Ұлттық руханилықты ерекшелейтін паремиялардың лингвомәдени көрінісі

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 81’373:111:512.122:398.91 Қолжазба
құқығында

ИБРАЕВА МЕРУЕРТ БАЯНОВНА

Қазақ және ағылшын тіліндегі
паремияның руханилық көрінісі

10.02.20 – салыстырмалы-тарихи, типологиялық
және салғастырмалы тіл білімі

Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация

авторефераты

Қазақстан Республикасы
Алматы 2010
Жұмыс Инновациялық Еуразия университетінің қазақ филологиясы
кафедрасында орындалды.

Ғылыми жетекші: филология ғылымдарының
докторы,

профессор Сағындықұлы Бекен

Ресми оппоненттер: филология ғылымдарының
докторы,
доцент
К.К. Дүйсекова

филология
ғылымдарының кандидаты,
доцент
С.Қ. Иманбердиева

Жетекші ұйым: Л. Н. Гумилев атындағы
Еуразия
ұлттық
университеті

Диссертация 2010 жылы 02 маусым сағат 14:00 әл-Фараби атындағы Қазақ
ұлттық университеті жанындағы филология ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін беру жөніндегі Д14А.01.22 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
қорғалады.
Мекен-жайы: 050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы 71, әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ, филология факультеті, 312-дәрісхана.

Диссертациямен әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2010 жылы 30 сәуірде таратылды.

Диссертациялық кеңестің
ғалым хатшысы,
филология ғылымдарының докторы Қ. К.
Ахмедьяров

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу қазақ және ағылшын
паремияларындағы ұлттық руханилықты лингвомәдени тұрғыдан саралап, оның
айырмашылықтары мен ұқсастықтарын анықтауға арналған. Ұлттық руханилықтың
табиғатын талдау лингвомәдениеттанудың өзекті мәселелерінің басын ашуға
мүмкіндік туғызады.
Тіл біліміндегі антропоцентристік ұстаным бағыттары тілді тек тілдік
құрылымдар аясында ғана қарастырып қоймай, басқа ғылым салаларымен
ұштастыра зерттеу қажеттігін тудырғаны мәлім. Соған орай тіл біліміндегі
бұрыннан қолданылып келе жатқан ұғым терминімен қатар, ұғымнан әлдеқайда
кең мазмұндағы концепт термині қалыптасты. Біз зерттеуімізде ұлттық
руханилықтың құрылымын ұғым ретінде қарастырдық.
Соңғы жылдардағы антропоцентристік парадигма аумағындағы лингвомәдени
зерттеу бағытындағы еңбектерде қоршаған әлемді тану ұғымына байланысты
қолданылып жүрген дүниенің бейнесі, әлем бейнесі, ғалам бейнесі,
әлем суреті тәрізді терминдердің белсенділігі артты. В. фон Гумбольдт:
Адам тілде өмір сүреді, тіл арқылы қалыптасады. Тілден тыс жатқан әлемнің
барын сезген, білген адам сол беймәлім әлемді тілдің көмегімен игеруге
ұмтылады – деген [1, 12 б.].
Ғылыми жұмыста руханилық көрінісі лингвомәдениеттану тұрғысынан
зерттелген. Лингвомәдениеттану мәселелері В.Н.Телия, В.В.Воробьев
еңбектерінен бастау алып, орыс тіл білімінде Ю.С.Степанов, Ю.А.Сорокин,
Т.З.Черданцева, Д.В.Ольшанский, В.А.Маслованың, қазақ тіл білімінде
Н.Уәлиев, Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Ислам еңбектерінде қарастырылды.
Бүгінгі күні лингвомәдени зерттеулер тілді танымдық әрекеттің жемісі деп
қарастыру арқылы адам бойындағы ерекше табиғи қабілеттерге көңіл бөлуді
мақсат етіп отыр.
Тіл төңірегіндегі адам мәселесіне Ю.Д.Апресян, Н.Д.Арутюнова,
Ю.Н.Караулов, Ю.С Степанов, Г.Г.Почепцов, Е.В.Падучева, Л.Г.Зубкова,
Э.Д.Сулейменова, Н.И.Гайнуллина, З.К.Ахметжанова, Б.Хасанұлы және басқа
зерттеушілердің еңбектері арналса, адамның ішкі (сыртқы) жан дүниесі
Н.Д.Арутюнова, А.Вежбицкая, А.Р.Лурия, Л.К.Пименова, С.Н.Виноградова,
А.В.Кислицына, Л.Н.Лепихина, Е.А.Мошина, О.А.Терехова, Т.М.Филитович,
Н.В.Хохлова тәрізді ғалымдардың еңбектерінде зерделенген.
Ұлттық таныммен қатар адамның да руханилығы ұлғайып, табиғи
болмысының оралымдылығы арта түседі. Біздің мемлекетіміздің қазіргі
кезеңінің дамуы үшін Қазақстан және шетел халықтары рухани дамуының негізін
салушы болып табылатын мәдени және этникалық үдерістердің өзара байланысын
зерттеу күннен-күнге маңызды болып келеді.
Рухани өмір – төтенше күрделі және көп жақты қоғамдық құрылым. Оған
қоғамдық сананың, ойдың, идеялардың, көзқарастардың барлық түрлері, сондай-
ақ ғылымның, өнердің құндылықтары, адамдардың көпшілік арасындағы мінез-
құлық ережесінің нормалары, яғни рухани мәдениет деп аталатындардың барлығы
кіреді. Рухани дегеніміз – адамға ғана тән, адамды басқалардан ерекшелеп
тұратын, олардың бүкіл тіршілік әрекетінен, қарым-қатынасынан, мінез-
құлқынан көрінетін шынайы руханилығы [2, 89 б.]. Зерттеу жұмысының
өзектілігі. Қазақ және ағылшын тіл біліміндегі қарқынды дамып келе жатқан
салалардың бірі – антропоцентристік бағыттағы зерттеулер. Қазіргі кезеңде
лингвомәдениеттаным мәселесіне қатысты көптеген зерттеу жұмыстары тілдегі
ұлттық сипатты, ұлттық танымды, ұлттық рухты тануға, танытуға негізделген.
Лингвистика ғылымындағы адамды мәдениет, тіл тұрғысынан саралау, оның ішкі
дүниесіне, руханилығына, құндылықтарды бағалауына лингвомәдени тұрғыдан
түсініктемелер бере отырып, лингвомәдени мәселелердің түйінін шешу бірден-
бір өзекті ғылыми ізденістер қатарына енеді. Ұлттық құндылықтар жайлы
мәдени деректерге көңіл бөлу аса маңызды мәселелердің бірінен саналады.
Руханилықты құрайтын достық, жан, жақсылық пен зұлымдық тәрізді
ұғымдар тіл білімінде бөлек қарастырылған болатын. Осы ғылыми жұмыста
ұлттық руханилықтың көрінісі лингвомәдениеттану тарапынан тұтас алынды.
Руханилықты құрайтын негізгі ұғымдар – адамгершілікkindness,
қайратstrength, ақылwisdom, намысқойлықhonour, ұятconscience,
сыпайылықcourtesy, достықfriendship, бауырмалдықblood relations.
Қазақ және шетел халықтарының ұлттық дәстүрі мен салт-санасын, ой-
өрісін сөз еткенде, халықтық психологияны, оның ішінде адамның жан
дүниесінің тілдегі көрінісі – әсіресе қазақ халқына тән, өмірдегі әртүрлі
жайттардан алынған ілімін бір-екі ауыз сөзбен ғана түйіндейтін
паремиялардың маңызы зор. Адам жан-дүниесінің тілдегі көрінісі, яғни ой
шындығы сөз арқылы көрінуі де паремияларда кеңінен бейнеленген.
Қазіргі лингвистикадағы лингвомәдениеттану, когнитивті лингвистика,
антрополингвистика, психолингвистика сияқты бағыттардың белсенді дамуы тіл
мен сөйлеу фактілерін халықтың ұлттық рухани құндылықтары мен дүниетанымы,
ой әлемі және психикалық ерекшеліктерімен тығыз байланыста алып қарауға кең
жол ашады. Біздің зерттеуіміздің осы бағытта болуы да оның өзектілігін
көрсетпек. Әр социум өкілі, әр ұлт, әр тілдік тұлға дүние бейнесін өзінің
ұлттық ерекшелігінде, жеке психикасында, мәдени деңгейіне, дүниетаным
өрісіне қарай әрқалай қабылдайды.
Қазақстан қоғамының көп ұлттылық және көпдінділік жағдайында қазақ
және ағылшын руханилығының әлеуметтік-мәдени көрсеткіштерін жаңа қырынан
ұғыну, олардың менталитетінде, өмір салтында, дүниетанымында, этникалық ес
пен өзін-өзі ұқсатуында өзара байланысып көрініс табуы өте маңызды болып
отыр. Қазақ және ағылшын паремияларындағы руханилықты лингвомәдени
аспектіде салғастырмалы түрде зерттеу тақырыптың өзектілігін танытады.
Зерттеу нысаны. Қазақ және ағылшын тілдік қорындағы ұлттық-мәдени
ерекшеліктерді толық сақтаған ұлттық руханилық тақырыбындағы паремиялар.
Зерттеу пәні. Ұлттық руханилықты ерекшелейтін паремиялардың
лингвомәдени көрінісі.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Жұмыстың негізгі мақсаты –
руханилық тақырыбына құрастырылған қазақ және ағылшын тілдеріндегі
паремияларды салғастыра зерттеу. Соның нәтижесінде екі елдің руханилық
құрамын құрайтын ұғымдарды анықтау. Осы мақсатқа жету үшін мынадай
міндеттерді шешу көзделеді:
▪ паремиология мен антропоцентристік фактордың байланысын зерттеуге
негіз болатын теориялық қағидаларды саралау;
▪ қазақ және ағылшын паремияларындағы ұлттық рухани лакуналарға негіз
болған ұлттық мәдени деректерді лингвомәдени талдаулар арқылы айқындау;
▪ қазақ және ағылшын тіліндегі паремияларды лингвомәдени және танымдық
тұрғыдан салғастырмалы түрде зерделеп, екі елдің ұлттық руханилық көрінісін
анықтау;
▪ қазақ және ағылшын паремияларындағы ұлттық руханилықтың көріктеуіш
тілдік тәсілдер арқылы бейнеленуін көрсету;
▪ ұлттық руханилықты тіл және мәдениет контексінде қарастырып,
паремиялардың танымдық, таңбалық, бейнелілік сипатының ұлттық-мәдени
негізін айқындау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Зерттеу жұмысында алғаш рет
қазақ және ағылшын паремияларындағы руханилық мәселесі тұтас ұғым ретінде
қабылданып, лингвомәдени тұрғыдан сараланды. Зерттеу барысында мынадай
нәтижелерге қол жеткізілді:
▪ қазақ және ағылшын паремияларын зерттеудегі пікірлерді зерделеу осы
бағытта шынайы теориялық қағидалар түзуге мүмкіндік берді;
▪ қазақ және ағылшын паремиялары антропоцентристік үдеріс негізінде
қалыптасқан және ол, ең алдымен, адам бойындағы руханилық қасиеттерді
сипаттауға арналғандығы тиянақталды;
▪ қазақ және ағылшын паремияларындағы лакуналарға негіз болған ұлттық
мәдени деректер лингвомәдени талдаулардың жемісі екендігі көрсетілді;
▪ қазақ және ағылшын паремияларындағы руханилық көріктеуіш тілдік
тәсілдер арқылы бейнелене берілетіні анықталды;
▪ тіл және мәдениет контексіндегі руханилық паремиялар когнитивтік,
семиотикалық, экспресивтік сипатқа ие екендігі дәлелденді.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Қазақ және ағылшын паремияларының
лингвомәдени және семантикалық ерекшеліктерін салыстыра зерттеу екі халық
арасында паремиялардың орнын, өзара сипатын, елтанымдық мағлұматтарымызды,
теориялық түсінігімізді тереңдете түседі. Зерттеудің нәтижелері мен
тұжырымдары салғастырмалы паремиология, салыстырмалы типология,
салғастырмалы лингвистика және салыстырмалы-салғастырмалы
лингвомәдениеттаным салаларының дамуына өзіндік үлесін қосады. Сонымен
қатар тұған ел мен басқа елдің мәдениетін түсініп бағалауға мүмкіндік
туғызады және оны тереңдете зерттеуге кең жол ашады.
Зерттеудің практикалық мәні. Осыған сәйкес жүргізілген зерттеудің
нақты талдау нәтижелері паремия ілімін толықтыра алады. Сондай-ақ,
лексикология, семасиология, елтаным, этнолингвистика, лингвомәдениеттану,
контрастивті және компаративті лингвистика салаларының теориялық курстарын
оқытуда және арнаулы курссеминар жүргізуде өз үлесін қоса алады деген
ойдамыз.
Материал ретінде 1300 паремиялар жиналды, оның ішінде қазақ тілінде
– 700, ағылшын тілінде – 600.
Зерттеудің дереккөздері. Жұмыста руханилыққа қатысты когнитивтік,
этнолингвистикалық және лингвомәдени тұрғыдағы ғылыми зерттеулер, паремия
ілімін дәйектеуде әр жылдары жарық көрген жинақтар пайдаланылды. Атап
айтқанда, қазақ-орыс-ағылшын тіліндегі М.Аққозин, Қ.Алпысбаева, О.Асқар,
Г.Әлібеков, П.Әуесбаева, Т.Баймаханова, А. Байтелиева, Н.Байтулеуова,
Ю.В. Бодрова, М.В. Буковская, Л.Васильева, С.И. Вяльцева, И.С.Гварджаладзе,
З.И.Дубянская, А.Л.Гильбертсон, Ү.Кенесбаева, Б. Клиффорд, Т.Г.Кочинашвили,
С.С.Кузьмин, А.В.Кунин, С.Кусковская, С.Қосанов, П.П.Литвинов, В.Модестов,
А.Нұрғазин, М. Райдаут, Дж. Рональд, С.Сәкенов, А.Т.Смайлова, С. Уиттинг,
Н.Утюшева, Н.Л. Шадрин еңбектері, 500 ағылшын мақал-мәтелдері және
энциклопедиялық сөздіктер пайдаланылды. Сонымен бірге Macmillan Essential
Dictionary, Longman Dictionary of Contemporary English, Oxford advanced
learner’s dictionary of current English, the Longman register of new words
сияқты елеулі сөздіктердің түсіндірмелері негізге алынды.
Зерттеудің әдістанымдық негізі. Жұмысқа батыс және шығыс европалық,
орыс және қазақ тіл біліміндегі лингводидактикалық, лингвомәдени және
танымдық бағыттағы еңбектер негіз болды. Мәселен, В. фон Гумбольдт,
А. Вежбицкая, Г.Л. Пермяков, Ю.С. Степанов, С.Г. Проскурин, В.А. Маслова,
Ә. Қайдар, Г.Ж. Смағұлова, Ж. Манкеева, А. Ислам, К.Дүйсекова сияқты
ғалымдардың зерттеулері басты нысанға алынды.
Жұмыстың зерттеу әдістері. Қазақ және ағылшын паремияларындағы
руханилықтың лингвомәдени аспектісін зерттеу салғастыру әдісін пайдалануды
қажет етті. Сонымен қатар жұмыс барысында дәстүрлі сипаттау, семантикалық
және лингвомәдени талдау әдістері тартылып, ассоциативті эксперимент
қажеттікті өтеді.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
▪ зерттеу нысаны болған қазақ-ағылшын паремиялары әр халықтың өз
өкіліне бағыштала отырып, адам бойындағы руханилық қасиеттерін сипаттауға
арналған;
▪ лакуналық тіркестердің шығу төркіні мен лингвомәдени уәжінен ұлттық
болмыс, ұлттық сана, ұлттық ерекшелік, ұлттық нышан, салт-дәстүр мен кәде-
жоралғы көрініс береді;
▪ екі ел руханилығын адамгершілікkindness, ақылwisdom,
қайратstrength, намысқойлықhonour, арұятshame, қонақжайлықhospitality,
достықfriendship, сыпайылықcourtesy, бауырмалдықblood relations ұғымдары
құрады;
▪ қазақ ұлттық руханилығының ерекше бір көрінісі – имандылық;
▪ қазақ-ағылшын тіліндегі руханилық көрінісін метонимия, синекдоха,
теңеу, метафоралар тәрізді көркем тілдік құралдармен танытуға болады;
Зерттеудің жарияланымы мен мақұлдануы. Диссертацияның бағыт-бағдары,
негізгі тұжырымдары мен басты нәтижелері 1 аймақтық және республикалық, 6
халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды. Атап айтқанда,
Павлодар облысында мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту жолдары
(Павлодар, 2006), Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы тіл
саясаты: тәжірибелер, мәселелер мен перспективалар (Астана, 2006), Түркі
тілдері және XXI ғасыр (Павлодар, 2008), Жаһандану және қазіргі замандағы
университеттер (Қарағанды, 2008), Мемлекеттік тіл саясаты: аймақтық даму
және қолданым аясы және Посткеңестік кезеңдегі саяси ғылымның қалыптасуы
мен дамуы: тәжірибелер, проблемалар мен ізденістер (Павлодар, 2008),
Мәдениетаралық қарым-қатынас аясындағы лингвистика, шет тілін оқыту
әдістемесі және әдебиеттану мәселелері (Уфа, 2009) сияқты конференция
материалдарының жинақтарында жарияланды. Диссертацияның мазмұны Қазақ тілі
мен әдебиеті журналында (Алматы, №9, 2007), Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия
ұлттық университетінің Хабаршысы (Астана, №3 (57), 2007) мен әл-Фараби
атындағы ҚазҰУ Хабаршысында (Алматы, №2, 2008; №4 (120), 2009) мақала
ретінде басылды. Сондай-ақ, жұмыстың қолжазбасы Инновациялық Еуразия
университетінің қазақ филологиясы кафедрасы отырысында, әл-Фараби атындағы
ҚазҰУ жалпы тіл білімі кафедрасы жанындағы лингвистикалық семинар мен
кафедра мәжілісінде талқыланды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі негізгі тарау
мен қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен
қосымша берілді.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Диссертацияның кіріспе бөлімінде тақырыптың өзектілігі, жұмыстың
негізгі мақсаты мен міндеттері, зерттеу әдістері, ғылыми жаңалығы,
теориялық және практикалық маңыздылығы анықталып, қорғауға ұсынылатын
негізгі тұжырымдар мен зерттеу жұмысының жарияланымы туралы мәлімет
берілді.
Паремиологияның қалыптасуы мен негізгі бағыттары деп аталған
жұмыстың бірінші тарауында паремия ұғымының тіл білімінде қалыптасуы,
паремиологияның негізгі зерттеу мәселелері, паремиология және
антропоцентристік фактор жөнінде ғылыми негіздемелер жасауға негіз болған
тұжырымдар сөз болып, қазақ және ағылшын паремияларындағы ұлттық рухани
лакуналар қарастырылды.
1.1 Қазақ және ағылшын тіл біліміндегі паремиялардың зерттелуі.
Паремиология - паремияларды зерттейтін лингвистиканың бір саласы. Оған
мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, аңыз әңгімелер мен жұмбақтар кіретіндігі
мәлім. Бұл гректің paroimia - притча, proverbium, parabola сөзінен пайда
болған. Paroimia нақыл, өсиет әңгіме деген ұғымда жұмсалады. Н.Пазяктың
айтуынша паремиология паремиографияның бір бөлігі болған, кейін мақалдың
теориялық зерттелуіне байланысты бөлек бір сала ретінде бөлінген. Паремия
термині 1960-70 жылдардан бастап ғылыми басылымдардың беттерінде көріне
бастады. Зерттеушілердің кейбіреулері терминнің шегін кеңейтіп, оның
қатарына паремиялардан басқа жұмбақтар, ырымдар және анекдоттар, ертегілер
мен аңыз әңгімелерді де кіріктірді (Г.Л.Пермяков). Басқа бір зерттеуші
(Э.Я.Кокаре) паремияларға шек қойып, оған тек қана мақал-мәтелдерді,
идиомалар мен фразеологизмдерді кіріктіреді. Ал В.И.Даль паремия ұғымы
шығуының енді бір себебін дінмен байланыстырады. Паремия – ақыл үйреткіш
сөз. Ол Священные писания атты діни кітапта жиі кездеседі.
Қазіргі ғылымда мақал мен мәтелдің мағынасы паремияның мағынасын
білдіреді. Диссертациялық жұмыста алға қойған мақсатқа орай зерттеу нысаны
ретінде тек мақал-мәтелдер қарастырылды.
Қазақ халқы сияқты сөзге шешен болмағанымен ағылшындарда да мақал-
мәтелдер қолданылады. Ағылшын лингвистикалық зерттеулері бойынша мақал -
proverb сөзінің тұп нұсқасы латынның proverbium яғни set of words put forth
- commonly uttered profors және verbium word деген сөзінен шыққан.
Ағылшын тіліндегі паремиялардың ауқымды бір тобы қасиетті кітап
Інжілге байланысты қалыптасқан. Халық арасында кеңінен таралып, көп
оқылғандықтан Інжілдік тізбектердің ауқымды тобы тұлға тұрақтылығы, тіркес
тиянақтылығы, мағына тұтастығы тәрізді белгілердің арқасында қолдануға даяр
тілдік бірлікке айналған. Ағылшын паремияларының Інжілден кейінгі негізгі
қайнар көзі – В. Шекспир шығармалары.
Паремияларға ықшамдалу құбылысы тән екендігі көптеген зерттеу
еңбектерінде сөз болған. Паремияның тұтас және ықшамдылық формасына қарай
А.А.Потебня Из теории словесности атты еңбегінде паремияны алгебралық
формула, өлеңнің мағыналық ортасы, оның лейтмотиві деп атаған. Қазақ және
ағылшын паремияларындағы ықшамдалу құбылысын салыстыра қарағанда, оның екі
түрлі тәсілмен жүзеге асатынын байқадық: 1) сөздердің субстантивтену
тәсілі; 2) паремиялардың құрамында кейбір сөздердің айтылмауы.
Паремиялардың құрамында кездесетін субстантивтенген сөздер өздерінің
құрылысы жағынан мынадай топтарға бөлінеді: а) паремияның құрамында келетін
кейбір жеке сөздің өзі ғана субстантивтенуі мүмкін. Мәселен, Жақсы
жатырқамайды, жалқау жарытпайды немесе True blue will never stain. Мұндағы
жақсы, жалқау, true, blue деген сөздер жеке дара күйінде субстантивтеніп
тұр; ә) бірнеше есім сөздер өзара тіркесуі арқылы немесе есім-етістік
тұлғалы сөздер есімше формалы сөзге тіркесуі арқылы күрделі
субстантивтенген сөздер жасай алады. Мәселен, Аяғы кіші сүйгенін киер, аяғы
үлкен сыйғанын киер; Better unborn than untaught; Better untaught than ill
taught; Better fed than taught. Осы паремиялық бірліктерде It is to be
жасырынды түрде қолданылып өз қызметін атқарып тұрғаны анық көрінеді; б)
субстантивтенген сөздің алдында анықтайтын сөз тұруы да мүмкін. Бұл сәтте
субстантивтенген сөз есім сөздерден жасалады: Қас жаман қасындағысын
қарақтайды; A descent from the sublime to the ridiculous is quick. Мұндағы
қас, a descent сөздері өзінен соңғы сөзге анықтауыштық қызмет атқарып тұр;
в) субстантивтенген сөз изафеттік тіркесте келсе, оның екінші сыңары, яғни
анықталатын сөздері сын есім, сан есім, есімше, есімдік сөздерден болса, ол
сөз әрқашан субстантивтенеді: Жалғыздың өзі өлгенмен, сөзі өлмейді; Beauty
dies and fades away, but ugly holds its own.
Паремия құрамында айтылмай түсіп қалатын сөздердің мағынасы басқа
бөліктердің семантикалық табиғатына байланысты айқындалады. Жіктеу
есімдігінен болған бастауыш көбіне айтылмайды деуге болады. Бастауыштың
айтылмай түсіп қалатыны қазақ тілімен қатар ағылшын тіліне де тән: Не
ексең, соны орарсың; A cut above; Evil be to him who evil thinks; On one’s
own head; It takes all sorts to make a world; Hate not at the first harm;
The wisest, greatest, meanest of mankind.
Сол сияқты баяндауышы бұйрық райлы етістіктен болған паремия бастауышы
да түсіріліп айтылады: Ғалым алдында аузыңды тый; Come back again like a
bad half penny; Answer a fool according to his folly; Don’t make yourself a
mouse, or the cat will eat you. Бұл ерекшелік етістіктің бұйрық райында
тұрған сөздің семантикалық-синтаксистік құрылысына байланысты болады. Қазақ
паремияларында баяндауыштың түсіп қалуы жиі кездеседі (Асыл тастан, ақыл
жастан шығады). Ағылшын тілінде мұндай құбылысты кездестіре алмадық. Мұнда
керісінше баяндауыш міндетті түрде қатысады: Ass in grain; Act the ass; Be
wise behind the hand; As bold as brass. Екі-ақ септік болғандықтан шығар
көбінесе атау септігіндегі паремиялар жиі кездеседі, оған қоса атау
септігіндегі есім сөздер істің, қимылдың авторын білдіріп, ой екпіні
соңынан келетін етістіктен болған баяндауышқа түседі және баяндауышсыз
мүлдем құрылмайды: As the fool thinks, so the bell clinks.
Қазақ тілінде ілік септігінде тұрған жіктеу есімдігі айтылмайды. Ол
мағынаны изафеттік құбылыста тұрған тәуелдік жалғауы жалғанған сөз
білдіреді. Мәселен, (Оның) Аяғын көріп асын іш, анасын көріп қызын ал. Дәл
осы жағдайда ілік септігінде тұрған өздік есімдігі де айтылмай, мағынасын
тәуелдік жалғауындағы есім сөз білдіреді: Арлы (өзінің) арына қараса, арсыз
жеңдім дейді. Ағылшын тілінде керісінше ілік септігінде тұрған жіктеу
есімдігі паремияда айтылады: Every man considers his own geese swans.
Паремияларды зерттеп-зерделеудің теориялық та, практикалық та маңызы
жоғары. Олардың айрықша ерекшеліктеріне полилексикалық, идиоматикалық,
дидактикалық және олардың таңбалығы сияқты қасиеттері жатады.
1.2 Паремия іліміндегі антропоцентристік фактор. Адам
антропоцентристік парадигма тұрғысынан әлемді өзін жете түсіну арқылы
таниды. Әлемді адамның призмасы арқылы көретінімізге сан алуан тілдік
дәлелдер бар. Мәселен, троп түрлері арқылы жасалған паремиялар: Қылышын
сүйреп қыс келеді; Ауру батпандап кіреді, мысқылдап шығады; Бас ауырса жан
қорқады; Өр көкірек күліп отырып өледі; Қорқақ қол бастай алмайды.
Паремияларда заттар жандандырылып, оларға адамның бейнесі берілген. Тілдік
бірліктерде көрініс тапқан ұлт болмысының, дүниетанымының, ойлау-санасының
өзіндік ерекшеліктерін байқауға болады.
Әр тілдегі паремиялардың баршасы антропоцентристік принцип бойынша
қалыптасып, адам баласының өзіне, яғни әрбір халықтың өкіліне бағышталып,
соның бойындағы не жақсы, не жаман қасиеттерін сипаттауға арналады.
Мәселен, Жүні жығылғанның - үйі жығылады; Қорқақ қасқырға жем болғанша,
Арыстанға жем болған жақсы; Құлақ естігенді көз көрер; Leery old bird; Good
words cost nothing are worth much.
Антропоцентристік паремиологияның маңызды міндеті тілдік бірліктердің
мәнін, олардың лингвистикалық және экстралингвистикалық ара қатысын зерттеу
болып табылады. Себебі паремиологиялық мағынада ойландыратын мәліметтің бір
бөлігі кодпен жазылып, басқа бөлігі адамның психикасында ойлағыштық
бейнелермен жүзеге асады және экстралингвистикалық өзгешелік айқын
көрінеді. Салыстырмалы екі тілде өз мәдениетіне қарай айырмашылықтар жиі
кездеседі. Мәселен, Адам ұйымшыл, мал үйіршіл; Ат жақсысын мақта, Адам
жақсысын жақта; Ақылды адам айтқызбай біледі, Ақ сұнқар қаққызбай іледі;
Бізде кісі болармыз, Атқа кісен салармыз; Қошқар болар қозының, маңдай алды
дөң келер, Адам болар баланың, етек жеңі кең келер деген паремиялар өз
түбін қазақтың тарихынан алады. Қазақ ұлтының өкілдері дүние мен адамды
малмен байланыстыра бағалап, ой қорытады. Қазақтарда қой жағымды,
момындықтың белгісі болса, ағылшындар керісінше жаман адамды қоймен
салыстырады: Every family has a black sheep, сөзбе-сөз аударғанда әр
отбасында жаман адам бар деген мағынаны білдіреді.
Халықтың ұлттық мінезі, ұлттық сезімі, ұлттық салт-дәстүрлерінің
көрінісі ұлт тілінде ерекше. Мәселен, ұлттық мінез туралы айтқанда, қазақ
халқының мінезіне тән бір ерекшелік бар. Ол – рухани әрі адамгершілік
құндылықтарды жоғары бағалау. Адамды сипаттауға, оның ішкі дүниесін
көрсетуге арналған қазақ паремиялары Адамның ұяты бетінде, Адамгершілігі
ниетінде; Аяғы жаман төрді былғар, Аузы жаман елді былғар; Елде елу түрлі
адам бар десе, ағылшындар It is an ill bird that fouls its own nest деп
ойларын білдіреді.
Barking dogs seldom bite, жалпы паремияда қабаған иттер (barking
dogs) қатал адамдармен теңеліп тұр (қатал адамдар іс-жүзінде сирек қатал
болады деген мағынаны білдіруде). Ағылшындарда ит образында жағымсыз
көзқарас байқалады. Ит кейпі сонау ежелгі аңыздардан алынған. Жер астында
ағып жатқан Стикс атты өзеннің жағасында мекендеген Аид патшалығының
сұмпайы үш басты иті қаза болғандардың әлемін сақтаған. Бұл итті Кербер не
Цербер деп атаған.
Адамның сыртқы келбетіне байланысты паремиялар екі тілде де бір-
біріне ұқсайды: Адам көркі шүберек, Ағаш көркі жапырақ; Clothes makes the
man; Manners make the man ( сол мағына); It is not the gay coat that makes
the gentleman.
Паремияларды антропоцентристік парадигма тұрғысынан зерделегенде,
ондағы кейіптелген бейнелердің белгілі бір этносқа тән әлемдік бейне
екендігін әрі мәдени код шеңберінде ғана талқылана алатындығын көреміз.
Паремияларды халықтың рухани құндылығы деп есептей келе, зерттелген
паремиялардан мәдени кодтың бейнелерін белгілеуге болады: ол – жануардың,
құстың т.б. бейнелерін көрсететін биоморфті мәдени код.
1.3 Қазақ және ағылшын тіліндегі ұлттық рухани лакуналар ұлттың мәдени
ерекшеліктерін айқын көрсетеді. Екі тілдегі ұлттық рухани лексика атауларын
салғастыра қарастырғанымызда, олардың лингвомәдени қыр-сырының ашыла
түсетіндігіне көз жеткіздік. Қазақ және ағылшын тілдерінің рухани
лексикасында сол халықтардың ұлттық ерекшеліктері, тарихы, тұрмысы, сонымен
қатар этникалық және әлеуметтік дифференциясы айқын байқалады.
Салғастырылатын әрбір тілде ұлттық руханилық ерекше орынға ие. Бұл осы
салғастырып отырған халықтардың мәдени және этнографиялық өзгешеліктерінің
болуымен түсіндіріледі. Әрбір паремиялардан ұлттық-мәдени ақпарат беретін
дағдылы қалыптасқан дүниетаным, ұлт ерекшелігі байқалады. Себебі оларда әр
халықтың ғасырлар бойы өмірден түйген өзіндік ақыл-ойы, парасат танымы,
өмірлік түрлі қағидалары жатқанын көреміз. Әр ұлттың өзінің өмір сүрген
дәуіріне қарай күн-көрісі, тұрмыс-тіршілігі, сол ұлтқа тән әдет-ғұрыптары
мен салт-дәстүрлері, мәдениеті, тарихы бар. Оның бәрі әр халықтың ғасырлар
бойы өзімен бірге жасаған тілінен көрінеді. Сондықтан да тілдегі
паремиялардың лингвомәдени сыр-сипатын ашу ұлттық дүниетанымның сыры мен
ерекшелігін танып білуге септігін тигізеді.
Апасы киген сәукелені, сіңлісі де киеді; ағылшындар Like mother like
daughter деп айтады. Қазақтың ұлттық киім үлгілерінен сакральді жоғары
жаққа қатысты семантикалық статусы өте жоғарысы – бас киім, ал киім
детальдарынан – жаға. Олар – құт-берекенің, ата бойындағы өмір күшінің
символы ретінде танылып, қазақ этнографиялық әлемінде көптеген рәсімдер мен
ырым-тыйымдарға негіз болған.
Бас сау болса басқа бөрік табылады; Заманың қалай болса, бөркінді
солай ки. Бұл ағылшын тіліндегі All are not saints that go to church
паремиясына ұқсас. Бөрік кигеннің намысы бар; Бөрі соғар жігіттің бөрігінен
белгілі, балта соғар жігіттің көрігінен белгілі; Бөрік – адамға көрік;
Clothes make the man. Бөрік этномәдени лексемасы арқылы ұлттық бояу қоюлана
түседі.
Жақсы әйел үй дәулеті, жақсы шапан той дәулеті; Ұят жүрген жерде
абырой төгілмейді. Абырой бар жерде ар шапаны сөгілмейді. Осыған сәйкес
ағылшындар A quiet conscience sleeps in thunder деген.
Күйеусіз әйел үйде тұрмас, баусыз оймақ қолда тұрмас; Оған сәйкес
Women may blush to hear what they were not ashamed to do; Олақ қатын
оймақшыл, салақ қатын сауықшыл; Өз үйінде ою оймаған, кісі үйінде сызу
сызар; Өз үйінде ою оймаған, кісі үйінде кесте тігеді паремияларында дүние
бейнесінің фрагменттері екі типтік жағдаят түрінде көрініс береді: 1) өнер
туындысы; 2) жағымсыз қылықтың түрі. Бұл екі типтік жағдаяттардың арасын
ою, оймақ пен өнер арасындағы логикалық-ассоциативтік сәйкестік жалғайды.
Оймақты қолдарына киген қазақ халқы сырмақ, мәсі, бөрік т.б. тіккен. Ою-
өрнек (латын тілінен ornamentum - әсемдеу, сәндеу) - әр түрлі заттарды (үй-
іші, мүліктері, тоқыма бұйымдар, еңбек құралдары), архит. ғимараттарды
әшекейлеуге арналған жүйелі ырғақпен қайталанып отыратын әрі үйлесімділікке
құрылған өрнек-нақыштар.
In for a penny, in for a pound. Қазақ тілінде бұл паремияға Қолға
алма, алған соң, ауыр деме паремиясы сәйкес келеді. Take care of the pence
and the pounds will take care of themselves; A penny saved is a penny
gained; оларға сәйкес Ақша тиыннан құралады. Who will not keep a penny
never shall have any; Penny-wise and pound-foolish; A bad penny always
comes back; A penny more buys the whistle; A penny soul never came to two
pence; Better give a shilling than lend a half-crown; A friend in court is
better than a penny in purse; оған қатысты қазақта мынадай паремия бар: Жүз
сомың болғанша, жүз досың болсын. Penny лакунасы тұрса да, паремия әмбебап.
Сірә, ағылшындар penny, pound, shilling сөздерімен тек есепдандықты сызып
өтпейді, сонымен қатар тапқыр, байсалды, жігерлі болсаң ақшалы өмір
сүретінін және бұл ұран адамның барлық жағынан да басты екені айқын
көрсетіліп тұр.
Аталмыш тараушада екі тілдегі рухани лакуналар лингвомәдени және
танымдық тұрғыдан салғастырыла қарастырылды. Туыс емес екі ұлт, әрі әр
типті тіл өкілдері болғандықтан, өзара баламасы жоқ паремиялардың кездесуі
заңды құбылыс. Ал баламасы бар паремиялар бір тілде лакуна арқылы берілсе,
басқа тілде көпшілік қолданатын сөздермен жеткізілетіндігі тағы бар.
Диссертацияның Руханилықтың лингвомәдени көрінісі атты екінші
тарауында қазақ және ағылшын тілдеріндегі руханилықтың тілдік көрінісі, әр
ұлттың өзіне тән тілдік ерекшеліктері, сондай-ақ аталмыш екі тілден
жиналған материалдар негізінде руханилықтың архетипі, оның көріктеуіш
құралдар арқылы көрінісі айқындалды. Сонымен қатар тақырыпқа байланысты
өткізілген ассоциативті эксперименттің нәтижесі сипатталды.
2.1 Имандылық – қазақ руханилығының негізі тараушасында
руханилықтың бір көрінісі имандылықтың қазақ халқына ғана тән екендігі
тиянақталды. Оның негізі ислам дінінде жатыр. Иман – діни термин, қазаққа
араб тілінен енген. Қазақ тілінде сену, илану, мойынсұну дегенді білдіреді.
Имандылық Алланың хақ екендігіне, Мұхамедті Алланың елшісі екендігіне
сеніп, Алла жолын, Пайғамбар ұсынған хадистерді мүлтіксіз орындау,
адамдықты асқан кісілікпен ақтау деген сөз. Абай ілімі бойынша, имандылық –
адам өмірін болмыспен үйлестіретін ең қуатты және ең тиімді әдіс. Егер
өмірдің түп мәніне үңілетін болсақ, адамдық сипаттың өзі осы имандылықтан
басталады [3, 202 б.].
Аллаға бағыну үшін оның адамзатқа қойған өмір заңдылықтары мен діни
қағидаларын білу қажет. Ислам дініне сеніп, имандылықты бетке ұстаған қазақ
халқының ең үлкен алғысының өзі Иманды бол деген тіркес. Қазақ халқының
ұлттық санасына сіңіп, салтына айналған имандылық дәстүрі ұлттық
мәдениеттің ізгі белгілері болып табылады. Дана халқымыз адамгершілігі мол,
кісілігі жоғары адамдарды иманды, иманжүзді деп сипаттайды.
Имандылық деген ұғым адам бойындағы өз елімен халқын сүю, кішіпейілділік,
шыншылдық, қайырымдылық, бауырмалдық, адамгершілік, инабаттылық, ақ
пейілділік, ар сақтау, жан тазалығын сақтау және адамдық қасиеттердің
адалдық, сенім ұғымдарымен ұштасады.
Осы тараушада имандылықтың қазақ халқының рухани жан дүниесінің, ішкі-
дүниесінің көрінісі екендігі баса көрсетілді. Ал ағылшын халқы ислам дінін
ұстанбайтындықтан болса керек, имандылық көрінісі оларға тән еместігі
анықталды.
2.2 Руханилық негізіндегі адамгершілікkindness ұғымы тұлғаның даму
деңгейінің көрсеткіші болып табылады. Адамгершілік сөзі кісі, кісілік
түбірінен алынған. Кісі сыңарлы паремиялар дүниенің паремиологиялық
бейнесінде кез келген адамға қатысты емес, нақты позициядағы адам орнын
айқындайды. Мәселен, Кісі болар баланың кісісінен белгілі, Ат болатын
құлынның мүшесінен белгілі; Кісі болар баланың кісілерде ісі бар, кісі
болмас баланың кісілерде несі бар; Екі кісі ұрысса, есті кісі кейін тұрар.
Адамгершілік ұғымының қалыптасуына адамзат мәдениеті ықпал жасайды.
Бұл ұғым адамның көп жақты болмысымен тығыз шиеленіседі. Ол әрқашан ерекше,
өзіне ғана тән түрінде басқа ұғымдармен ара қатынаста болады. Сөйтіп,
адамгершілік ұғымы достық, адалдық, т.б. ұғымдармен әрекеттестікте айқын
байқалады. Мәселен, Нар маяға нар бота жарасады, мейірімді адам жоғыңа
қарасады деген паремия болса, ағылшында осы тектес мынадай паремиялар бар:
It’s better to give than to take; One good turn deserves another; Charity
covers a multitude of sins; A host in himself; He gives twice who gives
quickly.
Қазақ және ағылшын тілінде адамгершілік ұғымына берілген мағыналас
сөздерге сүйене отырып, адамгершілік жалпы адам баласына тән қасиет екенін
таныдық. Ол ибалық, өзін сыпайы ұстаушылық, игілік, қайырымдылық
түсініктерінен тұратын руханилықтың бір белгісі. Мысалы: Тәні сұлу – сұлу
емес, Жаны сұлу – сұлу; Сыртың сайлы болғанша, ішің майлы болсын; Be as
patient as Job.
Егер қазақ халқына сыртқы сұлулықтан гөрі ішкі сұлулық маңызды болса,
ағылшындар жағымды кейіпкерді, әсіресе мифологиялық, библиялық ертегілерден
шыққан кодтарды қолдануға тырысады (Job). Ежелгі библиялық, мифологиялық
кодтардың шыншыл өмірмен тоғысуы күнделікті дүние. Бұл жерде Job -
библиялық христиандардың кейіпкері. Барлық Еуропалықтардың дүниетанымында
Job періште болып саналған. Періште әрқашан жағымды, оның ішінде ибадатты,
жүрегі жұмсақ, қажеттенгендерге жәрдем жасауға асығатын, кішіпейіл образ.
Бұл тек этнос шеңберінде түсінікті, басқа халыққа паремияның мұндай тарихи
аспектісі сипаттама арқылы санаға жеткізіледі.
Ағылшын халқы адамгершілікті атақ, абырой ретінде түсінеді: Get a
name to rise early, and you may lie all day; Good fame sleeps, bad fame
creeps; Better give a shilling than lend a half-crown. Адамгершілік –
уақытша болатын іс, процесс. Сауда саласында ұзақ жүрген ағылшындардың
этникалық психологиясында үнемшілдік орын алған. Олар бірінші өзім, сосын
басқалар деген қағиданы ұстанады. Ағылшындарды Nation of shopkeepers деп
бекер айтпаса керек.
Қазақ пен ағылшын елінде адамгершілік ұғымы жүрек түсінігімен
астарласып жатады. Екі ұлттың ішкі адамгершілік қасиеттерін анықтайтын
негізгі ұғымдар жүрекпен байланысты: жүрегі таза, ақ жүрек, kind heart,
golden heart. Мәселен, Жүректің жолы – ыстық, білектің жолы – суық; Ерлік
елдің қасиеті, Жүректілік жігіттің қасиеті; Мейірімділік – жүректен,
Мейірімсіздік – білектен; Kind hearts are more than coronets; Carry one's
heart upon one's sleeve.
Қазақ-ағылшын тілдеріндегі адамгершілік тақырыбындағы паремияларды
қарастыра келе, екі халықтың адамдық қасиеттерінің өзіндік ерекшеліктері
болғанымен, мысалдар соншалықты алшақтық жоқ екендігін көрсетті.
2.3 Руханилық негізіндегі қайратstrength ұғымы адамға тән жағымды
мінездің сипатын көрсетеді. Бұл сөзге ҚТС-де берілген анықтамасында күш,
қуат, қажыр, жігер көрсетіледі [4, 536 б.]. Осы сөздің зерттеу нысанасына
қатысты мән-мағынасы кеңірек: Алуан-алуан жүйрік бар, әліне қарай шабады;
Іш қазандай қайнайды, күресуге дәрмен жоқ; Жыланды үш кессең де,
кесірткідей қауметі бар.
Қайрат – адам бойындағы ішкі дүниенің қуаты ретінде танылады, өйткені
адам бойындағы тоқтаулылық, сабырлық осы категориядан. Мәселен, Қайғыны
қайрат жеңеді. Адамның саналы түрде өзін-өзі тежеуі, соған жұмсалатын
ақылдың күші, адамдық асыл қалыптың сақталуы мен талапты шыдамдылық арқылы
адамның руханилығының күрделі табиғаты танылады. Қарусыз адамның қайраты
зая, Қайратсыз адамның айбаты зая; Сабыр еткен мұратына жеткен, Жақсы
ұзағына жетер; Бір ит көріп үреді, Есің барда етек жап, Қайратын барда мал
тап. Мысалдық паремияларда қайрат қарумен, малмен, жоғарғы мақсаттың
орындалуымен (мұратқа жету) теңеледі.
Қайрат – қарудың баршылығы, мұрат, молшылық және сабыр. Бұған дәнекер
болып отырған халықтың тарихи жемісі. Қайратты ауыстырушы ретінде сабыр
лексемасы қолданылады: Сабырлының бағына алма бітер, Сабырсыздың бағына
қауға бітер. Сабырлы шыдар, сабырсыз жанар; Сабыр – күн түсірмейтін сая,
Асығыс – аунатып кететін мая; Сабыр түбі сары алтын, Сарғайған жетер
мұратқа, Сабырсыз қалар ұятқа.
The race is to the swift; The best defence is attack; Grasp a nettle
hard, and it will not sting you. Айталық, ағылшындарға қайрат жылдамдық,
екпінділік, ұмтылыс, қадалған жерінен қан алу қасиетімен астасады. Strength
сөзін ауыстырушы ретінде swift, attack, a nettle hard тұр. Екі елге де
қайрат руханилықтың өзекті бөлігі болса да, әр халық бұл ұғымды өзінше
түсінеді.
Нар маяның шұбаты – Нардай ердің қуаты; Қайратыңа әдісінді жолдас ет,
Әдісіңе ақылынды жолдас ет, - деген жолдардағы адамның елден ерек,
адамшылық үлгідегі толық сипаты қуат, қайрат, әдіс, ақылдың бір-бірімен тең
деңгейлес қалпынан танылады.
Ағылшын елінде қайрат – тәуекел: On one's own head; Risk everything
on an uncertain die; Set something upon the die; ер жүрек сері: Knight
without Fear and without Reproach. Маргарет Мэг айтқандай: Тәуекел етіп,
бір орында тұрмайтын ер жүрек серінің қолынан барлығы келеді.
Қайратты біз дене күші дегеннен гөрі, ақылға, адамгершілікке
бағынатын рухани күш деген ойға бекиміз. Осы сөзіміздің тірегін мына
паремиялардан табамыз: Озбырдың өзегі талмас, Өмір бойы пейілі тоймас;
Озбыр олжа үшін өледі, күншіл күндеумен өледі; Жігерсіз адам жетімсіреп
тұрады; Fortune favours the brave; God is always on the side of the
strongest battalions; A hard nut to crack; Providence is always on the side
of the big battalions. Бұл адамға тән зиялы қасиетті түгел жинақтаған
адамды тану – адамтану ғылымының бастауы. Өйткені дүниенің жақсы-жаманын
айыратын жігерлі, ақ пейілді адамға иманды, рухани бай адам деп ат беріп,
оның жалғыз емес, адамдық тағы бір қабілет-қарым қайратпен қосылған
танымдық өріс-өресін белгілеу этностық таным дүниесінің көрінісі болса
керек. Адамның саналы әрекеті, оның дүниені танып-білсем деген ішкі рухани
ұмтылысы, алдына қойған игі мақсаттары қайраттан шығады. Қайрат – адамды
өмірдің қиын-қыстау жағдайларынан алып шығатын рухани күш, адамдық саналы
іс-әрекеттің ішкі негізі.
Қайратstrength ұғымының екі тілде де диапазоны өте кең және
ұстамдылық, шыдамдылық, қарулылық, мақсат-мұрат, сабыр, жылдамдық,
екпінділік, ұмтылыс, қадалған жерінен қан алу, қуат, әдіс, ақыл, тәуекелді
кіріктіретіні анықталды.
2.4 Руханилық негізіндегі ақылwisdom ұғымы адамның дамудағы жоғарғы
деңгейін сипаттайтынын анықтадық. Ақылды мен ақылсыз туралы паремиялар
көбінесе салыстырмалы түрде беріліп, қиысады: The wise man draws more
advantage from his enemies than a fool from his friend; A nod for a wise
man, and a rod for a fool. Осындай құрылыммен жасалған паремияларды біз екі
тілде кездестірдік.
Сонымен, жағымды баға мен бірге жағымсыз баға жүреді: ignorant
(надан, ақылсыз), fool (мәдениетсіз) It’s only ignorant who despires
education. Сөйтіп, silly, fool, ignorant, untaught, clever, educated,
scientist адамның ақылын сипаттайды. Өз кезегінде silly, fool, ignorant,
untaught таяз ақылды белгілесе, clever, educated, scientist керісінше,
Strong will win a man, a scientist – a thousand. Оның эквиваленті Білекті
бірді жығады, білімді мыңды жығады.
Қазақ және ағылшын паремиялық бірліктерінде оқыған-оқымаған бинарлық
жұбында ақылсыз-шала білім оппозициясы қарастырылады: A little learning is
a dangerous thing; Better untaught than ill-taught; Азынаған аязда,
шапаныңнан тон артық. Шала оқыған сабаздан, көпті түйген көне артық.
Ақылсыз лексемасы мақұлданып айтылады. Себебі білімі қалыптасқан тұлғамен
салыстырғанда түк білмейтінді үйреткен артық. Бұл ақиқат ұтымды
көрсетілген.
Тоғыса келе, ақыл ұғымы негіз ретінде ерекшеленіп, руханилыққа
жеткізетін күш деген сиапттауын байқаймыз: Талап – тұлпар, білім – сұңқар;
Кешірімділік – анадан, кішіпейілділік – данадан; Ақылы терең адамның аясы
кең келеді. Тамыры терең шынардың саясы кең келеді;
Ағылшын тілінде болымсыз коннотациясы бар сөйлемдер not (жоқ), never
(ешқашан), nothing (ештене) деген сөздермен қолданылады. Алайда ақыл
тақырыбына қатысты тілдік бірліктер жоғарыда айтылған лексемалармен
керісінше жағымды ойды көрсетеді: It’s never too late to learn; Nothing is
impossible for the willing heart. Яғни, ынталы жүрекке мүмкін емес дүние
жоқ деген пікірді аңдатады. Қазақ тілінің паремиологиялық фондында мұндай
паремяларды кездестірмедік.
Қазақ паремияларына сүйенсек, ақыл – адамның атын жарыққа шығаратын
еңбек, талап. Ақылды ісіне сенеді, ақымақ күшіне сенеді; Көп ақылды
жиналса, қиын істі бітірер, көп ақымақ жиналса, оңай істі бүлдірер.
Оның өмір сапарының ызғарлы, қиындықты жолдарында жан жылуын
сақтайтын мәңгілік күш екені Ақыл – тон, андағанға тозбайтұғын деген тілдік
деректер арқылы танылады.
Еңбек, талап деген құндылықтардан басқа, қазақ және ағылшын
паремиялары адамды оның ой-өрісімен ұштастырады: Айла – алтау, ақыл жетеу;
Ақыл азбайды, білім тозбайды; Ақыл – Алланың сыйлығы; Ақыл – мың оқудың
басы деген аталы сөздерінде қазіргі заманғы философия ғылымындағы
бағыттардың (идеалистік, материалистік) көзқарастарын тануға болады. Мұндай
ұғымдағы паремиялар ағылшын тілінде де бар. Man is but his ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.