Тауарлы - материалдық қорлардың қоймадағы есебі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІ МЕН ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Тауарлы-материалдық қорлар, оның мәні және маңызы
1.2 ЕмбіМұнайГаз кәсіпорынының экономикалық көрсеткіштерін талдау
2 ЕМБІМҰНАЙГАЗ АҚ -ДА ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Тауарлы-материалдық қорларды бағалау және түгендеу
2.3 Тауарлы-материалдық қорлардың қоймадағы есебі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік
есептің ролі мен мәні артуда. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде
бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті сипатталып, оның табысы мен шығыны
есепке алынады, қаржылық жағдайы ашып көрсетіледі. Қазіргі заман
бухгалтерлері – бухгалтерлік есеп ауқымында алған терең кәсіби білімі
арқылы экономикалық талдау мен аудит дағдыларын игеруі, сондай-ақ өндіріс
процестерін басқара алуы тиіс. Ол Қазақстан Республикасының азаматтық
құқықтары мен заңнамаларды есепке ала отырып, әр түрлі экономикалық
шешімдер қабылдап, ұйымның келешектегі қызметін жоспарлай білуі тиіс.
Нарықтық қатынастар кезінде ұйымдардың өндірістік жұмыстарын басқару сол
ұйым басшыларына байланысты. Қазақстан Республикасында болған жеке және
әлеуметтік-экономикалық құрылымдық өзгерістер еліміздің есеп жүйесіне
көптеген өзгерістер әкелді. Қаржылық жүйенің өзгеруі, экономиканың дамуы,
әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың өзгеруі кәсіпорында жаңа мәселелердің
туындауына алып келді.
Тауарлы материалдық қорлар кәсіпорынның операциялық қызметінің бөлігі
болып табылады, сондықтан тауарлы материалдық қорлардың өзіндік құнын дұрыс
анықтау, сыныптау және сақтау өте маңызды болып табылады. Қазіргі уақытта
нарықтық экономика шарттарына сәйкес дайындықтың бастапқы кезеңінде
материалды-өндірістік қорларды дайындаудың және сатып алудың маңызы зор.
Тауарлы-материалдық қорларды ары қарай оңтайлы қолдану үшін, дайындау және
тұтыну мақсатына қол жеткізу үшін, бухгалтерлік есеп қызметі тауарлы-
материалдық қорларды сатып алу мен дайындау бойынша ай сайын талдау
жүргізуге мүмкіндік беретін толық және айқын ақпарат ұстауы қажет. Тауарлы
–материалдық қорлар жөнінде мәліметті толық және шынайы қалыптастыру
бухгалтерлік есептің маңызды мақсаты. Қазір кәсіпорындарда материалдарды
дайындау және сатып алу есебін ұйымдастырудың түрлі тәсілдерін таңдау, ай
соңында жолда қалып қойған немесе жабдықтаушылардың қоймасынан шығарылмаған
материалдардың құнын көрсерту, материалдық құндылықтардың нақты өзіндік
құнының есептік бағалардан ауытқуларын анықтау және оларды өндірістегі
шығындалған материалдар мен олардың қоймадағы қалдықтары арасында кейінгі
бөлу, пайдаланудағы арзан бағалы және тез тозатын заттардың құнын өтеу
мүмкіндіктері пайда болуда. Экономиканың қай саласында болмасын ұйымдар мен
еңбек ұжымдарының шикізат пен материалдарды ұтымды жұмсауға, өндіріс
қалдықтарын азайтуға, өндірістік өнімнің өзіндік құнын азайтуға, шығаратын
өнімнің халықаралық нарықта бәсекелестікке жарамды етіп шығаруға тауарлы-
материалдық қорлар есебінің атқаратын ролі өте зор.
Тауарлы-материалдық қорларды қолдануды бақылау мен есепті дұрыс
ұйымдастырусыз қоймадағы қорлардың келіп түсуі мен шығындалуын, қалдықтарға
бақылауды қамтамасыз ету мүмкін емес.
Қазіргі таңда кәсіпорынның тауарлы материалдық қорлар есебі мен оны
талдау, тауарлы материалдық қорларды бағалау және түгендеу, тауарлы
материалдық қорлардың әртүрлі әдістері бойынша есептеу маңызды болып
табылады. Материалдық есепті ұйымдастыру – есептік жұмыстың күрделі
бөлімдерінің бірі. Өнеркәсіптік материалдық құндылықтар номенклатурасы он
мыңдаған атаулармен саналады. Сондықтан есепті ұйымдастыру және материалдық
құндылықтарды сатып алуы, оның қозғалысы, сақталуы және қолдануы бойынша
бақылау үлкен ауыртпалықтармен байланысты. Барлық есептік жұмыстың
автоматтандырылуының орасан маңызы зор. Есеп пен тауарлы-материалдық
қорларды бақылаудың ажырамас бөлігі - олардың қолданылуының экономикалық
талдауы болып табылады. Осыған орай тауарлы – материалдық қорлар тақырыбы
өзекті мәселе. Тауарды өндіру мен жеткізуде бір қалыптылық жоқ жағдайда
үзіліссіз қызметті қамтамасыз ету үшін өндіріс мекемелері мен кәсіпорында
қажетті тауар қорлары болуы қажет. Тауар қорлары – бұл соңғы тұтынушыға
сатылған кезге дейінгі нарықтағы қоғамдық өнімнің бөлігі. Міне, сондықтан
да материалдық қорларды есепке алу тақырыбы өз алдына бөлек мәселе болып
қарастырылады және нарықтық экономика жағдайында өте актуалды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорындағы тауарлы материалдық
қорлар есебінің ұйымдастырылуын зерттеу және ЕмбіМұнайГаз АҚ – ның
мәліметтері негізінде кәсіпорынға экономикалық сипаттама беру.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері :
- тауарлы-материалдық қорлардың мәнін ашып көрсету;
- тауарлы-материалдық қорлардың есебінің ұйымдастырылуын ашып көрсету;
- ЕмбіМұнайГаз АҚ-на экономикалық сипаттама беру және
көрсеткіштеріне талдау жасау;
- ЕмбіМұнайГаз АҚ – ның көрсеткіштері негізінде тауарлы-материалдық
қорлар есебі мен талдауын зерделеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны – ЕмбіМұнайГаз АҚ болып табылады,
ал зерттеу пәні – осы кәсіпорында орын алатын тауарлы материалдық қорларға
қатысты шаруашылық операциялар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республиксының бухгалтерлік есеп пен есеп беру жүйесін реттейтін
нормативтік құжаттар, отандық және шет елдік авторлардың жұмыстары
пайдаланылды.
1 ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІ МЕН ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2. Тауарлы-материалдық қорлар, оның мәні және маңызы
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет кәрсету үшін керекті
жағдайлардың бірі – еңбек заттары. Олардың өндіріс құралдарынан ерекшелігі,
өндіріс құралы өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысып өздерінің табиғи
пішінін сақтай отырып, өндіретін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып
отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өзінің бастапқы
құнын түгелдей өндіретін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің,
атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының жартысынан артығы еңбек заттарының
құнынан тұрады. Еңбек заттары өндірістік қор болып саналады. Әдетте өндіріс
процесінде қолма – қол ақша қаражаттарына және өзге де активтерге
айналады.
Кәсіпорынның өндірістік циклы – бұл ТМҚ – ды иемдену мен олардың ақша
қаражаттарына айналуы арасындағы орта уақыт мерзімі. Бухгалтерлік балансты
дайындаған кезде ТМҚ былайша сыныпталады:
- ТМҚ кәсіпорынның операциялық қызметінің бөлігі болып табылады
және кәсіпорынның өндірістік циклында сатылады және тұтынылады;
- сату мақсатымен қысқа уақыт аралығында сақталады немесе есепті
күннен бастап 12 айдың ішінде сатылады.
Көптеген кәсіпорындардың тұрақты және сатып алынған қорлары болады.
Белгілі бір тұтынушыларға қызмет ететін кәсіпорындарда қорлардың деңгейі
төмен болады. Бұл кәсіпорындар тұтынушыларға дайын болуына қарай тауарларды
жеткізеді. Егер қорлар тез ескіретін болса, онда кәсіпорындар қорлар
деңгейін төмендетуге тырысады. Үлкен өндірістік циклы бар кәсіпорындар
қомақты сомаларды аяқталмаған өндіріске салуы мүмкін. Қорларды сақтау
(иемдену) қымбатқа шығады, қйткені қорларды сақтауға кететін шығындар,
сақтандыру шығынадары, ұрлық немесе кәсіпорын құлдырауы мүмкін. Екінші
жағынан қарастыратын болсақ, қорлардың болмауы да қымбатқа шығады, өйткені
тұтынушыларды дер кезінде қанағаттандыру мүмкін болмайды.
ТМҚ – дың сомаларының өсуі, сату деңгейін тежейді, ТМҚ – көлемінің өсуі
кәсіпорынның қиыншылықтарға тірелгендігін дәлелдейді. Мысалы, ақша
қаражаттары ТМҚ – ды сатып алуға шығындалады, бірақ сату жүзеге асырылмауы
мүмкін.
ТМҚ қозғалысы кәсіпорын қызметінің нәтижесін бағалауға мүмкіндік
береді.ТМҚ болып табылуы үшін активтер мынадай сипаттамаларға ие болуы
қажет:
- кәсіпорынның меншігі болып табылуы керек;
- кәсіпорынмен бақылануы қажет;
- сатуға және өндірісте пайдаланылуға арналған, олар әрдайым
шығындалып, жаңа қорлармен ауыстырылып отырады.
Демек, ТМҚ – ға кәсіпорынның дәл сол уақытта иемденіп отырған қорлары
кіреді. Обьектіні ТМҚ – ға жатқызудың басты критериі бұл осы обьектіге
байланысты кәсіпорынның меншік құқығы болып табылады. Сатып алынған немесе
жол үстіндегі қорлар сатып алушы кәсіпорынның ТМҚ – на кіреді, өйткені
оларға меншік құқығы тапсырылады. Меншік құқығын тапсыру уақыты қорды сатып
алу келісімшартында қарастырылады [5].
Кәсіпорынның ТМҚ – ның құрамына жеткізушіден қабылданған, бірақ сатып
алушымен бүлінген тауарлар енбейді. Кәсіпорынның ТМҚ – ның құрамына
комиссия келісімшартының шегінде сауда агенттіктеріне тапсырылған ТМҚ
енеді. Комиссия келісімшарты бойынша тауарлар дегеніміз - заң жүзінде
комиссионерге тиесілі, бірақ комитенттегі тауарлар. Комитенттің тауарды
қалыпты өндіріс процесінде сатуға және сатылмаған тауарларды заңды иесіне
қайтаруға құқығы болады. Тауарлар комиссионердің қоймасында сақталуы мүмкін
және мұндай келісімшарт екіжақты тиімді болып табылады.
ТМҚ келесідей негізгі үш топқа бөлінеді:
- қорлар;
- аяқталмаған өндіріс;
- дайын өнім.
Саудамен айналысатын ұйымдарда қорлардың мынадай түрлері орын алады,
олар шикізат, материалдар, қосалқы бөлшектер т.б ретінде танылатын
тауарлар. Тауар дегеніміз алдағы кезеңде қайта сатуға арналған кәсіпорынның
сатып алынған бұйымдары.Кәсіпорын тауарлардың физикалық қалпын елеулі
өзгерістер енгізбейді, себебі сатып алған кезеде жеткізушілер тауарды дайын
күйінде ұынады. Қорларға өндірісте қолданылатын шикізат қорлары,
материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер,
конструкциялық бөлшектер, отын, ыдыс және ыдыс материалдары, қосалқы
бұйымдар және т.б жатқызылады. Бұл қорлар шығарылып жатқан тауардың
құрамына кіріп, оның негізін қалайды немесе оның дайындалуына арналған
керекті компоненті болып табылады.(мысалы, нан дайындауға қажетті ұн).
Кәсіпорынның ТМҚ – ның есебін ұйымдастыру үшін қорларды сыныптау
маңызды болып табылады. Шикізат құрамына негізінен ауылшаруашылық өнімдері
(бидай, мақта) және өндіріс өнімдері (көмір, кен, мұнай) кіреді.
Материалдар дегеніміз – өңдеу, дайындау өнеркәсібінің өнімі болып
табылады (мақта, қант, металл, цемент). Материалдарды екіге бөліп
қарастыруға болады:
- негізігі материалдар;
- қосалқы материалдар.
Негізігі материалдар өндірілген өнімнің заттық негізін қүрайды (мысалы:
лак, бояу), ал қосалқы материалдар өнімнің құрылуына тікелей қатысады
немесе шаруашылық қажеттіліктер үшін, техникалық мақсаттар үшін
қолданылады. Қосалқы материалдардың негізгі материалдардан ерекшелігі,
бұлар өнімнің заттық негізін құрай алмайды. Материалдарды негізігі және
қосалқы материалдарға бөлу шартты болып табылады, бұл пайдаланылатын өнім
көлеміне байланысты болып келеді. Мысалы бояу өнеркәсіптік ұйымдар үшін
қосалқы материал болып есептелсе, ал мердігерлік құрылыс кәсіпорындары үшін
ол негізгі материал болып табылады.
Қосалқы материалдарды мынадай топтарға бөліп көрсетуге болады:
- отын;
- ыдыс және ыдыстық материалдар;
- қосалқы бөлшектер.
Отын былайша бөлінеді:
- технологиялық (технологиялық мақсат үшін);
- қозғалтқыш (жанар май);
- шаруашылық (жылу үшін).
Ыдыс және ыдыс материалдары-бұл әр түрлі материалдарды буып-түюге,
тасымалдауға, сақтауға пайдаланылатын заттар (қаптар, жәшіктер, қораптар).
Ыдыс және ыдыстық материалдар былайша жіктеледі:
- қызмет мерзімі мен құнына байланысты НҚ немесе материалдардың
құрамында ескерілетін инвентарлық ыдыс;
- өндірістік қорлардың құрамында ескерілетін инвентарлық емес
ыдыстар.
Жеткізу талаптарына сай ыдыстар қайтарымды (әдетте бірнеше рет
пайдаланылатын) немесе кепілді болуы мүмкін. Мұндай кезде жеткізуші сатып
алушыдан кепіл алады, ал оны ыдыс тапсырылғаннан кейін қайтарады.
Қосалқы бөлшектер машиналар мен механизмдердің тозған бөлшектерін
ауыстыруға қажетті болып табылады.
Сатып алынатын жарртылай фабрикаттар – бұл белгілі бір өңдеу
кезеңдерінен өткен , бірақ дайын өнім болып табылмайтын материалдар. Өнімді
дайындау кезінде олар негізігі материалдар сияқты өнімнің заттық негізін
құрайды.
Өндіріс қалдықтары – бұл шикізаттар мен материалдарды дайын өнімге
айналдыру кезінде, өзінің тұтыну құнын толықтай немесе жартылай жойған
қалдықтар. Қайтарылатын қалдықтарға басқа цехтарға өзге де өнім түрлерін
өндіруге берілетін шикізат және материал ретіндегі қалдықтар жатпайды.
Қайтарылатын қалдықтарды бағалау келесідей жүргізіледі:
- бастапқы материалдық ресурстың төмендетілген бағасымен, ал егер
қалдықтардың негізігі өндісте пайдаланылуы мүмкін болатын болса,
мүмкін болатын қолдану бағасымен бағаланады;
- егер қалдықтар толық материалдық ресурс ретінде сатылатын болса,
бастапқы материалдың толық құны бойынша бағаланады [11].
Аяқталмаған өндіріс – алдағы кезеңде өңдеуді талап ететін тауарлар.
Олардың құны сол уақытқа байланысты жүзеге асырылған шикізаттарға, жұмыс
күшіне және аяқталмаған өндіріс бірлігіне таратылған үстеме шығындардың
сомасымен анықталады. Технологиялық процеспен анықталған сынақтардан
өтпеген, бірақ толық аяқталған өнім, аяқталмаған өндіріс болып табылады.
Сондай – ақ аяқталмаған өндірістің қатарына дайындалған, бірақ тұтастай
буып - түйілмеген немесе тапсырыс берушімен қабылданбаған өнімдер жатады.
Дайын өнім – түгелдей өңделген, бекітілген стандарттар мен
тексерулерден өткен, қабылдау – тапсыру актісімен рәсімделген, сатуға
арналған, және басқа ұйымдар үшін орындаоған жұмыстар мен қызмет
көрсетулерге арналған өнімдер. Олардың құны тікелей және үстеме шығындардың
сомасымен анықталады.
Үш қордың өзара байланысын келесідей көрсетуге болады:
Шикізат және материалдар + еңбек = аятқалмаған өндіріс +еңбек+
өндірістік үстеме шығындар= дайын өнім
(1).
ТМҚ – ды есепке алудың мақсаттары.
Қаржылық есеп беруді құрастыру мақсатында ТМҚ-лар есебінің басты
міндеті өнімнің нақтылы өзіндік құнын анықтау емес, сәйкесінше кірістерді
шығындармен сәйкестендіру жолымен таза табысты анықтау болып табылады. Бұл
мәселелер (нақты таза табысты және қорлардың нақты өзіндік құнын анықтау)
үйлесімсіз, бірақ олардың біріншісі қаржылық есептілікті пайдаланушылар
үшін маңызды болып табылады (әсіресе акционерлер үшін):
- ағымдағы есептіліктегі ТМҚ-лардың құнын анықтау (өзіндік құнын);
- баланс құрылған күнге активтер құрамында көрсетілетін ТМҚ – дың
құнын анықтау;
- ТМҚ-ды пайдалану немесе сату нәтижесінде шығындар ретінде есептен
шығарылу кезіндегі құнын анықтау қажет.
- ңайлатуға, материалдардың бүлінуін уақытылы анықтауға мүмкіндік
береді.
Олар өз кезегінде мыналарды қажет етеді:
- ТМҚ-ды сақтау қоймаларында қорларды уақытылы және толық қабылдауды
бақылау жүйесін;
- қорлардың қозғалысы жөніндегі операцияларға уақытылы және толық
құжаттардың жүргізілуін;
- қорларды дайындау кезіндегі нақты өзіндік құнды және тауарлы-
транспорттық шығындарды уақытылы және толық анықтаулуын;
- өнім шығысындағы тауарлы-транспорттық шығындарды уақытылы және толық
есептен шығарудың бақылануын;
- ішкі ресурстарды мобилизациялау мақсатында қажет емес материалдық
қорлардың шығарылуын;
- қоймаларда сақталатын қорлар қозғалысы жөнінде нақты мәліметтер
алынуын.
1. Материалдық құндылықтарға әрекеттік бақылаудың қажетті шарты болып
табылатындар:
- жабдықталған қойма үй-жайларының болуы;
- материалдарды қоймалардың секциялары бойынша, ал олардың
ішінде жекелеген топтар бойынша орналастыру;
- материалдық құндылықтарды қабылдау мен босатуға жауапты
адамдар тобын белгілеу;
- тауарлы-материалдық құндылықтарды қабылдау мен босату
құжаттарына қол қою құқығы берілетін лауазымды адамдар тобын
белгілеу [12].
Материалдар есебін дұрыс және тиімді ұйымдастыруды қамтамасыз ету үшін
қажеттісі:
1. Материалдық тауардың бірегей номенклатурасын әзірлеу.
2. Құжат айналымының айқын жүйесі және тауарлы-
материалдық құндылықтарды кіріс ету және есептен
шығару жөніндегі операцияларды рәсімдеу тәртібін
сақтау.
3. Бастапқы құжаттардың есептік нысандарын біркелкі
қалыпқа келтіру.
4. Тауарлы-материалдық қорларға тұрақты түрде түгендеу
жүргізу.
5. Бухгалтерияға материалдардың есебі учаскесін
компьютерлендіру.
1.2 ЕмбіМұнайГаз кәсіпорынының экономикалық көрсеткіштерін талдау
Қазақстан өнеркәсібі дамуының басты бағыты – кең байлықтарымызды игеру,
оның ішінде мұнай мен газды өндіру.
40 миллиард баррельге бағаланатын мұнай қорына ие Қазақстан ОПЕК-ке
кірмейтін елдердің арасында аталған көрсеткіш бойынша екінші орынға ие.
Экспорттық жолдардың жеткілікті саны жағдайында Қазақстан алдағы он
жылдықта әлемдегі мұнай өндірушілер мен экспортқа шығарушылардың біріне
айналуы мүмкін. Мұнай өндіру мен оның экспортының болжамды өсуі халықтың әл-
ауқаты мен тұрмыс деңгейін арттырудың негізгі факторларының бірі болып
қалмақ.
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ (ҚМГ БӨ) Қазақстандағы ірі мұнай және
газ өндіруші компанияның бірі. ҚМГ БӨ бүгінде мұнай өндіру көлемі жағынан
елімізде екінші орын алады. ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ ҚМГ Ұлттық
компаниясы АҚның еншілес кәсіпорыны болып табылады және 2004 жылдың
наурызында ӨзенМұнайГаз ААҚ (ӨМГ) мен ЕмбіМұнайГаз АҚ (ЕМГ) бірігуі
жолымен құрылды.
ӨМГ және ЕМГ кен орындары 2Р категориясы бойынша 240 млн. тоннадан
астам мұнай қорына ие. 2007 жылы жүзеге асырылған сатып алуларды
есептегенде, компанияның дәлелденген және ықтимал қорларының жалпы көлемі
296 млн. тоннаны құрайды. Бүгінде ҚМГ БӨнің жеке активінде (сатып алуларды
есептемегенде) 44 кенорындары бар. Соның ішінде ЕМГ АҚ 39 кенорынын
игерегді. 2007,2008 жылдарда осы кенорындарында игерілген қорлар мөлшерін 1
кестеден көруге болады:
1 кесте
ЕмбіМұнайГаз АҚ-дағы тауарлы-материалдық қорлар (мың теңге)
№ ТМҚ 2007 2008 Ауытқу
1 Материалдар 10 053 765 7 666 214 -2387551
2 Шикі мұнай 5 077 854 3 917 044 -1160810
Барлығы: 15 131 619 11 583 258 -3548361
ЕмбіМұнайГаз АҚ-ның негізігі қызметіне мыналарды жатады:
- көмірсутекті өңдеумен байланысты қызмет;
- көмірсутекті қайта өңдеумен байланысты қызмет;
- басқа да қызмет түрлері [10].
Кәсіпорын геологиялық зерттеу жұмыстарын да жүзеге асырады.Бұл жұмыстың
негізігі мақсаты, компанияның шикізат базасын жетілдіру үшін мұнай және
газ қорларын өндіру. Ресурстық базаны ұлғайту үшін геолгиялық барлау
жұмыстары Атырау және Маңғыстау облыстарында жүргізілуде. Кәсіпорын
болашақта жаңа технологияларды пайдалана отырып мұнай өндірудің жаңа
механизмдерін ашуға мақсат қойды. Сонымен қатар кәсіпорын мұнайды өңдеуді
идентификациялау үшін бірқатар іс шаралар жүргізуде. Кәсіпорын мұнай
идентификациясының келесі тәсілдерін қолданады: пластты гидрожару,
перфорация технологиясы, электро әсер. Өндірісті басқару үшін кәсіпорын
ақпаратттық технологиялар базасын қолданады.
Кен орындар. Республикадағы мұнай газ өнеркәсібінің даму тарихы Өзен
мен Ембі кен орындарының игерілуімен бастау алады. Әлі күнге дейін осы
аймақтардың кен орындарында жалпы еңбек өтімі жүздеген жылдарды құрайтын
атақты мұнайшылар әулиеттерінің өкілдері еңбек етіп келеді.
Алғашқы мұнай шөгінділері 1899 жылы табылды және 1920 жылдан бастап
мұнай кәсіпшіліктері Батыс Қазақстанды игеруде шешуші роль атқарады. Ұлы
Отан соғысы кезінде жылына 700-750 мың тонна беріп тұрған Ембі кеніштері
Кеңестер одағындағы маңызды мұнай өндірушілердің бірі болды. Содан бері
мұнай кәсіпшіліктерінің аймақтағы маңызы тек арту үстінде. Бүгінде АҚ
ҚазМұнайГаз БӨ (ҚМГ) – дің еншілес кәсіпорындары ЕмбіМұгайГаз (ЕМГ)
және ӨзенМұнайГаз (ӨМГ) өндірістік филиалдары Атырау және Маңғыстау
облыстарының дамуына елеулі үлес қосып келеді.
ЕМГ кенорындарының бірқатары (Оңтүстік Батыс Қамысты,Жаңаталап
Нуржанов) 60-шы жылдардың соңы мен 70-ші жылдардың басында, қалғандары 80-
шы жылдардың соңы мен 90-шы жылдардың басында (Кенбай, Забұрын,Ботахан,
Мақат) ашылып, пайдалануға берілді.
ЕмбіМұнайГаз өндірістік филиалында 39 кен орыны игеріледі.
2007 жылы компания Қаражанбасмұнай компанияларындағы акциялардың
50% сатып алудың нәтижесінде өзінің қызметін айтарлықтай кеңейтті. Бұл екі
сатып алудың орташа тәуліктік өндіруге жалпы ықпалы тиді және ҚМГ БӨ-нің
тәуліктік мұнай өндіруі шамамен алғанда 48 мың баррельді құрады.
Компанияның есепті кезеңдегі қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі
факторларға: мұнайға арналған бағаның динамикасы, валюталық бағамдардың,
атап айтқанда, теңгенің АҚШ долларына айырбас бағамының ауытқуы және
елдегі инфляция қарқыны жатады.
Мұнай сату компания кірісінің негізгі көзі болып табылады. Бизнес,
келешек, қаржылық жағдай және қаржы –экономикалық қызметтің нәтижелері
айтарлықтай дәрежеде мұнайға арналған бағаға қатысты. Өткен кезеңдерде
мұнай бағасы құбылмалылықтың жоғары дәрежесін көрсетті. Компания кірістері
мен таза пайдасы айтарлықтай дәрежеде мұнай бағасының өзгеруіне қарай
ауытқиды. 2001жылдан бастап мұнайға арналған дүние жүзілік баға едәуір
өскенімен, бұл өсу қазіргі баға деңгейі сияқты келешекте де
сақталатындығына ешқандай кепілдік жоқ. Келешекте кез келген мұнай
бағасының төмендеуі (тіпті салыстырмалы түрде көп емес) бизнеске,
келешекке, қаржылық жағдайға және компания қызметінің нәтижелеріне жағымсыз
әсер етуі мүмкін. 2008 жылды 2007 жылмен салыстырғанда BRENT сортты мұнайға
арналған баға орташа алғанда баррель үшін 7.25 АҚШ долларына артты.
Компания 9.53 млн. тонна мұнай өндіріп 2008 жылы белгіленген
өндірістік көрсеткіштерін орындауға қол жеткізді, 2007жылы осындай мұнай
көлемі өндірілген болатын. Барлық өндірілген мұнайдың 2.81млн. тоннасын –
ЕМГ АҚ өндірді. Ұйымның өндірістік әлеуетін қалыптастыру қаржылық
ресурстар көмегімен іске асырылатындықтан, олардың маңызы өте зор.
Сондықтан, капиталды тарту және қалыптастыру көздерін талдау және
шаруашылық қызметті талдау өте маңызды. Талдауға керекті негізгі ақпарат
көздері: бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығыстар туралы есеп, ақша
қаражаттары қозғалысы туралы есеп, капитал қозғалысы туралы есеп және
негізгі құралдардың қозғалысы туралы есеп болып табылады. Ұйымның қаржы-
шаруашылық қызмет көрсеткіштері болып: өнімді сатудан табыс, яғни ұйымның
кассасына немесе есеп шотына сатылған немесе жөнелтілген өнім үшін ақша
кірістер. Ұйым қызметі барысында негізгі қызметтен емес түскен табыстар
болуы мүмкін. Мұндай табыстарға: материалды емес активтерді сатудан түскен
табыс, негізгі құралдарды сатудан түскен табыс және негізгі қызмет түрімен
байланысты емес өзге табыстар. Шығыстарға мыналар кіреді: өнімді сатып
алуға шығыстар, өнімнің өзіндік құны, ұйымның жалпы және әкімшілік
шығыстары, сату бойынша шығыстар, пайыз бойынша шығыстар. Табыс және шығыс
арасындағы айырма : ұйымның қаржы-шаруашылық қызметінің не табысы, не
залалы болады [17].
ЕмбіМұнайГаз АҚ - 2007, 2008 жылдарындағы баланс мәліметтері
негізінде компания қызметінің негізгі көрсеткіштерін қарастырайық.
ЕмбіМұнайГаз АҚ-ның 2008 жыл қорытындысы бойынша қаржылық есептілігі
негізінде қаржылық талдау келесі 2 кестеде көрсетілген:
2 кесте
ЕмбіМұнайгаз АҚ 2008 жылғы бухгалтерлік балансы негізінде тігінен талдау
(мың теңге есебінде)*
Баланс баптары Жыл басында Жыл соңында
мың тг. үлесі, % мың тг. үлесі, %
Активтер барлығы 851 851 741100 734 937 389 100
Ағымдағы активтер 472 153 92255.4 358 113 845 48.7
Тауарлы материалдық қорлар 11 583 2581.4 15 131 2.1
619
Салықтар мен өтелетін ҚҚС 5 378 089 0.6 11 690 358 1.6
бойынша алдын ала төлем
Алдағы кезең шығындары 4 845 333 0.6 4 952 828 0.7
Саудалық және басқа да 50 083 867 5.9 37 356 601 5.1
дебитолық берешектер
Басқа да қаржылық активтер 378 603 92444.4 226 523 024 31
Ақша қаражаттары және 21 658 451 2.5 62 459 415 8.5
олардың баламалары
Ұзақ мерзімді активтер жиыны379 698 81944.6 376 823 544 51.3
2 кестенің жалғасы
Негізгі құралдар 246 673 65729 259 333 372 35.3
Басқа да қаржылық активтер 1 953 799 0.2 102 841 401 14
Бірлесіп бақыланатын 18 478 228 2.2 - 0
кәсіпорындардағы дебиторлық
берешектер
Материалдық емес активтер 5 548 240 0.6 7 921 252 1.08
Ассоциацияланған 102 999 13912.1 2 884 207 0.39
компаниялар мен бірлесіп
бақыланатын кәсіпорындарға
инвестициялар
Басқа да ұзақ мерзімді 4 045 763 0.53 3 8432 312 0.52
активтер
Міндеттемелер барлығы 205 410 129100 209 179 574100
Ағымдағы міндеттемелер 135 332 75066 108 335 61252
Займдар 18 713 954 9.13 21 695 307 10.4
Төлеуге табыс салығы 59 356 770 29 25 551 751 12.3
Кредиторлық борыштар 35 184 485 17.2 40 457 729 19.4
Резервтер 22 077 379 10.8 20 630 825 9.9
Ұзақ мерзімді міндеттемелер 70 077 379 34 100 843 96248
Займдар 14 135 380 6.9 37 972 387 18.1
Кейінге қалдырылғын салықтар7 784 439 3.8 10715 701 5.1
бойынша міндеттемелер
Резервтер 48 157 469 23.4 53 155 847 24.8
Капитал барлығы 646 441 612100 525 757 815100
Жарияланған капитал 259 365 91440 259 276 48149.3
Басқа да капитал 580 0.09 92 249 0.01
988
Бөлінбеген пайда (жабылмаған386 494 71060 266 383 38550.6
зиян)
* Дерек көзі: ЕмбіМұнайГаз БӨ АҚ – ның 2008 жылдық есебі
Тігінен талдаудың негізгі мақсаты жекелеген жиынтық көрсеткіштердің
жалпы нәтижеге әсерін анықтау болып табылады, яғни жалпы сомадағы жекелеген
көрсеткіштердің үлес салмағын айқындау. ЕмбіМұнайГаз АҚ 2008 жылғы
бухгалтерлік балансы бойынша келесідей қорытынды жасауға болады. Ұйымның
қысқа мерзімді активтерінің құрамындағы тауарлы материалдық қорлардың
үлесінің өскенін байқаймыз, яғни қорлардың жыл басындағы үлесі 1.4 % - ды
құраса, ал жыл соңында 2.1% -ға артқанын көреміз. Бұл кәсіпорын үшін тиімді
болып табылады, осыған байланысты қорларға сұраныстың өскендігін байқауға
болады.
Ұзақ мерзімді активтер үлесінің жыл басында (44.6), жыл соңында да
(51.3) басым болғанын көреміз.
Ұзақ мерзімді активтердің құрамында негізгі құралдардың үлес салмағының
ұлғайғандағын байқауға болады. Ұйымның міндеттемелерінің құрамына қарап
жалпы капитал мөлшерінің жыл соңында азайғандығын байқаймыз. Яғни ұйым
сырттан тартылатын қарыз қаражаттарына тәуелді.
Келесі 3 кестеден ЕмбіМұнайГаз АҚ-ның 2008 жылғы бухгалтерлік балансы
негізінде көлденең талдауды көруге болады.
3 кесте
ЕмбімұнайГаз АҚ-ның 2008 жылғы бухгалтерлік балансы негізінде
көлденең талдау (мың теңге есебінде)*
Баланс баптары Жыл басы Жыл соңы Ауытқуы
+,- %
Активтер барлығы 851 851 741 734 937 389 -116914352 -13.7
Ағымдағы активтер 472 153 922 358 113 845 -114039077 -24.5
Тауарлы материалдық қорлар 11 583 258 15 131 6193548369 30.6
Салықтар менс өтелетін 5 378 089 11 690 358 6312269 117.4
алдын ала төлем
Алдағы кезең шығындары 4 845 333 4 952 828 107 495 2.2
Саудалық және басқа 50 083 867 37 356 601 -12727266 -25.4
дебиторлық берешек
Басқа да қаржылық активтер 378 603 924 226 523 024 -152080900 -40.2
Ақша қаражаттары және 21 658 451 62 459 415 40800964 188.4
олардың баламалары
Ұзақ мерзімді активтер 379 698 819 376 823 544 -2875275 -0.76
жиыны
Негізгі құралдар 246 673 657 259 333 372 12659715 5.13
Басқа да қаржылық активтер 1 953 799 102 841 401 100887602 51
Бірлесіп бақыланатын 18 478 228 - -18478228 -100
кәсіпорындардағы дебиторлық
берешектер
Материалдық емес активтер 5 548 240 7 921 252 -18478228 42.8
Ассоцияцияланған 102 999 139 2 884 207 -100114932 -97.2
компаниялар мен бірлесіп
бақыланатын кәсіпорындарға
инвестициялар
Басқа да ұзақ мерзімді 4 045 763 3 8432 312 -202451 -5
активтер
Пассивтер барлығы 205 410 129 209 179 574 3769445 14
Ағымдағы міндеттемелер 135 332 750 108 335 612 -26997138 1.27
Займдар 18 713 954 21 695 307 2981353 -16.7
Төлеуге табыс салығы 59 356 770 25 551 751 -33805019 2.2
Кредиторлық борыштар 35 184 485 40 457 729 5273244 -0.9
Резервтер 22 077 379 20 630 825 -1446716 14
Ұзақ мерзімді міндеттемелер70 077 379 100 843 962 30766583 11.2
Займдар 14 135 380 37 972 387 23836907 1.3
Кейінге қалдырылған 7 784 439 10715 701 2931262 1.4
салықтар бойынша
міндеттемелер
Резервтер 48 157 469 53 155 847 3998414 -
Капитал барлығы 646 441 612 525 757 815 -120683797 9.3
3 кестенің жалғасы
Жарияланған капитал 259 365 914 259 276 481 -89433 -0.08
Басқа да капитал 580 92 249 -488739 -9.4
988
Бөлінбеген пайда 386 494 710 266 383 385 -120111325 0.001
(Жабылмаған зиян)
* Дерек көзі: ЕмбіМұнайГаз БӨ АҚ – ның 2008 жылдық есебі
Көлденең талдау қорытындысы бойынша ұйым активтерінің баланс
валютасының жыл соңында жыл басымен салыстырғанда -13 пайызға азайғандығын
байқаймыз, оған мынадай баптар әсер еткен:ағымдағы активтер, басқа да
қаржылық активтер,ұзақ мерзімді активтер жиыны, бірлесіп бақыланатын
кәсіпорындардағы дебиторлық берешектер,ассоцияцияланған компаниялар мен
бірлесіп бақыланатын кәсіпорындарға инвестициялар әсер еткенін көреміз
[13].
Активтердің құрамындағы тауарлы материалдық қорлар 30.6%-ға артқан.
Тауарлы материалдық қорлардың артуы капитал айналымдылығының жылдамдығын
арттыруға және олардың табыстылығының артуына ықпал етеді Ақша
қаражаттарының 188.4 - ға артқанын көреміз.
Баланстың міндеттемелер бабының құрамында займдар -16.7, кредиторлық
борыштар -0.9, жарияланған капитал -0.08, басқа да капитал -9.4 ке
кеміген.АҚ ЕмбіМұнайГаз 2007, 2008 жж. қаржылық–шаруашылық қызметінің
негізгі көрсеткіштерін төмендегі 4 кестеден көруге болады:
4 кесте
ЕмбіМұнайГаз АҚ қаржылық-шаруашылық қызметінің негізгі
көрсеткіштері (мың теңге есебінде)*
Көрсеткіштер 2007 жыл 2008 жыл Ауытқу,
(+,-)
Сатудан алынған табыс 412 207 787 486 974 879 +74767092
Операциялық шығыстар (193 397 788) (210 834 485) -17436697
Операциялық пайда 218 809 999 276 140 394 +57330395
Сыйақыдан кіріс 11 615 497 27 030 779 +15415282
Сыйақы бойынша шығыстар (7 595 468) (5 787 911) 1807557
Жағымсыз бағамдық айырмашылық (4 060 138) (8 042 582) -3982444
Еншілес ұйымдарды сатудан кіріс (75 772) 859 828 784056
(шығын)
Ассоциацияланған компаниялар мен(327 788) 17 429 850 17102062
бірлесіп бақыланатын
кәсіпорындардың нәтижелеріндегі
үлес
Табыс салығына дейінгі пайда 218 366 330 307 630 358 +89264028
Табыс салығы бойынша шығыстар (95 805 113) (150 511 277) -54706164
4 кестенің жалғасы
Жыл ішіндегі таза пайда 122 561 217 157 119 081 +34557864
Негізгі құралдар 259 333 372 246 673 657 -12659715
Тауарлы-материалдық қорлар 15 131 619 11 583 258 -3548361
Қор қайтымдылығы 1,59 1,97 0,38
Қор сыйымдылығы 0,63 0,51 -0,12
Материал қайтымдылығы 27,24 42,04 14,8
Материал сыйымдылығы 0,04 0,02 -0,02
Сату рентабельділігі 29,73 32,26 2,53
* Дерек көзі: ЕмбіМұнайГаз БӨ АҚ – ның 2008 жылдық есебі
4 кестеден көріп отырғанымыздай, 2007 жылмен салыстырғанда 2008 жылы
шаруашылықтың сыйақылар сомасы 15415282 мың тг-ге өскен. Ал, шығындар
сомасы 2007 жылға қарағанда 2008 жылы 17436697 мың теңгеге кеміген.
Себебі, 2007 жылы сыйақылар бойынша шығындар 1807557 мың теңгеге азайған.
Таза табыс 34557864 мың тг-ге өскен. Тауарлар мен қызметтің өзіндік құны
2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 81,5 %-ға артқан. Қор қайтымдылығы
негізгі өндірістік қорлардың қолданылуын сипаттайды. Қор қайтымдылығы жыл
сайын артып отырған, яғни бұл негізгі құралдардың тиімді қолданғанындығын
сипаттайды. ЕМГ АҚ – ның қызметіне оң баға беруге болады, өйткені зерттеліп
отырған кәсіпорында қор қайтымдылық коэффициенті 14.4 артып, қор
сыйымдылық коэффициенті кеміген.Сату рентабельділігі кәсіпорынның
тұрақтылығын зерттейді,
Қор сыйымдылығы өндірілген өнімнің 1-тг-ге келетін негізгі
құралдардың көлемін сипаттайды.
2008 жылдың 31желтоқсанындағы жағдай бойынша компания мұнай
ұңғымаларының пайдалану қоры 5925 ұңғыманы, 1862 тоғытпалы ұңғыманы құрады
[15].
Компания кен орындарының негізгі бөлігі жоғарғы суланушылығы мен
мұнай өндіру деңгейінің төмендеуімен сипатталатын игерудің соңғы
кезеңдерінде тұр. Мұнай өндірудің табиғи төмендеуінің орнын толтыру
мақсатында, сондай-ақ 2008 жылы мұнай өндірудің жоспарланған көлемдерін
қамтамасыз ету үшін компания ұңғымаларды пайдаланудың бұрғылау, күрделі
жөндеу жөніндегі жұмыстарды, мұнай өндіруді қарқындату, сондай ақ бүйірлік
оқпанды кесу жөніндегі іс шараларды жүргізді. 2008 жылы компания 179
пайдалану ұңғымысының құрылысын аяқтады, бұл ретте жаңа ұңғымаларды іске
қосудан мұнай өндіру 290 мың тоннаны құрады.1137 ұңғымаға күрделі жөндеу
жүргізілді, күрделі жөндеу бойынша жұргізілген жұмыстан қосымша өндіру 542
мың тонна мұнайды құрады,2008 жылы 8.94 мың тонна мөлшерінде қосымша мұнай
өндіруге қол жеткізген 14 ұңғыманың бүйірлік оқпанын кесу жүргізілді.
Компания қабаттардың мұнай беруін арттырудың үздік технологиялар, оның
ішінде қабатты сумен сөгуді және ағынды ауытқытушы полимерлік құрамдарды
пайдалануды қолдануда. ҚМА технологиясын қолданудың нәтижесінде 2008 жылы
396 ҚМА ұңғымалық операцияларды жүзеге асырудың есебінен қосымша 561.23
мың тонна мұнай өндірілді.
2009 жылы мұнай өндіру ҚазгерМұнай мен Қаражанбасмұнайдағы өндіруді
қоспағанда шамамен алғанда 2008 жылғы деңгейде сақтала отырып 9.5 млн.
тоннаға жетеді. Өндірудің табиғи төмендеуінің орнын толтыру үшін 2009 жылы
162 өндіруші ұңғыманы бұрғылау сондай ақ бар ұңғымаларда іс- шараларды оның
ішінде қабаттардың мұнай беруін жақсарту, ұңғымаларды күрделі жөндеу
оқпантүп маңындағы аймаққа ықпал ету және өндіруші ұңғымаларды
әрекетсіздіктен шығару жөніндегі іс шараларды орындау жоспарланып отыр.
2009 жылы Компания бұрғылау орнату үшін геологиялық құрылымын нақтылау және
объектілерді негіздеу мақсатында болашағы бар блоктарды геологиялық барлау
жұмыстарының ауқымды көлемін жоспарлап отыр. Атап айтқанда, компания Р-9,
Тайсойған кенорындарында, сондай-ақ Өзен және Қарамандыбас кен орындары
аймағына жалғасып жатқан аумақтарда барлау жұмыстарын жоспарлап отыр. 2009
жылы 850 км. көлемінде сейсмикалық зерттеудерді жүзеге асыру 8 құрылымдық
ұңғымалардың құрылысын салу, сондай-ақ 12600 метр тереңдікті бұрғылау
жоспарланды.
2009 жылы компанияның күрделі шығыстары шамамен алғанда 45 млрд.
теңгені құрайды деп күтілуде. Келесі кестеде 2008 жылдың 31 желтоқсаны мен
2007 жылдың 31желтоқсанында аяқталған кезеңдер ішінде мұнай мен мұнай
өнімдерін сатудың көлемдері және сату бағалары туралы деректер келтірілген:
5 кесте
Мұнай мен мұнай өнімін сату бағалары туралы дерек (мың теңге)*
Мұнайды экспорттық сату 2008 жыл 2007 жыл
ӨАС құбыр желісі Мың теңге
(Өзен-Атырау-Самара )
Сату 305 100 869 266 393 555
Көлемі (мың тоннамен) 5 233 5 075
Орташа бағасы (тонна үшін 58 260 52 486
теңгелей)
Орташа бағасы (АҚШ 65.75 57.57
доллары\баррель )
КҚК құбыры(Каспий құбыр желісі
консорциуымы)
Сату(мың тоннамен) 132 450 248 92 993 153
Көлемі (мың тоннамен) 2 117 1 663
Орташа бағасы(тонна үшін 62 559 55 903
теңгелей)
Орташабағасы 70.61 61.32
(АҚШ долларыбаррель)
Барлығы мұнай экспорты 437 551 117 359 386 708
Мұнай мен өндірілген өнімдерді
өзгелей сату
Мұнай мен өңделген өнімдерін 37 401 142 44 705 752
ішкі рынокта сату
5 кестенің жалғасы
Көлемі (мың тоннамен) 2 230 2 551
Орташа бағасы(тонна үшін 16 768 17 525
теңгелей)
Орташа бағасы 18.93 19.22
(АҚШ долларыбаррель)
Барлығы ішкі рыноктағы сату 37 401 142 44 705 552
Мұнай мен өңделген өнімдердің
сомалық сатулары
Мұнай мен өңделген өнімдерін 474 952 259 404 092 260
сату
Сомалық көлемі (мың тоннамен) 9 585 9 290
Орташа бағасы(тонна үшін 49 554 43 498
теңгелей )
Орташа бағасы(АҚШ 55.93 47.71
долларыбаррель)
Өзге де сатулар 12 022 620 8 115 527
Барлығы кіріс 486 974 879 412 207 787
* Дерек көзі: ЕмбіМұнайГаз БӨ АҚ – ның 2008 жылдық есебі
2008 жылы ӨАС құбыр желісі арқылы экспорттық сату көлемі 2007 жылғы
көлемдерімен салыстырғанда тұрақты болды. Мұнайды өңдеуге беру мен мұнайды
ішкі рынокта сату көлемдері 2007 жылмен салыстырғанда төмендеді. Сонымен
қатар Каспий құбыр желісі Концорциуымы арқылы экспорттық көлемдер едәуір
өсті.
2 ЕМБІМҰНАЙГАЗ АҚ -ДА ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Тауарлы-материалдық қорларды бағалау және түгендеу
Материалдық құндылықтарды дұрыс есепке алу үшін материалдардың
әзірленген номенклатурасы болу керек.
Материалдар номенклатурасы - бұл атауы мен тиісті деректемелері (сорты,
мөлшері) көрсетілген материалдың әрбір түріне номенклатуралық нөмір
белгіленіп, дәл және тұрақты өлшем бірлігі белгіленеді. Бұған қоса,
номенклатурада материалдардың ағымдағы есепте ескерілетін бағасы қойылады.
Номенклатуралық тізім - номенклатура - бағалық деп, ал онда көрсетілген
бағалар - есептік деп аталады.
Тағайындалған нөмірін, өлшем бірлігі мен бағасын тауарлы-материалдық
қорлардың қалдығы мен қозғалысы ескерілетін барлық құжаттар мен
тіркелімдерге қояды.
Бухгалтерлік есепте қорлардың құнын бағалау өте маңызды, себебі
сатылған тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны мен есептік кезеңдегі
табыс, қорлардың құнын бағалауға тәуелді. Сонымен қатар, баланста
көрсетілген қорлар құны ағымдағы қорлар соммасына байланысты. Бағалау
тәсілдері шаруашылық субъектінің есеп саясатында орнатылады.
Ұлттық тәжірибеде кәсіпорындарға қорларды бағалаудың барлық түрлерін
қолдануға рұқсат берілген [6].
Тауарлы – материалдық қорлар төмендегідей әдістер негізінде бағаланады:
1. Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі.
2. Орташа өзіндік құнды есептеу әдісі.
3. ФИФО әдісі.
4. ЛИФО әдісі.
5. НИФО әдісі
6. Қалыпты баға (стандартты).
Өндіріске жіберілген материалдардың құнын анықтауда № 2 Қорлар ХҚЕС
ұсынған бағалау тәсілдерін қолдануға болады:
- арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі ;
- орташа өзіндік құнды есептеу әдісі;
- ФИФО әдісі.
Халықаралық қаржылық есептілік стандартында ЛИФО әдісі баламалы болып
танылады.
Қорларды бағалау тәсілдерінің әрқайсысының өзінің артықшылықтары мен
кемшіліктері бар. Тауарлы – материалдық қорларды бағалаудың дұрыс әдісін
таңдау кәсіпорынның таза табысын да, тұтас табысын да , қаржылық жағдайына
да мәнді әсер етуі мүмкін. Сондықтан оларды таңдағанда салыстырмалы
қағиданы ұстаған жөн. Бір әдістен екінші бір әдіске көшер алдында, яғни
екіншісінің біріншісінен басымдылығымен қатар мына жағдайларды да ескеру
керек:
- шаруашылық жүргізуші субьектінің есептік саясатына
өзгерістерді енгізу;
- бір әдістен екіншісіне көшуді, есепті жылдың басынан бастап
енгізу;
- дер кезінде тауарлы – материалдық қорлар қалдықтарына да және
өткен жылдардың тартылмаған табысына да түзетулерді енгізу.
Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі әдетте бірімен – бірі
алмастыруға болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіпке пайдаланылатын
(асыл металдардың, асыл тастардың т.б) нақтылы бір материалдық қорлардың
басын есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалған материалдармен істелген
жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай - ақ бұл
арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе
кәсіпорынның өзінде өндірілгенінен қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған
материалдардың өзіндік құнын есептеуге арналған. Бұл әдіс топтар бойынша
қорлардың есебін дәлме – дәл ұйымдастыруға мүмкіндік болған жағдайларда
қолданылады. Тауарлы – материалдық қорларын сатып алу нақты тапсырысты
орындау үшін жүргізілгендіктен кәсіпорын қаржылық нәтижесіне ықпал ете
алмайды, өйткені оның қандай болатының шын мәнінде алдын – ала белгіленіп
қойған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың материалдық қорлардың кіріске
алынғандағы шоты бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда
жүргізіледі. Материалдық қорлар тобының орташа өзіндік құны ұйымдағы
материалдарының есепті айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы
кіріске алынған материалдар құнының қосындысына, материалдардың ай
басындағы сандарының қалдығы мен ай бойы кіріске алынған тиісті
материалдардың сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО әдісі – есептен шығарылған материалдық қорларды, олардың алғашқы
кезекте кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып
табылады. Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлар бірінші кезекте
кіріске алынған шығыс етіледі деп есептеледі. Яғни барлық келіп кіріске
алынған материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандығы кезегі бойынша
шығыс етіледі. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында қалған
материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың бағасымен
бағаланады. ФИФО әдісінің артықшылығы болып табылатын факты инфляция
кезінде таза табыстың мүмкін болатын деңгейінен неғұрлым жоғарғысын береді.
Бұл мынаған байланысты: инфляция кезеңінде компаниялар өз өнімдерін өткізу
бағаларын көтереді, бұл ретте қорлар бағалардың өсуі кезіне дейін сатып
алынуы ықтимал. Тиісінше бағаның төмендеу кезеңінде таза табыстың шамасы ең
төменгі болса, мұнын өзі осы әдістің кемшілігі болса керек.
ЛИФО әдісі – шаруашылық ұйымдарда ең соңғы кезекте кіріске алынған
материалдар тобы бірінші болып шығыс етіледі, немесе жұмсалды деген
қағидаға негізделген, яғни алғашқы жұмысалынатын немесе шығыс етілетін
материалдар шаруашылық ұйымда ең соңғы кіріске алынған материалдардың
тиісті өзіндік құны бойынша бағаланады. Ал ай соңында шаруашылық ұйымда
қалған материалдар алғашқы кіріске алынған материалдардың өзіндік құны
бойынша бағаланады [7].
ЛИФО әдісінің ФИФО әдісінен айырмашылығы инфляциялық үрдістер кезінде
таза табыстың неғұрлым жоғары деңгейінен әкеледі. Бұл әдістің кемшілігі сол
еспті кезең соңындағы қорлар құны нақты мәнінен алшақтау болады.
НИФО әдісі материалдарды келесі болып түсті – бірінші болып шығысқа
кетті бағасы бойынша есептен шығаруды көздейді. Бұл әдісте жіберу құны мен
кіріс құнын теңдестіру үшін түзетулер жасау қажет. Қалыпты баға (нормативті
құн) бағалау тәсілін қолдануда өндіріске жіберілген материалдар, олардың
қалыпты бағасы бойынша бағаланады. Шынайы және нормативті баға арасындағы
айырма жеке шотта жиналады. Келесі кестеде бағалау тәсілдерінің
артықшылықтары мен кемшіліктері көрсетілген.
7 кесте
Бағалау тәсілдерінің артықшылықтары мен кемшіліктері*
№ Бағалау Артықшылықтары Кемшіліктері
тәсілдері
1 Арнайы Өндірістік шығындар мен Көп еңбекті қажетсінетін
сәйкестендірілгеқорларлардың нақты түгендеу жүргізу қосымша
н есептеу әдісі бағалануына әкеледі. шығындарға алып келеді.
2 Орташа өзіндік Есептемелердің тауарлы – материалдық
құнын есептеу қарапайымдылығы, есептеуқорлардың өзіндік құны да,
әдісі мөлшері минималды нақты мәндерінен өзгеше
болып келеді.
3 ФИФО Нақты бағалауды Ескерген өндірістік
жүргізеді. Инфляция шығындарға алып келеді,
кезінде таза табыстың пайданы көтереді және
мүмкін болатын қорлар есебін қиындатады.
деңгейінен неғұрлым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІ МЕН ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. Тауарлы-материалдық қорлар, оның мәні және маңызы
1.2 ЕмбіМұнайГаз кәсіпорынының экономикалық көрсеткіштерін талдау
2 ЕМБІМҰНАЙГАЗ АҚ -ДА ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Тауарлы-материалдық қорларды бағалау және түгендеу
2.3 Тауарлы-материалдық қорлардың қоймадағы есебі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Нарықтық экономика жағдайында басқаруды жетілдіруде бухгалтерлік
есептің ролі мен мәні артуда. Бухгалтерлік есептің мәліметтері негізінде
бүкіл шаруашылық қызметтің іс-әрекеті сипатталып, оның табысы мен шығыны
есепке алынады, қаржылық жағдайы ашып көрсетіледі. Қазіргі заман
бухгалтерлері – бухгалтерлік есеп ауқымында алған терең кәсіби білімі
арқылы экономикалық талдау мен аудит дағдыларын игеруі, сондай-ақ өндіріс
процестерін басқара алуы тиіс. Ол Қазақстан Республикасының азаматтық
құқықтары мен заңнамаларды есепке ала отырып, әр түрлі экономикалық
шешімдер қабылдап, ұйымның келешектегі қызметін жоспарлай білуі тиіс.
Нарықтық қатынастар кезінде ұйымдардың өндірістік жұмыстарын басқару сол
ұйым басшыларына байланысты. Қазақстан Республикасында болған жеке және
әлеуметтік-экономикалық құрылымдық өзгерістер еліміздің есеп жүйесіне
көптеген өзгерістер әкелді. Қаржылық жүйенің өзгеруі, экономиканың дамуы,
әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың өзгеруі кәсіпорында жаңа мәселелердің
туындауына алып келді.
Тауарлы материалдық қорлар кәсіпорынның операциялық қызметінің бөлігі
болып табылады, сондықтан тауарлы материалдық қорлардың өзіндік құнын дұрыс
анықтау, сыныптау және сақтау өте маңызды болып табылады. Қазіргі уақытта
нарықтық экономика шарттарына сәйкес дайындықтың бастапқы кезеңінде
материалды-өндірістік қорларды дайындаудың және сатып алудың маңызы зор.
Тауарлы-материалдық қорларды ары қарай оңтайлы қолдану үшін, дайындау және
тұтыну мақсатына қол жеткізу үшін, бухгалтерлік есеп қызметі тауарлы-
материалдық қорларды сатып алу мен дайындау бойынша ай сайын талдау
жүргізуге мүмкіндік беретін толық және айқын ақпарат ұстауы қажет. Тауарлы
–материалдық қорлар жөнінде мәліметті толық және шынайы қалыптастыру
бухгалтерлік есептің маңызды мақсаты. Қазір кәсіпорындарда материалдарды
дайындау және сатып алу есебін ұйымдастырудың түрлі тәсілдерін таңдау, ай
соңында жолда қалып қойған немесе жабдықтаушылардың қоймасынан шығарылмаған
материалдардың құнын көрсерту, материалдық құндылықтардың нақты өзіндік
құнының есептік бағалардан ауытқуларын анықтау және оларды өндірістегі
шығындалған материалдар мен олардың қоймадағы қалдықтары арасында кейінгі
бөлу, пайдаланудағы арзан бағалы және тез тозатын заттардың құнын өтеу
мүмкіндіктері пайда болуда. Экономиканың қай саласында болмасын ұйымдар мен
еңбек ұжымдарының шикізат пен материалдарды ұтымды жұмсауға, өндіріс
қалдықтарын азайтуға, өндірістік өнімнің өзіндік құнын азайтуға, шығаратын
өнімнің халықаралық нарықта бәсекелестікке жарамды етіп шығаруға тауарлы-
материалдық қорлар есебінің атқаратын ролі өте зор.
Тауарлы-материалдық қорларды қолдануды бақылау мен есепті дұрыс
ұйымдастырусыз қоймадағы қорлардың келіп түсуі мен шығындалуын, қалдықтарға
бақылауды қамтамасыз ету мүмкін емес.
Қазіргі таңда кәсіпорынның тауарлы материалдық қорлар есебі мен оны
талдау, тауарлы материалдық қорларды бағалау және түгендеу, тауарлы
материалдық қорлардың әртүрлі әдістері бойынша есептеу маңызды болып
табылады. Материалдық есепті ұйымдастыру – есептік жұмыстың күрделі
бөлімдерінің бірі. Өнеркәсіптік материалдық құндылықтар номенклатурасы он
мыңдаған атаулармен саналады. Сондықтан есепті ұйымдастыру және материалдық
құндылықтарды сатып алуы, оның қозғалысы, сақталуы және қолдануы бойынша
бақылау үлкен ауыртпалықтармен байланысты. Барлық есептік жұмыстың
автоматтандырылуының орасан маңызы зор. Есеп пен тауарлы-материалдық
қорларды бақылаудың ажырамас бөлігі - олардың қолданылуының экономикалық
талдауы болып табылады. Осыған орай тауарлы – материалдық қорлар тақырыбы
өзекті мәселе. Тауарды өндіру мен жеткізуде бір қалыптылық жоқ жағдайда
үзіліссіз қызметті қамтамасыз ету үшін өндіріс мекемелері мен кәсіпорында
қажетті тауар қорлары болуы қажет. Тауар қорлары – бұл соңғы тұтынушыға
сатылған кезге дейінгі нарықтағы қоғамдық өнімнің бөлігі. Міне, сондықтан
да материалдық қорларды есепке алу тақырыбы өз алдына бөлек мәселе болып
қарастырылады және нарықтық экономика жағдайында өте актуалды.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорындағы тауарлы материалдық
қорлар есебінің ұйымдастырылуын зерттеу және ЕмбіМұнайГаз АҚ – ның
мәліметтері негізінде кәсіпорынға экономикалық сипаттама беру.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері :
- тауарлы-материалдық қорлардың мәнін ашып көрсету;
- тауарлы-материалдық қорлардың есебінің ұйымдастырылуын ашып көрсету;
- ЕмбіМұнайГаз АҚ-на экономикалық сипаттама беру және
көрсеткіштеріне талдау жасау;
- ЕмбіМұнайГаз АҚ – ның көрсеткіштері негізінде тауарлы-материалдық
қорлар есебі мен талдауын зерделеу.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны – ЕмбіМұнайГаз АҚ болып табылады,
ал зерттеу пәні – осы кәсіпорында орын алатын тауарлы материалдық қорларға
қатысты шаруашылық операциялар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі ретінде Қазақстан
Республиксының бухгалтерлік есеп пен есеп беру жүйесін реттейтін
нормативтік құжаттар, отандық және шет елдік авторлардың жұмыстары
пайдаланылды.
1 ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІ МЕН ОНЫ ТАЛДАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2. Тауарлы-материалдық қорлар, оның мәні және маңызы
Өндіріс процесінде өнім өндіру және қызмет кәрсету үшін керекті
жағдайлардың бірі – еңбек заттары. Олардың өндіріс құралдарынан ерекшелігі,
өндіріс құралы өндіріс процесіне ұзақ уақыт қатысып өздерінің табиғи
пішінін сақтай отырып, өндіретін өнімге өз құнының бір бөлігін қосып
отыратын болса, еңбек заттары өндірісте пайдаланылған кезде өзінің бастапқы
құнын түгелдей өндіретін өнімге ауыстырады. Шығарылатын өнімнің,
атқарылатын жұмыстың өзіндік құнының жартысынан артығы еңбек заттарының
құнынан тұрады. Еңбек заттары өндірістік қор болып саналады. Әдетте өндіріс
процесінде қолма – қол ақша қаражаттарына және өзге де активтерге
айналады.
Кәсіпорынның өндірістік циклы – бұл ТМҚ – ды иемдену мен олардың ақша
қаражаттарына айналуы арасындағы орта уақыт мерзімі. Бухгалтерлік балансты
дайындаған кезде ТМҚ былайша сыныпталады:
- ТМҚ кәсіпорынның операциялық қызметінің бөлігі болып табылады
және кәсіпорынның өндірістік циклында сатылады және тұтынылады;
- сату мақсатымен қысқа уақыт аралығында сақталады немесе есепті
күннен бастап 12 айдың ішінде сатылады.
Көптеген кәсіпорындардың тұрақты және сатып алынған қорлары болады.
Белгілі бір тұтынушыларға қызмет ететін кәсіпорындарда қорлардың деңгейі
төмен болады. Бұл кәсіпорындар тұтынушыларға дайын болуына қарай тауарларды
жеткізеді. Егер қорлар тез ескіретін болса, онда кәсіпорындар қорлар
деңгейін төмендетуге тырысады. Үлкен өндірістік циклы бар кәсіпорындар
қомақты сомаларды аяқталмаған өндіріске салуы мүмкін. Қорларды сақтау
(иемдену) қымбатқа шығады, қйткені қорларды сақтауға кететін шығындар,
сақтандыру шығынадары, ұрлық немесе кәсіпорын құлдырауы мүмкін. Екінші
жағынан қарастыратын болсақ, қорлардың болмауы да қымбатқа шығады, өйткені
тұтынушыларды дер кезінде қанағаттандыру мүмкін болмайды.
ТМҚ – дың сомаларының өсуі, сату деңгейін тежейді, ТМҚ – көлемінің өсуі
кәсіпорынның қиыншылықтарға тірелгендігін дәлелдейді. Мысалы, ақша
қаражаттары ТМҚ – ды сатып алуға шығындалады, бірақ сату жүзеге асырылмауы
мүмкін.
ТМҚ қозғалысы кәсіпорын қызметінің нәтижесін бағалауға мүмкіндік
береді.ТМҚ болып табылуы үшін активтер мынадай сипаттамаларға ие болуы
қажет:
- кәсіпорынның меншігі болып табылуы керек;
- кәсіпорынмен бақылануы қажет;
- сатуға және өндірісте пайдаланылуға арналған, олар әрдайым
шығындалып, жаңа қорлармен ауыстырылып отырады.
Демек, ТМҚ – ға кәсіпорынның дәл сол уақытта иемденіп отырған қорлары
кіреді. Обьектіні ТМҚ – ға жатқызудың басты критериі бұл осы обьектіге
байланысты кәсіпорынның меншік құқығы болып табылады. Сатып алынған немесе
жол үстіндегі қорлар сатып алушы кәсіпорынның ТМҚ – на кіреді, өйткені
оларға меншік құқығы тапсырылады. Меншік құқығын тапсыру уақыты қорды сатып
алу келісімшартында қарастырылады [5].
Кәсіпорынның ТМҚ – ның құрамына жеткізушіден қабылданған, бірақ сатып
алушымен бүлінген тауарлар енбейді. Кәсіпорынның ТМҚ – ның құрамына
комиссия келісімшартының шегінде сауда агенттіктеріне тапсырылған ТМҚ
енеді. Комиссия келісімшарты бойынша тауарлар дегеніміз - заң жүзінде
комиссионерге тиесілі, бірақ комитенттегі тауарлар. Комитенттің тауарды
қалыпты өндіріс процесінде сатуға және сатылмаған тауарларды заңды иесіне
қайтаруға құқығы болады. Тауарлар комиссионердің қоймасында сақталуы мүмкін
және мұндай келісімшарт екіжақты тиімді болып табылады.
ТМҚ келесідей негізгі үш топқа бөлінеді:
- қорлар;
- аяқталмаған өндіріс;
- дайын өнім.
Саудамен айналысатын ұйымдарда қорлардың мынадай түрлері орын алады,
олар шикізат, материалдар, қосалқы бөлшектер т.б ретінде танылатын
тауарлар. Тауар дегеніміз алдағы кезеңде қайта сатуға арналған кәсіпорынның
сатып алынған бұйымдары.Кәсіпорын тауарлардың физикалық қалпын елеулі
өзгерістер енгізбейді, себебі сатып алған кезеде жеткізушілер тауарды дайын
күйінде ұынады. Қорларға өндірісте қолданылатын шикізат қорлары,
материалдар, сатып алынған жартылай фабрикаттар, қосалқы бөлшектер,
конструкциялық бөлшектер, отын, ыдыс және ыдыс материалдары, қосалқы
бұйымдар және т.б жатқызылады. Бұл қорлар шығарылып жатқан тауардың
құрамына кіріп, оның негізін қалайды немесе оның дайындалуына арналған
керекті компоненті болып табылады.(мысалы, нан дайындауға қажетті ұн).
Кәсіпорынның ТМҚ – ның есебін ұйымдастыру үшін қорларды сыныптау
маңызды болып табылады. Шикізат құрамына негізінен ауылшаруашылық өнімдері
(бидай, мақта) және өндіріс өнімдері (көмір, кен, мұнай) кіреді.
Материалдар дегеніміз – өңдеу, дайындау өнеркәсібінің өнімі болып
табылады (мақта, қант, металл, цемент). Материалдарды екіге бөліп
қарастыруға болады:
- негізігі материалдар;
- қосалқы материалдар.
Негізігі материалдар өндірілген өнімнің заттық негізін қүрайды (мысалы:
лак, бояу), ал қосалқы материалдар өнімнің құрылуына тікелей қатысады
немесе шаруашылық қажеттіліктер үшін, техникалық мақсаттар үшін
қолданылады. Қосалқы материалдардың негізгі материалдардан ерекшелігі,
бұлар өнімнің заттық негізін құрай алмайды. Материалдарды негізігі және
қосалқы материалдарға бөлу шартты болып табылады, бұл пайдаланылатын өнім
көлеміне байланысты болып келеді. Мысалы бояу өнеркәсіптік ұйымдар үшін
қосалқы материал болып есептелсе, ал мердігерлік құрылыс кәсіпорындары үшін
ол негізгі материал болып табылады.
Қосалқы материалдарды мынадай топтарға бөліп көрсетуге болады:
- отын;
- ыдыс және ыдыстық материалдар;
- қосалқы бөлшектер.
Отын былайша бөлінеді:
- технологиялық (технологиялық мақсат үшін);
- қозғалтқыш (жанар май);
- шаруашылық (жылу үшін).
Ыдыс және ыдыс материалдары-бұл әр түрлі материалдарды буып-түюге,
тасымалдауға, сақтауға пайдаланылатын заттар (қаптар, жәшіктер, қораптар).
Ыдыс және ыдыстық материалдар былайша жіктеледі:
- қызмет мерзімі мен құнына байланысты НҚ немесе материалдардың
құрамында ескерілетін инвентарлық ыдыс;
- өндірістік қорлардың құрамында ескерілетін инвентарлық емес
ыдыстар.
Жеткізу талаптарына сай ыдыстар қайтарымды (әдетте бірнеше рет
пайдаланылатын) немесе кепілді болуы мүмкін. Мұндай кезде жеткізуші сатып
алушыдан кепіл алады, ал оны ыдыс тапсырылғаннан кейін қайтарады.
Қосалқы бөлшектер машиналар мен механизмдердің тозған бөлшектерін
ауыстыруға қажетті болып табылады.
Сатып алынатын жарртылай фабрикаттар – бұл белгілі бір өңдеу
кезеңдерінен өткен , бірақ дайын өнім болып табылмайтын материалдар. Өнімді
дайындау кезінде олар негізігі материалдар сияқты өнімнің заттық негізін
құрайды.
Өндіріс қалдықтары – бұл шикізаттар мен материалдарды дайын өнімге
айналдыру кезінде, өзінің тұтыну құнын толықтай немесе жартылай жойған
қалдықтар. Қайтарылатын қалдықтарға басқа цехтарға өзге де өнім түрлерін
өндіруге берілетін шикізат және материал ретіндегі қалдықтар жатпайды.
Қайтарылатын қалдықтарды бағалау келесідей жүргізіледі:
- бастапқы материалдық ресурстың төмендетілген бағасымен, ал егер
қалдықтардың негізігі өндісте пайдаланылуы мүмкін болатын болса,
мүмкін болатын қолдану бағасымен бағаланады;
- егер қалдықтар толық материалдық ресурс ретінде сатылатын болса,
бастапқы материалдың толық құны бойынша бағаланады [11].
Аяқталмаған өндіріс – алдағы кезеңде өңдеуді талап ететін тауарлар.
Олардың құны сол уақытқа байланысты жүзеге асырылған шикізаттарға, жұмыс
күшіне және аяқталмаған өндіріс бірлігіне таратылған үстеме шығындардың
сомасымен анықталады. Технологиялық процеспен анықталған сынақтардан
өтпеген, бірақ толық аяқталған өнім, аяқталмаған өндіріс болып табылады.
Сондай – ақ аяқталмаған өндірістің қатарына дайындалған, бірақ тұтастай
буып - түйілмеген немесе тапсырыс берушімен қабылданбаған өнімдер жатады.
Дайын өнім – түгелдей өңделген, бекітілген стандарттар мен
тексерулерден өткен, қабылдау – тапсыру актісімен рәсімделген, сатуға
арналған, және басқа ұйымдар үшін орындаоған жұмыстар мен қызмет
көрсетулерге арналған өнімдер. Олардың құны тікелей және үстеме шығындардың
сомасымен анықталады.
Үш қордың өзара байланысын келесідей көрсетуге болады:
Шикізат және материалдар + еңбек = аятқалмаған өндіріс +еңбек+
өндірістік үстеме шығындар= дайын өнім
(1).
ТМҚ – ды есепке алудың мақсаттары.
Қаржылық есеп беруді құрастыру мақсатында ТМҚ-лар есебінің басты
міндеті өнімнің нақтылы өзіндік құнын анықтау емес, сәйкесінше кірістерді
шығындармен сәйкестендіру жолымен таза табысты анықтау болып табылады. Бұл
мәселелер (нақты таза табысты және қорлардың нақты өзіндік құнын анықтау)
үйлесімсіз, бірақ олардың біріншісі қаржылық есептілікті пайдаланушылар
үшін маңызды болып табылады (әсіресе акционерлер үшін):
- ағымдағы есептіліктегі ТМҚ-лардың құнын анықтау (өзіндік құнын);
- баланс құрылған күнге активтер құрамында көрсетілетін ТМҚ – дың
құнын анықтау;
- ТМҚ-ды пайдалану немесе сату нәтижесінде шығындар ретінде есептен
шығарылу кезіндегі құнын анықтау қажет.
- ңайлатуға, материалдардың бүлінуін уақытылы анықтауға мүмкіндік
береді.
Олар өз кезегінде мыналарды қажет етеді:
- ТМҚ-ды сақтау қоймаларында қорларды уақытылы және толық қабылдауды
бақылау жүйесін;
- қорлардың қозғалысы жөніндегі операцияларға уақытылы және толық
құжаттардың жүргізілуін;
- қорларды дайындау кезіндегі нақты өзіндік құнды және тауарлы-
транспорттық шығындарды уақытылы және толық анықтаулуын;
- өнім шығысындағы тауарлы-транспорттық шығындарды уақытылы және толық
есептен шығарудың бақылануын;
- ішкі ресурстарды мобилизациялау мақсатында қажет емес материалдық
қорлардың шығарылуын;
- қоймаларда сақталатын қорлар қозғалысы жөнінде нақты мәліметтер
алынуын.
1. Материалдық құндылықтарға әрекеттік бақылаудың қажетті шарты болып
табылатындар:
- жабдықталған қойма үй-жайларының болуы;
- материалдарды қоймалардың секциялары бойынша, ал олардың
ішінде жекелеген топтар бойынша орналастыру;
- материалдық құндылықтарды қабылдау мен босатуға жауапты
адамдар тобын белгілеу;
- тауарлы-материалдық құндылықтарды қабылдау мен босату
құжаттарына қол қою құқығы берілетін лауазымды адамдар тобын
белгілеу [12].
Материалдар есебін дұрыс және тиімді ұйымдастыруды қамтамасыз ету үшін
қажеттісі:
1. Материалдық тауардың бірегей номенклатурасын әзірлеу.
2. Құжат айналымының айқын жүйесі және тауарлы-
материалдық құндылықтарды кіріс ету және есептен
шығару жөніндегі операцияларды рәсімдеу тәртібін
сақтау.
3. Бастапқы құжаттардың есептік нысандарын біркелкі
қалыпқа келтіру.
4. Тауарлы-материалдық қорларға тұрақты түрде түгендеу
жүргізу.
5. Бухгалтерияға материалдардың есебі учаскесін
компьютерлендіру.
1.2 ЕмбіМұнайГаз кәсіпорынының экономикалық көрсеткіштерін талдау
Қазақстан өнеркәсібі дамуының басты бағыты – кең байлықтарымызды игеру,
оның ішінде мұнай мен газды өндіру.
40 миллиард баррельге бағаланатын мұнай қорына ие Қазақстан ОПЕК-ке
кірмейтін елдердің арасында аталған көрсеткіш бойынша екінші орынға ие.
Экспорттық жолдардың жеткілікті саны жағдайында Қазақстан алдағы он
жылдықта әлемдегі мұнай өндірушілер мен экспортқа шығарушылардың біріне
айналуы мүмкін. Мұнай өндіру мен оның экспортының болжамды өсуі халықтың әл-
ауқаты мен тұрмыс деңгейін арттырудың негізгі факторларының бірі болып
қалмақ.
ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ (ҚМГ БӨ) Қазақстандағы ірі мұнай және
газ өндіруші компанияның бірі. ҚМГ БӨ бүгінде мұнай өндіру көлемі жағынан
елімізде екінші орын алады. ҚазМұнайГаз Барлау Өндіру АҚ ҚМГ Ұлттық
компаниясы АҚның еншілес кәсіпорыны болып табылады және 2004 жылдың
наурызында ӨзенМұнайГаз ААҚ (ӨМГ) мен ЕмбіМұнайГаз АҚ (ЕМГ) бірігуі
жолымен құрылды.
ӨМГ және ЕМГ кен орындары 2Р категориясы бойынша 240 млн. тоннадан
астам мұнай қорына ие. 2007 жылы жүзеге асырылған сатып алуларды
есептегенде, компанияның дәлелденген және ықтимал қорларының жалпы көлемі
296 млн. тоннаны құрайды. Бүгінде ҚМГ БӨнің жеке активінде (сатып алуларды
есептемегенде) 44 кенорындары бар. Соның ішінде ЕМГ АҚ 39 кенорынын
игерегді. 2007,2008 жылдарда осы кенорындарында игерілген қорлар мөлшерін 1
кестеден көруге болады:
1 кесте
ЕмбіМұнайГаз АҚ-дағы тауарлы-материалдық қорлар (мың теңге)
№ ТМҚ 2007 2008 Ауытқу
1 Материалдар 10 053 765 7 666 214 -2387551
2 Шикі мұнай 5 077 854 3 917 044 -1160810
Барлығы: 15 131 619 11 583 258 -3548361
ЕмбіМұнайГаз АҚ-ның негізігі қызметіне мыналарды жатады:
- көмірсутекті өңдеумен байланысты қызмет;
- көмірсутекті қайта өңдеумен байланысты қызмет;
- басқа да қызмет түрлері [10].
Кәсіпорын геологиялық зерттеу жұмыстарын да жүзеге асырады.Бұл жұмыстың
негізігі мақсаты, компанияның шикізат базасын жетілдіру үшін мұнай және
газ қорларын өндіру. Ресурстық базаны ұлғайту үшін геолгиялық барлау
жұмыстары Атырау және Маңғыстау облыстарында жүргізілуде. Кәсіпорын
болашақта жаңа технологияларды пайдалана отырып мұнай өндірудің жаңа
механизмдерін ашуға мақсат қойды. Сонымен қатар кәсіпорын мұнайды өңдеуді
идентификациялау үшін бірқатар іс шаралар жүргізуде. Кәсіпорын мұнай
идентификациясының келесі тәсілдерін қолданады: пластты гидрожару,
перфорация технологиясы, электро әсер. Өндірісті басқару үшін кәсіпорын
ақпаратттық технологиялар базасын қолданады.
Кен орындар. Республикадағы мұнай газ өнеркәсібінің даму тарихы Өзен
мен Ембі кен орындарының игерілуімен бастау алады. Әлі күнге дейін осы
аймақтардың кен орындарында жалпы еңбек өтімі жүздеген жылдарды құрайтын
атақты мұнайшылар әулиеттерінің өкілдері еңбек етіп келеді.
Алғашқы мұнай шөгінділері 1899 жылы табылды және 1920 жылдан бастап
мұнай кәсіпшіліктері Батыс Қазақстанды игеруде шешуші роль атқарады. Ұлы
Отан соғысы кезінде жылына 700-750 мың тонна беріп тұрған Ембі кеніштері
Кеңестер одағындағы маңызды мұнай өндірушілердің бірі болды. Содан бері
мұнай кәсіпшіліктерінің аймақтағы маңызы тек арту үстінде. Бүгінде АҚ
ҚазМұнайГаз БӨ (ҚМГ) – дің еншілес кәсіпорындары ЕмбіМұгайГаз (ЕМГ)
және ӨзенМұнайГаз (ӨМГ) өндірістік филиалдары Атырау және Маңғыстау
облыстарының дамуына елеулі үлес қосып келеді.
ЕМГ кенорындарының бірқатары (Оңтүстік Батыс Қамысты,Жаңаталап
Нуржанов) 60-шы жылдардың соңы мен 70-ші жылдардың басында, қалғандары 80-
шы жылдардың соңы мен 90-шы жылдардың басында (Кенбай, Забұрын,Ботахан,
Мақат) ашылып, пайдалануға берілді.
ЕмбіМұнайГаз өндірістік филиалында 39 кен орыны игеріледі.
2007 жылы компания Қаражанбасмұнай компанияларындағы акциялардың
50% сатып алудың нәтижесінде өзінің қызметін айтарлықтай кеңейтті. Бұл екі
сатып алудың орташа тәуліктік өндіруге жалпы ықпалы тиді және ҚМГ БӨ-нің
тәуліктік мұнай өндіруі шамамен алғанда 48 мың баррельді құрады.
Компанияның есепті кезеңдегі қаржылық жағдайына әсер ететін негізгі
факторларға: мұнайға арналған бағаның динамикасы, валюталық бағамдардың,
атап айтқанда, теңгенің АҚШ долларына айырбас бағамының ауытқуы және
елдегі инфляция қарқыны жатады.
Мұнай сату компания кірісінің негізгі көзі болып табылады. Бизнес,
келешек, қаржылық жағдай және қаржы –экономикалық қызметтің нәтижелері
айтарлықтай дәрежеде мұнайға арналған бағаға қатысты. Өткен кезеңдерде
мұнай бағасы құбылмалылықтың жоғары дәрежесін көрсетті. Компания кірістері
мен таза пайдасы айтарлықтай дәрежеде мұнай бағасының өзгеруіне қарай
ауытқиды. 2001жылдан бастап мұнайға арналған дүние жүзілік баға едәуір
өскенімен, бұл өсу қазіргі баға деңгейі сияқты келешекте де
сақталатындығына ешқандай кепілдік жоқ. Келешекте кез келген мұнай
бағасының төмендеуі (тіпті салыстырмалы түрде көп емес) бизнеске,
келешекке, қаржылық жағдайға және компания қызметінің нәтижелеріне жағымсыз
әсер етуі мүмкін. 2008 жылды 2007 жылмен салыстырғанда BRENT сортты мұнайға
арналған баға орташа алғанда баррель үшін 7.25 АҚШ долларына артты.
Компания 9.53 млн. тонна мұнай өндіріп 2008 жылы белгіленген
өндірістік көрсеткіштерін орындауға қол жеткізді, 2007жылы осындай мұнай
көлемі өндірілген болатын. Барлық өндірілген мұнайдың 2.81млн. тоннасын –
ЕМГ АҚ өндірді. Ұйымның өндірістік әлеуетін қалыптастыру қаржылық
ресурстар көмегімен іске асырылатындықтан, олардың маңызы өте зор.
Сондықтан, капиталды тарту және қалыптастыру көздерін талдау және
шаруашылық қызметті талдау өте маңызды. Талдауға керекті негізгі ақпарат
көздері: бухгалтерлік баланс, табыстар мен шығыстар туралы есеп, ақша
қаражаттары қозғалысы туралы есеп, капитал қозғалысы туралы есеп және
негізгі құралдардың қозғалысы туралы есеп болып табылады. Ұйымның қаржы-
шаруашылық қызмет көрсеткіштері болып: өнімді сатудан табыс, яғни ұйымның
кассасына немесе есеп шотына сатылған немесе жөнелтілген өнім үшін ақша
кірістер. Ұйым қызметі барысында негізгі қызметтен емес түскен табыстар
болуы мүмкін. Мұндай табыстарға: материалды емес активтерді сатудан түскен
табыс, негізгі құралдарды сатудан түскен табыс және негізгі қызмет түрімен
байланысты емес өзге табыстар. Шығыстарға мыналар кіреді: өнімді сатып
алуға шығыстар, өнімнің өзіндік құны, ұйымның жалпы және әкімшілік
шығыстары, сату бойынша шығыстар, пайыз бойынша шығыстар. Табыс және шығыс
арасындағы айырма : ұйымның қаржы-шаруашылық қызметінің не табысы, не
залалы болады [17].
ЕмбіМұнайГаз АҚ - 2007, 2008 жылдарындағы баланс мәліметтері
негізінде компания қызметінің негізгі көрсеткіштерін қарастырайық.
ЕмбіМұнайГаз АҚ-ның 2008 жыл қорытындысы бойынша қаржылық есептілігі
негізінде қаржылық талдау келесі 2 кестеде көрсетілген:
2 кесте
ЕмбіМұнайгаз АҚ 2008 жылғы бухгалтерлік балансы негізінде тігінен талдау
(мың теңге есебінде)*
Баланс баптары Жыл басында Жыл соңында
мың тг. үлесі, % мың тг. үлесі, %
Активтер барлығы 851 851 741100 734 937 389 100
Ағымдағы активтер 472 153 92255.4 358 113 845 48.7
Тауарлы материалдық қорлар 11 583 2581.4 15 131 2.1
619
Салықтар мен өтелетін ҚҚС 5 378 089 0.6 11 690 358 1.6
бойынша алдын ала төлем
Алдағы кезең шығындары 4 845 333 0.6 4 952 828 0.7
Саудалық және басқа да 50 083 867 5.9 37 356 601 5.1
дебитолық берешектер
Басқа да қаржылық активтер 378 603 92444.4 226 523 024 31
Ақша қаражаттары және 21 658 451 2.5 62 459 415 8.5
олардың баламалары
Ұзақ мерзімді активтер жиыны379 698 81944.6 376 823 544 51.3
2 кестенің жалғасы
Негізгі құралдар 246 673 65729 259 333 372 35.3
Басқа да қаржылық активтер 1 953 799 0.2 102 841 401 14
Бірлесіп бақыланатын 18 478 228 2.2 - 0
кәсіпорындардағы дебиторлық
берешектер
Материалдық емес активтер 5 548 240 0.6 7 921 252 1.08
Ассоциацияланған 102 999 13912.1 2 884 207 0.39
компаниялар мен бірлесіп
бақыланатын кәсіпорындарға
инвестициялар
Басқа да ұзақ мерзімді 4 045 763 0.53 3 8432 312 0.52
активтер
Міндеттемелер барлығы 205 410 129100 209 179 574100
Ағымдағы міндеттемелер 135 332 75066 108 335 61252
Займдар 18 713 954 9.13 21 695 307 10.4
Төлеуге табыс салығы 59 356 770 29 25 551 751 12.3
Кредиторлық борыштар 35 184 485 17.2 40 457 729 19.4
Резервтер 22 077 379 10.8 20 630 825 9.9
Ұзақ мерзімді міндеттемелер 70 077 379 34 100 843 96248
Займдар 14 135 380 6.9 37 972 387 18.1
Кейінге қалдырылғын салықтар7 784 439 3.8 10715 701 5.1
бойынша міндеттемелер
Резервтер 48 157 469 23.4 53 155 847 24.8
Капитал барлығы 646 441 612100 525 757 815100
Жарияланған капитал 259 365 91440 259 276 48149.3
Басқа да капитал 580 0.09 92 249 0.01
988
Бөлінбеген пайда (жабылмаған386 494 71060 266 383 38550.6
зиян)
* Дерек көзі: ЕмбіМұнайГаз БӨ АҚ – ның 2008 жылдық есебі
Тігінен талдаудың негізгі мақсаты жекелеген жиынтық көрсеткіштердің
жалпы нәтижеге әсерін анықтау болып табылады, яғни жалпы сомадағы жекелеген
көрсеткіштердің үлес салмағын айқындау. ЕмбіМұнайГаз АҚ 2008 жылғы
бухгалтерлік балансы бойынша келесідей қорытынды жасауға болады. Ұйымның
қысқа мерзімді активтерінің құрамындағы тауарлы материалдық қорлардың
үлесінің өскенін байқаймыз, яғни қорлардың жыл басындағы үлесі 1.4 % - ды
құраса, ал жыл соңында 2.1% -ға артқанын көреміз. Бұл кәсіпорын үшін тиімді
болып табылады, осыған байланысты қорларға сұраныстың өскендігін байқауға
болады.
Ұзақ мерзімді активтер үлесінің жыл басында (44.6), жыл соңында да
(51.3) басым болғанын көреміз.
Ұзақ мерзімді активтердің құрамында негізгі құралдардың үлес салмағының
ұлғайғандағын байқауға болады. Ұйымның міндеттемелерінің құрамына қарап
жалпы капитал мөлшерінің жыл соңында азайғандығын байқаймыз. Яғни ұйым
сырттан тартылатын қарыз қаражаттарына тәуелді.
Келесі 3 кестеден ЕмбіМұнайГаз АҚ-ның 2008 жылғы бухгалтерлік балансы
негізінде көлденең талдауды көруге болады.
3 кесте
ЕмбімұнайГаз АҚ-ның 2008 жылғы бухгалтерлік балансы негізінде
көлденең талдау (мың теңге есебінде)*
Баланс баптары Жыл басы Жыл соңы Ауытқуы
+,- %
Активтер барлығы 851 851 741 734 937 389 -116914352 -13.7
Ағымдағы активтер 472 153 922 358 113 845 -114039077 -24.5
Тауарлы материалдық қорлар 11 583 258 15 131 6193548369 30.6
Салықтар менс өтелетін 5 378 089 11 690 358 6312269 117.4
алдын ала төлем
Алдағы кезең шығындары 4 845 333 4 952 828 107 495 2.2
Саудалық және басқа 50 083 867 37 356 601 -12727266 -25.4
дебиторлық берешек
Басқа да қаржылық активтер 378 603 924 226 523 024 -152080900 -40.2
Ақша қаражаттары және 21 658 451 62 459 415 40800964 188.4
олардың баламалары
Ұзақ мерзімді активтер 379 698 819 376 823 544 -2875275 -0.76
жиыны
Негізгі құралдар 246 673 657 259 333 372 12659715 5.13
Басқа да қаржылық активтер 1 953 799 102 841 401 100887602 51
Бірлесіп бақыланатын 18 478 228 - -18478228 -100
кәсіпорындардағы дебиторлық
берешектер
Материалдық емес активтер 5 548 240 7 921 252 -18478228 42.8
Ассоцияцияланған 102 999 139 2 884 207 -100114932 -97.2
компаниялар мен бірлесіп
бақыланатын кәсіпорындарға
инвестициялар
Басқа да ұзақ мерзімді 4 045 763 3 8432 312 -202451 -5
активтер
Пассивтер барлығы 205 410 129 209 179 574 3769445 14
Ағымдағы міндеттемелер 135 332 750 108 335 612 -26997138 1.27
Займдар 18 713 954 21 695 307 2981353 -16.7
Төлеуге табыс салығы 59 356 770 25 551 751 -33805019 2.2
Кредиторлық борыштар 35 184 485 40 457 729 5273244 -0.9
Резервтер 22 077 379 20 630 825 -1446716 14
Ұзақ мерзімді міндеттемелер70 077 379 100 843 962 30766583 11.2
Займдар 14 135 380 37 972 387 23836907 1.3
Кейінге қалдырылған 7 784 439 10715 701 2931262 1.4
салықтар бойынша
міндеттемелер
Резервтер 48 157 469 53 155 847 3998414 -
Капитал барлығы 646 441 612 525 757 815 -120683797 9.3
3 кестенің жалғасы
Жарияланған капитал 259 365 914 259 276 481 -89433 -0.08
Басқа да капитал 580 92 249 -488739 -9.4
988
Бөлінбеген пайда 386 494 710 266 383 385 -120111325 0.001
(Жабылмаған зиян)
* Дерек көзі: ЕмбіМұнайГаз БӨ АҚ – ның 2008 жылдық есебі
Көлденең талдау қорытындысы бойынша ұйым активтерінің баланс
валютасының жыл соңында жыл басымен салыстырғанда -13 пайызға азайғандығын
байқаймыз, оған мынадай баптар әсер еткен:ағымдағы активтер, басқа да
қаржылық активтер,ұзақ мерзімді активтер жиыны, бірлесіп бақыланатын
кәсіпорындардағы дебиторлық берешектер,ассоцияцияланған компаниялар мен
бірлесіп бақыланатын кәсіпорындарға инвестициялар әсер еткенін көреміз
[13].
Активтердің құрамындағы тауарлы материалдық қорлар 30.6%-ға артқан.
Тауарлы материалдық қорлардың артуы капитал айналымдылығының жылдамдығын
арттыруға және олардың табыстылығының артуына ықпал етеді Ақша
қаражаттарының 188.4 - ға артқанын көреміз.
Баланстың міндеттемелер бабының құрамында займдар -16.7, кредиторлық
борыштар -0.9, жарияланған капитал -0.08, басқа да капитал -9.4 ке
кеміген.АҚ ЕмбіМұнайГаз 2007, 2008 жж. қаржылық–шаруашылық қызметінің
негізгі көрсеткіштерін төмендегі 4 кестеден көруге болады:
4 кесте
ЕмбіМұнайГаз АҚ қаржылық-шаруашылық қызметінің негізгі
көрсеткіштері (мың теңге есебінде)*
Көрсеткіштер 2007 жыл 2008 жыл Ауытқу,
(+,-)
Сатудан алынған табыс 412 207 787 486 974 879 +74767092
Операциялық шығыстар (193 397 788) (210 834 485) -17436697
Операциялық пайда 218 809 999 276 140 394 +57330395
Сыйақыдан кіріс 11 615 497 27 030 779 +15415282
Сыйақы бойынша шығыстар (7 595 468) (5 787 911) 1807557
Жағымсыз бағамдық айырмашылық (4 060 138) (8 042 582) -3982444
Еншілес ұйымдарды сатудан кіріс (75 772) 859 828 784056
(шығын)
Ассоциацияланған компаниялар мен(327 788) 17 429 850 17102062
бірлесіп бақыланатын
кәсіпорындардың нәтижелеріндегі
үлес
Табыс салығына дейінгі пайда 218 366 330 307 630 358 +89264028
Табыс салығы бойынша шығыстар (95 805 113) (150 511 277) -54706164
4 кестенің жалғасы
Жыл ішіндегі таза пайда 122 561 217 157 119 081 +34557864
Негізгі құралдар 259 333 372 246 673 657 -12659715
Тауарлы-материалдық қорлар 15 131 619 11 583 258 -3548361
Қор қайтымдылығы 1,59 1,97 0,38
Қор сыйымдылығы 0,63 0,51 -0,12
Материал қайтымдылығы 27,24 42,04 14,8
Материал сыйымдылығы 0,04 0,02 -0,02
Сату рентабельділігі 29,73 32,26 2,53
* Дерек көзі: ЕмбіМұнайГаз БӨ АҚ – ның 2008 жылдық есебі
4 кестеден көріп отырғанымыздай, 2007 жылмен салыстырғанда 2008 жылы
шаруашылықтың сыйақылар сомасы 15415282 мың тг-ге өскен. Ал, шығындар
сомасы 2007 жылға қарағанда 2008 жылы 17436697 мың теңгеге кеміген.
Себебі, 2007 жылы сыйақылар бойынша шығындар 1807557 мың теңгеге азайған.
Таза табыс 34557864 мың тг-ге өскен. Тауарлар мен қызметтің өзіндік құны
2008 жылы 2007 жылмен салыстырғанда 81,5 %-ға артқан. Қор қайтымдылығы
негізгі өндірістік қорлардың қолданылуын сипаттайды. Қор қайтымдылығы жыл
сайын артып отырған, яғни бұл негізгі құралдардың тиімді қолданғанындығын
сипаттайды. ЕМГ АҚ – ның қызметіне оң баға беруге болады, өйткені зерттеліп
отырған кәсіпорында қор қайтымдылық коэффициенті 14.4 артып, қор
сыйымдылық коэффициенті кеміген.Сату рентабельділігі кәсіпорынның
тұрақтылығын зерттейді,
Қор сыйымдылығы өндірілген өнімнің 1-тг-ге келетін негізгі
құралдардың көлемін сипаттайды.
2008 жылдың 31желтоқсанындағы жағдай бойынша компания мұнай
ұңғымаларының пайдалану қоры 5925 ұңғыманы, 1862 тоғытпалы ұңғыманы құрады
[15].
Компания кен орындарының негізгі бөлігі жоғарғы суланушылығы мен
мұнай өндіру деңгейінің төмендеуімен сипатталатын игерудің соңғы
кезеңдерінде тұр. Мұнай өндірудің табиғи төмендеуінің орнын толтыру
мақсатында, сондай-ақ 2008 жылы мұнай өндірудің жоспарланған көлемдерін
қамтамасыз ету үшін компания ұңғымаларды пайдаланудың бұрғылау, күрделі
жөндеу жөніндегі жұмыстарды, мұнай өндіруді қарқындату, сондай ақ бүйірлік
оқпанды кесу жөніндегі іс шараларды жүргізді. 2008 жылы компания 179
пайдалану ұңғымысының құрылысын аяқтады, бұл ретте жаңа ұңғымаларды іске
қосудан мұнай өндіру 290 мың тоннаны құрады.1137 ұңғымаға күрделі жөндеу
жүргізілді, күрделі жөндеу бойынша жұргізілген жұмыстан қосымша өндіру 542
мың тонна мұнайды құрады,2008 жылы 8.94 мың тонна мөлшерінде қосымша мұнай
өндіруге қол жеткізген 14 ұңғыманың бүйірлік оқпанын кесу жүргізілді.
Компания қабаттардың мұнай беруін арттырудың үздік технологиялар, оның
ішінде қабатты сумен сөгуді және ағынды ауытқытушы полимерлік құрамдарды
пайдалануды қолдануда. ҚМА технологиясын қолданудың нәтижесінде 2008 жылы
396 ҚМА ұңғымалық операцияларды жүзеге асырудың есебінен қосымша 561.23
мың тонна мұнай өндірілді.
2009 жылы мұнай өндіру ҚазгерМұнай мен Қаражанбасмұнайдағы өндіруді
қоспағанда шамамен алғанда 2008 жылғы деңгейде сақтала отырып 9.5 млн.
тоннаға жетеді. Өндірудің табиғи төмендеуінің орнын толтыру үшін 2009 жылы
162 өндіруші ұңғыманы бұрғылау сондай ақ бар ұңғымаларда іс- шараларды оның
ішінде қабаттардың мұнай беруін жақсарту, ұңғымаларды күрделі жөндеу
оқпантүп маңындағы аймаққа ықпал ету және өндіруші ұңғымаларды
әрекетсіздіктен шығару жөніндегі іс шараларды орындау жоспарланып отыр.
2009 жылы Компания бұрғылау орнату үшін геологиялық құрылымын нақтылау және
объектілерді негіздеу мақсатында болашағы бар блоктарды геологиялық барлау
жұмыстарының ауқымды көлемін жоспарлап отыр. Атап айтқанда, компания Р-9,
Тайсойған кенорындарында, сондай-ақ Өзен және Қарамандыбас кен орындары
аймағына жалғасып жатқан аумақтарда барлау жұмыстарын жоспарлап отыр. 2009
жылы 850 км. көлемінде сейсмикалық зерттеудерді жүзеге асыру 8 құрылымдық
ұңғымалардың құрылысын салу, сондай-ақ 12600 метр тереңдікті бұрғылау
жоспарланды.
2009 жылы компанияның күрделі шығыстары шамамен алғанда 45 млрд.
теңгені құрайды деп күтілуде. Келесі кестеде 2008 жылдың 31 желтоқсаны мен
2007 жылдың 31желтоқсанында аяқталған кезеңдер ішінде мұнай мен мұнай
өнімдерін сатудың көлемдері және сату бағалары туралы деректер келтірілген:
5 кесте
Мұнай мен мұнай өнімін сату бағалары туралы дерек (мың теңге)*
Мұнайды экспорттық сату 2008 жыл 2007 жыл
ӨАС құбыр желісі Мың теңге
(Өзен-Атырау-Самара )
Сату 305 100 869 266 393 555
Көлемі (мың тоннамен) 5 233 5 075
Орташа бағасы (тонна үшін 58 260 52 486
теңгелей)
Орташа бағасы (АҚШ 65.75 57.57
доллары\баррель )
КҚК құбыры(Каспий құбыр желісі
консорциуымы)
Сату(мың тоннамен) 132 450 248 92 993 153
Көлемі (мың тоннамен) 2 117 1 663
Орташа бағасы(тонна үшін 62 559 55 903
теңгелей)
Орташабағасы 70.61 61.32
(АҚШ долларыбаррель)
Барлығы мұнай экспорты 437 551 117 359 386 708
Мұнай мен өндірілген өнімдерді
өзгелей сату
Мұнай мен өңделген өнімдерін 37 401 142 44 705 752
ішкі рынокта сату
5 кестенің жалғасы
Көлемі (мың тоннамен) 2 230 2 551
Орташа бағасы(тонна үшін 16 768 17 525
теңгелей)
Орташа бағасы 18.93 19.22
(АҚШ долларыбаррель)
Барлығы ішкі рыноктағы сату 37 401 142 44 705 552
Мұнай мен өңделген өнімдердің
сомалық сатулары
Мұнай мен өңделген өнімдерін 474 952 259 404 092 260
сату
Сомалық көлемі (мың тоннамен) 9 585 9 290
Орташа бағасы(тонна үшін 49 554 43 498
теңгелей )
Орташа бағасы(АҚШ 55.93 47.71
долларыбаррель)
Өзге де сатулар 12 022 620 8 115 527
Барлығы кіріс 486 974 879 412 207 787
* Дерек көзі: ЕмбіМұнайГаз БӨ АҚ – ның 2008 жылдық есебі
2008 жылы ӨАС құбыр желісі арқылы экспорттық сату көлемі 2007 жылғы
көлемдерімен салыстырғанда тұрақты болды. Мұнайды өңдеуге беру мен мұнайды
ішкі рынокта сату көлемдері 2007 жылмен салыстырғанда төмендеді. Сонымен
қатар Каспий құбыр желісі Концорциуымы арқылы экспорттық көлемдер едәуір
өсті.
2 ЕМБІМҰНАЙГАЗ АҚ -ДА ТАУАРЛЫ-МАТЕРИАЛДЫҚ ҚОРЛАР ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
2.1 Тауарлы-материалдық қорларды бағалау және түгендеу
Материалдық құндылықтарды дұрыс есепке алу үшін материалдардың
әзірленген номенклатурасы болу керек.
Материалдар номенклатурасы - бұл атауы мен тиісті деректемелері (сорты,
мөлшері) көрсетілген материалдың әрбір түріне номенклатуралық нөмір
белгіленіп, дәл және тұрақты өлшем бірлігі белгіленеді. Бұған қоса,
номенклатурада материалдардың ағымдағы есепте ескерілетін бағасы қойылады.
Номенклатуралық тізім - номенклатура - бағалық деп, ал онда көрсетілген
бағалар - есептік деп аталады.
Тағайындалған нөмірін, өлшем бірлігі мен бағасын тауарлы-материалдық
қорлардың қалдығы мен қозғалысы ескерілетін барлық құжаттар мен
тіркелімдерге қояды.
Бухгалтерлік есепте қорлардың құнын бағалау өте маңызды, себебі
сатылған тауарлы-материалдық қорлардың өзіндік құны мен есептік кезеңдегі
табыс, қорлардың құнын бағалауға тәуелді. Сонымен қатар, баланста
көрсетілген қорлар құны ағымдағы қорлар соммасына байланысты. Бағалау
тәсілдері шаруашылық субъектінің есеп саясатында орнатылады.
Ұлттық тәжірибеде кәсіпорындарға қорларды бағалаудың барлық түрлерін
қолдануға рұқсат берілген [6].
Тауарлы – материалдық қорлар төмендегідей әдістер негізінде бағаланады:
1. Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі.
2. Орташа өзіндік құнды есептеу әдісі.
3. ФИФО әдісі.
4. ЛИФО әдісі.
5. НИФО әдісі
6. Қалыпты баға (стандартты).
Өндіріске жіберілген материалдардың құнын анықтауда № 2 Қорлар ХҚЕС
ұсынған бағалау тәсілдерін қолдануға болады:
- арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі ;
- орташа өзіндік құнды есептеу әдісі;
- ФИФО әдісі.
Халықаралық қаржылық есептілік стандартында ЛИФО әдісі баламалы болып
танылады.
Қорларды бағалау тәсілдерінің әрқайсысының өзінің артықшылықтары мен
кемшіліктері бар. Тауарлы – материалдық қорларды бағалаудың дұрыс әдісін
таңдау кәсіпорынның таза табысын да, тұтас табысын да , қаржылық жағдайына
да мәнді әсер етуі мүмкін. Сондықтан оларды таңдағанда салыстырмалы
қағиданы ұстаған жөн. Бір әдістен екінші бір әдіске көшер алдында, яғни
екіншісінің біріншісінен басымдылығымен қатар мына жағдайларды да ескеру
керек:
- шаруашылық жүргізуші субьектінің есептік саясатына
өзгерістерді енгізу;
- бір әдістен екіншісіне көшуді, есепті жылдың басынан бастап
енгізу;
- дер кезінде тауарлы – материалдық қорлар қалдықтарына да және
өткен жылдардың тартылмаған табысына да түзетулерді енгізу.
Арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі әдетте бірімен – бірі
алмастыруға болмайтын немесе кәсіпорында ерекше тәртіпке пайдаланылатын
(асыл металдардың, асыл тастардың т.б) нақтылы бір материалдық қорлардың
басын есептеуге арналған. Бұл әдіс жұмсалған материалдармен істелген
жұмыстардың нақты өзіндік құнын есептеп шығаруды көздейді. Сондай - ақ бұл
арнайы сәйкестендірілген есептеу әдісі сатылып алынғанына немесе
кәсіпорынның өзінде өндірілгенінен қарамастан арнаулы жоспарлауға арналған
материалдардың өзіндік құнын есептеуге арналған. Бұл әдіс топтар бойынша
қорлардың есебін дәлме – дәл ұйымдастыруға мүмкіндік болған жағдайларда
қолданылады. Тауарлы – материалдық қорларын сатып алу нақты тапсырысты
орындау үшін жүргізілгендіктен кәсіпорын қаржылық нәтижесіне ықпал ете
алмайды, өйткені оның қандай болатының шын мәнінде алдын – ала белгіленіп
қойған.
Орташа өзіндік құнын есептеу әдісі бойынша кәсіпорынға кіріске алынған
әрбір материалдық қорлардың бағасы олардың материалдық қорлардың кіріске
алынғандағы шоты бойынша бағасын анықтау мүмкін болмаған жағдайда
жүргізіледі. Материалдық қорлар тобының орташа өзіндік құны ұйымдағы
материалдарының есепті айдың басындағы қалған қалдығының құнымен ай бойы
кіріске алынған материалдар құнының қосындысына, материалдардың ай
басындағы сандарының қалдығы мен ай бойы кіріске алынған тиісті
материалдардың сандарының қосындысына бөлу арқылы анықталады.
ФИФО әдісі – есептен шығарылған материалдық қорларды, олардың алғашқы
кезекте кіріске алынғандарының өзіндік құны бойынша бағалау әдісі болып
табылады. Бұл әдіс қағидасы бойынша материалдық қорлар бірінші кезекте
кіріске алынған шығыс етіледі деп есептеледі. Яғни барлық келіп кіріске
алынған материалдар бірінен соң бірі кіріске алынғандығы кезегі бойынша
шығыс етіледі. Бұл жағдайда ай соңында кәсіпорынның қоймасында қалған
материалдардың өзіндік құны соңғы кіріске алынған материалдардың бағасымен
бағаланады. ФИФО әдісінің артықшылығы болып табылатын факты инфляция
кезінде таза табыстың мүмкін болатын деңгейінен неғұрлым жоғарғысын береді.
Бұл мынаған байланысты: инфляция кезеңінде компаниялар өз өнімдерін өткізу
бағаларын көтереді, бұл ретте қорлар бағалардың өсуі кезіне дейін сатып
алынуы ықтимал. Тиісінше бағаның төмендеу кезеңінде таза табыстың шамасы ең
төменгі болса, мұнын өзі осы әдістің кемшілігі болса керек.
ЛИФО әдісі – шаруашылық ұйымдарда ең соңғы кезекте кіріске алынған
материалдар тобы бірінші болып шығыс етіледі, немесе жұмсалды деген
қағидаға негізделген, яғни алғашқы жұмысалынатын немесе шығыс етілетін
материалдар шаруашылық ұйымда ең соңғы кіріске алынған материалдардың
тиісті өзіндік құны бойынша бағаланады. Ал ай соңында шаруашылық ұйымда
қалған материалдар алғашқы кіріске алынған материалдардың өзіндік құны
бойынша бағаланады [7].
ЛИФО әдісінің ФИФО әдісінен айырмашылығы инфляциялық үрдістер кезінде
таза табыстың неғұрлым жоғары деңгейінен әкеледі. Бұл әдістің кемшілігі сол
еспті кезең соңындағы қорлар құны нақты мәнінен алшақтау болады.
НИФО әдісі материалдарды келесі болып түсті – бірінші болып шығысқа
кетті бағасы бойынша есептен шығаруды көздейді. Бұл әдісте жіберу құны мен
кіріс құнын теңдестіру үшін түзетулер жасау қажет. Қалыпты баға (нормативті
құн) бағалау тәсілін қолдануда өндіріске жіберілген материалдар, олардың
қалыпты бағасы бойынша бағаланады. Шынайы және нормативті баға арасындағы
айырма жеке шотта жиналады. Келесі кестеде бағалау тәсілдерінің
артықшылықтары мен кемшіліктері көрсетілген.
7 кесте
Бағалау тәсілдерінің артықшылықтары мен кемшіліктері*
№ Бағалау Артықшылықтары Кемшіліктері
тәсілдері
1 Арнайы Өндірістік шығындар мен Көп еңбекті қажетсінетін
сәйкестендірілгеқорларлардың нақты түгендеу жүргізу қосымша
н есептеу әдісі бағалануына әкеледі. шығындарға алып келеді.
2 Орташа өзіндік Есептемелердің тауарлы – материалдық
құнын есептеу қарапайымдылығы, есептеуқорлардың өзіндік құны да,
әдісі мөлшері минималды нақты мәндерінен өзгеше
болып келеді.
3 ФИФО Нақты бағалауды Ескерген өндірістік
жүргізеді. Инфляция шығындарға алып келеді,
кезінде таза табыстың пайданы көтереді және
мүмкін болатын қорлар есебін қиындатады.
деңгейінен неғұрлым ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz