы және Қарқара
алқабы арқылы Іле алқабына одан әрі Іленің оң жақ жағалауымен Өсек пен
Қорғас алқаптары арқылы Алмалыққа апарады, одан соң Такла – макан
шөлінің солтүстік етегімен Хами мен Турфан көгалдары арқылы Дунхуан
мен Қытайға жетеді.
Х –ХІІ ғасырларда Жібек жолының бір тармағы Іле алқабын оңтүстік –
батыстан солтүстік –шығысқа қарай көктеп кесіп өтеді.
Бұл тармақ Навакаттан басталып, Буджикетке беттеп, одан әрі Қастек
асуы арқылы Іле Алатауының срлтүстік бөктеріне жететін. Баласағұннан
шыққан тағы бір жол да осы асуға келетін. Бұл жерде Шу мен Іле
өзендерінің арналары арасындағы са айрығы құраған Уруан – Ардж киелі
таулары жақсы жөн көрсеткіш белгі болды. Бұл таулар жөнінде қытай
сапаргештері оларды өздерінше Чзедан таулары дей отырып, сонау VІІ –
VІІІ ғасырларда – ақ мәлімет берген. Мұнда – делінген жазба деректерде ,
- атадан оныншы буынға жататын қаған жер иеленушілері мен рубасыларын
бекіту рәсімін өткізеді. Ұрын – Аржы (Ұзын - Арша) жиынтық атауы
қазіргі Ұзынағаш атауында осы күнге дейін сақталып қалған. Жібек жолы
сорабы Қастек, Қаскелең, Алматы орындарындағы шағын қалаларды басып өтіп,
Талғар қаласының солтүстік іргесіндегі Тальхиз қаласына жететін.
Осы тау етегіндегі Талғар өзенінің оң жақ жағалауында ортағасырлық
қираған ірі қаланың үйінділері жатыр. Тальхиз (Тальхир) өтпелі сауда
жолы үстіндегі ірі қара болатын.
Керуендер Іле алқабында Құлан мен Аспарадан, әлде Нузакеттен Шу
өзенінің орта және төменгі ағысындағы қалаларды басып өтетін жолмен де
жететін. Тасөткел кешуінен (кешіп өтетін тайыз жерінен) жол Шу-Іле
тауларының солтүстік бөктеріне жетіп, Балхаштың солтүстік жағалауымен
төмен түседі. Шуды бойлай төмен тартқан жол Қаратаудың солтүстік бөктеріне
жеткізеді.
Жібек жолы Тальхизде тармақталады. Оңтүстіктегі тармағы Есік, Түрген,
шелек арқылы Борохудзира тұсындағы Іле өткеліне, одан әрі Іленің оң
жағалаумен Қорғас арқылы Алмалыққа жетіп, Ыстықкөл алқабынан келе жатқан
негізгі жолға ұласады. Археологтар жолдың осы бөлігіне Есік, Түрген, Лавар
қалашықтары мен ірі Шелек қаласының қалдықтарын тапты. Іленің оң
жағалауымен созылған жол осы күнгі Көктал елді мекені мен Панфилов қаласын
басып өтеді. Көктал төңірегіндегі Ілебалық деген қала болған. Жолдың
солтүстіктегі тармағы Тальхизден Талғар өзенін бойлай шығып, Қапшағай
сайындағы Іле өткеліне дейін барады. Содан соң жол Шеңгелдіге бұрылып,
Алтынемел асуы арқылы Көксу алқабына түседі де қазіргі Дунгановка селосы
орнында болған Икиогуз (Екіөгіз) қаласында жетеді. Міне, дәл осы жерден
Іле алқабындағы тағы бір аса ірі қалалардың бірінің жұрты табылды. Осы
қалада 1253 жылы болған Вильгельм Рубруктың айтуынша сарациндер, яғни
иран көптестерінің сауда-саттық отары тұрған. Рубрук бұл қаланы Эквиус деп
атайды.
Жібек жолы Икиогузден карллұқ жабғаларының астанасы - Қаялыққа
(Қойлаққа) барады. Қала даңқы өзінің базарларымен шықты, онда мұсылмандар
мен қатар өздерінің шіркеулері бар христиан дініндегілер де тұрады. Бұл
жөнінде
де осы қаладағы моңғол ханы Мөңкеге келген Людвик IХ – ның елшісі,
сол баяғы жиханкез сопы (монах) Вильгельм Рубрук хабарлайды.
Қаялық IХ-ХIII ғасырларда Іле алқабындағы Антиновка селосының
маңайында болған. Рубруктың жазуынша, Қаялыққа жақын жерде Жібек жолы кесіп
өтетін христиандар селосы бар. Жол одан әрі Тентеук өзені алқабына жетіп,
Алакөлді айналып өтіп, Жоңғар қақпасы арқылы Шио алқабына апарады, содан
соң ол жерден Бешбалық арқылы Дунхунға және ішкі Қытайға жеткізеді.
Алакөлдің оңтүстік – батыс жағалауында бір қала тұрды, оны ХII ғасыр
саяхатшылары облыс астанасы деп атады. Ал бұл Көктұма селосының орнында
болып, қираған қалаға ұқсайды. Қазіргі кезде бұл ескерткіш көлдің суымен
жуылып кеткен.
Енді европаға Земархтың жолымен жүріп өту үшін Жібек жолының
қазақстандық бөлігіндегі белгілі бір аттандыру бекеті – Испиджаб қаласына
қайтып оралалық.
Керуен жолы Испиджабтан Арыс жағалауындағы Арсубаникетке, Отырар –
Фарабқа және одан әрі Сырдария өзені ағысын қуалай отырып Арал теңізі
алқабына кетеді.
Сырдарияны жағалай созылған керуен жолындағы аса әрі қалалар Отырар –
Фараб пен Шавгар қалары болды. Бірінші қаланың атауы Арыстың Сырдарияға
құяр сағасындағы қираған қаланың аты арқылы осы күнгше дейін сақаталып
келеді.
Отырар маңында, Х ғасырда Отырардың көгал алқабында боолған басты
қаланың бірі – Кедер. Ол әр елден ағылған көпестер мекені ретінде
белгілі.
Отырар көптеген керуен жолдары тоғысқан түйін еді. Бір жол осы жерден
Шавгарға кетсе, екінші жол Сырдария өткелі арқылы Басиджа қаласына барады.
Соңғысы Шығыстың көрнекті ғұламасы Әбу-Насыр әл – Фарабидің алтын бесігі
болды. Бұл қала ХIII-ХIV ғасырларда Зернук аталады. Жібек жолы одан
Сырдарианы жоғары бойлап, оғыз қаласы – Сүткент арқылы Шашқа, ал төмен
қарай Жентке барады. Осы жерден жол Қызылқұм арқылы Хорезм мен Үргенішке,
одан Еділ жағалауы мен Кавказға кетеді. Жібек жолының бұл бөлігі ХIII
ғасырда, яғни Еділдің төменгі ағысы сағасында алтынордалық Сарай қаласы
салынған кезде қатты жанданды.
Бұл жол ХII-ХIV ғасырларда Сарайшық, Сарай-Бату және каффа қалалары
арқылы өтті.
VIII ғасырдағы деректерден белгілі Шавгар қаласы осы күнгі Түркістан
маңындағы қираған ескі Чуйтөбе (Шайтөбе) қаласына сәйкес келеді. Шавгар
атауы Қаратау қаласы деген мағына береді, ал бұл қаратау бөктеріне
орналасқан қалаға сайма-сай келеді. Х-ХII ғасырларда қазіргі Түркістанмен
қарайлас Шавгарға жақын маңнан Яссы қаласы ірге тепті. Бұл кәдімгі атышулы
Темірдің бұйрығымен моласының басына күмбез мазар (мавзолей) орнатылған
атақты ақын Қожа Ахмет Яссауи туып, өз уағызын жүргізген қала еді.
Жібек жолы Шавгардан оғыздардың астанасы болған Янтикентке (Жаңакент)
баратын. Жол бұл жерден де Қызылқұм арқылы Хорезмге тірілетін. Бұл аралық
10 күндік жол еді.
ХII ғасырда Жент, оңтүстік – батысқа таман орналасқан Сығанақ арқылы
шыққан жол Қаратаудың солтүстік бойлай созылған екінші жолмен иықтаса
жарысып жататын. Ол жол әсірісмі ХIII-ХIV ғасырларда қатты жанданды.
Аралдың солтүстік жағалауынан Монғолияға бет алған армян патшасы Гетум мен
сопы Рубрук дәл осы жолмен жүрді. Бұл жолдың бойында Созақ, Уростан,
Құмкент, Сугүлкент қалалары жатты. Ол Таластың төменгі ағысына жетіп,
өзенді жоғары өрлей көтерілетін немесе Биликөлдің батыс жағалауынан бойлап,
Бүркіт-Паркет, Хутухчин арқылы Таразыға апаратын.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек жолының негізгі
сорабынан солтүстікке де, шығысқа да жол бұтақьары тармақталып жатты. Олар
Орталық және Шығыс Қазақстанды басып өтіп, кейін Сарыарқа ретінде баршаға
мәлім болған Дешті – қыпшақ жеріне, Ертіс жағалауына, Алтай мен Монғолия
жетелеп кететін. Бұл жерде атты көпшелілер тайпалары жүретін дала жолы да
болатын. Алайда, бұған қарап Қазақстанның далалық аймақтарын тек қана
көпшенділер мекендеген екен деп ойлауға болмайды. Мұндай егіншілікке
қолайлы жерлерде – Сарысу, Кеңгір, Жезді өзенднрі жағалауларында, Ұлытау
етегінде, Ертіс жағасында, орта ғасырда егіншілік және қалалық тіршілік
төңірегінде суармалы көгал алқаптар көбейе түсті. Оның үстіне мыс, қалайлы,
қорғасын, күміске бай кен орындары сонау қола дәуірінен игеріле бастады, ал
көп кейінірек осы жерлерде кеншілер, метал балқытушылар, мысшылар мен күміс
бұйым шеберлерінің қалашықтары бой көтереді. Мал, жүн, былғары, металл
тәрізді шикізатқорына бай. Орталық Қазақстан аудандары сауда-саттық
жүйесіне оның ішінде халықаралық байланысқа тартылды және көптеген керуен
жолдармен қоса Жібек жолы жүйесіне енгізілді.
Отырырдан Арсубаникет, Арыстанды, Шаян арқылы, Қаратаудың аласа
жоталарынан асып, Тұрлан асуы арқылы Шавгар мен Яссыдан, Сауран мен
Сығанақтан, Янтикенттен шыққан жолдар Орталық Қазақстанның далаларын
шарлап, Сарысу мен Кеңгір, Торғай мен Есіл өзендері жағалауларына жетіп
жатты. Бұл жерлерде Болған – Ана, Жаман-Қорған, Нөгербер- дарасы, Бомбауыл,
Милы-құдық, Ормамбет тәрізді қабырғалары шөтіп кеткен, төрт бұрышты елді
мекен табылып аршылды. Олардың айналасынан Жошы-хан, Алаша мавзалейлері
тәрізді сәулеткерлік ескерткіштер сақаталған ауқымды зираттар кешендері
ашылды. Әл-Идриси Бақырлыдағы деректерінде кездесетін Жұбын, Қонғылыкент
қалаларын, Ортау мен Кейтау (Кейтаг) жайлауларын, Гарбин кен орындарын да
осы жерлердің шеңберіне енгізу керек сияқты.
Янгикенттен шыққан жол солтүстік-батысқа беттеп, Білеуіті өзені
жағасына апарады да одан әрі Қоңырат пен Қарсақпайға жеткізеді. Орталық
Қазақстанға бастайтын сарысу жолы деген сораб - Отырардан шығып, Шавгар
мен Тұрлан асуы арқылы Ақсуға, Сарысудың төменгі ағысынан өзенді жоғары
өрлейтін Ұлытауға (кендірлік тау) жеткізеді, ал одан Есіл мен Ертісі бойлап
кетеді. Ең қысқа жол Созақтан Шу өзенінің төменгі ағысына барып, одан
Бетпақдала арқылы Жезқазғанға жеткізеді.
Тағы бір сораб – Ханжолы. Жаңа дәуірге дейін қәдеге жараған, бұл
жол Тараздан шығып, Таластың ағысы бойымен төмен жүріп, Мойынқұм мен
Бетпақдала арқылы Атасу жағасына апарады.
Ибн-Бахра мен әл-Идрисидің мәліметтеріне қарағанда сауда жолы
Тараздан басталып, Адахкес, Дех-Нуджикес қалалары арқылы Ертістегі
қимақтарға – қимақ қаханы ордасына, одан әрі Енисейдегі қырғыз еліне
жеткізеді екен. Жібек артқан керуен қырғыздарға әрбір үш жыл сайын қатынап
тұрған.
Іле алқабы Шу –Іле тауларын бһө-бөктерлей құалап, Шу өзені сағасын
қарай төмендеп барып, Сарысу өзені жағасына жететін жол арқылы Орталық
Қазақстанмен ұласып жатты. Тағы бір маңызды жол негізгі солтүстік-Іле
жолынан Шеңгелді маңында бөлініп, Балхаш атырабындағы Көктал мен Бояулы
керуен – сарайлары арқылы, одан соң Іле өзенінің бойында Ақтам, Ағашаяқ
қалаларының қалдықтары жатқан Ортасу тармағын бойлай жүреді де Балхаш
жағасына жетеді, одан ені 8 километрден сәл ғана астам түбек қалдырып,
Өзенінің оңтүстік және солтүстік жағалауларын қосып жібере жаздап тұрған
Ұзынарал түбегімен кетеді. Міне осы маңдағы мүйістен көп бөлігі су астына
қалып, қираған қала қалдығы табылды. Шамамен, керуендер бұғаздың кешу-
өткелінен өтіп, Тоқырау өзенінің құйылысынан шыққан, содан соң осы өзенінің
арнасын бойлап, Ұлытаудың етегіне қарай деп болжауға болады. 1
Жоңғар қақпасына қарай беттейтін солтүстік – Іле жолынан Алакөлді
батыс жағынан айналып өтіп, Тарбағатай арқылы қимақтар мемлекетінің
жеріндегі Ертіске шығатын бір жол бөлініп кетеді. Тарбағатай мен Ертіс
өзені жағалауларында Банждар, Ханаум, Астур, Сисан атты қимақ қалалары және
берік қорған қабырғалалармен қоршалған, темір қақпалары бар үлкен қала –
“Каһан астанасы” қоныс тепкен. Қимақ қалалары Енесейдегі қырғыздармен
Монғолиядағы ұйғырлармен және Шығыс Түркістанның көкорай алқаптарымен сауда
жолдары арқылы байланысып тұрды. 2
Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерін басып өтетіп бөлігі мен
оның бұтақтарының жалпы бағыттары осындай еді. [4]
3. Сауда мен мәдениеттің дамуындағы
Жібек Жолының маңызы
Жібек жолы, айтып өткеніміздей, алғашында қытай жібегін Батыс
елдеріне шығаруға қызмет етті. Сонымен өатар бұл жол Рим, Византия, индия,
иран, Араб халифатынан, ал кейінірек Европа мен Русьтан сол елдерде
өңдірілген тауарлар да тасымалданады. Осы бір қымбат та әр-алуан зәру
тауарлардың түр-түсін тізіп көрсету қиын. Олардың ішінде мирра мен ладан
(хош иісті қарашайырлар) да, жасмин суы мен амбра да, зынжабыл мен жұпар
жанғағы да, женьшень мен аждаға өті де, кілемдер мен маталар, бояғыш және
минерал шикізаттары да алмаздар мен асыл шақпақтастар, янтарь мен маржандар
да, піл сүйегі мен балық азулары да, күміс пен алтын құймалары, аң
терілері мен теңгерлер, садақтар мен жебелер, алдаспен қылыштар мен
көксүнгі найзалар да, толып жатқан тағы басқалар бар еді.
Жібек жолымен Ферғананың қызу қанды арғымақатры, араб пен
нисситлектердің сәйгүліктері, түйелер мен пілдер, мүйіз тұмсықтар мен
арыстандар, қабыландар мен еліктер, қаршығалар мен қырандар, тауыстар мен
тоты құстар да, түйеқұс та сатылып жатты.
Жүзім, шабдалы, қауын дәмдеуіштер (бұрыш, қалампыр, т.б.) мен қант,
көкөністер мен жидектер, көк мәуелер тәрізді мәдени өсімдіктер де осы Жібек
жолы арқылы кең тарады.
Дегенмен басты сауда заты жібек болып қалды. Жібек алтынмен бірдей
халықаралық өлшемпұлына (валютаға) айналды, ол падишалар мен елшілерге
сыйға тартылды, жалдамалы әскерлердің жалақысы мен мемлекеттік борыштар
жібекпен өтелді.
Иранның шахиншағы Хосрау I Ануширван қытай әміршісінен (императорынан)
өзгедей сый-сиапаттары мен бірге көкшіл қңірінде тәж киіп, түрлі әшекейлер
тағынғын падиша сүреті бейнеленген қытайы-жібек ушарын (киім) алған.
Қытай, Орта Азия, Шығыс Түркістан әміршілерінің сарайлары
қабырғаларындағы өрнектеп ойылған ақсүйектер бейнелері де жібек киімдер
киінуі, омы бір қымбат бағалы бұйымдарға сәйкес сан алуан оюлармен,
әлеміштермене, тіпті тігістермен безендеріліу кездейсоқ нәрсе емес.
Жібек жолымен өтетін жібектер мен тауарлардың белгілі бір бөлігі осы
жолдағы Қазақстан қалаларында қалып жатқаны әбден табиғи нәрсе. Бұған
археологиялық қазбалар кезінде табылып жүрген сондай тауарлар айғақ бола
алады.1
Отырар алқабындағы Мардан мазарлары кешенін қазған кезде бейіттің
бірінен біздің дәуірімізге дейінгі I-IV ғасырларға жататын қытайдың жеті У-
шу теңгесі (монеті) табылды. Бұл құйма теңгерлер тағдыры байбатша (князь)
Чжон- Цзяньнның жолымен Батысқа, оның ішінде қаңлы мемлекетінің орталығы
орналасқан Сырдарияның орта ағысы шеніне сапар шеккен қытайдың сауда
керуенімен байланысты екені даусыз. Сол бір кезеңдер жөнінде қытай
деректері мынадай мәлімет береді: ... шетелдік әміршілерімен қарым-қатынас
байланысын күні кеше аңсап отврған және бәрінен бұрын шалғай аймақтарға
мәшпүр болу даңқына ие болуды ерекше қастерлейтін қытай сарайы Қаңлылармен
байланысын үзген жоқ.
Батыстан шыққан қымбат бағалы бұйымдар ішінде Жетісудан,
византиялықтарға еліктеп, крест тәрізді таңба салып шығарылған күміс
құмыраларды атап өтуге болады. Құмыраны жасаған шебер оны айна-қатесіз
византиялық заттай етіп шығаруға күш салған. Күрешкелердің бірінің тұтқасы
иілісінде адам басының ежелгі пішіні бейнеленген. Зерттеушілердің
пікірінше, византиялық үлгілерге еліктеуге бұлайша ұмтылу империалық
жұртшылыққа тән сұлулықты қастерлеуден туса керек. 2
Жамбыл қаласында, Тараз орыныан бір бетінде - дулыға киіп, найза мен
қалқан ұстаған император, екінші бетінде – қолына крест ұстаған Жеңіс әйел-
құдайы бейнеленген Юстиан I-нің византиялық алтын құйма теңгесі табылды.
Бұл жерде византияның алтың теңгелері кең таралып, халықаралық өлшемпұл
(валюта) ретінде пайдаланылған айта кеткен жөн. VI ғасырдың[5] орта шеніне
жататын Кузьма Индикопловтың византиялық және парсылық көпестердің кімнің
әміршесі құаттырақ деп таласқаны туралы бір әңгімесі белгілі. Парсы
саудагері қолындағы бары – күміс теңгесін көрсеткенде, Византия көпесі
бүкіл жер жүзіне жүре беретін алтын теңгесін көрсетіп, ұтып кеткен.
Шетелдің бұйымдар олжасы қираған ескі Талғар қаласы жұртынан да
табылды. Мұның өзі-құрамында көп жасау белгісі ретіндегі айшық-саңырауқұлақ
тәрізді медальондармен жиектелген сәбилер бейнесі түбіне өрнектеліп
салынған қытайдың төрт қыш тостаған кейіпіндегі қазына дерлік. Ыдыстардағы
айшықтар (символикалар) сырын шешіп көрер болса: еркектер әулетін көбейтуге
(төрт бала) құштарлық болып шығадыекен. Бұл қазына құрамында, сондай-ақ
сынған жанан (фаянс) тостаған сынақтары да болды. Оның ішкі жағында қызыл
түспен берілген тау мен теңіз көрінісіне отырған он бір еркек пен әйел
бейнесі салынған. Барлық кейіпкерлер де алтын жалатқан сәнді киімдеор
киген, алтауының киімі қызыл, алтауінікі – қара, алтынмен апталған. Отырған
адамдардың үстіңгі жағында нұрға малынған алтын пұт-құдай бастары
бейнеленген. 1
Еркектердің кескіндерінен етженді мұрындары мен қою қастары ерекше
көзге түседі. Сегіз еркек тақырбас, сегізінің мұрты бар. Ортада тұрған
еркек өзгелерінен ірірек, ұзын шашы, шағысы салбыраған мұрты мен сақалы
бар. Оның басында алтын тәж, оң қолында жүзін иығымен теңестіріп ұстаған
қылыш. Әйелдің өңі ақ, көздері қысық, қастары доғаша иілген, ауызы
оймақтай. Басында биік бас киім, оның астынан төгілген ұзын шаштары иығын
жауып тұр. Адам бейнелерінің ара-арасымен қабыршақ денелі айдақар оратылып
жатыр. Тостағанның сыртқы жағында да осы адам бейнелері екі қатар салынған,
олардың арасынан ақ қабыршықты айдақар белдеулеп бөліп жатыр. Тостағанның
сыртқы түбінде иероглифтер жазылған марка бар. Бұл қыш тостағандар мен
жанан тостағын сынықтары Тальхиз (Тальгир) қаласына Қытайдан ХII ғасырдың
аяғы мегн ХII ғасырдың бас кезінде келген. 1
Осы қазына құрамына кіретін үш ыдыстың өрнекті қалдықтары да сол
кезеңге жатады. Соның ішінде жақсылау сақалған біреуінің диаметрі 49,5см.
Ыдыстың ішкі жағы бірнеше жерінен ойылып түсіп сынған. Ыдыстың ішкі жағы
бірнеше жерінен ойылып түсіп сынған. Ішкі шеңбер алқаның (медальон)
ортасына арыстан денелі, әйел жүзді, басына тәж киген қос қанатты екі
мақұлық бейнеленген. Жұмбақ адамдар артқы аяқтарына тұрып, бір-біріне
арқасын тіреп, құйрықтарын шаластыра айқастырып, жүздерін бір қырын ұстап,
герб бейнесіенде тұр. Жіңішке доға тәрізді қанаттары жоғары көтерілген.
Алқаның бос жерлері өсімдік өрнектерімен безендірілген. Аоқаның сыртындағы
шеңбер жүгірген иттер мен түлкілердің бейнелерімен – қуаласқан хайуандар
бейнесімен толтырылған. Тағы бір жолағына өсімдік өскіндерінен өріп
жасалған лира (итальян теңгесі) тәрізді өрнектер толтырылған. Осындай ұйқас
ыдыстар, сондай-ақ жұмбақ адамдар мен қуаласқан хайуандар бейнелері
салынған түрлі ыдыстар көп-ақ. Олар Орта Азиядан, Поволжьеден,
Закавказьеден, Таяу және Орта Шығыстан табылған тостағандар, айналар,
пластиналар. Дәлірек айтқанда мұндай бұйымдарды алғаш жасаған орталықтар
иранда болды, олар – және олардың ою - өрнектерінің үлгілері Жібек жолы
арқылы тұс-тұсқа тарады. 2
Шетелдік бұйымдар Сырдарияның орта ғасырлық қалаларының жұртын,
әсіресе жиырма жылға жақын зертеліп жатқан Отырардың қалдығын қазу кезінде
табылуда.
Бұл – сақинала иіліп жатқан жолбарыс пен барыстың бұдырмақ бейнесі
түсірілген нефрит жапсырма. Оның көлемі 3,2-3,5см. Жиігінде бекітіп қоятын
құлақшылары бар. Бетіндегі пұтқа табынушылық белгісі оның Қытпайда
шығарылған аңғартады. Хайуандардың тұлғаларын бейнелеуі дәстүрлі көктегі
ай айдаһарының және айдаһар тәрізді қасиетті ақ жолбарыс - байха
бейнелерін еске түсіреді.[6]
Мұндай жолбарыс жапсырма –белгінің сыңарлары Чжоу дәуірінің Чжанго
кезеңіне жатады. Жапсырма – белгілердің жасалу мерзімі Тан дәуірі немесе
Сун дәуірі болуы мүмкін. Мүмкін, жапсырма пайцзе (айырым белгі)немесе бір
құзырлы адамның рулық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
I – тарау. Жібек жолының пайда болуы және даму тарихы
6 Жібек жолының пайда болуы
1.2. Жібек жолының тармақтары
3. Сауда мен мәдениеттің дамуындағы Жібек Жолының маңызы
II тарау Ұлы Жібек жолының Қазақстан территориясындағы
ортағасырлық қалаларға тигізген әсері
2.1. Сырдария бойындағы ортағасырлық қалалар
2.2. Талас және Шу бойындағы қалалар
2.3. Балхаш бойындағы ортағасырлық қалалар
Қ О Р Ы Т Ы Н Д Ы
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Адамзат керуенінің қилы-қилы санамызда сайрап жатыр. Ұрпақ тізбегі
ауысқанмен тарихтың өзі таңдаған киелісі - өркениетті елдің мәңгілік
символы мен ардағына айналып, рухани тұтастықтың туындай сараланады.
Қазақ тарихында осындай әлемге әйгілі адамзат мойындаған, мәңгілік
мақтанышы тарихы – Ұлы Жібек жолы.
Рухани - әлеуметтік өмірдегі орны бар, дүние жүзі тарихын дүбірлеткен
Жібек жолы тарихының қыр-сырын диплом жұмысында жазуды көздедім.
Ұлы Жібек жолы - Жерорта теңізінен Қытайға дейін Евразияны көктей
өтіп жатқан керуен жолдарының тоғысқан тоқсан торабы, ол сонау ежелгі
дәуірдегі орта ғасырдағы осы аймақтардың сауда және мәдени байланыстардың
тұсауын кескен аса маңызды қатынас жолы.
Тірлік істеп бар жапанды шарлайды,
Ақыл есін бір құдайға арнайды.
Туар дан – батар беттеп кезеді
Тауып сенің тілегіңді келеді.
Дүниенің таңсық қымбат нәрсесі
Көп оларда ей, Ер, биік еңсесі –
деп Жүсіп Баласағұн айтқандай, 1 олардың бойымен іскер, көпестер жасақтаған
керуендер ағылып жатты. Қалалар біздің поанетамыздағы кішкендай әлемдер
қалалар әрі сонау көне дәуірде, әрі бүгінлгі өмір, әрі ертеңгі болашақ. 2
Әсіресе әбден қирап, үйндіге айналп кеткен көне қалалар туралы жазу қиын.
[1]
Бір кезде оларда қайнап тұрған тіршілкті тірнектеп, жазба
ескерткіштерге шашылып жатқан деректер, археологиялық қазба жұмыстарымен,
зерттеулердің материалдары арқылы қалпына келтіруге тура келеді.
Археология тәрізді ғажап ғылым мен ғалымдар еңбегінің арқасында Ұлы
Жібек жолындағы ертедегі қазақстандық қалалар жайында сөз қозғау мүмкін
болып отыр.
Қазақстан мәдениеттің көп қырлылығын археологиялық материалдар
дәлелдеп отыр. Оның қалыптасуына Қытаймен, Таяу және Орта Шығыспен, Орта
Азиямен, Еділ бойымен, Орал өңірімен, сібірмен саяси, экономикалық және
мәдени байланыстар зор ықпал жасады. әр түрлі мәдениеттердің, әр түрлі
мәдени аймақтардың өзара әрекеті мен өзара ықпалы этногенездің дамуында да
аса маңызды фактор болды. Орталықтары Қазақстан аумағында болған батыс
түрік қағенаты, Түркеш, қарлұқ қағанаттары және кейініректегі Қарахандар
мемлекеті өз мәдениетіне әр түрлі этникалық дәстүрлерді жасампаздықпен
жинақтаған орта ғасырлық мемлекеттік құрылымдар болғаны анықталды.
Археологиялық институтының аса маңызды ғылыми бағдарламаларының бірі
халықаралық Ұлы Жібек жолы( мәдениетінің сұхбаты болып табылады. Ол
Қазақстанда дәстүр бойынша зерттеліп келген, айтарлықтай табыстарға қол
жеткізіліп, қызықты жұмыстар тындырылған. Ертедегі және Орта ғасырлық
Қазақстанның өркендеуіне, қала мен даланың, өзара әрекетіне байланысты
мәселелерді қамтиды.
(((( - Х((((ғғ. Аралығында жазылып шығыс тілдеріндегі жазба деректер
мәліметтерінде қалалар атауы туралы айтылған.
Х ғасырдағы кім жазғаны белгісіз зерттеу – 5 парсы тіліндегі Худуд -
Әл- Алаш шығармасында орта ғасырдағы Талхир қаласы саналатын ірі Талғар
қаласының болғандығын дәлелдейді. Жергілікті қала мәдениетінің өзіндік
ерекшелігі туралы да қорытынды жасаған, сонымен қатар оның мәдениет пен
мұсылман дүниесінің дамуымен байланысты көрсетілген.
Бұл тақырыпта қалам тартқан ғалымдар көп. К.Байпақов пен А.Нұржановтың
Ұлы Жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан атты еңбегінде Жібек жолы
тақырыбы көптеген ғалымдардың деректеріне сүйене отырып талдау жазылған,
У.Байпақов пен К.Байбосынның ұлы Эібек жолы және Тараз атты кітапшасында
орта ғасырлық Тараз маңындағы қалалар тарихы жөнінде жан-жақты зерттелген.
Диплом жұмысы үлкен екі тараудан, 6 бөлімнен тұрады.
Ұлы Жібек жолы тақырыбы көне заманнан бүгінгі дейін Қазақстан
тарихының оқулықтарында, К.Рысбайұлының, Х.Маданов., Ч.Мусин., Н.Мыңжанның
еңбектеріндеде орын алған. К.Рысбайұлының Көне Тараз еңбегінде Тараз
қаласы жөнінде жан-жақты жазылған.
І – тарауды Жібек жолының пайда болуы және даму тарихы деп алып, Жібек
жолының пайда болуы, тармақтары, сауда және мәдениеттің дамуындағы Жібек
жолдының маңызы туралы қарастырылған.
ІІ – тараудағы Ұлы Жібек жолының Қазақстан территориясындағы орта
ғасырлық қалаларға тигізген әсері деп алып, Сыр бойындағы, Талас және Шу
бойындағы, Іле алқабындағы қалалар тарихына, мәдениетіне, жеке-жеке
тоқталып, ашып, зерделеп жаздым.
I – тарау. Жібек жолының пайда болуы және даму тарихы
8 Жібек жолының пайда болуы
Жібек жолы дегеніміз не, ол қашан пайда болып, қандай қадеге
жарады, қай жерлерді басып өтті - әркімді – ақ толғандыратын алғашқы
сұрақтар осындай.
Бұтқа табынушы (бұдда дініндегі – ауд.) қажы Сюань –Цзан 629 жылы
Бұдданың қасиетті қалдықтарын көзбен көру және дін ілімін шындап
зерттеу үшін Қытайдан Үндіге сапар шекті. Ол Қытайды Батыспен
байланыстырып жатқан және техникалық жаңалықтарға дәни мұраттар мен
мәдени жетістіктерге мұрындық болып тұрған осы халықаралық жолмен жүрді.
Чань – Аньнан шыққан саудагерлердің қоспақ – түйелі керуенімен
атақты Гоби шөлін жағалап, Дунхан арқылы Ұлы айдаһар құмы аталатын
сортаң шөлейтті, Хами мен Тұрфан алқаптарын, Тянь – Шаньның солтүстік
бөліктерімен мұздақ тауларын, шамасы, Музур – Ола жоталарын басып өткен
Сюань – Цзян мен оның сапарластары Көкмөлдір көлге жетті. Оның
Ыстық көл деп аталуына қарай кәдімгі Есік көлін еске түсіру қиын емес.
Қажы осы өзенді айналып өтіп, Батыстағы шекарасы сонау Қара теңізге
дейін созылып жатқан байтақ мемлекеттің әміршісі – түрік қағаны тұрған
Суяб қаласына келді. Сюань – Цзян түрік қағаны мен оның жанпеліндегілер
жөнінде былай сипаттайды: Бұл жателдіктердің аттары керемет екен. Қаған
үстіне жасыл жібек шекпен киген, жалаң басына ұзындығы бір чжан (3,2м)
,ұштары желкесіне түскен жібек шалма (сәлде) орап алған. Оған оқалы-зрлі
жібек шапан киіп, шаштарын айдар – тұлымдап өрген екі жүзден астам
тархан (нөкер) еріп жүрді. Өзге жауынгерлер тері астарлы киім, бастарына
жұмсақ бас киімдер киіп, айбалта, садақ асынып, ту көтеріп жүреді.
Түйеге, атқа мінгендердің көптігі сонша, көзбен шамалаудың өзі мүмкін
емес
Қағанның өзін қалай сипаттай отырып, Сюань- Цзян түрік
зиялыларының салтанатты жібек киімдерінің молдығын бірнеше қайтара
ауызға алады, сонымен бірге өзіне көрсетілген сый –сияпат ішінде:
Қызғылт түсті жылтыр шыттан тігілген неше алуан киімдер санатын және
елу кездеме жібек бергені жөнінде хабарлайды.
Бұл әңгіме барысында ежелгі жәуір мен орта ғасырда халықаралық
қатынастың күретамырына айналған ұлы жолға өз атауын берген және Шығыс
пен Батыстың негізгі сауда затына айналған жібек бірнеше рет аталады. Ал
бұл жол қай кезден жұмыс істей бастады деген сұраққа күні бүгінге
дейін әрқилы жауап беріліп келеді.
Егер Жібек жолының жекелеген бөліктерінің сыңарлары жөнінде
айтар болсақ, ондағы қатынастар мен зат алмасу байланыстары біздің
дәуірімізге дейінгі ІІІ –ІІ мыңжылдықтарда басталған. Мұндай байланыстар
Бадахшан тауынан лазурит (көк лағыл) кені, ал Хотон аймағындағы Яркент
(Жаркент) – Дарияның жоғарғы ағысынан нефрит (көк минерал) кені
ашылуына орай жолға қойылды.
Бадақшаннан шығарылған лазурит Иранға, Месопотомияға, Анатолийге,
Египет епн Сирияға тасылып жатты. Бадахшан лазуриті, І мыңжылдықтың
жартысында Қытайға да жеткізіле бастады.
Орта Азия мен Шығысты Жерорта теңізімен және Үндімен жалғастырып
жатқан Лазурит жолымен қатар дүниеге келген Нифрит жолы Шығыс
Түркістанды Қытаймен жалғастырды.
Біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдықтың орта кезінен Дала жолы
деген жол болғаны белгілі. Егер тарихтың атасы Геродоттың жазбаларына
жүгінсек, бұл жолдың сорабы мынадай бағытта болғанын байқаймыз: Қара
теңіз жағалауынан Дон жағасына дейін, одан әрі савроматтар мекендеген
Орал тауы етегінен Ертіске, Алтайға, сонан Жоғарғы Ертіс пен Зайсан
көлін мекендеген агриппийлер еліне қарай созылады. Бұл жолмен
былғарылар мен терілер, иран кілемдері, құнды металдан жасалған бұйымдар
кең таралып жатты.
Жібек жасап шығару және онымен сауда жасау кезеңі күні кешеге
дейін біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдық саналып келеді. Алайда
Чжецзян провинциясында, Тайху көліне таяу маңда қазба жұмысын жүргізген
қытай археологтары неолит дәуріне жататын жібек маталар, белдіктер
мен жібек жіптер тапты. Бұл маталар жасы біздің дәуірімізге дейінгі 2750
– 100ж. Оларды талдап анықтау жұмысы сол кездің өзінде – ақ, яғни бұдан
бес мың жыл бұрын дерлік, жібек жасап шығару кәсібі қарапайым
әдістер кезеңін бастан кешіп үлгергенін көрсетіп берді. Біздің
дәуірімізге дейінгі VI –V ғасырларда қытай жібегі басқа елдерге, оның
ішінде Батсқа да шығарыла бастады. Алтайдағы Пазырыктың патша
қорғандарының бірінен біздің дәуірге дейінгі V ғасырды көрсететін
феникстер қолымен өрнектеліп тігілген жібек жамылғы табылды. Сондай – ақ
Оңтүстік және Батсы Европа аудандарынан біздің дәуірімізге дейінгі VІ –
V ғасырларға жататын қабірлерден жүннен жасалған бұйымдарға тігілген
жібек маталар мен шашақтар да табылған.
Қымбат бағалы жібектерді тарату ісіне сақтар мен скифтердің
көшпелі әулеттері де атсалысты. Солардың қатынасаралық көмегімен сол
кезде қасқалдақтың қанындай қымбат тауар Орталық Азия мен Жерорта
теңізіне дейін тарады. Дегенмен зерттеушілер, оның ішінде Ма Юн мен
А.П. Франкфор тәрізді көрнекті ғұламалар жіьек жолы жөнінде, оны VІ -
ІV ғасырларға жатқызып, осы бір асыл тауар шамамен 40 параллель бойында
жатқан далалық аймақпен, яғни Хуанхэ өзенінің үлкен иілісінен
басталып, Алтайдың шығыс және солтүстік сілемдерін, Қазақстан даласы
мен Қара теңіз жағалауын басып өтіп, гректер мен этрустар жеріне
жеткіщзілді деп жобалауға болады дей қоярма екен. Соңғылары тіпті
Жібек елінің өзі қайда екенін де бұлдыр хабардар еді.1
Бұл кезде жібек Үндіге де жеткен – ді. Оған Үндінің синапатто -
қытай жібегі деген сөздері куә, ал бұл сөздер біздің дәуірімізге
дейінгі ІV ғасырда жазылған Архашастра (саясат ғылымы) трактатында
кездеседі.
Жібек жолы тек біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасырдың орта
шенінен бастап қана тұрақты дипломатия мен сауданың күре тамырына
айналды. Ал осының бәрі император У – Дидің көрмеген Батыс елдеріне
жұмсағане князі Чжон – Цзян бастаған елші керуенінің Хань астанасынан
шыққан кезінен, яғни 138 жылы басталды. Чжон – Цзян 13 жылдан кейін
қайтып оралды.
Ол осы күнгі Ауғаныстанның шет аймақтарына жете алды және
Қытайдың ішкі аудандарынан Орталық Азияға дейін тура жолмен тұңғыш рет
жүріп өтті. Содан соң жібек тиелген керуен Батысқа соның ізімен
аттанып, Қытайға Жерорта теңізінен, Таяу және Орта Шығыстан, Орта
Азиядан тауарлар алып қайтты.
Көп ұзамай халықаралық сауда тізгіні Орта Азияның Зеравшан және
Қашқадарияда алқаптарын мекендеген Соғда елінің саудагерлері қолына
көшті. Шығыс Түркістанның Тохар қалаларында және Қытайдың Ланч- жау,
Дуньхуан, Чаньан тәрізді қалалрында соғдылықтардың сауда отарлары
болды. Мәселен, Дуньхуанда мыңға тарта соғдылықтар тұрды. Соғдылар Жібек
жолы таусылған жерден Жапонияға басып кіріп, жапонның ежелгі астанасы
Нарды биледі. Сондағы храмдардың бірінен соғды тілінде жазылған
қолжазба сақтаулы тұр.
Жібек жолы ІІ –V ғасырларда, егер Шығыстан бастасақ, Чаньниден
басталып, Ланчжоу ауданындағы Хуанхэ өткеліне беттейді , одан әрі Нан –
Шаньнің солтүстік сілемдерін қуалай Ұлы Қытай қорғанының батыс
беткейіне және Яшмо қақпалары заставасына жетеді. Ол жерде жалғыз жол
Такла- Макан шөлін солтүстігі мен оңтүстігінен орап өтіп, үшке айырылады.
Солтүстік тармағы Хами, Турфан, Бесбалық, Шихо алқаптары арқылы Іле
өзені бойына жетеді; ортаңғы жол тармағы Чаочаннан Қарашәрге, Ақсуға
және Ыстық көлдің оңтүстік жағалауына жетеді, оңтүстіктегі тармағы
Дунхан, Хотон, Яркент арқылы Бактирияға, Үнді және Жерорта теңізіне
жетіп, Оңтүстік жолы аталады. Солтүстік жолы Қашқардан Ферғанаға,
ал одан әрі Самарқан, Бұқара, Мерв арқылы Хамадан Сирияға жетеді.
Қытайдан Батысқа Ферғананың үстінен өтіп баратын бұрынғы қысқа
да қолайлы жолға қарағанда Жетісу мен оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін
жаңа жол VІ - VІІ ғасырларды барынша жандана түсті. Жолдардың бұлайша
алмасуының себептерін былайша түсіндіруге борлады. Біріншіден, Жетісуда
Орта Азия арқылы өтетін сауда жолдарын қадағалап, отыратын түрік қағандары
отырды. Екіншіден, Ферғанадан өтетін жол VІІ ғасырдағы өзара қырқысулар
салдарынан қауіпті жолға айналды. Үшіншіден, түріктің ауқатты қағандары
мен олардың жанпеліндегілер теңіздің арғы бетінен әкелінетін
тауарларға құштар ірі тұтынушыларға айналды.
Сөйтіп бұл жол бас жолға айналды да V ІІ-ХІV ғасырлардағы елшілер
мен сауда керуендері негізінен осы жолмен ғана жүрді. Алайда Жібек
жолының бұл бағыты да толық өзгеріссіз қала алмады. Жүздеген жылдар
көлемінде оның не анау не мынау бөлігі, не жекелеген тармақтары жанданып,
жоғарырақ мәнге ие болды. Ал, кейбіреулері, керісінше, мәнін жойып жоғалып
кетті де олардың бойындағы қалалар мен сауда бекеттері құлдырай бастады.
Сөйтіп, VІ – VІІІ ғасырларда негізгі жол сорабы Сирия –Иран – Орта Азия –
Оңтүстік Қазақстан- Талас алқабы – Шу алқабы – Ыстық көл қазан шұңқыры –
Шығыс Түркістан арқылы тартылды. Бұл жолдың тармақталған бір бұтағы,
дәлірек айтқанда тағы бір жол Византиядан Дербент арқылы шығып, Каспий
жағалауын - Маңғыстауды – Арал жағалауын – Оңтүстік Қазақстанды кесіп
өтіп, жоғарыда аталған негізгі жолға келіп қосылды. Батыс түрік қағанаты
Византиямен сауда – дипломатиялық одақ келісімін жасасқан кезде бұл
жол олардың қарсыласы Сасанидтік Иранды айналып өтті. Дегенмен ІХ- ХІІ
ғасырларда Орта Азия, Орта және Таяу Шығыс, Кіші Азия арқылы Сирияға,
Египет пен Византияға баратын жолға қарағанда бұл жол тиімсіздеу
пайдаланылды.
Алайда, ол жол ХІІІ –ХІV ғасырларда қайта жанданды. Бұл құрлықтағы
саяси саяси жағдайларды дипломаттар (елшілер) мен ірі саудагерлердің
(көпестердің ) және басқа саяхатшылардың талап – талғамдары реттеп
отырды.
Жібек жолы шеңберіне ену қарсаңында Қазақстанның Оңтүстігі мен
Жетісу қандай жағдайда еді дегенге келсек: Бұл жерде көшпелі түрік
тайпалары мен отырықшы халықтар ежелден қалыптастырған төл
мәдениетөркендеген болатын. Оның үстіне этникалық жағынан алғанда
көшпенділер де, отырықш тұрғындар да туыстас немесе біркелкі этникалық -
саяси қауымға бірлескен тайпалар еді. Отырықшылар (жатақтар) мен
көшпенділердің өз мәдениеттерінің бір – біріне өзара әсер етуі мен
байытып отыруы дүние жүзілік өркениеттің қызыл арқау күретамыры болды.
Қазақстан мен Орта Азия халықтарының бір – біріне осылайша кірігуі,
сондай – ақ олардың жерінде тұратын халықтардың дәстүр салтының
үйлесімділігі өркениеттік көп жетістіктердің бастауы болды. Мәселен,
біздің дәуірімізге дейінгі VІ –ІІІ ғасырларда бұл жерлерді көшпелі және
жартылай сақтар мекендеді, ал көптеген қорғандағы қабірлерден, оның
ішінде Бесшатыр, Есік, Түгіскен, Үйгәрәк қабірлерінен табылған қазбалар
бойынша олардың мәдениеті жоғары болғаны баршаға мәлім. Сол кездің
өзінде –ақ сақтардың Қытаймен, Үндімен, Таяу және Орта Шығыспен байланысы
болған. Бұған сақ жонжарларының қабірінен табылған Қытай айналары, Орта
Азия мен Ираннан әкелінген аса көркем безендірілген шетелдік бұйымдар
да куә бола алады. Қам кесектен (өңделмеген кірпіштен) салынған
Түгіскендегі сәулетті де берік үй там (мазар) құрылысы оған шетелдік
шеберлер қатыстырылған болуы керек деген ойға келтіреді. Біздің
дәуірімізге дейінгі ІІ және І мыңжылдықтың орта шеңінде үйсіндер мен
қаңлылар мемлекеттері өмір сүріп, Жібек жолы жұмыс істеп тұрған кезде
мұнда римдік әйнектер мен теңгелер (монеталар), қытай жібегі мен айналары,
сырлы ыдыстар, европалық қарсы ілгектер (фибуда) мен Сасанид Иранынан әр
түрлі мөр тастар жеткізіліп тұрған. [2]
1.2. Жібек жолының тармақтары
Шу, Талас және Сырдария алқаптарында мұнаралы қорғандармен қоршалған
қала орталықтары, дихандардың алғашқы тектері орналасқан елді мекендер
қалыптаса бастады. Солардың көпшілігі дерлік қазір Тянь – Шань тауы
етегінен , Арыс өзені мен Сырдарияның орта және төменгі ағысындағы
алқаптардан ашылып отыр. Әсіресе мұндай қалалыр Арал маңындағы,
Жетібасар шатқалындағы шөлейт аймақтарда жақсы сақталған. Олардың күн
күйдірген сарғыш қабырғалары мен жазық алқапта қарата салған ойық
терезелі, жебе тәрізді мұнаралары, әлі күнге дейін қисаймай тұр, ал
тақрлардың астында ірі-ірі ежелгі мазарлар жасырынып жатыр.
VІ ғасырдың екінші жартысында Жетісу мен оңтүстік Қазақстан
Кореядан Қара теңізге дейінгі ұлан –ғайыр алқапты алып жатқан ірі
көшпелі мемлекеті – Түрік Қағанаты құрамына кірді.
Қағанат VІ ғасырда Шығыс түрік және Батыс түрік қағанаты болып
екіге бөлінді. Соңғысының орталығы Жетісу, ал астанасы суяб қаласы
болды.
Жібек жолы осы кезде жанданып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан
қалаларындағы феодалдық мәдениеттің өркендеуіне септігін тигізді.
Бұл жерде осындай қалалардың қаулап өсуінің өзі К. Маркстың
керуен жолы шығыс қалаларының гүлдеуіне айырықша роль атқарды деген
ойын әрі айқындай түседі.
Егер І мыңжылдықтың алғашқы жартысында үйсін билеушілерінің
орталығы болған екі қаланың ғана- Чигу мен Жетісудің аттары аталса,
VІІ ғасырдың бас кезінде Сюань- Цзян осындай оңдаған қалалар бар екені
жөнінде хабарлайды. Олардың ішіндегі ең ірілері Суяб пен Тараз және
кейін Испиджаб аталған Ақсудағы қала болды. V ІІ-VІІІ ғасырлардағы
сапарнамаларында және VІІ –ХІІ ғасырлардағы жиһанкездерінің
жазбаларында аттары аталады.
Өзара талас – тартыстар мен жортуыл – жорықтар, сондай – ақ Қытайда
теңіз жолдарының игерілуі бұл жердегі қалалық мәдениетті титықтатып,
күйдіруге жеткізгенге дейін, яғни ХІV ғасырға дейін Орта Азия, Оңтүстік
Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек жолынан керуен арылған жоқ.
Батыстан Шығысқа қарай қозғалсақ, Жібек жолының Қазақстандық
бөлігінің сыр – сипаты, міне , мынандай еді. Жол Шаштан (Ташкенттен)
Турбат асуы арқылы Испиджабқа өтетін. Бұған дейін айтқанымыздай,
қытай сапарнамасында Испаджаб Ақ өзендегі қала аталды, ал ХІ ғасырда
Махмуд Қашғаридің түсініктемесі бойынша Испаджап деп аталған Ақ
қаланың (Ал мединат ал - Байда) шын атауы - Сайрам. Оны Сарьям деп
те атайды. Ежелгі қаланың осы атауы күні бүгінге дейін сақталып келеді.
Шымкент іргесіндегі орта ғасырлық ірі қаланың қалдықтары қалған қалашық
та (поселка) осылай аталды. Оның орнында бұрын Жібек жолындағы ірі
орталықтардың бірі болған. Түрлі елдердің саудагерлері осы жерге
тоқтайтын, ойткені бұл қалада Бұхара, Самарқанд көпестерінің сауда
құрылыстары (базары) мен керуен сарайлары болды, ал Испиджаб көпестері
Мерв, Балх, Бұхара мен Хорезм көпестерімен бірге Бағдаттағы Харб ибн
Абдаллақ ал Балх раббадында өздерінің сауда саттық орындарын ұстады.
Испиджабтан сыртқа құлдар мен ақ маталар, қару – жарақ, қылыштар, мыс пен
темір сатылатын.
Керуендер Испиджабтан Шығыс Таразға Шараб, Будухет, Керуен – Сарай,
Тамтадж, Абардадж қалалары арқыл жүріп өтетін.
Жібек жолындағы ең үлкен қала Талас алқабындағы Джувикат болатын,
Таразға сол арқылы жететін. Бұл сонау VІ ғасырдан белгілі Қазақстандағы
ең ежелгі қала еді. Түрік қағаны 568 жылы дәл осы жерде Иранға қарсы
әскери одақ шартын жасасу және жібек саудасы мәселелерін шешу мақсатымен
Византиядан әскери сарапшы (стратег) замархтың бастауымен келген
Юстиниан ІІ-нің елшілігін қабылдаған болатын. Тарихи деректерде Тараз
көпестер қаласы деп аталады. Сонымен бірге ол кейін қарлұқтар мен
қараханидтердің де сауда - саттығының орталық астанасы болды. 1
Тараз іргесіндегі дерлік негізін бұхаралықтар қалағын Джамукат
қаласы тұрды. VІ ғасырдан белгілі бұл қаланың атауы өзінің негізін
қалаған Бұхара соғдыларын бастап келген Джамук дейтіннің есімі бойынша
қойылған. Археологтар Джамукатты тапты. Оның қалдықтары Талас алқабында,
Жамбыл қаласына жақын, Талас өзенінің оң жағалауында, Михайловка селосына
қарсы бетте сақталған. Қала жұртының жатқан орны Қостөбе деп
аталады.[3]
Алқаптың жазық беткейінде 751 жылы араб пен қытай әскерлері
билік үшін қорғанына шығып шайқасқан Атлах қаласы тұрды. Таразға
таяу Таласты бойлай солтүстікке қарай төмен түсетін сауда жолында
Адахкет және Дех Нуджикес атты қалалар болды. Ал монғол жорығы
кезіндегі жазбаларда Янчи – Балық және Кенджак деген қалалар таулары
кездесті.
Талас алқабындағы Таразға керуендер, сондай – ақ, Ферғана алқабынан
Шатқал жотасындағы Чанач, Алатаудағы Қарабура асулары арқылы өтетін
жолмен де жүретін . Жолдың бұл бөлігі Жібек жолының Ферғана және
Жетісу бағыттарын жалғастыратын.
Тараздан шығысқа қарай шығатын жол Құлан қаласына қуаң даламен
жетеді. Тараз бен Құлан арасындағы дала қарлұқтарға қарады. Құланға барар
жолда Касрибасты, Кульщуб пен Джуль – Шубті басып өтуге тура келетін.
Касрибастың қалдықтары Қырғыз жотасын бойлай өтетін ежелгі жол
сорабында жатыр. Тұтастай тастан қаланған бұл құрылыс Ақыртас деген
атаумен белгілі, мұның өзі салыну мәнеріне қарағанда бір кезде тас
қамал болған тәрізді. Қазбалардың сипаттауына қарағанда Куль- Шуб ескі
Өрнек қаласына келіңкірейді: бұл өзі мешіті, жасақтар жататын
жатақханалары мен айнала кәсіпкерлік шеберханалары бар нақты үлгімен
салынған әкімшілік орыны.
Қытайлар Цзюйлань атаған Құлан қаласы Түрік елінің Мавореннахр
жағындағы шекарада тұрған сәулетті шаһар ретінде белгілі. Жиһанкездердің
айтуынша Тараздан шығысқа қарай 17 фарсах жерде тұрған ол қазіргі
Луговое селосының шығыс бетінде ескі жұрты қалған Луговой қаласына
келеді. Құланның шығыс бетінде бір –бірінен ара қашықтығы 4 фарсахтай
жерде Мерке және Аспара деген қалалар тұрған.
Джульден жол Сарыққа, одан түрік қағаны мекені мен Кирмирауға
кететін.
Кирмираудан шыққан жол Жетісудың Навакат, қытайдың Синчан
қалаларына апаратын. Навакат түрік қағанының ордасы және соғдылар қаласы
ретінде белгілі. Қазір анықталып отырғандай Навакат осы күнгі Красная
речка және Новоивановка селолары орналасқан жердегі бұрынғы қираған
Красная речка қаласына келеді.
Навакаттан шыққан жол Пенжікент (Бунджикет) арқылы Жетісудың аса
ірі қаласы Суябқа тіреледі. Ол батыс түріктің , одан соң түргештер
мен қарлұқтардың астанасы болды.
Ол туралы қытай мен араб саяхатшылары Х ғасырға дейін жазып келді
де одан әрі бұл қала атауы шежіренама беттерінен көрінбей кетті.
Астана міндеті бұрынырақта , шамамен, Беклік немесе Семекна аталған
Баласағұн қаласына ауысады. Баласағұн қараханидтердің кейін
қарақытайлардың астанасы ретінде белгілі. Оны ХІІ ғасырдың бас кезінде
солардың өзі қиратқан. Қала қайта салынды, бірақ ХІV ғасырдың өзінде
ондағы қайнаған өмір белгісі ретінде тек жартылай қираған сарайлар,
мешіттер мен минареттер, қаптаған мазарлар ғана қалды.
Бұл қалалардың жұрты жатқан жерлерді археологтар таба білді: олар
осы күнгі Тоқмақ қаласына таяу маңда жатқан болып шықты және олар бір –
бірінен 5 км жерде жатқан ескі Ақбешім, Боран қалаларына келетіні
анықталды.
Жібек жолы Суябтан Ыстықкөлдің не солтүстік не оңтүстік жағалауымен
өтеді. Жолдың оңтүстік тармағында керуен ірі Жоғары барсқан қаласын басып
өтетін , ал солтүстік тармағында атаулары бізге жетпеген шағын керуен –
сарайлардың қалдықтары кездеесді. Одан әрі бұл жолдар Бедел асуына немесе
сол арқылы Ташрабатта түйісіп, Жібек жолы Қашғар мен Ақсуға апаратын.
Ыстық көл қазан – шұңқырынан шыққан жол Санташ асуы және Қарқара
алқабы арқылы Іле алқабына одан әрі Іленің оң жақ жағалауымен Өсек пен
Қорғас алқаптары арқылы Алмалыққа апарады, одан соң Такла – макан
шөлінің солтүстік етегімен Хами мен Турфан көгалдары арқылы Дунхуан
мен Қытайға жетеді.
Х –ХІІ ғасырларда Жібек жолының бір тармағы Іле алқабын оңтүстік –
батыстан солтүстік –шығысқа қарай көктеп кесіп өтеді.
Бұл тармақ Навакаттан басталып, Буджикетке беттеп, одан әрі Қастек
асуы арқылы Іле Алатауының срлтүстік бөктеріне жететін. Баласағұннан
шыққан тағы бір жол да осы асуға келетін. Бұл жерде Шу мен Іле
өзендерінің арналары арасындағы са айрығы құраған Уруан – Ардж киелі
таулары жақсы жөн көрсеткіш белгі болды. Бұл таулар жөнінде қытай
сапаргештері оларды өздерінше Чзедан таулары дей отырып, сонау VІІ –
VІІІ ғасырларда – ақ мәлімет берген. Мұнда – делінген жазба деректерде ,
- атадан оныншы буынға жататын қаған жер иеленушілері мен рубасыларын
бекіту рәсімін өткізеді. Ұрын – Аржы (Ұзын - Арша) жиынтық атауы
қазіргі Ұзынағаш атауында осы күнге дейін сақталып қалған. Жібек жолы
сорабы Қастек, Қаскелең, Алматы орындарындағы шағын қалаларды басып өтіп,
Талғар қаласының солтүстік іргесіндегі Тальхиз қаласына жететін.
Осы тау етегіндегі Талғар өзенінің оң жақ жағалауында ортағасырлық
қираған ірі қаланың үйінділері жатыр. Тальхиз (Тальхир) өтпелі сауда
жолы үстіндегі ірі қара болатын.
Керуендер Іле алқабында Құлан мен Аспарадан, әлде Нузакеттен Шу
өзенінің орта және төменгі ағысындағы қалаларды басып өтетін жолмен де
жететін. Тасөткел кешуінен (кешіп өтетін тайыз жерінен) жол Шу-Іле
тауларының солтүстік бөктеріне жетіп, Балхаштың солтүстік жағалауымен
төмен түседі. Шуды бойлай төмен тартқан жол Қаратаудың солтүстік бөктеріне
жеткізеді.
Жібек жолы Тальхизде тармақталады. Оңтүстіктегі тармағы Есік, Түрген,
шелек арқылы Борохудзира тұсындағы Іле өткеліне, одан әрі Іленің оң
жағалаумен Қорғас арқылы Алмалыққа жетіп, Ыстықкөл алқабынан келе жатқан
негізгі жолға ұласады. Археологтар жолдың осы бөлігіне Есік, Түрген, Лавар
қалашықтары мен ірі Шелек қаласының қалдықтарын тапты. Іленің оң
жағалауымен созылған жол осы күнгі Көктал елді мекені мен Панфилов қаласын
басып өтеді. Көктал төңірегіндегі Ілебалық деген қала болған. Жолдың
солтүстіктегі тармағы Тальхизден Талғар өзенін бойлай шығып, Қапшағай
сайындағы Іле өткеліне дейін барады. Содан соң жол Шеңгелдіге бұрылып,
Алтынемел асуы арқылы Көксу алқабына түседі де қазіргі Дунгановка селосы
орнында болған Икиогуз (Екіөгіз) қаласында жетеді. Міне, дәл осы жерден
Іле алқабындағы тағы бір аса ірі қалалардың бірінің жұрты табылды. Осы
қалада 1253 жылы болған Вильгельм Рубруктың айтуынша сарациндер, яғни
иран көптестерінің сауда-саттық отары тұрған. Рубрук бұл қаланы Эквиус деп
атайды.
Жібек жолы Икиогузден карллұқ жабғаларының астанасы - Қаялыққа
(Қойлаққа) барады. Қала даңқы өзінің базарларымен шықты, онда мұсылмандар
мен қатар өздерінің шіркеулері бар христиан дініндегілер де тұрады. Бұл
жөнінде
де осы қаладағы моңғол ханы Мөңкеге келген Людвик IХ – ның елшісі,
сол баяғы жиханкез сопы (монах) Вильгельм Рубрук хабарлайды.
Қаялық IХ-ХIII ғасырларда Іле алқабындағы Антиновка селосының
маңайында болған. Рубруктың жазуынша, Қаялыққа жақын жерде Жібек жолы кесіп
өтетін христиандар селосы бар. Жол одан әрі Тентеук өзені алқабына жетіп,
Алакөлді айналып өтіп, Жоңғар қақпасы арқылы Шио алқабына апарады, содан
соң ол жерден Бешбалық арқылы Дунхунға және ішкі Қытайға жеткізеді.
Алакөлдің оңтүстік – батыс жағалауында бір қала тұрды, оны ХII ғасыр
саяхатшылары облыс астанасы деп атады. Ал бұл Көктұма селосының орнында
болып, қираған қалаға ұқсайды. Қазіргі кезде бұл ескерткіш көлдің суымен
жуылып кеткен.
Енді европаға Земархтың жолымен жүріп өту үшін Жібек жолының
қазақстандық бөлігіндегі белгілі бір аттандыру бекеті – Испиджаб қаласына
қайтып оралалық.
Керуен жолы Испиджабтан Арыс жағалауындағы Арсубаникетке, Отырар –
Фарабқа және одан әрі Сырдария өзені ағысын қуалай отырып Арал теңізі
алқабына кетеді.
Сырдарияны жағалай созылған керуен жолындағы аса әрі қалалар Отырар –
Фараб пен Шавгар қалары болды. Бірінші қаланың атауы Арыстың Сырдарияға
құяр сағасындағы қираған қаланың аты арқылы осы күнгше дейін сақаталып
келеді.
Отырар маңында, Х ғасырда Отырардың көгал алқабында боолған басты
қаланың бірі – Кедер. Ол әр елден ағылған көпестер мекені ретінде
белгілі.
Отырар көптеген керуен жолдары тоғысқан түйін еді. Бір жол осы жерден
Шавгарға кетсе, екінші жол Сырдария өткелі арқылы Басиджа қаласына барады.
Соңғысы Шығыстың көрнекті ғұламасы Әбу-Насыр әл – Фарабидің алтын бесігі
болды. Бұл қала ХIII-ХIV ғасырларда Зернук аталады. Жібек жолы одан
Сырдарианы жоғары бойлап, оғыз қаласы – Сүткент арқылы Шашқа, ал төмен
қарай Жентке барады. Осы жерден жол Қызылқұм арқылы Хорезм мен Үргенішке,
одан Еділ жағалауы мен Кавказға кетеді. Жібек жолының бұл бөлігі ХIII
ғасырда, яғни Еділдің төменгі ағысы сағасында алтынордалық Сарай қаласы
салынған кезде қатты жанданды.
Бұл жол ХII-ХIV ғасырларда Сарайшық, Сарай-Бату және каффа қалалары
арқылы өтті.
VIII ғасырдағы деректерден белгілі Шавгар қаласы осы күнгі Түркістан
маңындағы қираған ескі Чуйтөбе (Шайтөбе) қаласына сәйкес келеді. Шавгар
атауы Қаратау қаласы деген мағына береді, ал бұл қаратау бөктеріне
орналасқан қалаға сайма-сай келеді. Х-ХII ғасырларда қазіргі Түркістанмен
қарайлас Шавгарға жақын маңнан Яссы қаласы ірге тепті. Бұл кәдімгі атышулы
Темірдің бұйрығымен моласының басына күмбез мазар (мавзолей) орнатылған
атақты ақын Қожа Ахмет Яссауи туып, өз уағызын жүргізген қала еді.
Жібек жолы Шавгардан оғыздардың астанасы болған Янтикентке (Жаңакент)
баратын. Жол бұл жерден де Қызылқұм арқылы Хорезмге тірілетін. Бұл аралық
10 күндік жол еді.
ХII ғасырда Жент, оңтүстік – батысқа таман орналасқан Сығанақ арқылы
шыққан жол Қаратаудың солтүстік бойлай созылған екінші жолмен иықтаса
жарысып жататын. Ол жол әсірісмі ХIII-ХIV ғасырларда қатты жанданды.
Аралдың солтүстік жағалауынан Монғолияға бет алған армян патшасы Гетум мен
сопы Рубрук дәл осы жолмен жүрді. Бұл жолдың бойында Созақ, Уростан,
Құмкент, Сугүлкент қалалары жатты. Ол Таластың төменгі ағысына жетіп,
өзенді жоғары өрлей көтерілетін немесе Биликөлдің батыс жағалауынан бойлап,
Бүркіт-Паркет, Хутухчин арқылы Таразыға апаратын.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек жолының негізгі
сорабынан солтүстікке де, шығысқа да жол бұтақьары тармақталып жатты. Олар
Орталық және Шығыс Қазақстанды басып өтіп, кейін Сарыарқа ретінде баршаға
мәлім болған Дешті – қыпшақ жеріне, Ертіс жағалауына, Алтай мен Монғолия
жетелеп кететін. Бұл жерде атты көпшелілер тайпалары жүретін дала жолы да
болатын. Алайда, бұған қарап Қазақстанның далалық аймақтарын тек қана
көпшенділер мекендеген екен деп ойлауға болмайды. Мұндай егіншілікке
қолайлы жерлерде – Сарысу, Кеңгір, Жезді өзенднрі жағалауларында, Ұлытау
етегінде, Ертіс жағасында, орта ғасырда егіншілік және қалалық тіршілік
төңірегінде суармалы көгал алқаптар көбейе түсті. Оның үстіне мыс, қалайлы,
қорғасын, күміске бай кен орындары сонау қола дәуірінен игеріле бастады, ал
көп кейінірек осы жерлерде кеншілер, метал балқытушылар, мысшылар мен күміс
бұйым шеберлерінің қалашықтары бой көтереді. Мал, жүн, былғары, металл
тәрізді шикізатқорына бай. Орталық Қазақстан аудандары сауда-саттық
жүйесіне оның ішінде халықаралық байланысқа тартылды және көптеген керуен
жолдармен қоса Жібек жолы жүйесіне енгізілді.
Отырырдан Арсубаникет, Арыстанды, Шаян арқылы, Қаратаудың аласа
жоталарынан асып, Тұрлан асуы арқылы Шавгар мен Яссыдан, Сауран мен
Сығанақтан, Янтикенттен шыққан жолдар Орталық Қазақстанның далаларын
шарлап, Сарысу мен Кеңгір, Торғай мен Есіл өзендері жағалауларына жетіп
жатты. Бұл жерлерде Болған – Ана, Жаман-Қорған, Нөгербер- дарасы, Бомбауыл,
Милы-құдық, Ормамбет тәрізді қабырғалары шөтіп кеткен, төрт бұрышты елді
мекен табылып аршылды. Олардың айналасынан Жошы-хан, Алаша мавзалейлері
тәрізді сәулеткерлік ескерткіштер сақаталған ауқымды зираттар кешендері
ашылды. Әл-Идриси Бақырлыдағы деректерінде кездесетін Жұбын, Қонғылыкент
қалаларын, Ортау мен Кейтау (Кейтаг) жайлауларын, Гарбин кен орындарын да
осы жерлердің шеңберіне енгізу керек сияқты.
Янгикенттен шыққан жол солтүстік-батысқа беттеп, Білеуіті өзені
жағасына апарады да одан әрі Қоңырат пен Қарсақпайға жеткізеді. Орталық
Қазақстанға бастайтын сарысу жолы деген сораб - Отырардан шығып, Шавгар
мен Тұрлан асуы арқылы Ақсуға, Сарысудың төменгі ағысынан өзенді жоғары
өрлейтін Ұлытауға (кендірлік тау) жеткізеді, ал одан Есіл мен Ертісі бойлап
кетеді. Ең қысқа жол Созақтан Шу өзенінің төменгі ағысына барып, одан
Бетпақдала арқылы Жезқазғанға жеткізеді.
Тағы бір сораб – Ханжолы. Жаңа дәуірге дейін қәдеге жараған, бұл
жол Тараздан шығып, Таластың ағысы бойымен төмен жүріп, Мойынқұм мен
Бетпақдала арқылы Атасу жағасына апарады.
Ибн-Бахра мен әл-Идрисидің мәліметтеріне қарағанда сауда жолы
Тараздан басталып, Адахкес, Дех-Нуджикес қалалары арқылы Ертістегі
қимақтарға – қимақ қаханы ордасына, одан әрі Енисейдегі қырғыз еліне
жеткізеді екен. Жібек артқан керуен қырғыздарға әрбір үш жыл сайын қатынап
тұрған.
Іле алқабы Шу –Іле тауларын бһө-бөктерлей құалап, Шу өзені сағасын
қарай төмендеп барып, Сарысу өзені жағасына жететін жол арқылы Орталық
Қазақстанмен ұласып жатты. Тағы бір маңызды жол негізгі солтүстік-Іле
жолынан Шеңгелді маңында бөлініп, Балхаш атырабындағы Көктал мен Бояулы
керуен – сарайлары арқылы, одан соң Іле өзенінің бойында Ақтам, Ағашаяқ
қалаларының қалдықтары жатқан Ортасу тармағын бойлай жүреді де Балхаш
жағасына жетеді, одан ені 8 километрден сәл ғана астам түбек қалдырып,
Өзенінің оңтүстік және солтүстік жағалауларын қосып жібере жаздап тұрған
Ұзынарал түбегімен кетеді. Міне осы маңдағы мүйістен көп бөлігі су астына
қалып, қираған қала қалдығы табылды. Шамамен, керуендер бұғаздың кешу-
өткелінен өтіп, Тоқырау өзенінің құйылысынан шыққан, содан соң осы өзенінің
арнасын бойлап, Ұлытаудың етегіне қарай деп болжауға болады. 1
Жоңғар қақпасына қарай беттейтін солтүстік – Іле жолынан Алакөлді
батыс жағынан айналып өтіп, Тарбағатай арқылы қимақтар мемлекетінің
жеріндегі Ертіске шығатын бір жол бөлініп кетеді. Тарбағатай мен Ертіс
өзені жағалауларында Банждар, Ханаум, Астур, Сисан атты қимақ қалалары және
берік қорған қабырғалалармен қоршалған, темір қақпалары бар үлкен қала –
“Каһан астанасы” қоныс тепкен. Қимақ қалалары Енесейдегі қырғыздармен
Монғолиядағы ұйғырлармен және Шығыс Түркістанның көкорай алқаптарымен сауда
жолдары арқылы байланысып тұрды. 2
Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерін басып өтетіп бөлігі мен
оның бұтақтарының жалпы бағыттары осындай еді. [4]
3. Сауда мен мәдениеттің дамуындағы
Жібек Жолының маңызы
Жібек жолы, айтып өткеніміздей, алғашында қытай жібегін Батыс
елдеріне шығаруға қызмет етті. Сонымен өатар бұл жол Рим, Византия, индия,
иран, Араб халифатынан, ал кейінірек Европа мен Русьтан сол елдерде
өңдірілген тауарлар да тасымалданады. Осы бір қымбат та әр-алуан зәру
тауарлардың түр-түсін тізіп көрсету қиын. Олардың ішінде мирра мен ладан
(хош иісті қарашайырлар) да, жасмин суы мен амбра да, зынжабыл мен жұпар
жанғағы да, женьшень мен аждаға өті де, кілемдер мен маталар, бояғыш және
минерал шикізаттары да алмаздар мен асыл шақпақтастар, янтарь мен маржандар
да, піл сүйегі мен балық азулары да, күміс пен алтын құймалары, аң
терілері мен теңгерлер, садақтар мен жебелер, алдаспен қылыштар мен
көксүнгі найзалар да, толып жатқан тағы басқалар бар еді.
Жібек жолымен Ферғананың қызу қанды арғымақатры, араб пен
нисситлектердің сәйгүліктері, түйелер мен пілдер, мүйіз тұмсықтар мен
арыстандар, қабыландар мен еліктер, қаршығалар мен қырандар, тауыстар мен
тоты құстар да, түйеқұс та сатылып жатты.
Жүзім, шабдалы, қауын дәмдеуіштер (бұрыш, қалампыр, т.б.) мен қант,
көкөністер мен жидектер, көк мәуелер тәрізді мәдени өсімдіктер де осы Жібек
жолы арқылы кең тарады.
Дегенмен басты сауда заты жібек болып қалды. Жібек алтынмен бірдей
халықаралық өлшемпұлына (валютаға) айналды, ол падишалар мен елшілерге
сыйға тартылды, жалдамалы әскерлердің жалақысы мен мемлекеттік борыштар
жібекпен өтелді.
Иранның шахиншағы Хосрау I Ануширван қытай әміршісінен (императорынан)
өзгедей сый-сиапаттары мен бірге көкшіл қңірінде тәж киіп, түрлі әшекейлер
тағынғын падиша сүреті бейнеленген қытайы-жібек ушарын (киім) алған.
Қытай, Орта Азия, Шығыс Түркістан әміршілерінің сарайлары
қабырғаларындағы өрнектеп ойылған ақсүйектер бейнелері де жібек киімдер
киінуі, омы бір қымбат бағалы бұйымдарға сәйкес сан алуан оюлармен,
әлеміштермене, тіпті тігістермен безендеріліу кездейсоқ нәрсе емес.
Жібек жолымен өтетін жібектер мен тауарлардың белгілі бір бөлігі осы
жолдағы Қазақстан қалаларында қалып жатқаны әбден табиғи нәрсе. Бұған
археологиялық қазбалар кезінде табылып жүрген сондай тауарлар айғақ бола
алады.1
Отырар алқабындағы Мардан мазарлары кешенін қазған кезде бейіттің
бірінен біздің дәуірімізге дейінгі I-IV ғасырларға жататын қытайдың жеті У-
шу теңгесі (монеті) табылды. Бұл құйма теңгерлер тағдыры байбатша (князь)
Чжон- Цзяньнның жолымен Батысқа, оның ішінде қаңлы мемлекетінің орталығы
орналасқан Сырдарияның орта ағысы шеніне сапар шеккен қытайдың сауда
керуенімен байланысты екені даусыз. Сол бір кезеңдер жөнінде қытай
деректері мынадай мәлімет береді: ... шетелдік әміршілерімен қарым-қатынас
байланысын күні кеше аңсап отврған және бәрінен бұрын шалғай аймақтарға
мәшпүр болу даңқына ие болуды ерекше қастерлейтін қытай сарайы Қаңлылармен
байланысын үзген жоқ.
Батыстан шыққан қымбат бағалы бұйымдар ішінде Жетісудан,
византиялықтарға еліктеп, крест тәрізді таңба салып шығарылған күміс
құмыраларды атап өтуге болады. Құмыраны жасаған шебер оны айна-қатесіз
византиялық заттай етіп шығаруға күш салған. Күрешкелердің бірінің тұтқасы
иілісінде адам басының ежелгі пішіні бейнеленген. Зерттеушілердің
пікірінше, византиялық үлгілерге еліктеуге бұлайша ұмтылу империалық
жұртшылыққа тән сұлулықты қастерлеуден туса керек. 2
Жамбыл қаласында, Тараз орыныан бір бетінде - дулыға киіп, найза мен
қалқан ұстаған император, екінші бетінде – қолына крест ұстаған Жеңіс әйел-
құдайы бейнеленген Юстиан I-нің византиялық алтын құйма теңгесі табылды.
Бұл жерде византияның алтың теңгелері кең таралып, халықаралық өлшемпұл
(валюта) ретінде пайдаланылған айта кеткен жөн. VI ғасырдың[5] орта шеніне
жататын Кузьма Индикопловтың византиялық және парсылық көпестердің кімнің
әміршесі құаттырақ деп таласқаны туралы бір әңгімесі белгілі. Парсы
саудагері қолындағы бары – күміс теңгесін көрсеткенде, Византия көпесі
бүкіл жер жүзіне жүре беретін алтын теңгесін көрсетіп, ұтып кеткен.
Шетелдің бұйымдар олжасы қираған ескі Талғар қаласы жұртынан да
табылды. Мұның өзі-құрамында көп жасау белгісі ретіндегі айшық-саңырауқұлақ
тәрізді медальондармен жиектелген сәбилер бейнесі түбіне өрнектеліп
салынған қытайдың төрт қыш тостаған кейіпіндегі қазына дерлік. Ыдыстардағы
айшықтар (символикалар) сырын шешіп көрер болса: еркектер әулетін көбейтуге
(төрт бала) құштарлық болып шығадыекен. Бұл қазына құрамында, сондай-ақ
сынған жанан (фаянс) тостаған сынақтары да болды. Оның ішкі жағында қызыл
түспен берілген тау мен теңіз көрінісіне отырған он бір еркек пен әйел
бейнесі салынған. Барлық кейіпкерлер де алтын жалатқан сәнді киімдеор
киген, алтауының киімі қызыл, алтауінікі – қара, алтынмен апталған. Отырған
адамдардың үстіңгі жағында нұрға малынған алтын пұт-құдай бастары
бейнеленген. 1
Еркектердің кескіндерінен етженді мұрындары мен қою қастары ерекше
көзге түседі. Сегіз еркек тақырбас, сегізінің мұрты бар. Ортада тұрған
еркек өзгелерінен ірірек, ұзын шашы, шағысы салбыраған мұрты мен сақалы
бар. Оның басында алтын тәж, оң қолында жүзін иығымен теңестіріп ұстаған
қылыш. Әйелдің өңі ақ, көздері қысық, қастары доғаша иілген, ауызы
оймақтай. Басында биік бас киім, оның астынан төгілген ұзын шаштары иығын
жауып тұр. Адам бейнелерінің ара-арасымен қабыршақ денелі айдақар оратылып
жатыр. Тостағанның сыртқы жағында да осы адам бейнелері екі қатар салынған,
олардың арасынан ақ қабыршықты айдақар белдеулеп бөліп жатыр. Тостағанның
сыртқы түбінде иероглифтер жазылған марка бар. Бұл қыш тостағандар мен
жанан тостағын сынықтары Тальхиз (Тальгир) қаласына Қытайдан ХII ғасырдың
аяғы мегн ХII ғасырдың бас кезінде келген. 1
Осы қазына құрамына кіретін үш ыдыстың өрнекті қалдықтары да сол
кезеңге жатады. Соның ішінде жақсылау сақалған біреуінің диаметрі 49,5см.
Ыдыстың ішкі жағы бірнеше жерінен ойылып түсіп сынған. Ыдыстың ішкі жағы
бірнеше жерінен ойылып түсіп сынған. Ішкі шеңбер алқаның (медальон)
ортасына арыстан денелі, әйел жүзді, басына тәж киген қос қанатты екі
мақұлық бейнеленген. Жұмбақ адамдар артқы аяқтарына тұрып, бір-біріне
арқасын тіреп, құйрықтарын шаластыра айқастырып, жүздерін бір қырын ұстап,
герб бейнесіенде тұр. Жіңішке доға тәрізді қанаттары жоғары көтерілген.
Алқаның бос жерлері өсімдік өрнектерімен безендірілген. Аоқаның сыртындағы
шеңбер жүгірген иттер мен түлкілердің бейнелерімен – қуаласқан хайуандар
бейнесімен толтырылған. Тағы бір жолағына өсімдік өскіндерінен өріп
жасалған лира (итальян теңгесі) тәрізді өрнектер толтырылған. Осындай ұйқас
ыдыстар, сондай-ақ жұмбақ адамдар мен қуаласқан хайуандар бейнелері
салынған түрлі ыдыстар көп-ақ. Олар Орта Азиядан, Поволжьеден,
Закавказьеден, Таяу және Орта Шығыстан табылған тостағандар, айналар,
пластиналар. Дәлірек айтқанда мұндай бұйымдарды алғаш жасаған орталықтар
иранда болды, олар – және олардың ою - өрнектерінің үлгілері Жібек жолы
арқылы тұс-тұсқа тарады. 2
Шетелдік бұйымдар Сырдарияның орта ғасырлық қалаларының жұртын,
әсіресе жиырма жылға жақын зертеліп жатқан Отырардың қалдығын қазу кезінде
табылуда.
Бұл – сақинала иіліп жатқан жолбарыс пен барыстың бұдырмақ бейнесі
түсірілген нефрит жапсырма. Оның көлемі 3,2-3,5см. Жиігінде бекітіп қоятын
құлақшылары бар. Бетіндегі пұтқа табынушылық белгісі оның Қытпайда
шығарылған аңғартады. Хайуандардың тұлғаларын бейнелеуі дәстүрлі көктегі
ай айдаһарының және айдаһар тәрізді қасиетті ақ жолбарыс - байха
бейнелерін еске түсіреді.[6]
Мұндай жолбарыс жапсырма –белгінің сыңарлары Чжоу дәуірінің Чжанго
кезеңіне жатады. Жапсырма – белгілердің жасалу мерзімі Тан дәуірі немесе
Сун дәуірі болуы мүмкін. Мүмкін, жапсырма пайцзе (айырым белгі)немесе бір
құзырлы адамның рулық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz