Араб жазуын орыс жазуына алмастыру
Ф.7.04 -08
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О. ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
АҚЫЛБЕКОВА С.Д.
ҚАЗАҚ ЖАЗУЫН ЛАТЫН ҚАРІПІНЕ КӨШІРУДІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ БАРЫСЫ
дипломдық жұмыс
Мамандығы: 5В011400 - Тарих
Шымкент, 2019
Ф.7.04 -09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О. ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Жалпы тарих және мұражай ісі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.к., доцент
Отарбаева Г.К.
__________________
_________2019 ж.
дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақ жазуын латын қаріпіне көшірудің өзекті мәселелері және зерттелу барысы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мамандығы: 5В011400 - Тарих
Орындады: Ақылбекова С.Д.
Ғылыми жетекшісі:
магистр,аға оқытушы Нарымбет Г.Б.
Шымкент, 2019
Ф.7.04 -10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О. ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Педагогика және мәдениет факультеті
Жалпы тарих және мұражай ісі кафедрасы
Мамандығы: 5В011400 - Тарих
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
Жалпы тарих және мұражай ісі
_______Г.К.Отарбаева
______________ 2019 ж.
Д и п л о м д ы қ ж ұ м ы с т ы (жобаны) о р ы н д а у ғ а алған
Т А П С Ы Р М А № ____
Студент Ақыбекова Сабина ПИК 15-3к тобы
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Қазақ жазуын латын қаріпіне көшірудің өзекті мәселелері және зерттелу барысы
Университет бойынша 20.12.2018 ж., № 10-406 с бұйрығымен бекітілген
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі: сәуір, 2019 ж.
Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер: Қазақстан Республикасының жаңадан оқу бағдарламалары, ғылыми әдебиеттер, архивтік істі арттыруға бағытталған шетелдік, отандық іс-тәжірибелер, мерзімді баспасөз беттерінен және республикадағы Президент архивінен, Алматы қаласының мемлекеттік орталық архивінен, Түркістан облысының қоғамдық-саяси тарихи архивінен алынған құжаттық жинақтар, мақалалар, арнайы басылымдар, оқу-әдістемелік және бағдарламалық құжаттар, ғылыми зерттеулер.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға қатысты сұрақтар тізімі:
1. Қазақстанда алғашқы латын әліпбиі қай уақытта қызмет етті?
2. Күншығыстағы мәдени революция әліппи саясатына қатысы неде?
3. Қазақстанда латын әліпбиінің пайда болу тарихы.
4. А. Байтұрсыновтың қазақ емлесін дамытуға және өзгертудегі рөлі.
5. Латын әліпбиінің жаңа замандағы тиімділігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАНЫҢ ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ (ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ)
№
Бөлімдері
Кеңесшінің
аты, жөні, қолы
1
2
3
1
Кіріспе
Нарымбет Г.Б.
2
Латын әліпбиіне көшу идеясының қалыптасуы
Нарымбет Г.Б.
3
Күншығыстағы мәдени революция және әліпбиді өзгерту саясаты
Нарымбет Г.Б.
4
Жаңа әліпбешілер қоғамы мен Жаңа қазақ әліпбиі комитетінің құрылуы
Нарымбет Г.Б.
5
Латыншылардың әліпбиді жобалау ісінің іске асырылуы
Нарымбет Г.Б.
6
А.Байтұрсынов бастаған алаш зиялыларының әіпбиді өзгертуге қарсы күресі
Нарымбет Г.Б.
7
А. Байтұрсыновтың қазақ емлесін дамытуға және өзгертуге сіңірген еңбегі
Нарымбет Г.Б.
8
Арабшылардың араб графикасының артықшылығы жайлы ой-пікірлері
Нарымбет Г.Б.
9
Баку съезді және латын әліпбиінің ендірілу ісінің іске асырылуы
Нарымбет Г.Б.
10
Қорытынды
Нарымбет Г.Б.
11
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ұсынылған негізгі әдебиеттер тізімі
1. ҚР МОМ құжаттары: 81-қор: № 1,2-істер.
2. ҚР ОММ құжаттары, 81-қор, № 3-іс
3. ҚР Президент Архиві:БКП (б) 1928-1937 ж.ж., № 708 КП (б) ОК, 141-қ., 1-т., 915 іс, 47-57 пп.
4. ҚР Президент Архиві:БКП (б) 1928-1937 ж.ж., № 708 КП (б) ОК, 141-қ., 17-т., 111 іс, 549-558 пп.
5. ҚР Президент Архиві:БКП (б) 1928-1937 ж.ж., № 708 КП (б) ОК, 141 - т., 1 - т., 1560 іс, 1-8 пп.
6. ҚР Президент Архиві:БКП (б) 1928-1937 ж.ж., № 708 КП (б) ОК, 141 - т., 1 - т., 2800 іс, 206 - 207 пп.
7. ҚР Президент Архиві:БКП (б) 1928-1937 ж.ж., № 708 КП (б) ОК, 141 - т., 1 - т., 2800 іс, 119-128 пп.
8. Байтұрсынов А. Жазу мәселесі: Қазақ тілінің мәселелері Қазақ. - 1913. 16 октяб. ( № 4)
Тапсырманың берілген күні: ________________________2018 ж.
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшісі ________ Нарымбет Г.Б.
Тапсырманы орындауға алған студент: ___________ Ақылбекова С.Д.
Ф.7.04-11
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындау
КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕ
№
рн
Бөлімдер
% орындалуы
Орындалу мерзімі
Тапсы-рма берілгенмерзімі
Тапсырманы орындаумерзімі
Кенесшінің қолы
1
Кіріспе
5
10 күн
25.10.18
06.11.18
2
Талдау бөлімі (тақырыпты зерттеу, ғылыми материалдармен танысу, жинақтау және өңдеу)
15
30 күн
07.11.19
11.12.18
3
Негізгі бөлім
70
85 күн
12.12.18
20.03.19
4
Қорытынды
5
5 күн
21.03.19
26.03.19
5
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5
8 күн
27.03.19
04.04.19
Барлығы
100
Жобаның (жұмыстың) ғылыми жетекшісі _________ Нарымбет Г.Б.
(қолы, дата)
Бітіруші түлек _____________________________ Ақылбекова С.Д.
(қолы, дата)
*Норма бақылау _____________________________Мирзам сеитова Г.Е.
(қолы, дата)
АННОТАЦИЯ
Тақырып: Қазақ жазуын латын қаріпіне көшірудің өзекті мәселелері және зерттелу барысы
Студент: Ақылбекова С.Д.
Ғылыми жетекші: Нарымбет Г.Б.
Қорғау жылы: 2019
Дипломдық жұмыста қазақ жерінде латын әліпбиінің қызметі, өзгеру себептері және ерекшеліктері, тарихи маңызы және жалғасы, өзгеруіне үлес қосқан тұлғалар туралы жазылады. Атап айтсақ, латын әліпбиінің идеясының бастамасы, Қазақстанға келген уақытысы және қолдаушылары және қарсы болғандар жайы, құрылған ұйымдар мен өткізілген съездер, қабылдануы және тоқтатылу тарихы, сонымен қатар Тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясында жалғасы тапқаны туралы баяндалады. Осы стратегия негізінде зерттеуді қолға алдым. Латын әліпбиінің қазақ жерінде саяси тарихында алатын орыны ерекше және маңызы зор. Халықты сауаттандыру барысында, білімді қазақ жеріне әкелу мақсатында, қазақтардың тарихы артта қалмау үшін осы әліпбиіді қолдады. Араб әліпбиінің кемшіліктері өте көп екенін біліп, қазақтың әліпбиін латынға аусытыру керек туралы шешімге келді. 1929 - 1940 жылдардағы Қазақстан жерінде қолданған әліпбидің тарихын ашу, оның қолдаушылары мен жақтаушылары туралы мағлұмат беру. М. Жолдыбаев пен А.Байдильдиннің мақалалары бойынша латын әліпбиінің қазақтар үшін маңызын, араб әліпбиінің қолайсызды туралы еңбектері. ЖӘҚ ұймының құрылуы және олардың жарғысы қабылдануы. А.Байтұрсыновтың әліпбиді өзгеруіне сіңірген еңбегі және де Алаш зиялыларының қосқан үлесі. Жалпы 1 тарауда латынға көшу мәселесін көтерген Әзірбайжан халқы екендігі, Баку съезі, латынға көшу идеясының жақтаушылары туралы, ЖӘҚ ұйымының құрылуы, латын графикасын жобалау ісі, оны қазақ хақына ендіру мен оқытудың жолдары, латыншылардың баяндамалары мен сөздері қарастырылған.
2 тарауында А.Байтұрсыновтың латын графикасына қарсы алаш зияыларының күресі туралы және де араб графикасының артықшыығы туралы баяндамалары мен көзқарастары, ой-пікірлері, Н.Төреқұовтың жаңа әліпбиді дамытуға қосқан үлесі, атқарған қызметі жайлы зерттеіп көрсетіледі. Сонымен қатар, Қазақстан-2050 Стратегиясындағы 2025 дейін латынға көшу идеясына шолу жасалады. Оны жаңа замандағы тиімділігі айтып кетеді.
Жұмыс көлемі - 79 бет
Кестелер саны - 5
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 33
Студент _____________________ Ақылбекова С.Д.
(қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1 Латын әліпбиіне көшу идеясының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..12
1.1 Күншығыстағы мәдени революция және әліпбиді өзгерту саясаты ... ... ...12
1.2 Жаңа әліпбешілер қоғамы мен Жаңа қазақ әліпбиі комитетінің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Латыншылардың әліпбиді жобалау ісінің іске асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ...36
2 А.Байтұрсынов бастаған алаш зиялыларының әліпбиді өзгертуге қарсы күресі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.1 А.Байтұрсыновтың қазақ емлесін дамытуға және өзгертуге сіңірген еңбегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.2 Арабшылардың араб графикасының артықшылығы жайлы ой-пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.3 Баку съезді және латын әліпбиінің ендірілу ісінің іске асырылуы ... ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Қосымша 1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қосымша 2 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Қосымша 3 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Қосымша 4 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Қосымша 5 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қосымша 6 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Қысқартулар мен белгілер
ҚР - Қазақстан Республикасы
КСРО - Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
БЖӘОК - Бүкілодақтық Жаңа Әліппби Орталық комитеті
ЖӘҚ - Жаңа Әліппешілер Қоғамы
ҚКСР - Қазақ Кеңес Социалистік Республикасы
Қазақ АКСР - Қазақ Автономиялық Социалистік Республикасы
ЖОО - Жоғары Оқу Орны
ОАК - Орталық Атқару Комитеті
БКП(б) - Большевиктер Коммунистік Партиясы
КП (б) ОК - Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті
ХК - Халық комисарлар
ҰКО - Ұлттық Комитет Одағы
ҰКП - Ұлттық Комитет Президиумы
ҰТИ - Ұлттық Туризм Институты
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Әрбір халықтың ұлттық мәдениеті мен тарихында емленің және графиканың маңызды орын алатыны бәрімізге белгілі. Қазақ тілінің әлібиі тым тереңнен тамыр тартқан. VI-VII ғасырларда Еуразия құрлығында ғылымға Орхон-Енисей жазулары деген атаумен танылған көне түркілердің руникалық жазуы қолданылды. V-XV ғасырларда түркі тілі ұлтаралық қатынас ретіне біздің еліміздің территориясында орнықтырылды. Мәселен, Алтын орданың барлық ресми құжаттары мен халықаралық құжаттары ортағасырлық түркі тілінде жазылды. Халқымыз Ислам дінін қабылдаған соң руникалық жазулар бірітіндеп ысырылып, араб тілімен алмастырылды. Х ғасырдан бастап ХХ ғасырға дейін Қазақстан аумағында араб әліпбиі қолданылды. Ұзақ тарихи үрдістер нәтижесінде қалыптасып, құндылықтарын ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін ата-баба мұрасы ретінде таңбалардың өзгерген тарихына назар аударылатын өзекті тақырыптардың бірі болып есептеледі. ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда қоғамдық-саяси өмірдегі өзгерістерден рухани сала да шет қалмады. Кеңес өкіметі қарапайым халықты жаппай сауаттандыру және білім жүйесіне реформалар жасады. Қазақ әліпбиін ауыстыру мәселесі өзекті болып, күн тәртібіне қойылды. Осы тарихи кезеңде А.Байтұрсынов бастаған реформа, яғни латын әліпбиінің қажеттілігін дәлелдеуінің маңызы зор. Бұл уақытта ол өзінің латын әліпбиін жақтау позициясын ұстанып, көптеген дәлелдер ұсынды. Жалпы тұрғыдан алғанда, Қазақстанда Ұлы Отан соғысына дейін он екі жылда әліпби екі рет өзгертілуге енді. 1929 жылы 7 тамызда КСРО Орталық атқару Комитеті мен КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің Президиумы латындырылған жаңа әліпби - Біртұтас түркі алфавитін еңгізу туралы қаулы қабылдады. 1940 жылғы 13 қарашада Қазақ жазуын лытындырылған әліпбиден орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы заң қабылдады. Осылаша, қазақ тілінің әліпбиін өзгерту тарихы нақты саяси себептермен айқындалып келді.
Елбасымыз 2012 жылғы желтоқсан айында жария еткен Қазақстан - 2050 Стратегиясында 2025 жылдан бастап латын әліпбиіне көшуге кірісу керек екедігін мәлімдеді. Осыған сәйкес қазақтың латын әліпбиінің тарихын зерттеуге кірістім.
Дипломдық жұмыстың деректік қоры. Негізгі деректер ҚР Президенті архивінің 141 қорларының 336, 915, 1560, Алматы қаласының орталық мемлекеттік архиві қорларынан, ҚР Орталық мемлекеттік архивінің 81, 83, 141, 740, 929, 1692 қорларындағы 1, 2, 231, 244, 307, 309 істерге зерттеу жұмысы жүргізілді. Бұл құжаттардың ішінде 1924 жылғы Орынбор съездіндегі А. Байтұрсыновтың және Н. Төреқұловтың баяндамалары, 1926 жылғы Баку съездінің құжаттары, латыншылар мен арабшылардың пікірталасы, Жаңа Әліпби Қоғамының Қаулысы және жақтаушылары туралы маңызды құжаттар мен деректер, мақалалар қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. А. Байтұрсыновтың қазақ жазуы мен тіл саласына қосқан үлесі туралы филологиялық зерттеулер мен мақалалар жарық көрді. Әліпби тарихына байланысты М. Мырзахметұлының Қазақ қалай орыстандырылды еңбегінде отаршылдық саясаттың кейбір жерлері айқын көрсетілді. Тақырыпқа қатысты жазба жұмыстарының көпшілігі мақала ретінде, жарғылар, ажыратылымдар кездеседі. Барлық маңызды құжаттар ҚР Президент архивінен алынған және түпкідерек ретінде аударылған. 2000 жылы латын әліпбиіне көшу идеясының көтерілуіне байланысты ғылыми баяндамалар мен баспасөз беттерінде бірнеше мақалалар жарияланды. Оларды атап айтсақ, З. Ижанов, Д. Қамзабекұлының мақалаларында ХХ ғ. 20-30 жж. әліпби айтысы мәселесі архив деректері негізінде зерттелді.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері. ХІХ ғасырдың соңы - ХХғасырдың басындағы және 20-30 жылдардан бүгінгі 2019 жылға дейінгі құжаттарды қамтиды. Түркі халықтарының латын әрпін қабылдауы мен негізінен Қазақстандағы Алаш зиялылары мен латыншылардың әліпби күресі, Елбасы ұсынған жаңа әліпбидің жобасы зерттелді.
Дипломдық жұмыстың мақсат-міндеттері. Бұл зерттеу жұмысының негізгі мақсаты және міндеті - Латын әліпбиінің қазақ жеріне қалай келгені, оның бастамасы мен тарихы қай жерден келгені, араб әліпбиінің қолайсыздығы туралы зерттеу. Қазіргі күнде Елбасымыз Н.Ә Назарбаев ұсынып отқан латын графикасына негізделген әліпбидің маңызы неде екендігін анықтау:
- латын әліпбиіне көшу идеясының көтерілу себептері мен барысын айқындау;
- А. Байтұрсыновтың араб әліппиіне жасаған реформасы мен араб әліпбиінің ерекшеліктерін қарастыру;
- А. Байтұрсыновтың қазақ жазуына сіңірген еңбегін айқындау;
- Орынбор съездінде араб жазуын қабылдануы;
- Баку съездінде алаш зиялыларының араб әліпбиін жақтау себептері мен дәйектерін айқындау;
- 1924-1928 жылдардағы арабшылар мен латыншылардың баспасөз бетіндегі айтысында келтірілген дәлелдерге талдау жүргізу;
- ЖӘҚ бөлімшелері мен Жалпыодақтық түркі жаңа әліпбиінің Орталық комитетінің қызметін қарастыру;
-Елбасымыз 2025 жылдан бастап латын әліпбиіне көшу туралы жобасын және латындырылған қазақ әліпбиінің жаңа замандағы тиімділігін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың теориялық-методологиялық негіздері. Бұл тақырыпқа қатысты барлық мақалалар, жарғылар және ресми құжаттарды қарастыра отырып, оларға сыни тұрғыдан талдау жасау. Қазақ интеллигенциясының әкімшіл-әміршіл жүйеге ғылым мен мәдениет саласындағы қарсылығына Тәуелсіз Қазақстан тарих ғылымы мен ұлттық көзқарас тұрғысынан, ретроспективті әдіс пен объективтілік принциптерін ұштастыра отырып, қорытынды жасау. Архив деректеріне жан-жақты талдау жұмыстарын жүргізу.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Тақырыпқа қатысты зерттелген архив құжаттарын ғылыми айналымға еңгізу. Әліпбиді өзгерту - әкімшіл-әміршіл жүйенің отарлық сипаттағы науқандарының бірі екенін ұғыдыру. Алаш зиялыларының елдік идеяларын насихаттау. Елбасы ұсынған жаңа қазақ әліпбиін қолдау және оның болашақ ұрпаққа қандай пайда тигізетінін дәлелдеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тараудан тұратын негізгі, қорытынды бөлімдер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімін, соңындағы қосымшаларын қамтиды.
Диплом жұмысының базасы. М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің Ақпараттық білім беру орталығы (АБО).
1 ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУ ИДЕЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Күншығыстағы мәдени революция және әліпбиді өзгерту саясаты
Араб жазуы түркі тілдес халықтарға мәдениет ретінде, яғни ислам діні арқылы келіп, ұзақ уақыт бойы түркі, соғды жазуымен бірге қолданылып келген. Ал латын емлесі Батыста римдік-католиктік шіркеудің күшімен таралды. Орта ғасыр дәірінде Батыс Еуропа елдерінде діни-мәдени, ғылыми зерттеу салаларында баршаға ортақ жазба тіл ретінде қолданылғандықтан, латын тілі қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарына да ортақ тіл болып қалыптасып қалған. Яғни, мұндағы латын графикасының рөлі және маңызы тым жоғары болды. Біздің зиялылар халқымыз сауат ашып, жаңа латын әліпбиіне көшіп білім алса, елдегі сауатссыздық жойылады деген ниетпен қолдаған болатын. ХХ ғасырдың 20 жылдарында социализмдік лениндік жоспарындағы мәдени көтерілісті іске асыру мақсатында біршама қиын әрі күрделі міндеттері шешу керектігін, және де соның ішінде ең алдымен сауатссыздықты толығымен жою проблемасы көтерілді. КСРО зиялылары арасындағы емлеге қатысты екі көзқарастар көрінді: біріншісі - араб әліпбиін жалпылама реформалау, ал екіншісі - жаңадан түрік әліпбиіне көшу. Бұл ойдың бастамасы түркі зиялылары арасында заманға, уақытқа лайықты жаңа қоғамдық қатынастар туралы проблеманы көтерген. Ұсынылған реформалар оқу орындарында жүргізілуін талап етті. Және де Батыс Еуропа елдерімен мәдени-рухани байланыс қалыптастыруды қолдайтын жәдидшілдіктің бір бағыты болып пайда болды. Латын әліпбине көшу туралы идея ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан өзектілігін көрсетті. Бұл идея тек КСРО-дағы ұлт өкілдері арасында емес, сонымен қатар сырттағы түріктер, мұсылман елдерінің арасында дамыды. Мәселен, Түркия журналисттерінің ішіндегі журналисті Сүлеймен Тевфикбей ХІХ ғасырдың ортасында латын негізіндегі албан ұлттық әліпбиінің авторы - Шамседдин Сами Фрашерибейдің тәжірибесін қолданып, латын әріптерінің көмегімен түрік тілінің грамматикасын қалыптастырды.
Латынға көшу туралы мәселені Әзірбайжан Республикасы алғаш көтерді. Ол туралы А.Байтұрсынов былай дейді: Араб әрпін тастап, латын әрпін алу керек. Араб әрпі - қолайсыз, әлдеқашан аты шыққан, онымен жақсылап емле түзеуге болмайды... деп әріп мәселесін алдымен қозғаған әзірбайжан халқы ойлаған еді.... Сөйтіп, Әзірбайжан халқы дәстүрлі жазуына зиялыларынан жобалар ұсыныла бастады. Ең алғашқы болып ұсынған - мырза Ф.Ахундов болды. Ол 1857 жылы және 1863 жылдары жаңа түрік емлесінің екі жобасын жасады. Бірақ, көпшіліктен қолдау таппады. Оның жобалары араб графикасының кемшіліктерін көрсетті, түркі елдерінің жазуына қолайсысздығын дәлелдеді. Сөйтіп, патша үкіметі осы еңбегі үшін оны жаңа түрік әліпбиінің атасы және негізін салушы деп атап кетті.
Түркі тілдес халықтарының санасы ислам дінінің ықпалында және олар араб емлесінен алына қоймайды деген пікірлер орын ала бастады. Орыс зерттеушісі академик Бартольд араб әліпбиі түркі тілінің дыбыстарын дұрыс бере алмайтындығына көзі жеткендігін айтып, былай көрсетті: Араб әліппесін дін ғана сақтап келеді. Дін болмаса бұл әріп әлдеқашан тозғындар еді. Ресей, Түркия, Иран елдерінің әкімшілігі жақтаушылардың түсінігі бойынша халықтың білімді, өнерлі болуын қаламады. Яғни, патша өзінің тағынан, молда сәлдесінен айрылып қалады деген қауіп төніп тұрды. Осылайша әліпби мәселесі біраз талқыланса даа, ел назарынан қалмады. Бірінші орыс буржуазия көтерілісі 1905 жылы қарсаңында бұл тақырып тағыда қозғалды. Әзірбайжандықтар мен татар зиялылары баспасөзде, жиналыстарда латын емлесі туралы сөз қылсада, біржақты шешімге келмеді. Латынға байланысты 1908-1913 жылдарда Стамбулда көптеген айтыстар туындады. Татарлар арасында латынды қолдаушы ретінде бедел алған Сағит Рамиевтың 1911-1912 жылдарда Идеал газетінде жариялаған мақалаларында байқалды. Қазан төңкерісінен соң түркі орфографиясы жайында конференциялар және съезддерде қарастырылды. 1922 жылы наурызда Бакуде съезд өтілген. Онда түркі зиялылары жаңа әліппиге көшу жайлы жобаның алғышарттары жасалды. Бұдан алдын жоба тек баспасөзде талқыланып, аяқсыз қалдырылып отырды. Енді бұл істі жүзеге асыратын жаңа түркі әліпбиінің жақтаушылары комитеті құрылды. Басшылықты Ағамалы Оғлы алып, комитет 192-1925 жылдарда жаңа түрік әліпбиінің жобасын жасасуға шақырды. Сөйтіп, 1922 жылдын 11 тамызда Әзірбайжан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы және жаңа түрік әліпбиінің көшбасышылы ретінде С.А Ағамалы Оғлы В.И.Лениннің қабылдауында болды. Ленин ұсынған жобаны мұқият тыңдап, былай депті: Латын графикасына өтуге бұқара қалай қарайды?. Сонда Ағамалы Оғлы: Түгел қолдайды,- деп жауап береді. Ленин: Бұл - Күншығыстағы мәдени революция, - депті. (Бакуде өткен түрік Білімпаздары съездіндегі Ғ. Шараф сөзінен) [14, 11б].
Жаңа жол атты апта сайын шығатын газет 1922 жылы пайда болды. Ал, 1923 жылдың қазан айында Жаңа түрік әліпбиінің меклекеттігі туралы декрет қабылданды да, латын әліпбиімен бірге мекемелер, ұйымдар тең дәрежеде қолдануда тиіс болды. Осылай бірқатар елдер де Әзірбайжан елінде жүргізілген шараларға қатысты жаңадан еңгізілген әліпбиді қабылдауға әрекеттері бастады. Олардың қатарында: өзбек, түркімен, қырғыз, башқұрт халықтары қаулы шығару мәселесі қарастырды. Ингуш, қарашай, шешендер және кабардиндерде жаңа әліпби қабылданып, қолданысқа ендірілді. Бұл мәселе Қазақстанға да келіп жетті. Кеңес үкіметі жылдарында халқымыз қазан төңкерісінен кейін ғана еркіндікке қолдары жетіп, өнер-білімге талпына бастады. Сөйтіп, әліпби мәселесін көтерді. Бұл жолда олардың басты мақсат-міндеттері халық арасында сауатсыздықты жойып, саясатты өркениетке жеті жолы етіп айтылып, тілдік мәдениетті өзгертуге бет бұрды. Жұмысшы қазақтар жаңа әліпби арқылы сауат ашып, көптеген ауылды өлкелердегі халық қоғаммен тең дәрежеде болатынына сенген. Дамып жатқан қоғам латын графикасын халықаралық маңызды әрі ұлтаралық сөздер біріңғай айтылуға негіз болады деген пікір қалыптастырды. Және де ортақ емле біріңғай халық болуға әрі Батыс Еуропа елдерінің тілін түсінуге жеңіл болатындығын дәріптеді. Бірақ шын мәнге келер болсақ, Кеңес үкіметі дәстүрлі араб (төте) әліпбиін ауыстыруды жолы арқылы ұлттың этно-мәдени жағын жоюды көздеп, мұсылман халықтардың, нақтырақ айтсақ қазақ халқының рухани құндылықтарының тамырына балта шауып, орыстандыру саясатын іске асырып отырды.
Не себепті И.Сталин түркі тілді халықтар әліпбиін араб емлесіне алғашында латынға, кейінен соң орыс жазуының таңбасына көшуді жедел мақұлдады? Мұның басты сыры неде? Бұл сұраққа филолог, абайтанушы және көрнекті ғалым М.Мырзахметұлы орыстандыру саясатымен байланыстырды.
Шындыққа келер болсақ, халқымызды орыстандыру, араб графикасын орыс жазуына алмастыру идеясы патша үкіметі бас кезінде құпия ретінде сақтап, келе-келе шетелдерді отарлай жерлерді толық қолына алды. Сөйтіп құпия саясатының сыры толығымен ашылды. И.Сталин болса, Ресейдің арманында жүзеге асыра алмаған мақсаттары:
1. Орыстандыру;
2. Араб жазуын орыс жазуына алмастыру;
3. Келімсектерді басқа ұлт жеріне мейлінше мол орналастыру;
4. Қырым жерін қырым татарларынан тазарту;
5. Кавказ өлкесін мұсылмандардан тазарту;
6. Орта Азия мен Қазақстанды шикізат көзіне айналдыру;
7. Аралас мектептерді көбейту;
8. Орыс тілін ресми түрде айтылмаса да, мемлекеттік тілге айналдыру;
9.Ұсақ ұлттарды ассимиляциялап жұтып жіберу;
10. Бүкіл ұлттарды бір халыққа, яғни орыстанған кеңес халқына айналдыру т.б. осындай күрделі ұлттық мәселелерді халықтар достығын бүрмекелеп орындалуының куәгеріміз [12, 107б] деп жазады.
Жалпы И.Сталин ең алдымен араб жазуын латынға ауыстыру идеясының сыры әлі де ашылмаған саясат екендігіне сенеміз. Алдымен, латын емлесіне жармасудың құпиясы шетелдегі қолданған халықтың араб жазуын кириллицаға ауыстыруды мақсат еткен патша үкіметі миссионерлік саясатының тарихымен хабарда болып, ұлттардың еліндегі зиялылардың мол болуына сескен және алдын-ала дайындықсыз бірден орыс жазуына көшіріп жіберуі орысшылдық пиғылды тудырды. Белгілі бір өзіне қолайлы жағдай пайда болғанша қоғамнан туған пікірді алдау әрі адастырып жіберу үшін істелген амал болып есептелді. Осы саясатты білдіртпей орнықтыру үшін орыстанған Сібірдің якут сияқты майда ұлттар латынды күшпен қабылдауға өткен болатын. Бұл әрине, басқа ұлттарда алаңдатуды тудырмау үшін жасалған уақытша тактикасы ғана болып есептелді. Я, болмаса, барлық дүние жүзіндегі түркі тілдес халықтар жалпы бір жазу таңбасына алып келуді патша үкіметі де, кеңес үкіметі ойламаған. Ондайға бару оларға өте қауіпті саясат болып есептелді. Өйткені кеңес елінде түркі тілдес бір-біріне туысқан халықтары және Түркия ортақ бір емледе сауат ашып, білім алып, бірін-бірін оқып түсіну үшін оларға өте қауіпті жолы болып саналады. Себебі И.Сталин бастаған саяси бюро түркі тілді халықтардың бір графикада оқып-үйренуді өлердей қорықты. Оларды бірін-бірінен аулақ ұстап, ажыратпаса, бір тұтастыққа жол бермейтіні бәрімізге анық [12, 108б].
ҚР құжаттану және архив ісі жөнінегі ғылыми-техникалық ақпарат орталығының қызметкері З.Ижанов әліпбиді өзгерту саясаты туралы былай баяндады: Араб графикасынан латынға, латыннан асығыс түрде орыс графикасына көшірудің астарында құйтырқы саяси мүдде жатыр. Араб графикасынан латынға көшіру ең алдымен мұсылман өркениетінен халықты бөлу үшін керек болды. Ол мақсат орындалды. Халық Қазан төңкерісіне дейінгі дінінен, мәдениетінен айрылды. Жүздеген жылдар бойы түйнектеп жиналған тарихты, әдебиетті оқудың жолы кесілді. Бұл мақсатқа жету үшін зиялы қауымды өзара айтыстырып, отарлаушылар халықты алдады [13, 3б]
Қорытындылай келсек, латын әлібпиін ендіру кеңес үкіметінің орыстандыру орнықтыру мақсатымен күштеп жүргізген саясатының бірі болып есептеледі. Мұны Еуропада қалыптаса бастаған идея ретінде Күншығыстағы мәдени революция деп дәріптелді. Қазақ зиялыларының позициясы екіге бөлінді. Олардың ойлары латын қарпін жақтаушылары және араб емлесін жақтаушылары болып бөліну туралы келесі тараушада баяндалады.
1.2 Жаңа әліпбешілер қоғамы мен Жаңа қазақ әліпбиі комитетінің құрылуы
Патшалық Ресей заманында бастау алған саясат - халықты тілінен, дінінен, дәстүрінен, мәдениетінен айыру. Кеңес үкіметі алғашқы жыдарынан бастап біздің халқымыздың тағдырын сынады. Төңкеріс басылып, билікке большевиктер келіп, олардың алдындағы басты мәселенің бірі әліпбиді ауыстыруды қолға алды деген ойды Ресей ғалымдары растады. Кеңес үкіметі патша өкіметіндей тізесін бастырмады. Алдымен журналист ғалымдар пікірімен есептесіп отырды, сосын шешімдер қабылдады.
Патша заманында бастау алған ұлттарды тілінен айыру, дінінен бездіру саясаты Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында саябырсып, өзгеше бір арнаға түскендей сыңай таныта қалады. Сібір халықтарының кебін кимеудің қамын іздеп, шарқ ұрған ұсақ ұлттар уақытша шегініске сеніп, жайбарақат күйге түседі. Әрі осы тұста үкімет тарапынан қабылданған ұлттардың тең құқылығы, ұлт мектептерінде ана тілінде оқыту туралы қаулықарарлар өзге ұлттардың сеніміне ие болуына негіз салып берді. 1920 жылдың басында үкімет тарапынан көтерілген азымас ұлттар кирилл емлесіне көшу мәлесесі туралы ғалымдар жағынан қолдау таппайды. Мәселен, орыстың белгілі ғалымы Е.Д Поливанов сияқты ғалым Орыс отаршылдығы түрік халықтарының сағын сындырып, жүрегін жаралады. Сондықтан, түрік халықтарының орыстандыруға, оның құралы - миссионерлік орыс транскрипциясына өштікпен қарап отырған тұсында орыс қарпі жайында сөз қозғаудың өзі ауыр - деген кесімді пікір биліктің уақытша болса да райнан қайтарып отырды. Әр уақытта Кеңес үкіметі қолданған уақытша шегініс деген тактикасын әліпбиге қатысты істе пайдаланып, латынға ауыстыру туралы өкімет жағынан шешім қабылданған. Осы кезде Мекемтас Мырзахметовтың адам көңіліне қонымды пікірі шындықты ашып беріп, көмектескені рас: И. Сталиннің алдымен араб жазуын латын жазу таңбасымен ауыстыруға нұсқау беруінің сыры әлі де ашылмаған кінәраты бар саясат екендігін сезінеміз. Алдымен, латын жазуына жармасудың сыры, меніңше, араб жазуын алмастыруды көздеген патша үкіметінің миссионерлік саясатының тарихымен хабардар республикадағы ұлт зиялылары тобының мол болуынан сескеніп, алдымен, латыншаны алуы саяси мәнері болса керек. Өйткені, бұл топ тұрғанда бірден орыс жазуына көшіріп жіберу орысшылдық пиғылға қатты қарсылық тудыратынын сезініп, белгілі бір қолайлы жағдай туғанша қоғамдық пікірді адастырып жіберу үшін істелген айла ғана.
Сонымен қатар, 1920 жылдардың басында латын әліпбидің жобасын насихаттап, халықтарға жеткізу ісі белең ала бастайды. Төңкеріске дейінгі латын қарпі негізінде якут халқының әліпбиін жасаған С.А Новгородов еңбегңн есепке алмай отырсақ, басты идеясы Әзірбайжан республикасы бастаған еді. Леннинің арқасынан қағып, сөзіне қанағаттанған С.А Ағамалы-оғлы сияқты ғалымдар жаңа әліпбиге өту туралы халыққа комитет құрып, сонымен қатар ЖӘҚ жұмысынан хабардар болу үшін Яни-Юл газетін шығаруды қолға алған. Сөйтіп Баку жаңа әлібидің негізгі орталығына айналды.
Орыс емлесін қабылдауға қарсы болған демократия бағытындағы Е.Д Поливанов алғашқы пікірінен айнып, латын әліпбиіне ауысу ісі туралы айтты: Латын әліпбиі Одақ көлеміндегі ұлттар мәдениетінің өзара жақындасуын көздейді, сонымен қатар, халықаралық ауқымдағы жазумен жақындасуға мүмкіндік әкеледі.
Әзербайжан республикасында бастау алған жоба латынға өту ісі біздің елімізді - Қазақстанды шарпыды. Латынға өту жолында Қазақстанда үлкен тартыстар туды. Зиялы қауым арасында әліпби айтысы бірнеше жылдарға созылды. Әліпби туралы мәселесі ең алғаш рет 1928 жылы 12-18 маусым аралығында Орынборда өткен қазақ білімпаздардың алғашқы яғни бірінші съездінде көтерілді. Бұл съездде А.Байтұрсынов сөз келтіріп, қазақ емлесінің тиімді екенін дәлелденген.
Жалпы түркі халықтарына арнадған жобалар 1924 жылдан бастап Ресейдегі антропология және этнография музейі жанындағы Радлов үйірмесінде және Ленинградтық Мемлекеттік университеті жанында лингвистикалық секцияда талқылауға түседі. 1925 жылы Солтүстік 1925 жылы Солтүстік Кавказдық тау халықтары арасындағы ағарту жұмыстары жөнінде өткізілген екінші конференцияда ингуш, кабардин, қарашай, адыгей, шешендер жазуын латынға ауыстыру жөнінде шешім қабылданады. Ал 1926 жылы Бакуде Бүкілодақтық түркітанушылар съезді өтпекші болып, онда түркі-татар халықтарының жазуын латынға ауыстыру мәселесін көтеру мақсат етіліп, әрбір республикада дайындық жұмыстары жүргізіле бастайды. Дәл осы жылы Бакуде бүкілодақтық түркітанушылардың бірінші сънзі өтілген. Бұл съездде Жаңа Түрік Әліпбиінің Орталық Комитеті, кейінен Бүкілодақтық Жаңа Әліппби Орталық комитеті (БЖӘОК) құрылды және оның құрамына кіргендер: С.А Ағамалы оғлы (төрағасы), В.А Артемов, Б.М Гранде, Л.И Жирков, В.И Лыткин, Н.Марр, Е.Д Поливанов, А.А Реформаторский, А.Н Самойлович, А.М Сухотин, Б.В Чобан-заде, Г.Шараф, Р.О Шор, К.К Юдахин, Н.Ф Яковлевтер. Комитеттің бірегей мақсаты - түрік-татар халықының латына көшуін және басқа да жазуы болмаған халықтар осы әліппені қабылдауын қамтамасыз ету. БЖӘОК еңбегінің арқасында КСРО-да 20 ұлт жаңа әліпбиге өтіп, бұрынғы әліпбиі болмған 50 ұлт латын емлесімен табысты. Бүкілодақтық түркітанушылардың бірінші съездінде Қазақ елінен А.Байтұрсынұлы, Е. Омаров, Т.Шонанов, Н.Төреқұло, кейбір деректерде Ә.Басйсейітұлы мен С.Біләл қатысқаны көрсетілген. Съездден кейін көп ұзартпай Қазақстанның сол кездегі астанасы Қызылорда қаласында Жаңа әліппешілер қоғамы ұйымы құрылды. Жаңа әліпбиді таратуға әрі насихаттауға бағытталған, еріктілерден тұратын Жаңа әліппешілер қоғамының, яғни қысқартқанда ЖӘҚ орталық және аймақтың, аудандық комитеттер, бастауыш ұйымдары мен үйірмелер жұмыс жасаған.
1 Кесте
Жаңа әліппешілер қоғамының бастауыш ұйымдары мен мүшелер саны
Округтер атауы
ЖӘҚ бастауыш ұйымдары саны
Мүшелер саны
Қызылорда
29
1482
Сырдария
29
1577
Алматы
25
3670
Семей
50
5240
Павлодар
20
2120
Қарқаралы
8
1240
Петропавл
23
5670
Ақмола
13
874
Қостанай
30
2635
Орал
77
6290
Барлығы:
334
32548
Кестеге назар аударсақ, Қазақстандағы барлық округтерінде ЖӘҚ ұйымының жергілікті мектептердегі бастауыш ұйымдарының саны жайлы мәліметтер берілген. Жоғарыда айтылғандай бұл мәліметтер ҚР Президент архивінің № 141 қор, № 1 тізімдемедегі № 1560 істе Жаңа әліппешілер қоғамының (Жаңа латын алфавитінің Қазақ Қоғамы) 1927 жылғы қабылданған Жарғысында толықтай жазылған. Жарғыда төмендегідей мақсаттары көрсетіледі:
а) жаңа латын алфавитін қазақ халқына тарату және ендіру идеясын қолдаушыларды біріктіру мен жұмыстарды реттеу, сонымен қатар, жаңа түрік алфавиті қоғамының Орталық Комитеті мен жекеленген ұлттық республикалардың комитеттерімен алфавит, фонетика мәселесі бойынша тұрақты байланыс орнату;
ә) полиграфиялық өндірістің еңбек өнімділігін арттыру, сауаттылық пен ана тілін меңгеру ісін қамтамасыз ету, қазақ халқын әлемдік мәдениетке жақындату мақсатында жаңа латын алфавитін ендірудің дайындық және насихат жұмыстарын жүзеге асыру;
б) жаңа латын алфавитін қазақ қоғамына ендірудің алғышарттарын қалыптастыру.
Қоғамның жалпы құқықтары мен міндеттері туралы төмендегідей:
Жоғарыдағы мақсаттарға жету үшін қоғам:
а) араб әліпбиінің оқу-педагогикалық, полиграфиялық, мәдени-тарихи тұрғыдан ғылыми дәрменсіздігін ауызша және жазбаша дәлелдеді;
ә) қазақ халқының араб әліпбиінен жаңа латын әліпбиіне өтудің тиімділігі жөнінде үгіт-насихат жұмыстарының барлық әдістерін қолданады;
б) қазақ еңбеккерлеріне жаңа латын алфавитін ендірудің мақсат-міндеттері мен мәнін түсіндіру;
в) Бірінші Жалпыодақтық Түркология съездінің жаңа алфавит жөніндегі қаулысын жүзеге асыруға ұмтылады;
г) жаңа латын алфавитін ендіру туралы қоғамдық пікірталастар мен ғылыми кампанияларды ұйымдастыру;
ғ) алфавит пен фонетика мәселесі жөнінде мемлекеттік мекемелер, партиялық, қоғамдық ұйымдармен және жекеленген тұлғалармен байланыс орнатады;
д) өкілдері арқылы барлық отырыстар, жиналыстар, конференциялар мен съезддерге қатысады;
е) сәйкесінше ғылыми, танымдық, оқу-ағарту әдебиеттері мен шығармаларды, плакаттарды басып шығарады;
ж) латын әліпбиін тиімді ендірудің әдістерін жасайды;
з) жаңа әліпбиді насихаттауда клубтар, кітапханалар мен қызмет көрсету бұрыштарын және де фонетика, графика мәселесі бойынша дәрістер, баяндамалар, т. б. ұйымдастырады;
и) латын алфавитін үйрететін уақытша курстар мен үйірмелерді ұйымдастырады;
й) латын қарпін ендіруде мерзімді және мерзімді емес органдарды жұмылдырады;
к) мүшелік ұйымдарды құрып, мүше жарналарын жинайды;
қ) мөр, штамп, мүшелік кітапша, белгісі бар.
Сонымен қатар архив материалында, ЖӘҚ ұймының құрамы, мүшелері, олардың құқықтары мен міндеттерін көрсеттім. Жалпы тұрғыдан айтқанда бұл қоғамның мүшелігіне барлық мемлекеттік, қоғамдық және кәсіби ұйымдардың өкілдері қабылдана алуына құқықтары болды. Және де заң бойынша азаматтық құқықтарынан айырылмаған, ұлты мен жынысына тәуелсіз, жеті жастан жоғары оқушылар мен азаматтар мүшелікке құқылы болды. Бірақ, он алты жасқа толмаған азаматтар Комитет және Президиуге мүше бола алмады. Бұл қоғамның әрбір мүшесі жалпы бәріне ортақ жиналыста дауыс беру құқығына иемденді. Және де қоғам мүшелері басылымдарды сатып алғанда жеңілдіктермен әрі кітапхана қызметін тегін қолдана алды. Қоғам мүшелерінің басты міндеттері - үгіт-нәсихат жасау болды. Қоғамға мүшелерді қабылдауы орталық және жергілікті комитеттер, үйірмелер жалпы жиналыста арыз және тілектер арқылы жүзеге асырылды. Ал мүшелерді қоғам құрамынан шығаруды орталық және жергілікті комитеттер, үйірмелер жалпы жиналыста төмендегідей жағдайларда ғана жүзеге асырылды:
а) ЖӘҚ жарғысын бұзу;
б) белгіленген мүшелік жарнаны төлемеу;
в) заң бойынша өзінің азаматтық құқықтарынан айырылу;
г) өз еркімен арыз білдіру.
Жаңа әліппе қоғамының орталық органдары:
а) ЖӘҚ-ның Жалпықазақтық съезді;
ә) Орталық комитет;
б) Орталық комитет Президиумы;
в) Ревизиялық комиссия.
ЖӘҚ-тың Жалпықазақ съездін жылына бір рет қана орталық комитет шақырып отырды. Кейбір жағдайларда Төтенше съезд шақырылуы мүмкін еді. Съезд Орталық комитет және ревизиялық комиссия есептері мен құжаттарын қарастырып бекітеді, жарғыға сәйкес өзгертулер және қосымшалар енгізеді, сайлау жүргізеді. Жалпықазақтық бірінші съездге он бір мүше және төрт кандидаттан құралған уақытша орталық комитет жұмыс жасады. Жоғарғы басшылық болып саналатын орган Орталық комитет съездердің шақырылуын, съезд алдында есеп беруін, Президиум және жергілікті органдардың жұмыс жоспарларын, баяндама мен мақалаларын бекітілуін бақылайды. Орталық комитет отырысы айына бір рет өткізіледі. Мұндай отырыстарда мәселелерге дауыс беру арқылы шешімдер қабылданады. Орталық комитеттің пленумы өз ортасынан Президиумға бес мүшелік және екі кандидаттық құрамды тағайындайды. Оның құрамында басшысы, орынбасары, хатшысы болады.
Қазақстан территориясында жергілікті ЖӘҚ ұйымының органдары жаңа латын графиканың қолдаушылар саны бестен асса ғана құрылады. ҚКСР-нан тыс жерде орналасқан КСРО-ның көлемді қалаларында ашылатын қоғамдық уездік немесе губерниялық орган құқықтарына тиесілі болған. ЖӘҚ-тың жергілікті органдары қызмет саласына қатысты губерниялық және уездік болып бөлінген.
ЖӘҚ ұйымы құрылғанына бір ай болған кезде ҚССР Халқомкеңесінің қаулысы шешімімен (19 мамыр, 1927 жыл) жаңа әліпби комитеті құрылды. 1927 жылдың тамыз айы соңында Бүкілодақтық Жаңа Әліпби Орталық комитеті төрағасы ретінді С. А Ағамалы-оғлы Қызылорда қаласына келіп кеткенен соң, ЖӘҚ ұймы мен Жаңа қазақ әліпбиі комитеті біріктірілді. Сонымен қатар, Халық Комиссарлар Кеңесінің 1927 жылдың 19 қарашада қаулы бойынша Жаңа Қазақ Әліпбиінің Орталық Комитеті жұмыс істей бастайды және төрағалығына - Нұрмақов Нығмет - Қазақ АКСР ХКК-нің төрағасы келеді. Комитет мүшелігіне - Токтабаев Абдукәрім - ҚКСР Ағарту халкомы, Жандосов Ораз - БКП(б) Өлкелік комитеттің үгіт-насихат бөлімінің меңгерушсі, Байдилдин Әбдірахман - Ағарту қызметкерлері кәсіподағының төрағасы, Ермеков Әлімхан - ҚКСР ОАК мүшесі әрі Қазақ Педагогикалық ЖОО оқытушысы, Тоғжанов Аббас - Еңбекші қазақ газетінің жауапты редакторы, Шонанов Телжан - ҚКСР Ағарту халкомының жауапты қызметкерлері ретінде сайланды. Мүшелікке кандидат ретінде - Орманбаев Жұмабай - Лениншіл жас комсомол журналының редакторы, Малдыбаев Біләл - педагог тіркелген. Кейін комитет қатарына Беков Орынбек, Нұрпейісов, Мурзин Мұқтар, Мұқанов Есқали, Құлжанова Нәзипа, Бегімаева Мәдина толықтырылды. Жалпы комитет штатына жауапты хатшысы ретінде - Омаров Әшім, уақытша инструктор болып Сейдалин Қырымгерей және іс жүргізушісі болып Т.В Шапкина қызмет үстінде болды. Осы құрамдағы Жаңа Қазақ Әліпбиінің Орталық Комитеті бастап, Еңбекші қазақ газетінің бетінде латын графикасындағы бұршын ұйымдастырып, жаңа әліпбиді өңдеуден өткізіп, жаңадан қоғам жарғысын дайындаумен, насихаттайттын әдебиеттерді шығаруды қолға алды. Оны растаған ҚР Президент архивінің қорларынан табылған құжаттар төменде түпнұсқасымен аудардым.
Жаңа латын әліпбиі Қазақ қоғамының жарғысы
Қазақ Жаңа әліппешілер қоғамы (Жана Алыббешылер - Когамы)
І. Қоғамның мақсаты
§ 1. Қазақ Жана Алыббешылер-Когамы ( Қазақ Жаңа әліппешілер қоғамы), өзінің мақсаты ретінде:
а) қазақ халқының жаңа (латын) әліпбиін енгізу және тарату идеясын үйлестіру және біріздендіру; сондай-ақ жаңа түркі әліпбидері мен жеке ұлттық республикалар комитеттерінің Орталық комитетімен алфавиттік және фонетикалық сұрақтар бойынша тұрақты байланыс пен іс-әрекеттерді үйлестіру;
б) қазақ халқының баспа өнеркәсібінің өнімділігін арттыруға, сауаттылық пен ана тілін меңгеру үдерісін қамтамасыз етуге, сондай-ақ қазақ халқының әлемдік мәдениетпен танысу қарқынын жеделдетуге мүдделі қазақстандықтар арасында алфавитті жаңа (латын) алфавитін өткізу және тарату үшін насихаттау және дайындау.
в) қазақ халқының арасында жаңа (латын) алфавитін ауыртпалықсыз жүргізу және тарату үшін тамырын дайындау.
ІІ. Қоғамның құқықтары мен міндеттері
§ 2. Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға жету үшін қоғам:
а) араб алфавитінің оқу, педагогикалық, полиграфиялық және мәдени-тарихи тұрғыдан ғылыми тұрақсыздығын жазбаша түрде және жазбаша түрде дәлелдейді;
б) қазақ халқының араб әліпбиінен жаңа-латын тіліне ауысуының артықшылығы туралы үгіт-насихат жүргізу және осы мақсатта ауызша және жазбаша промаграмманың барлық түрлерін пайдалану;
в) қазақ халқының кең ауқымын, мақсаттарын, мақсаттарын және жаңа (латын) алфавитін енгізудің мәнін түсінуді жеңілдетеді;
г) жаңа (латын) алфавит бойынша Бүкілодақтық 1-ші Конгрестің постринациясын жүзеге асыруға ұмтылу;
е) қазақ халқының арасында жаңа (латын) алфавитін өткізу және тарату үшін қоғамдық пікірталастар мен ғылыми компанияларды ұйымдастырады;
ж) барлық мекемелер мен ұйымдардың барлық жиналыстарында, конференцияларында және съезддерінде өкілдерге қатысады және әліпби және фонетика тақырыбында презентациялар жасайды.
з) тиісті ғылыми, әдеби және әдеби шығармалар, сондай-ақ плакаттар, парақшалар, апелляциялар және т.б.
и) қазақ халқының жаңа (латын) әліпбиіне ауыртпалықсыз өту әдістерін әзірлейді.
к) жаңа (латын) алфавитін таратуға және кеңейтуге қызмет көрсететін клубтар, кітапханалар мен бұрыштарды ұйымдастырады. Фонетика және графика мәселелері бойынша дәрістер, лекциялар, келіссөздер мен оқулар ұйымдастырады.
л) жаңа (латын) алфавитін зерттеу және тарату үшін уақытша курстар мен үйірмелерді ашады.
м) мерзімді және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О. ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
АҚЫЛБЕКОВА С.Д.
ҚАЗАҚ ЖАЗУЫН ЛАТЫН ҚАРІПІНЕ КӨШІРУДІҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ЗЕРТТЕЛУ БАРЫСЫ
дипломдық жұмыс
Мамандығы: 5В011400 - Тарих
Шымкент, 2019
Ф.7.04 -09
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О. ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Жалпы тарих және мұражай ісі кафедрасы
Қорғауға жіберілді
Кафедра меңгерушісі
т.ғ.к., доцент
Отарбаева Г.К.
__________________
_________2019 ж.
дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Қазақ жазуын латын қаріпіне көшірудің өзекті мәселелері және зерттелу барысы
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
----------------------------------- ----------------------------------- ----------
Мамандығы: 5В011400 - Тарих
Орындады: Ақылбекова С.Д.
Ғылыми жетекшісі:
магистр,аға оқытушы Нарымбет Г.Б.
Шымкент, 2019
Ф.7.04 -10
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.О. ӘУЕЗОВ атындағы ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК
УНИВЕРСИТЕТІ
Педагогика және мәдениет факультеті
Жалпы тарих және мұражай ісі кафедрасы
Мамандығы: 5В011400 - Тарих
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
Жалпы тарих және мұражай ісі
_______Г.К.Отарбаева
______________ 2019 ж.
Д и п л о м д ы қ ж ұ м ы с т ы (жобаны) о р ы н д а у ғ а алған
Т А П С Ы Р М А № ____
Студент Ақыбекова Сабина ПИК 15-3к тобы
Жұмыстың (жобаның) тақырыбы: Қазақ жазуын латын қаріпіне көшірудің өзекті мәселелері және зерттелу барысы
Университет бойынша 20.12.2018 ж., № 10-406 с бұйрығымен бекітілген
Жұмысты (жобаны) аяқтау мерзімі: сәуір, 2019 ж.
Жұмысты (жобаны) орындауға берілген мәліметтер: Қазақстан Республикасының жаңадан оқу бағдарламалары, ғылыми әдебиеттер, архивтік істі арттыруға бағытталған шетелдік, отандық іс-тәжірибелер, мерзімді баспасөз беттерінен және республикадағы Президент архивінен, Алматы қаласының мемлекеттік орталық архивінен, Түркістан облысының қоғамдық-саяси тарихи архивінен алынған құжаттық жинақтар, мақалалар, арнайы басылымдар, оқу-әдістемелік және бағдарламалық құжаттар, ғылыми зерттеулер.
Дипломдық жұмысты (жобаны) орындауға қатысты сұрақтар тізімі:
1. Қазақстанда алғашқы латын әліпбиі қай уақытта қызмет етті?
2. Күншығыстағы мәдени революция әліппи саясатына қатысы неде?
3. Қазақстанда латын әліпбиінің пайда болу тарихы.
4. А. Байтұрсыновтың қазақ емлесін дамытуға және өзгертудегі рөлі.
5. Латын әліпбиінің жаңа замандағы тиімділігі
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБАНЫҢ ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАНЫҢ МАЗМҰНЫ (ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ)
№
Бөлімдері
Кеңесшінің
аты, жөні, қолы
1
2
3
1
Кіріспе
Нарымбет Г.Б.
2
Латын әліпбиіне көшу идеясының қалыптасуы
Нарымбет Г.Б.
3
Күншығыстағы мәдени революция және әліпбиді өзгерту саясаты
Нарымбет Г.Б.
4
Жаңа әліпбешілер қоғамы мен Жаңа қазақ әліпбиі комитетінің құрылуы
Нарымбет Г.Б.
5
Латыншылардың әліпбиді жобалау ісінің іске асырылуы
Нарымбет Г.Б.
6
А.Байтұрсынов бастаған алаш зиялыларының әіпбиді өзгертуге қарсы күресі
Нарымбет Г.Б.
7
А. Байтұрсыновтың қазақ емлесін дамытуға және өзгертуге сіңірген еңбегі
Нарымбет Г.Б.
8
Арабшылардың араб графикасының артықшылығы жайлы ой-пікірлері
Нарымбет Г.Б.
9
Баку съезді және латын әліпбиінің ендірілу ісінің іске асырылуы
Нарымбет Г.Б.
10
Қорытынды
Нарымбет Г.Б.
11
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Ұсынылған негізгі әдебиеттер тізімі
1. ҚР МОМ құжаттары: 81-қор: № 1,2-істер.
2. ҚР ОММ құжаттары, 81-қор, № 3-іс
3. ҚР Президент Архиві:БКП (б) 1928-1937 ж.ж., № 708 КП (б) ОК, 141-қ., 1-т., 915 іс, 47-57 пп.
4. ҚР Президент Архиві:БКП (б) 1928-1937 ж.ж., № 708 КП (б) ОК, 141-қ., 17-т., 111 іс, 549-558 пп.
5. ҚР Президент Архиві:БКП (б) 1928-1937 ж.ж., № 708 КП (б) ОК, 141 - т., 1 - т., 1560 іс, 1-8 пп.
6. ҚР Президент Архиві:БКП (б) 1928-1937 ж.ж., № 708 КП (б) ОК, 141 - т., 1 - т., 2800 іс, 206 - 207 пп.
7. ҚР Президент Архиві:БКП (б) 1928-1937 ж.ж., № 708 КП (б) ОК, 141 - т., 1 - т., 2800 іс, 119-128 пп.
8. Байтұрсынов А. Жазу мәселесі: Қазақ тілінің мәселелері Қазақ. - 1913. 16 октяб. ( № 4)
Тапсырманың берілген күні: ________________________2018 ж.
Дипломдық жұмыстың (жобаның) ғылыми жетекшісі ________ Нарымбет Г.Б.
Тапсырманы орындауға алған студент: ___________ Ақылбекова С.Д.
Ф.7.04-11
Дипломдық жобаны (жұмысты) орындау
КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕ
№
рн
Бөлімдер
% орындалуы
Орындалу мерзімі
Тапсы-рма берілгенмерзімі
Тапсырманы орындаумерзімі
Кенесшінің қолы
1
Кіріспе
5
10 күн
25.10.18
06.11.18
2
Талдау бөлімі (тақырыпты зерттеу, ғылыми материалдармен танысу, жинақтау және өңдеу)
15
30 күн
07.11.19
11.12.18
3
Негізгі бөлім
70
85 күн
12.12.18
20.03.19
4
Қорытынды
5
5 күн
21.03.19
26.03.19
5
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
5
8 күн
27.03.19
04.04.19
Барлығы
100
Жобаның (жұмыстың) ғылыми жетекшісі _________ Нарымбет Г.Б.
(қолы, дата)
Бітіруші түлек _____________________________ Ақылбекова С.Д.
(қолы, дата)
*Норма бақылау _____________________________Мирзам сеитова Г.Е.
(қолы, дата)
АННОТАЦИЯ
Тақырып: Қазақ жазуын латын қаріпіне көшірудің өзекті мәселелері және зерттелу барысы
Студент: Ақылбекова С.Д.
Ғылыми жетекші: Нарымбет Г.Б.
Қорғау жылы: 2019
Дипломдық жұмыста қазақ жерінде латын әліпбиінің қызметі, өзгеру себептері және ерекшеліктері, тарихи маңызы және жалғасы, өзгеруіне үлес қосқан тұлғалар туралы жазылады. Атап айтсақ, латын әліпбиінің идеясының бастамасы, Қазақстанға келген уақытысы және қолдаушылары және қарсы болғандар жайы, құрылған ұйымдар мен өткізілген съездер, қабылдануы және тоқтатылу тарихы, сонымен қатар Тұңғыш Президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2050 Стратегиясында жалғасы тапқаны туралы баяндалады. Осы стратегия негізінде зерттеуді қолға алдым. Латын әліпбиінің қазақ жерінде саяси тарихында алатын орыны ерекше және маңызы зор. Халықты сауаттандыру барысында, білімді қазақ жеріне әкелу мақсатында, қазақтардың тарихы артта қалмау үшін осы әліпбиіді қолдады. Араб әліпбиінің кемшіліктері өте көп екенін біліп, қазақтың әліпбиін латынға аусытыру керек туралы шешімге келді. 1929 - 1940 жылдардағы Қазақстан жерінде қолданған әліпбидің тарихын ашу, оның қолдаушылары мен жақтаушылары туралы мағлұмат беру. М. Жолдыбаев пен А.Байдильдиннің мақалалары бойынша латын әліпбиінің қазақтар үшін маңызын, араб әліпбиінің қолайсызды туралы еңбектері. ЖӘҚ ұймының құрылуы және олардың жарғысы қабылдануы. А.Байтұрсыновтың әліпбиді өзгеруіне сіңірген еңбегі және де Алаш зиялыларының қосқан үлесі. Жалпы 1 тарауда латынға көшу мәселесін көтерген Әзірбайжан халқы екендігі, Баку съезі, латынға көшу идеясының жақтаушылары туралы, ЖӘҚ ұйымының құрылуы, латын графикасын жобалау ісі, оны қазақ хақына ендіру мен оқытудың жолдары, латыншылардың баяндамалары мен сөздері қарастырылған.
2 тарауында А.Байтұрсыновтың латын графикасына қарсы алаш зияыларының күресі туралы және де араб графикасының артықшыығы туралы баяндамалары мен көзқарастары, ой-пікірлері, Н.Төреқұовтың жаңа әліпбиді дамытуға қосқан үлесі, атқарған қызметі жайлы зерттеіп көрсетіледі. Сонымен қатар, Қазақстан-2050 Стратегиясындағы 2025 дейін латынға көшу идеясына шолу жасалады. Оны жаңа замандағы тиімділігі айтып кетеді.
Жұмыс көлемі - 79 бет
Кестелер саны - 5
Пайдаланылған әдебиеттер саны - 33
Студент _____________________ Ақылбекова С.Д.
(қолы)
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1 Латын әліпбиіне көшу идеясының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..12
1.1 Күншығыстағы мәдени революция және әліпбиді өзгерту саясаты ... ... ...12
1.2 Жаңа әліпбешілер қоғамы мен Жаңа қазақ әліпбиі комитетінің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 Латыншылардың әліпбиді жобалау ісінің іске асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ...36
2 А.Байтұрсынов бастаған алаш зиялыларының әліпбиді өзгертуге қарсы күресі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.1 А.Байтұрсыновтың қазақ емлесін дамытуға және өзгертуге сіңірген еңбегі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
2.2 Арабшылардың араб графикасының артықшылығы жайлы ой-пікірлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
2.3 Баку съезді және латын әліпбиінің ендірілу ісінің іске асырылуы ... ... ... ... .58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 72
Қосымша 1 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
Қосымша 2 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 75
Қосымша 3 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 76
Қосымша 4 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 77
Қосымша 5 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 78
Қосымша 6 ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 79
Қысқартулар мен белгілер
ҚР - Қазақстан Республикасы
КСРО - Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
БЖӘОК - Бүкілодақтық Жаңа Әліппби Орталық комитеті
ЖӘҚ - Жаңа Әліппешілер Қоғамы
ҚКСР - Қазақ Кеңес Социалистік Республикасы
Қазақ АКСР - Қазақ Автономиялық Социалистік Республикасы
ЖОО - Жоғары Оқу Орны
ОАК - Орталық Атқару Комитеті
БКП(б) - Большевиктер Коммунистік Партиясы
КП (б) ОК - Коммунистік Партиясының Орталық Комитеті
ХК - Халық комисарлар
ҰКО - Ұлттық Комитет Одағы
ҰКП - Ұлттық Комитет Президиумы
ҰТИ - Ұлттық Туризм Институты
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың өзектілігі. Әрбір халықтың ұлттық мәдениеті мен тарихында емленің және графиканың маңызды орын алатыны бәрімізге белгілі. Қазақ тілінің әлібиі тым тереңнен тамыр тартқан. VI-VII ғасырларда Еуразия құрлығында ғылымға Орхон-Енисей жазулары деген атаумен танылған көне түркілердің руникалық жазуы қолданылды. V-XV ғасырларда түркі тілі ұлтаралық қатынас ретіне біздің еліміздің территориясында орнықтырылды. Мәселен, Алтын орданың барлық ресми құжаттары мен халықаралық құжаттары ортағасырлық түркі тілінде жазылды. Халқымыз Ислам дінін қабылдаған соң руникалық жазулар бірітіндеп ысырылып, араб тілімен алмастырылды. Х ғасырдан бастап ХХ ғасырға дейін Қазақстан аумағында араб әліпбиі қолданылды. Ұзақ тарихи үрдістер нәтижесінде қалыптасып, құндылықтарын ұрпақтан ұрпаққа жеткізетін ата-баба мұрасы ретінде таңбалардың өзгерген тарихына назар аударылатын өзекті тақырыптардың бірі болып есептеледі. ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанда қоғамдық-саяси өмірдегі өзгерістерден рухани сала да шет қалмады. Кеңес өкіметі қарапайым халықты жаппай сауаттандыру және білім жүйесіне реформалар жасады. Қазақ әліпбиін ауыстыру мәселесі өзекті болып, күн тәртібіне қойылды. Осы тарихи кезеңде А.Байтұрсынов бастаған реформа, яғни латын әліпбиінің қажеттілігін дәлелдеуінің маңызы зор. Бұл уақытта ол өзінің латын әліпбиін жақтау позициясын ұстанып, көптеген дәлелдер ұсынды. Жалпы тұрғыдан алғанда, Қазақстанда Ұлы Отан соғысына дейін он екі жылда әліпби екі рет өзгертілуге енді. 1929 жылы 7 тамызда КСРО Орталық атқару Комитеті мен КСРО Халық Комиссарлары Кеңесінің Президиумы латындырылған жаңа әліпби - Біртұтас түркі алфавитін еңгізу туралы қаулы қабылдады. 1940 жылғы 13 қарашада Қазақ жазуын лытындырылған әліпбиден орыс графикасы негізіндегі жаңа әліпбиге көшіру туралы заң қабылдады. Осылаша, қазақ тілінің әліпбиін өзгерту тарихы нақты саяси себептермен айқындалып келді.
Елбасымыз 2012 жылғы желтоқсан айында жария еткен Қазақстан - 2050 Стратегиясында 2025 жылдан бастап латын әліпбиіне көшуге кірісу керек екедігін мәлімдеді. Осыған сәйкес қазақтың латын әліпбиінің тарихын зерттеуге кірістім.
Дипломдық жұмыстың деректік қоры. Негізгі деректер ҚР Президенті архивінің 141 қорларының 336, 915, 1560, Алматы қаласының орталық мемлекеттік архиві қорларынан, ҚР Орталық мемлекеттік архивінің 81, 83, 141, 740, 929, 1692 қорларындағы 1, 2, 231, 244, 307, 309 істерге зерттеу жұмысы жүргізілді. Бұл құжаттардың ішінде 1924 жылғы Орынбор съездіндегі А. Байтұрсыновтың және Н. Төреқұловтың баяндамалары, 1926 жылғы Баку съездінің құжаттары, латыншылар мен арабшылардың пікірталасы, Жаңа Әліпби Қоғамының Қаулысы және жақтаушылары туралы маңызды құжаттар мен деректер, мақалалар қарастырылған.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. А. Байтұрсыновтың қазақ жазуы мен тіл саласына қосқан үлесі туралы филологиялық зерттеулер мен мақалалар жарық көрді. Әліпби тарихына байланысты М. Мырзахметұлының Қазақ қалай орыстандырылды еңбегінде отаршылдық саясаттың кейбір жерлері айқын көрсетілді. Тақырыпқа қатысты жазба жұмыстарының көпшілігі мақала ретінде, жарғылар, ажыратылымдар кездеседі. Барлық маңызды құжаттар ҚР Президент архивінен алынған және түпкідерек ретінде аударылған. 2000 жылы латын әліпбиіне көшу идеясының көтерілуіне байланысты ғылыми баяндамалар мен баспасөз беттерінде бірнеше мақалалар жарияланды. Оларды атап айтсақ, З. Ижанов, Д. Қамзабекұлының мақалаларында ХХ ғ. 20-30 жж. әліпби айтысы мәселесі архив деректері негізінде зерттелді.
Дипломдық жұмыстың хронологиялық шеңбері. ХІХ ғасырдың соңы - ХХғасырдың басындағы және 20-30 жылдардан бүгінгі 2019 жылға дейінгі құжаттарды қамтиды. Түркі халықтарының латын әрпін қабылдауы мен негізінен Қазақстандағы Алаш зиялылары мен латыншылардың әліпби күресі, Елбасы ұсынған жаңа әліпбидің жобасы зерттелді.
Дипломдық жұмыстың мақсат-міндеттері. Бұл зерттеу жұмысының негізгі мақсаты және міндеті - Латын әліпбиінің қазақ жеріне қалай келгені, оның бастамасы мен тарихы қай жерден келгені, араб әліпбиінің қолайсыздығы туралы зерттеу. Қазіргі күнде Елбасымыз Н.Ә Назарбаев ұсынып отқан латын графикасына негізделген әліпбидің маңызы неде екендігін анықтау:
- латын әліпбиіне көшу идеясының көтерілу себептері мен барысын айқындау;
- А. Байтұрсыновтың араб әліппиіне жасаған реформасы мен араб әліпбиінің ерекшеліктерін қарастыру;
- А. Байтұрсыновтың қазақ жазуына сіңірген еңбегін айқындау;
- Орынбор съездінде араб жазуын қабылдануы;
- Баку съездінде алаш зиялыларының араб әліпбиін жақтау себептері мен дәйектерін айқындау;
- 1924-1928 жылдардағы арабшылар мен латыншылардың баспасөз бетіндегі айтысында келтірілген дәлелдерге талдау жүргізу;
- ЖӘҚ бөлімшелері мен Жалпыодақтық түркі жаңа әліпбиінің Орталық комитетінің қызметін қарастыру;
-Елбасымыз 2025 жылдан бастап латын әліпбиіне көшу туралы жобасын және латындырылған қазақ әліпбиінің жаңа замандағы тиімділігін зерттеу.
Дипломдық жұмыстың теориялық-методологиялық негіздері. Бұл тақырыпқа қатысты барлық мақалалар, жарғылар және ресми құжаттарды қарастыра отырып, оларға сыни тұрғыдан талдау жасау. Қазақ интеллигенциясының әкімшіл-әміршіл жүйеге ғылым мен мәдениет саласындағы қарсылығына Тәуелсіз Қазақстан тарих ғылымы мен ұлттық көзқарас тұрғысынан, ретроспективті әдіс пен объективтілік принциптерін ұштастыра отырып, қорытынды жасау. Архив деректеріне жан-жақты талдау жұмыстарын жүргізу.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жаңалығы мен нәтижелері. Тақырыпқа қатысты зерттелген архив құжаттарын ғылыми айналымға еңгізу. Әліпбиді өзгерту - әкімшіл-әміршіл жүйенің отарлық сипаттағы науқандарының бірі екенін ұғыдыру. Алаш зиялыларының елдік идеяларын насихаттау. Елбасы ұсынған жаңа қазақ әліпбиін қолдау және оның болашақ ұрпаққа қандай пайда тигізетінін дәлелдеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тараудан тұратын негізгі, қорытынды бөлімдер мен пайдаланылған әдебиеттер тізімін, соңындағы қосымшаларын қамтиды.
Диплом жұмысының базасы. М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетінің Ақпараттық білім беру орталығы (АБО).
1 ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУ ИДЕЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1 Күншығыстағы мәдени революция және әліпбиді өзгерту саясаты
Араб жазуы түркі тілдес халықтарға мәдениет ретінде, яғни ислам діні арқылы келіп, ұзақ уақыт бойы түркі, соғды жазуымен бірге қолданылып келген. Ал латын емлесі Батыста римдік-католиктік шіркеудің күшімен таралды. Орта ғасыр дәірінде Батыс Еуропа елдерінде діни-мәдени, ғылыми зерттеу салаларында баршаға ортақ жазба тіл ретінде қолданылғандықтан, латын тілі қоғамдық және жаратылыстану ғылымдарына да ортақ тіл болып қалыптасып қалған. Яғни, мұндағы латын графикасының рөлі және маңызы тым жоғары болды. Біздің зиялылар халқымыз сауат ашып, жаңа латын әліпбиіне көшіп білім алса, елдегі сауатссыздық жойылады деген ниетпен қолдаған болатын. ХХ ғасырдың 20 жылдарында социализмдік лениндік жоспарындағы мәдени көтерілісті іске асыру мақсатында біршама қиын әрі күрделі міндеттері шешу керектігін, және де соның ішінде ең алдымен сауатссыздықты толығымен жою проблемасы көтерілді. КСРО зиялылары арасындағы емлеге қатысты екі көзқарастар көрінді: біріншісі - араб әліпбиін жалпылама реформалау, ал екіншісі - жаңадан түрік әліпбиіне көшу. Бұл ойдың бастамасы түркі зиялылары арасында заманға, уақытқа лайықты жаңа қоғамдық қатынастар туралы проблеманы көтерген. Ұсынылған реформалар оқу орындарында жүргізілуін талап етті. Және де Батыс Еуропа елдерімен мәдени-рухани байланыс қалыптастыруды қолдайтын жәдидшілдіктің бір бағыты болып пайда болды. Латын әліпбине көшу туралы идея ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан өзектілігін көрсетті. Бұл идея тек КСРО-дағы ұлт өкілдері арасында емес, сонымен қатар сырттағы түріктер, мұсылман елдерінің арасында дамыды. Мәселен, Түркия журналисттерінің ішіндегі журналисті Сүлеймен Тевфикбей ХІХ ғасырдың ортасында латын негізіндегі албан ұлттық әліпбиінің авторы - Шамседдин Сами Фрашерибейдің тәжірибесін қолданып, латын әріптерінің көмегімен түрік тілінің грамматикасын қалыптастырды.
Латынға көшу туралы мәселені Әзірбайжан Республикасы алғаш көтерді. Ол туралы А.Байтұрсынов былай дейді: Араб әрпін тастап, латын әрпін алу керек. Араб әрпі - қолайсыз, әлдеқашан аты шыққан, онымен жақсылап емле түзеуге болмайды... деп әріп мәселесін алдымен қозғаған әзірбайжан халқы ойлаған еді.... Сөйтіп, Әзірбайжан халқы дәстүрлі жазуына зиялыларынан жобалар ұсыныла бастады. Ең алғашқы болып ұсынған - мырза Ф.Ахундов болды. Ол 1857 жылы және 1863 жылдары жаңа түрік емлесінің екі жобасын жасады. Бірақ, көпшіліктен қолдау таппады. Оның жобалары араб графикасының кемшіліктерін көрсетті, түркі елдерінің жазуына қолайсысздығын дәлелдеді. Сөйтіп, патша үкіметі осы еңбегі үшін оны жаңа түрік әліпбиінің атасы және негізін салушы деп атап кетті.
Түркі тілдес халықтарының санасы ислам дінінің ықпалында және олар араб емлесінен алына қоймайды деген пікірлер орын ала бастады. Орыс зерттеушісі академик Бартольд араб әліпбиі түркі тілінің дыбыстарын дұрыс бере алмайтындығына көзі жеткендігін айтып, былай көрсетті: Араб әліппесін дін ғана сақтап келеді. Дін болмаса бұл әріп әлдеқашан тозғындар еді. Ресей, Түркия, Иран елдерінің әкімшілігі жақтаушылардың түсінігі бойынша халықтың білімді, өнерлі болуын қаламады. Яғни, патша өзінің тағынан, молда сәлдесінен айрылып қалады деген қауіп төніп тұрды. Осылайша әліпби мәселесі біраз талқыланса даа, ел назарынан қалмады. Бірінші орыс буржуазия көтерілісі 1905 жылы қарсаңында бұл тақырып тағыда қозғалды. Әзірбайжандықтар мен татар зиялылары баспасөзде, жиналыстарда латын емлесі туралы сөз қылсада, біржақты шешімге келмеді. Латынға байланысты 1908-1913 жылдарда Стамбулда көптеген айтыстар туындады. Татарлар арасында латынды қолдаушы ретінде бедел алған Сағит Рамиевтың 1911-1912 жылдарда Идеал газетінде жариялаған мақалаларында байқалды. Қазан төңкерісінен соң түркі орфографиясы жайында конференциялар және съезддерде қарастырылды. 1922 жылы наурызда Бакуде съезд өтілген. Онда түркі зиялылары жаңа әліппиге көшу жайлы жобаның алғышарттары жасалды. Бұдан алдын жоба тек баспасөзде талқыланып, аяқсыз қалдырылып отырды. Енді бұл істі жүзеге асыратын жаңа түркі әліпбиінің жақтаушылары комитеті құрылды. Басшылықты Ағамалы Оғлы алып, комитет 192-1925 жылдарда жаңа түрік әліпбиінің жобасын жасасуға шақырды. Сөйтіп, 1922 жылдын 11 тамызда Әзірбайжан Орталық Атқару Комитетінің төрағасы және жаңа түрік әліпбиінің көшбасышылы ретінде С.А Ағамалы Оғлы В.И.Лениннің қабылдауында болды. Ленин ұсынған жобаны мұқият тыңдап, былай депті: Латын графикасына өтуге бұқара қалай қарайды?. Сонда Ағамалы Оғлы: Түгел қолдайды,- деп жауап береді. Ленин: Бұл - Күншығыстағы мәдени революция, - депті. (Бакуде өткен түрік Білімпаздары съездіндегі Ғ. Шараф сөзінен) [14, 11б].
Жаңа жол атты апта сайын шығатын газет 1922 жылы пайда болды. Ал, 1923 жылдың қазан айында Жаңа түрік әліпбиінің меклекеттігі туралы декрет қабылданды да, латын әліпбиімен бірге мекемелер, ұйымдар тең дәрежеде қолдануда тиіс болды. Осылай бірқатар елдер де Әзірбайжан елінде жүргізілген шараларға қатысты жаңадан еңгізілген әліпбиді қабылдауға әрекеттері бастады. Олардың қатарында: өзбек, түркімен, қырғыз, башқұрт халықтары қаулы шығару мәселесі қарастырды. Ингуш, қарашай, шешендер және кабардиндерде жаңа әліпби қабылданып, қолданысқа ендірілді. Бұл мәселе Қазақстанға да келіп жетті. Кеңес үкіметі жылдарында халқымыз қазан төңкерісінен кейін ғана еркіндікке қолдары жетіп, өнер-білімге талпына бастады. Сөйтіп, әліпби мәселесін көтерді. Бұл жолда олардың басты мақсат-міндеттері халық арасында сауатсыздықты жойып, саясатты өркениетке жеті жолы етіп айтылып, тілдік мәдениетті өзгертуге бет бұрды. Жұмысшы қазақтар жаңа әліпби арқылы сауат ашып, көптеген ауылды өлкелердегі халық қоғаммен тең дәрежеде болатынына сенген. Дамып жатқан қоғам латын графикасын халықаралық маңызды әрі ұлтаралық сөздер біріңғай айтылуға негіз болады деген пікір қалыптастырды. Және де ортақ емле біріңғай халық болуға әрі Батыс Еуропа елдерінің тілін түсінуге жеңіл болатындығын дәріптеді. Бірақ шын мәнге келер болсақ, Кеңес үкіметі дәстүрлі араб (төте) әліпбиін ауыстыруды жолы арқылы ұлттың этно-мәдени жағын жоюды көздеп, мұсылман халықтардың, нақтырақ айтсақ қазақ халқының рухани құндылықтарының тамырына балта шауып, орыстандыру саясатын іске асырып отырды.
Не себепті И.Сталин түркі тілді халықтар әліпбиін араб емлесіне алғашында латынға, кейінен соң орыс жазуының таңбасына көшуді жедел мақұлдады? Мұның басты сыры неде? Бұл сұраққа филолог, абайтанушы және көрнекті ғалым М.Мырзахметұлы орыстандыру саясатымен байланыстырды.
Шындыққа келер болсақ, халқымызды орыстандыру, араб графикасын орыс жазуына алмастыру идеясы патша үкіметі бас кезінде құпия ретінде сақтап, келе-келе шетелдерді отарлай жерлерді толық қолына алды. Сөйтіп құпия саясатының сыры толығымен ашылды. И.Сталин болса, Ресейдің арманында жүзеге асыра алмаған мақсаттары:
1. Орыстандыру;
2. Араб жазуын орыс жазуына алмастыру;
3. Келімсектерді басқа ұлт жеріне мейлінше мол орналастыру;
4. Қырым жерін қырым татарларынан тазарту;
5. Кавказ өлкесін мұсылмандардан тазарту;
6. Орта Азия мен Қазақстанды шикізат көзіне айналдыру;
7. Аралас мектептерді көбейту;
8. Орыс тілін ресми түрде айтылмаса да, мемлекеттік тілге айналдыру;
9.Ұсақ ұлттарды ассимиляциялап жұтып жіберу;
10. Бүкіл ұлттарды бір халыққа, яғни орыстанған кеңес халқына айналдыру т.б. осындай күрделі ұлттық мәселелерді халықтар достығын бүрмекелеп орындалуының куәгеріміз [12, 107б] деп жазады.
Жалпы И.Сталин ең алдымен араб жазуын латынға ауыстыру идеясының сыры әлі де ашылмаған саясат екендігіне сенеміз. Алдымен, латын емлесіне жармасудың құпиясы шетелдегі қолданған халықтың араб жазуын кириллицаға ауыстыруды мақсат еткен патша үкіметі миссионерлік саясатының тарихымен хабарда болып, ұлттардың еліндегі зиялылардың мол болуына сескен және алдын-ала дайындықсыз бірден орыс жазуына көшіріп жіберуі орысшылдық пиғылды тудырды. Белгілі бір өзіне қолайлы жағдай пайда болғанша қоғамнан туған пікірді алдау әрі адастырып жіберу үшін істелген амал болып есептелді. Осы саясатты білдіртпей орнықтыру үшін орыстанған Сібірдің якут сияқты майда ұлттар латынды күшпен қабылдауға өткен болатын. Бұл әрине, басқа ұлттарда алаңдатуды тудырмау үшін жасалған уақытша тактикасы ғана болып есептелді. Я, болмаса, барлық дүние жүзіндегі түркі тілдес халықтар жалпы бір жазу таңбасына алып келуді патша үкіметі де, кеңес үкіметі ойламаған. Ондайға бару оларға өте қауіпті саясат болып есептелді. Өйткені кеңес елінде түркі тілдес бір-біріне туысқан халықтары және Түркия ортақ бір емледе сауат ашып, білім алып, бірін-бірін оқып түсіну үшін оларға өте қауіпті жолы болып саналады. Себебі И.Сталин бастаған саяси бюро түркі тілді халықтардың бір графикада оқып-үйренуді өлердей қорықты. Оларды бірін-бірінен аулақ ұстап, ажыратпаса, бір тұтастыққа жол бермейтіні бәрімізге анық [12, 108б].
ҚР құжаттану және архив ісі жөнінегі ғылыми-техникалық ақпарат орталығының қызметкері З.Ижанов әліпбиді өзгерту саясаты туралы былай баяндады: Араб графикасынан латынға, латыннан асығыс түрде орыс графикасына көшірудің астарында құйтырқы саяси мүдде жатыр. Араб графикасынан латынға көшіру ең алдымен мұсылман өркениетінен халықты бөлу үшін керек болды. Ол мақсат орындалды. Халық Қазан төңкерісіне дейінгі дінінен, мәдениетінен айрылды. Жүздеген жылдар бойы түйнектеп жиналған тарихты, әдебиетті оқудың жолы кесілді. Бұл мақсатқа жету үшін зиялы қауымды өзара айтыстырып, отарлаушылар халықты алдады [13, 3б]
Қорытындылай келсек, латын әлібпиін ендіру кеңес үкіметінің орыстандыру орнықтыру мақсатымен күштеп жүргізген саясатының бірі болып есептеледі. Мұны Еуропада қалыптаса бастаған идея ретінде Күншығыстағы мәдени революция деп дәріптелді. Қазақ зиялыларының позициясы екіге бөлінді. Олардың ойлары латын қарпін жақтаушылары және араб емлесін жақтаушылары болып бөліну туралы келесі тараушада баяндалады.
1.2 Жаңа әліпбешілер қоғамы мен Жаңа қазақ әліпбиі комитетінің құрылуы
Патшалық Ресей заманында бастау алған саясат - халықты тілінен, дінінен, дәстүрінен, мәдениетінен айыру. Кеңес үкіметі алғашқы жыдарынан бастап біздің халқымыздың тағдырын сынады. Төңкеріс басылып, билікке большевиктер келіп, олардың алдындағы басты мәселенің бірі әліпбиді ауыстыруды қолға алды деген ойды Ресей ғалымдары растады. Кеңес үкіметі патша өкіметіндей тізесін бастырмады. Алдымен журналист ғалымдар пікірімен есептесіп отырды, сосын шешімдер қабылдады.
Патша заманында бастау алған ұлттарды тілінен айыру, дінінен бездіру саясаты Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында саябырсып, өзгеше бір арнаға түскендей сыңай таныта қалады. Сібір халықтарының кебін кимеудің қамын іздеп, шарқ ұрған ұсақ ұлттар уақытша шегініске сеніп, жайбарақат күйге түседі. Әрі осы тұста үкімет тарапынан қабылданған ұлттардың тең құқылығы, ұлт мектептерінде ана тілінде оқыту туралы қаулықарарлар өзге ұлттардың сеніміне ие болуына негіз салып берді. 1920 жылдың басында үкімет тарапынан көтерілген азымас ұлттар кирилл емлесіне көшу мәлесесі туралы ғалымдар жағынан қолдау таппайды. Мәселен, орыстың белгілі ғалымы Е.Д Поливанов сияқты ғалым Орыс отаршылдығы түрік халықтарының сағын сындырып, жүрегін жаралады. Сондықтан, түрік халықтарының орыстандыруға, оның құралы - миссионерлік орыс транскрипциясына өштікпен қарап отырған тұсында орыс қарпі жайында сөз қозғаудың өзі ауыр - деген кесімді пікір биліктің уақытша болса да райнан қайтарып отырды. Әр уақытта Кеңес үкіметі қолданған уақытша шегініс деген тактикасын әліпбиге қатысты істе пайдаланып, латынға ауыстыру туралы өкімет жағынан шешім қабылданған. Осы кезде Мекемтас Мырзахметовтың адам көңіліне қонымды пікірі шындықты ашып беріп, көмектескені рас: И. Сталиннің алдымен араб жазуын латын жазу таңбасымен ауыстыруға нұсқау беруінің сыры әлі де ашылмаған кінәраты бар саясат екендігін сезінеміз. Алдымен, латын жазуына жармасудың сыры, меніңше, араб жазуын алмастыруды көздеген патша үкіметінің миссионерлік саясатының тарихымен хабардар республикадағы ұлт зиялылары тобының мол болуынан сескеніп, алдымен, латыншаны алуы саяси мәнері болса керек. Өйткені, бұл топ тұрғанда бірден орыс жазуына көшіріп жіберу орысшылдық пиғылға қатты қарсылық тудыратынын сезініп, белгілі бір қолайлы жағдай туғанша қоғамдық пікірді адастырып жіберу үшін істелген айла ғана.
Сонымен қатар, 1920 жылдардың басында латын әліпбидің жобасын насихаттап, халықтарға жеткізу ісі белең ала бастайды. Төңкеріске дейінгі латын қарпі негізінде якут халқының әліпбиін жасаған С.А Новгородов еңбегңн есепке алмай отырсақ, басты идеясы Әзірбайжан республикасы бастаған еді. Леннинің арқасынан қағып, сөзіне қанағаттанған С.А Ағамалы-оғлы сияқты ғалымдар жаңа әліпбиге өту туралы халыққа комитет құрып, сонымен қатар ЖӘҚ жұмысынан хабардар болу үшін Яни-Юл газетін шығаруды қолға алған. Сөйтіп Баку жаңа әлібидің негізгі орталығына айналды.
Орыс емлесін қабылдауға қарсы болған демократия бағытындағы Е.Д Поливанов алғашқы пікірінен айнып, латын әліпбиіне ауысу ісі туралы айтты: Латын әліпбиі Одақ көлеміндегі ұлттар мәдениетінің өзара жақындасуын көздейді, сонымен қатар, халықаралық ауқымдағы жазумен жақындасуға мүмкіндік әкеледі.
Әзербайжан республикасында бастау алған жоба латынға өту ісі біздің елімізді - Қазақстанды шарпыды. Латынға өту жолында Қазақстанда үлкен тартыстар туды. Зиялы қауым арасында әліпби айтысы бірнеше жылдарға созылды. Әліпби туралы мәселесі ең алғаш рет 1928 жылы 12-18 маусым аралығында Орынборда өткен қазақ білімпаздардың алғашқы яғни бірінші съездінде көтерілді. Бұл съездде А.Байтұрсынов сөз келтіріп, қазақ емлесінің тиімді екенін дәлелденген.
Жалпы түркі халықтарына арнадған жобалар 1924 жылдан бастап Ресейдегі антропология және этнография музейі жанындағы Радлов үйірмесінде және Ленинградтық Мемлекеттік университеті жанында лингвистикалық секцияда талқылауға түседі. 1925 жылы Солтүстік 1925 жылы Солтүстік Кавказдық тау халықтары арасындағы ағарту жұмыстары жөнінде өткізілген екінші конференцияда ингуш, кабардин, қарашай, адыгей, шешендер жазуын латынға ауыстыру жөнінде шешім қабылданады. Ал 1926 жылы Бакуде Бүкілодақтық түркітанушылар съезді өтпекші болып, онда түркі-татар халықтарының жазуын латынға ауыстыру мәселесін көтеру мақсат етіліп, әрбір республикада дайындық жұмыстары жүргізіле бастайды. Дәл осы жылы Бакуде бүкілодақтық түркітанушылардың бірінші сънзі өтілген. Бұл съездде Жаңа Түрік Әліпбиінің Орталық Комитеті, кейінен Бүкілодақтық Жаңа Әліппби Орталық комитеті (БЖӘОК) құрылды және оның құрамына кіргендер: С.А Ағамалы оғлы (төрағасы), В.А Артемов, Б.М Гранде, Л.И Жирков, В.И Лыткин, Н.Марр, Е.Д Поливанов, А.А Реформаторский, А.Н Самойлович, А.М Сухотин, Б.В Чобан-заде, Г.Шараф, Р.О Шор, К.К Юдахин, Н.Ф Яковлевтер. Комитеттің бірегей мақсаты - түрік-татар халықының латына көшуін және басқа да жазуы болмаған халықтар осы әліппені қабылдауын қамтамасыз ету. БЖӘОК еңбегінің арқасында КСРО-да 20 ұлт жаңа әліпбиге өтіп, бұрынғы әліпбиі болмған 50 ұлт латын емлесімен табысты. Бүкілодақтық түркітанушылардың бірінші съездінде Қазақ елінен А.Байтұрсынұлы, Е. Омаров, Т.Шонанов, Н.Төреқұло, кейбір деректерде Ә.Басйсейітұлы мен С.Біләл қатысқаны көрсетілген. Съездден кейін көп ұзартпай Қазақстанның сол кездегі астанасы Қызылорда қаласында Жаңа әліппешілер қоғамы ұйымы құрылды. Жаңа әліпбиді таратуға әрі насихаттауға бағытталған, еріктілерден тұратын Жаңа әліппешілер қоғамының, яғни қысқартқанда ЖӘҚ орталық және аймақтың, аудандық комитеттер, бастауыш ұйымдары мен үйірмелер жұмыс жасаған.
1 Кесте
Жаңа әліппешілер қоғамының бастауыш ұйымдары мен мүшелер саны
Округтер атауы
ЖӘҚ бастауыш ұйымдары саны
Мүшелер саны
Қызылорда
29
1482
Сырдария
29
1577
Алматы
25
3670
Семей
50
5240
Павлодар
20
2120
Қарқаралы
8
1240
Петропавл
23
5670
Ақмола
13
874
Қостанай
30
2635
Орал
77
6290
Барлығы:
334
32548
Кестеге назар аударсақ, Қазақстандағы барлық округтерінде ЖӘҚ ұйымының жергілікті мектептердегі бастауыш ұйымдарының саны жайлы мәліметтер берілген. Жоғарыда айтылғандай бұл мәліметтер ҚР Президент архивінің № 141 қор, № 1 тізімдемедегі № 1560 істе Жаңа әліппешілер қоғамының (Жаңа латын алфавитінің Қазақ Қоғамы) 1927 жылғы қабылданған Жарғысында толықтай жазылған. Жарғыда төмендегідей мақсаттары көрсетіледі:
а) жаңа латын алфавитін қазақ халқына тарату және ендіру идеясын қолдаушыларды біріктіру мен жұмыстарды реттеу, сонымен қатар, жаңа түрік алфавиті қоғамының Орталық Комитеті мен жекеленген ұлттық республикалардың комитеттерімен алфавит, фонетика мәселесі бойынша тұрақты байланыс орнату;
ә) полиграфиялық өндірістің еңбек өнімділігін арттыру, сауаттылық пен ана тілін меңгеру ісін қамтамасыз ету, қазақ халқын әлемдік мәдениетке жақындату мақсатында жаңа латын алфавитін ендірудің дайындық және насихат жұмыстарын жүзеге асыру;
б) жаңа латын алфавитін қазақ қоғамына ендірудің алғышарттарын қалыптастыру.
Қоғамның жалпы құқықтары мен міндеттері туралы төмендегідей:
Жоғарыдағы мақсаттарға жету үшін қоғам:
а) араб әліпбиінің оқу-педагогикалық, полиграфиялық, мәдени-тарихи тұрғыдан ғылыми дәрменсіздігін ауызша және жазбаша дәлелдеді;
ә) қазақ халқының араб әліпбиінен жаңа латын әліпбиіне өтудің тиімділігі жөнінде үгіт-насихат жұмыстарының барлық әдістерін қолданады;
б) қазақ еңбеккерлеріне жаңа латын алфавитін ендірудің мақсат-міндеттері мен мәнін түсіндіру;
в) Бірінші Жалпыодақтық Түркология съездінің жаңа алфавит жөніндегі қаулысын жүзеге асыруға ұмтылады;
г) жаңа латын алфавитін ендіру туралы қоғамдық пікірталастар мен ғылыми кампанияларды ұйымдастыру;
ғ) алфавит пен фонетика мәселесі жөнінде мемлекеттік мекемелер, партиялық, қоғамдық ұйымдармен және жекеленген тұлғалармен байланыс орнатады;
д) өкілдері арқылы барлық отырыстар, жиналыстар, конференциялар мен съезддерге қатысады;
е) сәйкесінше ғылыми, танымдық, оқу-ағарту әдебиеттері мен шығармаларды, плакаттарды басып шығарады;
ж) латын әліпбиін тиімді ендірудің әдістерін жасайды;
з) жаңа әліпбиді насихаттауда клубтар, кітапханалар мен қызмет көрсету бұрыштарын және де фонетика, графика мәселесі бойынша дәрістер, баяндамалар, т. б. ұйымдастырады;
и) латын алфавитін үйрететін уақытша курстар мен үйірмелерді ұйымдастырады;
й) латын қарпін ендіруде мерзімді және мерзімді емес органдарды жұмылдырады;
к) мүшелік ұйымдарды құрып, мүше жарналарын жинайды;
қ) мөр, штамп, мүшелік кітапша, белгісі бар.
Сонымен қатар архив материалында, ЖӘҚ ұймының құрамы, мүшелері, олардың құқықтары мен міндеттерін көрсеттім. Жалпы тұрғыдан айтқанда бұл қоғамның мүшелігіне барлық мемлекеттік, қоғамдық және кәсіби ұйымдардың өкілдері қабылдана алуына құқықтары болды. Және де заң бойынша азаматтық құқықтарынан айырылмаған, ұлты мен жынысына тәуелсіз, жеті жастан жоғары оқушылар мен азаматтар мүшелікке құқылы болды. Бірақ, он алты жасқа толмаған азаматтар Комитет және Президиуге мүше бола алмады. Бұл қоғамның әрбір мүшесі жалпы бәріне ортақ жиналыста дауыс беру құқығына иемденді. Және де қоғам мүшелері басылымдарды сатып алғанда жеңілдіктермен әрі кітапхана қызметін тегін қолдана алды. Қоғам мүшелерінің басты міндеттері - үгіт-нәсихат жасау болды. Қоғамға мүшелерді қабылдауы орталық және жергілікті комитеттер, үйірмелер жалпы жиналыста арыз және тілектер арқылы жүзеге асырылды. Ал мүшелерді қоғам құрамынан шығаруды орталық және жергілікті комитеттер, үйірмелер жалпы жиналыста төмендегідей жағдайларда ғана жүзеге асырылды:
а) ЖӘҚ жарғысын бұзу;
б) белгіленген мүшелік жарнаны төлемеу;
в) заң бойынша өзінің азаматтық құқықтарынан айырылу;
г) өз еркімен арыз білдіру.
Жаңа әліппе қоғамының орталық органдары:
а) ЖӘҚ-ның Жалпықазақтық съезді;
ә) Орталық комитет;
б) Орталық комитет Президиумы;
в) Ревизиялық комиссия.
ЖӘҚ-тың Жалпықазақ съездін жылына бір рет қана орталық комитет шақырып отырды. Кейбір жағдайларда Төтенше съезд шақырылуы мүмкін еді. Съезд Орталық комитет және ревизиялық комиссия есептері мен құжаттарын қарастырып бекітеді, жарғыға сәйкес өзгертулер және қосымшалар енгізеді, сайлау жүргізеді. Жалпықазақтық бірінші съездге он бір мүше және төрт кандидаттан құралған уақытша орталық комитет жұмыс жасады. Жоғарғы басшылық болып саналатын орган Орталық комитет съездердің шақырылуын, съезд алдында есеп беруін, Президиум және жергілікті органдардың жұмыс жоспарларын, баяндама мен мақалаларын бекітілуін бақылайды. Орталық комитет отырысы айына бір рет өткізіледі. Мұндай отырыстарда мәселелерге дауыс беру арқылы шешімдер қабылданады. Орталық комитеттің пленумы өз ортасынан Президиумға бес мүшелік және екі кандидаттық құрамды тағайындайды. Оның құрамында басшысы, орынбасары, хатшысы болады.
Қазақстан территориясында жергілікті ЖӘҚ ұйымының органдары жаңа латын графиканың қолдаушылар саны бестен асса ғана құрылады. ҚКСР-нан тыс жерде орналасқан КСРО-ның көлемді қалаларында ашылатын қоғамдық уездік немесе губерниялық орган құқықтарына тиесілі болған. ЖӘҚ-тың жергілікті органдары қызмет саласына қатысты губерниялық және уездік болып бөлінген.
ЖӘҚ ұйымы құрылғанына бір ай болған кезде ҚССР Халқомкеңесінің қаулысы шешімімен (19 мамыр, 1927 жыл) жаңа әліпби комитеті құрылды. 1927 жылдың тамыз айы соңында Бүкілодақтық Жаңа Әліпби Орталық комитеті төрағасы ретінді С. А Ағамалы-оғлы Қызылорда қаласына келіп кеткенен соң, ЖӘҚ ұймы мен Жаңа қазақ әліпбиі комитеті біріктірілді. Сонымен қатар, Халық Комиссарлар Кеңесінің 1927 жылдың 19 қарашада қаулы бойынша Жаңа Қазақ Әліпбиінің Орталық Комитеті жұмыс істей бастайды және төрағалығына - Нұрмақов Нығмет - Қазақ АКСР ХКК-нің төрағасы келеді. Комитет мүшелігіне - Токтабаев Абдукәрім - ҚКСР Ағарту халкомы, Жандосов Ораз - БКП(б) Өлкелік комитеттің үгіт-насихат бөлімінің меңгерушсі, Байдилдин Әбдірахман - Ағарту қызметкерлері кәсіподағының төрағасы, Ермеков Әлімхан - ҚКСР ОАК мүшесі әрі Қазақ Педагогикалық ЖОО оқытушысы, Тоғжанов Аббас - Еңбекші қазақ газетінің жауапты редакторы, Шонанов Телжан - ҚКСР Ағарту халкомының жауапты қызметкерлері ретінде сайланды. Мүшелікке кандидат ретінде - Орманбаев Жұмабай - Лениншіл жас комсомол журналының редакторы, Малдыбаев Біләл - педагог тіркелген. Кейін комитет қатарына Беков Орынбек, Нұрпейісов, Мурзин Мұқтар, Мұқанов Есқали, Құлжанова Нәзипа, Бегімаева Мәдина толықтырылды. Жалпы комитет штатына жауапты хатшысы ретінде - Омаров Әшім, уақытша инструктор болып Сейдалин Қырымгерей және іс жүргізушісі болып Т.В Шапкина қызмет үстінде болды. Осы құрамдағы Жаңа Қазақ Әліпбиінің Орталық Комитеті бастап, Еңбекші қазақ газетінің бетінде латын графикасындағы бұршын ұйымдастырып, жаңа әліпбиді өңдеуден өткізіп, жаңадан қоғам жарғысын дайындаумен, насихаттайттын әдебиеттерді шығаруды қолға алды. Оны растаған ҚР Президент архивінің қорларынан табылған құжаттар төменде түпнұсқасымен аудардым.
Жаңа латын әліпбиі Қазақ қоғамының жарғысы
Қазақ Жаңа әліппешілер қоғамы (Жана Алыббешылер - Когамы)
І. Қоғамның мақсаты
§ 1. Қазақ Жана Алыббешылер-Когамы ( Қазақ Жаңа әліппешілер қоғамы), өзінің мақсаты ретінде:
а) қазақ халқының жаңа (латын) әліпбиін енгізу және тарату идеясын үйлестіру және біріздендіру; сондай-ақ жаңа түркі әліпбидері мен жеке ұлттық республикалар комитеттерінің Орталық комитетімен алфавиттік және фонетикалық сұрақтар бойынша тұрақты байланыс пен іс-әрекеттерді үйлестіру;
б) қазақ халқының баспа өнеркәсібінің өнімділігін арттыруға, сауаттылық пен ана тілін меңгеру үдерісін қамтамасыз етуге, сондай-ақ қазақ халқының әлемдік мәдениетпен танысу қарқынын жеделдетуге мүдделі қазақстандықтар арасында алфавитті жаңа (латын) алфавитін өткізу және тарату үшін насихаттау және дайындау.
в) қазақ халқының арасында жаңа (латын) алфавитін ауыртпалықсыз жүргізу және тарату үшін тамырын дайындау.
ІІ. Қоғамның құқықтары мен міндеттері
§ 2. Жоғарыда көрсетілген мақсаттарға жету үшін қоғам:
а) араб алфавитінің оқу, педагогикалық, полиграфиялық және мәдени-тарихи тұрғыдан ғылыми тұрақсыздығын жазбаша түрде және жазбаша түрде дәлелдейді;
б) қазақ халқының араб әліпбиінен жаңа-латын тіліне ауысуының артықшылығы туралы үгіт-насихат жүргізу және осы мақсатта ауызша және жазбаша промаграмманың барлық түрлерін пайдалану;
в) қазақ халқының кең ауқымын, мақсаттарын, мақсаттарын және жаңа (латын) алфавитін енгізудің мәнін түсінуді жеңілдетеді;
г) жаңа (латын) алфавит бойынша Бүкілодақтық 1-ші Конгрестің постринациясын жүзеге асыруға ұмтылу;
е) қазақ халқының арасында жаңа (латын) алфавитін өткізу және тарату үшін қоғамдық пікірталастар мен ғылыми компанияларды ұйымдастырады;
ж) барлық мекемелер мен ұйымдардың барлық жиналыстарында, конференцияларында және съезддерінде өкілдерге қатысады және әліпби және фонетика тақырыбында презентациялар жасайды.
з) тиісті ғылыми, әдеби және әдеби шығармалар, сондай-ақ плакаттар, парақшалар, апелляциялар және т.б.
и) қазақ халқының жаңа (латын) әліпбиіне ауыртпалықсыз өту әдістерін әзірлейді.
к) жаңа (латын) алфавитін таратуға және кеңейтуге қызмет көрсететін клубтар, кітапханалар мен бұрыштарды ұйымдастырады. Фонетика және графика мәселелері бойынша дәрістер, лекциялар, келіссөздер мен оқулар ұйымдастырады.
л) жаңа (латын) алфавитін зерттеу және тарату үшін уақытша курстар мен үйірмелерді ашады.
м) мерзімді және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz