Телжан Шонанұлының сын мақалалары
Дипломдық жұмыс
ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫ-ПУБЛИЦИСТ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .3
І ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
1.1 Телжан Шонанұлының
өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.10
1.2 Телжан Шонанұлының шығармашылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Телжан Шонанұлы – көп қырлы
талант ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.4 Телжан Шонанұлы – майталман
журналист ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .13
ІІ ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫ – КӨСЕМСӨЗ ШЕБЕРІ
2.1 Телжан Шонанұлының публицистикалық шеберлігін танытатын
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...15
а) Әліпби мәселесіне арналған
мақалалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ә) Телжан Шонанұлының мектепке арналған
әдістемелік оқу –
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21
б) Телжан Шонанұлының жазған
оқулықтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Телжан Шонанұлының әдебиет туралы жазған
мақалалары ... ... ... ... ... ... . 26
2.3 Телжан Шонанұлының сын
мақалалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ІІІ ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫНЫҢ ҚАЗАҚ ЖЕРІ МӘСЕЛЕСІНЕ АРНАЛҒАН ЕҢБЕКТЕРІ
3.1 Телжан Шонанұлының қазақ жері мәселесіне арналған
зерттеулері ... ... ...31
3.2 Патша үкіметінің қазақ жерін отарлау саясаты туралы ... ... 33
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 39
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...42
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 44
КІРІСПЕСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әр халық, әр ұлт туған топырағынан
шыққан дарынды тұлғаларымен, дара таланттарымен мақтанып, солар арқылы
ұлттық әлеуетін, халықтың болмысын танытып жатады. Алаш жұртынан да ел
игілігіне қызмет еткен, ұлт мүддесі үшін күрескен бірегей дана перзенттер
көп шыққан. Олардың есімдерін мемлекетіміздің қалыптасқан дәуірінен
бастап тізбектеп шықсақ болады. Бірақ, біздің қарастырып отырған
тақырыбымыз 20 ғасырға жататындықтан біз барлығына тоқталмай, тек осы дәуір
тынысы төңірегінде ғана сөйлемекпіз.
XX ғасырда Ресей империясына қараған қазақ ұлысының тағдыр-
талайына аса зор сыннан өту жазды. Қоғам өміріндегі қайнаған саяси
жағдайдың бәрінен жол тауып, елді ілгері жылжыту қажет болды. Осы уақытта
қазақ жері, қазақтың оқуы, әліпби мәселесі - ең күрделі мәселеге айналды.
Ұлт көсемдері саяси жүйенің қаталдығына қарамай оны шешудің барлық
амалдарын қарастырып, маңызды еңбектер, құнды пікірлер жазды.
Бүгінгі ұрпақтың мақсаты сол еңбектерді, сол есімдерді терең
зерттеп, зерделеп тарих төріне қайта шығару. Ұлағатты шығармаларды ұрпақ
санасына сіңдіріп, болашақтың жарқын үлгісіне айналдыру.
Қазіргі тәуелсіздік дәуірі әдебиетіміздің, мәдениетіміздің,
ғылымымыздың тарихын жаңаша карастыруға үлкен, жан-жақты мүмкіндіктер
тудырып отыр. Әсіресе, казақ руханиятының 1920-1930 жылдардағы жағдайы
қалыптасу, даму ерекшеліктері кеңестік ғылыми әдебиеттерде теріс бағаланып,
аталған кезең туралы мүлдем теріс пікірлердің орын алып келгені белгілі.
Үстіміздегі ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдары казақ ғылымының қалыптасу
дәуірі болып, оның жолында ондаған ғылым қайраткерлерінің аянбай тер төгіп,
іргелі істер тындырғаны, ал олардың халық танымынан бүркемеленгені де
мәлім. Айналып келгенде, мұның баршасы ұрпақ зердесінің халқының небір асыл
рухани мұраларынан тыс тәрбиеленіп, оның ұлттық жадының таяздығына әкеліп
соқты, әрі ұлттың сана-сезіміне, болмыс-бітіміне аз мерзімде айыға
коймайтын жарықшақ түсірді. Сексенінші жылдардың соңын ала бере бірқатар
ұлы тұлғаларымызды ақтап алдық. Олардың өмірі мен шығармашылығы жайында
халқымыз азды-көпті хабардар болып жатыр. Қашанда халық-ақынын, жазушысын,
саяси көсемдері мен коғам кайраткерлерін алдымен таниды. Ал ғылым
қайраткерлерінің еңбектері арнайы ғылыми орта болмаса, жалпы халыққа
танымал бола бермейді. Дегенмен, оларды білу, ғылыми еңбектерін тану –
кейінгі ұрпақтың абыроймен орындауға тиісті парызынан саналмақ.
Бітіру жұмысының өзектілігі. 20 ғасыр тарихын зерттеп, зерделеу
бүгінгі күннің басты талабы болып қана қоймай, өткенімізге үңілуге,
бүгінгімізді саралап, болашағымызға бағыт-бағдар жасауымыз үшін қажет.
Әсіресе, бұл міндеттің тәуелсіздік жағдайында өмір сүріп, әлемге танымал
бола бастаған еліміз үшін маңызы ерекше. Себебі, бүгінгі жас буын күні
кешегі коммунистік идеологиядан туындағын саясатты, оның тамыры тереңге
тартқан зұлымдық тарихын жетік білуі керек. Ол үшін де жақсы мен жаманды
айырып қана қоймай, биік зияткерлікті, ұлттық болмысты, руханият
көрсеткішін анықтап алатын 20 ғасыр тарихын зерделеудің, зерттеп,
саралаудың маңызы ерекше. Әділ айтылған сөз, шындықты жаңаша көзқарас,
даулы пікірлер аясында айта алу, бүгінгі және болашақ ұрпақың зердесіне
өткенді таразылап, қазақстандық патриотизмді бойына сіңіру үшін керек. Бұл
орайда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың: Тоталитарлық режим
қазақ ұлты жөнінде таза экономикалық, таза таптық міндеттерден басқа ұлттық
өсіп-өнудің негізінде тікелей қирату бағытын ұстады деген пікірі
империялық басымшылық табиғатын айқын танытады [1].
Әрине, өткеннің барлығына топырақ шашудан аулақпыз. Қазақ
руханиятының, білім-ғылымының өркендеуіне Ресей империясы тұсындағы
ғылыми ошақтардың да ықпалының болғандығын айтуымыз керек. Алайда халықтың
ауыр тағдыры, шыңғырған шындықтың айтылмай қалғаны да баршаға мәлім. Бұл
жерде нақты бір немесе екі адамды кінәлауда болып отырған жоқ әңгіме,
мәселе тұтас бір империяның ұстанған бағыт-бағдарында.
Дипломдық жұмыстың зерттелу нысаны болып отырған кезең, Алаш
зиялылары туралы оқулықтар шығару қазіргі таңда мықтап қолға алынып
отырғаны мәлім. Жоғары оқу орындарында, мектептерде аталған
зиялыларымыздың өмірі, қызметі жеке пән ретінде оқытылып келеді, ғылыми
еңбектер, әдеби шығармалар жарық көруде. Бұл туралы журналистеріміз де
кеңінен қалам тартауда.
Қазақ тарихында 20 ғасырдың орны ерекше. Бұл дәуірде қазақ
өмірінде, атап айтқанда ғылымында, өнерінде үлкен бетбұрыс болды. Ресей
империясының қаталдығына қарамай жер тарихы, ел тарихы туралы құнды
еңбектер жарияланды. Қазақтың әліпбиін талқылау мақсатында халықаралық
мамандардың, оқымыстылардың қатысуымен жиындар, басқосулар болып тұрды.
Мектептерге арналған оқу-құралдары, әдістемелік кітаптар шығарылды, бала
тәрбиесіне арналған арнаулы сабақтар, бағдарламалар әзірленді. Бәрінен
бұрын адам санасында серпіліс пен секіріс пайда болды. Өткенге оралу,
олардың өзектеріндегі шындықтың бұрмалануына көңіл бөлу қолға алынды.
Әрине, демократиялық үрдіс толыққанды деңгейде жүзеге аса қоймағанымен,
үлкен өзгерістерге бастағаны аян.
20 ғасырдың 20 жылдары тарихқа жаңа буын, тың топ араласты.
Олар қоғам дамуының өзектілігін сипаттайтын, ұлт дамуына үлес қосу
мақсатында құнды еңбектер қалдырды. Соның бірі де, бірегейі, Алаш
зиялыларының көш басында тұрған тұлғаларымыздың бірі – Телжан Шонанұлы. Ол
империяның халық мойнына таққан бұғауын босатып, тұзағын шешу жолында шын
еңбек етті.
Көріп отырғанымыздай 20 ғасырдың 20-шы жылы аса күрделі кезеңге
жатады екен. Ерекше зерттеп, зерделеуді қажет етеді екен. Ал, бұның өзі
біз сөз етіп отырған тақырыптың аса өзекті проблемаға, көкейкесті мәселеге
жататынын көрсетсе керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Телжан Шонанұлы 1937 жылы
тоталитарлық жүйе ұйымдастырған саяси террордың құрбаны болды. Оның өмірі
мен шығармашылық мұрасы 60 жыл бойы зерттелмей, тасада қалып келді. Тек 80
жылдардан бастап қана Алаш ұлы туралы пікірлер қозғала бастады.
Ғалымның жекелеген еңбектері, олардың қатарында жер мәселесіне
арналған кітабы Жер тағдыры - ел тағдыры деген атпен жарық көрді. Сонымен
қатар Т.Шонанұлының өмірі мен қызметі турасында бірен-саран мақалалармен
қатар екі (тіл жөне педагогика ғылымдары бойынша) кандидаттық диссертация
жазылды.
Т.Шонанұлын алғашқылардың бірі болып зерттеген профессор
Ә.Тәкенов пен Б.Байғалиев болды. Олар ізденуші Г.Жүгенбаеваның жәрдемімен
үлкен істі жүзеге асырды: 1995 жылы ғалымның Қазақ жері мәселесінің
тарихы зерттеуін Жер тағдыры - ел тағдыры деген атпен, ғылыми
түсініктемемен оқырман қауымға ұсынды. Ә.Тәкенов пен Б.Байғалиев зерттеуі
бойынша, Т. Шонанұлы 1894 жылы 17 желтоқсанда сол кездегі бөлініс бойынша
Торғай облысы, Ырғыз уйезі, Аманкөл болысы, № 4 ауылда туылған. 1908-1912
жылдары орыс-қырғыз (қазақ) училищесінде, 1912-1916 жылдары Орынборда
қырғыз (қазақ) учительдер институтында оқыған. Төңкеріс жылдары Тоқырауын
болысында, Семейде мұғалім, аудармашы қызметтерін атқарған. 1926-1928
жылдары Қызылордада, 1929 жылы Оқу комиссариятында жұмыс жасаған. ҚазПИ-дің
әдебиет-лингвистика факулътетінде өздігінше емтихан тапсырып (экстерно),
диплом алады. ҚазМУ-де ашылған күннен бастап қазақ тілінен дәріс оқиды.
Әйелі Шахзада Аронқызы Бақытжан Қаратаевтың немере туысы. Осы үшін және
Телжанға қатысы болғаны үшін ол тоталитаризм құрбаны болды. Т.Шонанұлы
1937 жылы 21 июльде нақақтан тұтқындалады. Оны ұлтшыл, төңкеріске қарсы,
Амангелді мен Таранның өліміне қатысы бар деп айыптап, сол жылдың
қарашасына дейін тергейді. Содан 4 айға жуық мерзімнен соң, 1938 жылы 27
ақпанда КСРО жоғарғы Сотының әскери коллегиясы жазасына үкім шығарды.
Т.Шонанұлына катысты бұл құжаттар Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінде сақталған.
Аталынған құжаттарды жеті жылдан соң орыс ғалымдары Ф.Д.Ашнин,
В.М.Алпатов, Д.М.Насилов өз еңбектерінде атап өтеді [2]. Еңбекте ғалымдар
Т.Шонанұлын Құдайберген Жұбановпен бірге тіл мамандары (лингвисты Шонанов и
Жубанов) ретінде бағалай отырып, олар туралы тоталитарлық жүйе тарапынан
жасалған істердің айғақтарын жариялайды. Олар Т.Шонанұлының әдебиет, тіл,
терминология салаларында және оқулықтар жазу ісінде атқарған жұмыстарын
жоғары бағалаған [3].
Сонымен катар профессор Ә.Тәкенов пен Б.Байғалиев Т.Шонанұлына
қатысты баспасөз беттерінде мақалалар жариялап отырды. Олар мақалаларында
оқырман қауымға Т.Шонанұлының кім болғандығын көпшілікке түсіндірумен
болды. Тек Телжан ғана емес, оның жары, қазақтың зиялы кыздарының бірі
Шахзада Аронқызы турасында да жазып, Шахзаданьң ату жазасына кесілген
жалғыз қазақ әйелі екендігін атап өтеді [4].
Профессор Ә.Тәкеновтың жетекшілік етуімен ізденуші
С.А.Баймұратова Жалпы педагогика бойынша Педагогические наследие
Т.Шонанова атты кандидаттық диссертация жұмысын жазды. Зерттеуші
Т.Шонанұлын педагог ретінде қарастыра отырып, ғалымның ғылыми педагогикалық
ойларын, идеяларын зерттеуге тырысады. Т.Шонанұлының педагогикалық
көзқарастары Ресейдің төңкеріске дейінгі орыс ғалымдарының алдыңғы қатарлы
идеялары, сондай-ақ 20-30 жылдардағы кеңестік педагогикалық ой-пікірлердің
де ықпалында қалыптасқандығын атап өтеді. Зерттеуші сонымен бірге
Т.Шонанұльның педагогикальқ көзқарастарының қалыптасуы мен ғылыми-
педагогикалык қызметіне мінездеме бере отырып,, ғалымның оқыту әдістері мен
бала тәрбиесіне арналған еңбектерін талдайды. Сонымен бірге Т.Шонанұлын
орыстың К.Д.Ушинский, Н.Ф.Бунаков, Н.А.Корф, одан бері карай ұлы қазақ
ойшылдары - Абай Құнанбаев, Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин еңбектеріне
терең бойлай отырып, нағыз педагог ретінде шыңдалғанын да көрсетіп отырады
[5].
Ал тіл маманы Қ.С.Құлманов [6] өз зерттеу еңбегінде Т.Шонанұлын
әдебиетші, көсемсөзші, ғалым ретінде бағалап, мәдени-ағарту істері
турасында ғалымның ғылыми мұраларын зерттеген. Зерттеуші ғалым мұраларына
жоғары баға бере отырып, еңбектерінің ұрпақ тәрбиесі үшін маңыздылығын да
көрсетеді. Тіпті, бірнеше мақаласын (мәселен, Бай баласы мен жарлы
баласы) Ы.Алтынсарин еңбектерімен салыстырып, көркемдік ерекшеліктерін
айқындап береді. Өкінішке орай, зерттеуші Ә.Тәкенов пен Б.Байғалиев
еңбектерінен алынған деректерді ғана пайдаланып, тек Т.Шонанұлының әдебиет,
тіл саласына қатысты жазылған еңбектерінің біразын ғана қарастырғаны
байқалады.
Сондай-ақ Алаш зиялылары турасында қалам тартып жүрген
ғалымдарымыздың бірі Д.Қамзабекұлы да Т.Шонанұлы турасында өзінің зерттеу
еңбектерінде біраз мағлұматтар беріп өтеді. Д.Қамзабекұлы: Әділін айту
керек, Т. Шонанұлының жеке өмірбаянын бұрын шығармалардан таныдым, 1990
жылдан бастап Алаш зиялыларына қатысты ескі газеттерді, жабық
басылымдарды, архив шкаптарын парақтағанымызда, Телжанның сауатты
мақалалары, ғылыми еңбектері, танымдық оқулықтары, жалпы азаматтық ісі
көзімізге оттай басылды дей келе, Алаш кайраткерлері қатарында көзге
түскен Т.Шонанұлын азамат һәм ғалым ретінде бағалап, оның мақалаларын бес
топқа бөліп көрсетеді: 1) тіл туралы еңбектері, 2) тарих жөніндегі
зерттеулері, 3) әдебиет хақындағы ғылыми жұмыстары, 4) жағрапия ғылымын
меңгертуге арналған оқулықтары, 5) жалпы көсемсөздік туындылары [7].
Д.Қамзабекұлы одан ары қарай ғалым мұрасы толығымен зерттеп,
баға беру зертеушілердің парызы екенін де еске салып өтеді.
Әсіресе, Т.Шонанұлы мұраларының ішінде жер мәселесіне
байланысты жазылған еңбегі өте кұнды. Ғалым Қазақ жері мәселесінің тарихы
атты зерттеуін (Қызылорда-Ташкент, 1926 жыл) жазбастан бұрын, аталған
тақырып бойынша 1923-1924 жылдар аралығында Қызыл Қазақстан журналында
бірнеше мақалалар жариялаған болатын [8]. Зерттеуші еңбегін отандық
ғылымымыздың 20-шы жылдардағы белесі десек қателеспейміз. Ол Ресей
ғылымының зерттеу шарттарын жақсы меңгеріп, тарихи зерттеулер, ғылыми
жинақтар, құжаттар топтамасын сауатты пайдаланған.
Мәселен, зерттеуші ғалым О.Мұқатова 11 Т.Шонанұлы еңбегін
Кеңестік дәуірдің 20-30 жылдарындағы коныстандыру саясатына байланысты
жазылған Ғ.Тоғжанов, С.Асфендияров, С.П.Щвецов, П.П.Галузо, Е.Федоров,
Т.Рысқұлов, С.Садуақасов сияқты авторлардың құнды еңбектерінің катарына
қосып карастырып, жер мәселесіне байланысты жазылған ойларын көрсетіп өтсе,
ал зерттеуші Ү.Ысмағұлов [9] ғалымның аталған монографиясын қазақ жері
мәселесі тарихындағы жазылған еңбектер ішіндегі баға жетпес сый ретінде
көрсетіп, Телжан еңбегінің әлі де болса толық бағаланбай жатқандығын атап
өтеді.
Сол сияқты, М.Есекешова Т.Шонанұлын М.Әуезов, А. Жұбанов сияқты
қазақтың зиялы азаматтарымен салыстыра отырып, ғалымның жан-жақты ғылым
салаларын меңгергендін айқындай түседі [10].
Жалпы Т.Шонанұлы туралы жоғарыда аталынып өткен зерттеушілермен
қатар Ш.Сарыбаев, Қ.Е.Тілешова, С.Иманбаева, Ш.Т.Омарбеков, Н.Құрманова
еңбектерінде де ол зиялы қауым катарында кездеседі. Бұл күндері
зерттеушілерге Т.Шонанұлының 100-ге тарта мақалалары мен 30-дан аса
кітаптары белгілі болып отыр. Әйтсе де, ғалым мұраларының (әсіресе
мақалалары) тізімін көрсету барысында біраз қателіктер кеткенін байқаймыз.
Мысалы, Театр және түрмыс [10] (авторы Желкек), Октябрь және халық
ағарту жұмысы [12] (авторы Сәкен), Сызу мен сурет салудың оңай әдістері
[13] (авторы б елгісіз) сияқты өзге авторлар еңбегін Т.ІПонанұлы
мақалаларымен шатастырулар кездеседі. Осы орайда атап өтетін тағы бір
жағдай бүркеншік есімдер мәселесінің Телжан мұрасын зерттеумен де тікелей
байланыстылығында. Себебі, кейбір зерттеу еңбектерінде Желкек деген атпен
кол қойылған бірнеше мақалалар Т.Шонанұлының еңбектері ретінде аталып
өткен. Бірақ қазіргі таңда зерттеушілердің алдында қиындық туғызып отырған
нәрсе, Телжанның бүркеншік есімінің дәлелденбеуі болып табылады. Сондай-ақ,
кейінгі зерттеушілер Телжан Шонанұлының жазған мақала, кітаптарын
аударғанда өрескел қателіктерге бой алдырған және автордың жазғандарын
өзгертіп берген. Бұл тарихи мұра болғандықтан және жеке автордың шығармасы
болғандықтан оны өзгертуге ешкімнің құқы жоқ. Авторлық құқықты бұзған адам
міндетті түрде жауапқа тартылуы тиіс деп ойлаймын.
Т.Шонанұлының артында калған мұраларын әлі де болса жинақтап,
коғамдық-ағартушылық және ғылыми кызметін зерттеу XX ғасырдың 20-30
жылдарындағы Қазақстанның коғамдық-саяси және мәдени өмірін баяндауға,
тарихнамамызда кенжелеп қалған өмірбаяндық жанрды дамытуда өз үлесін қосары
сөзсіз деп білеміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Телжан Шонанұлын, оның
еңбектерін зерттеудегі мақсатымыз-қазақтың тарихындағы айтылмай кеткен,
жазылмай жатқан жайттарды саралау болып табылады. Себебі, ұлттық әдебиетте,
ғылымда, тарихта болсын әлі де дәлелденбеген, зерттеуді толық қажет ететін,
ұрпаққа түсінікті етіп жеткізетін оқиғалар бар. Аталмыш, яғни біз
қарастырып отырған тақырыптың ғылыми сипаттарын ашу үшін төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
- Телжан Шонанұлының өзге ағартушы, тарихшы, аудармашыларға
ұқсай бермейтін ерекшеліктерін, қасиеттерін ашып көрсету және 20 ғасырдың
20 жылдарындағы қазақ қоғамының даму бағыттарын, ұлттың рухани өркендеуін
қарастыру: - Телжан Шонанұлы
көтерген проблемаларының маңыздылығына, халыққа тигізген әсеріне саралау
жүргізу, оның публицистикалық мақалаларын талдау:
- Телжан Шонанұлы еңбектерінің өзге дәуірлерге
қарағанда жаңаша сипатқа бой ұрдыруының негізгі заңдылықтарын, басты
тұғырнамалық мәселелерін ашып көрсетіп, тоталитарлық жүйенің руханият
саласына зардабы болғанына зерделеу жүргізу:
- Сол тұстағы империяның қазақ жеріне қатысты ұстанған саясатын уақыт,
қоғам, сана категориялары тұрғысынан зерттеп, қазақ жерінің тағдырын
аталмыш кезеңнің талап, табиғатына сай талдау: - Телжан
Шонанұлының мұраларын игерудің сабақтастық, жалғастық сипаттарын зерделеп,
оқулық, монографияларды талдап, ғалымның аталмыш кезеңге сай тарихшылық,
жазушылық, аудармашылық, ұстаздық қасиеттеріне баға беру.
Бітіру жұмысының зерттеу әдістері. Қазақ тарихының 20 ғасырдағы
өрлеу, өркендеу бағыттарын, ғылыми жаңалықтарын, жетістіктерін ескере
отырып, Телжан Шонанұлының еңбектеріне терең, әрі ауқымды зерделеу жүргізу
үшін тарихи, тарихи-салыстырмалы, жинақтау мен жүйелеу сияқты әдістер
кеңінен қолданылды.
Бітіру жұмысының нысаны. Дипломдық жұмыста Телжан Шонанұлының жазған
сын мақалалары, публицистикалық шығармалары, оның мұраларын игеруге
арналған проблемалық және сыни сипаттағы ірілі-ұсақты дүниелер, ғылыми
ізденіс нәтижесінде туған еңбектер, монографиялар, ғылыми жұмыстар т.б.
тұтастай дерлік тұрғыда сараланды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу
нысанасына алынған тақырыптың мәнін ашуда қолданылатын әдістердің маңызы
зор. Біз қарастырған кезеңде қазақ тарихы Ресей сияқты елдің тарихына
жатқызылғаны мәлім. Уақыт, қоғам, саясат ұғымдарының Телжан Шонанұлы
еңбектеріне тигізген әсерін терең пайымдау мақсатымен, қазіргі таңдағы ұлы
жетістігіміз – тәуелсіздік тұғыры салтанат құрып тұрған мезгіл биігінен
зерттеу жүргізілді. Жұмысты жазу барысында гуманитарлық ғылымдардың отандық
тарихы, тарихтағы жаңаша көзқарасқа негізделген озық ой-пікірлер мен
тұжырымдар, сын-зерттеу еңбектері, сондай-ақ, ұлттық руханияттың
өрістеуіндегі гуманистік сипаттағы дүниелер жетекшілікке алынды. Телжан
Шонанұлы туралы зерттеу еңбектер жазған Ашнин Ф.Д., Алпатов., Насилов Д.М.,
Тәкенов Ә., Байғалиев Б., Баймұратова С.А., Құлманов Қ.С., Қамзабекұлы Д.,
Ысмағұлов Е., Есекешова М., Желкек ., Сәкен Г., т.б. зерттеуші-
ғалымдарымыздың еңбектері, теориялық пікір, тұжырымдары және Телжан
Шонанұлының Жер тағдыры – ел тағдыры деген кітабы басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының құрылысы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1. Телжан Шонанұлының өмірі
Т.Шонанұлының есімі көзі ашық жұртшылыққа саяси-оқиғаларға толы
1917 жылдан, осы жылы шақырылған жалпы қазақ съезі туралы материал
жариялаған Қазақ газетінен белгілі [14]. 5-13 желтоқсан аралығында
Орынборда өткен II съезд Телжанды Алаш Орда үкіметінің оқу комиссиясына
мүше етіп сайлайды. (Қазақ газеті, 1917 жыл, 23 желтоқсан). Бұл дерек
Алаш зиялылары Т.Шонанұлын білікті маман ретінде танығандығын көрсетеді.
Телжан 20-жылдарға дейін не жазды? деген сұраққа қолымызда
мағлұмат жоқ болғандықтан жауап бере алмаймыз. Бүркеншік атпен жазбаса, біз
қараған Алаш басылымдарынан оның қолы қойылып басылған мақала кезікпеді.
Әділін айту керек, Т.Шонанұлының жеке өмірбаянынан бұрын
шығармаларын таныдық. 1990 жылдан бастап алаш зиялыларына қатысты ескі
газеттерді, жабық басылымдарды, архив құжаттарын парактағанда, Телжанның
сауатты мақалалары, ғылыми еңбектері, танымдық оқулықтары, жалпы азаматтық
ісі бірден көзге түсті. Сондықтан ғалымдарымыз оларды қазіргі қаріпке
түсіріп, жинап, жүйелеп жүрді. Ғалымдар Т.Шонанұлының есімі мен еңбегін
алғаш естігенде, үлкен әріппен жазылатын Кеңестер Одағы бар еді. Содан бері
талай өзгерістер болды. Ояндық дедік, ойландық дедік. Бірақ, XX
ғасырдың 20 –жылдарындағы ірі ғалымдар санатына кіретін тілтанушы, тарихшы,
әдістемеші Телжан Шонанұлы мұрасын зерттеуді не Ғылым академиясының Тіл
білімі институты, не Тарих институты, тіпті, Білім министрлігінің Білім
проблемалары институты әлі қолға алған да жоқ. Байқауымызша, бұл олардың
жоспарларына да кірмеген.
Төрелігін айтыңызшы: ұлттың ғылыми тілін қалыптастырған сол
шақта жиырмаға тарта қазақ тілі бойынша оқулық, әдістемелік еңбек, тіл
проблемасы жөнінде сансыз мақала жазған ғалымды атаусыз қалдыруға бола ма?
Сондай-ақ, XVIII ғасыр мен XX ғасырдың басы аралығындағы қазақтың жер
мәселесі тарихын тыңғылықты жазған тарихшының зерттеуін айналып өту мүмкін
бе?..
1.2 Телжан Шонанұлының шығармашылық қызметі
Зерттеушілер – Ә.Тәкенов пен Б.Байғалиев тапқан дерекке
қарағанда, Т.Шонанұлы 1894 жылы 17 желтоқсанда сол кездегі бөлініс бойынша
Торғай облысы, Ырғыз үйезі, Аманкөл болысы, № 4 ауылда (қазір Ақтөбе
облысы, Ырғыз ауданы, Аманкөл ауылы) туған. 1908-1912 жыл аралығында
Ырғызда орыс-қырғыз (қазақ) училищесінде, 1912-1916 жылдары Орынборда
қырғыз (қазақ) учительдер институтында (зерттеушілер осылай көрсеткен)
оқыған. Теңкеріс жылдары Тоқырауын болысында, Семейде мұғалім, аудармашы
қызметін атқарған. 1926-1928 жылдары Қызылордада, 1929 жылы Оқу
комиссариатында (Алматыда болу керек - Д.Қ.) жұмыс жасаған. ҚазПИ-дің
әдебиет-лингвистика факультетіне өздігінше емтихан тапсырып диплом алады.
ҚазМУ-де ашылған күнінен бастап қазақ тілінен дәріс оқиды. Әйелі Шаһзада
Аронқызы - әйгілі Бақытжан Қаратаевтың немере туысы. Осы үшін және Телжанға
қатысы болғаны үшін ол тоталитаризмнің құрбаны болады. (Репрессияланған
қазақ әйелдерінің ішінде ату жазасына кесілген бірден-бір жан екен).
Т.Шонанұлы 1937 жылы 21 шілдеде нақақтан тұтқындалады. Оны ұлтшыл,
төңкеріске қарсы, Амангелді мен Таранның өліміне қатысты жан деп
айыптайды. Телжанды сол жылдың 1 қарашасына дейін тергейді. Содан терт айға
жуық мерзімнен соң, 1938 жылы 27 ақпанда КСРО жоғарғы сотының әскери
коллегиясы ғалымды атуға үкім шығарады. Үкім сол күні Алматыда орындалады.
Т.Шонанұлы, өкінішке қарай, 1958 жылы қатарластарымен бірге ақталмаған.
Сондықтан айыптау құрамы толық болмағандықтан мұнда ғана - 1990 жылы 13
тамызда - ақталуға мүмкіндік алған көрінеді (Ә.Тәкенов, Б.Байғалиев,
Телжаннан қалған телегей мүра (Қараңыз: Т.Шонанұлы. Жер тағдыры - ел
тағдыры. Алматы, Санат баспасы, 1995 жыл, 211-214 беттер).
Біздің пікірімізше, Т.Шонанұлының ең елеулі қызметі – 20
жылдары Қазақстан автономиялы республикасының Халық ағарту комиссариаты
жанындағы Академиялық Орталықтағы білікті һәм жауапты маман ретіндегі
жүмысы еді. Бұл Телжан өмірінің Орынбор кезеңі болатын. Аталған мекеме
туралы С.Мұқанов: Академиялық Орталықты Байтұрсынұлы, Дулатұлы, Омарұлы,
Шонанұлы және Жолдыбайұлы басқарады... Пролетариат рухында жазған
авторлардың шығармаларын көркемдігі жетпейді деген сияқты сылтаулар
тауып, Академиялық Орталық баспаға өткізбейді, – деп жазады (Өмір
мектебі 3-кітап А., 1970, 76-бет). Бұдан басшылық құрамында Ахмет,
Міржақып, Елдес, Телжан, Молдағали бар ғылыми-сараптау орталығының саяси
сапырылыстарға толы жылдары қандай жұмыс атқарғандығы көрінеді. Олар үшін
бірден-бір өлшем – сапа еді.
Т.Шонанұлы 1924 жылы 12-17 маусым аралығында Орынборда өткен
Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінің жұмысына белсене қатынасады
(Еңбекшіл қазақ газеті, 1924 жыл, 2 шілде). Бұл съезд - қазақ тілі
орфографиясын ретке келтірген, ғылыми зерттеулердің бағытын айқындаған, оқу
бағдарламасын жүйелеген ең алғашқы жиын болатын.
Жалпы ғылымға ыңғайы бар Телжан Шонанұлы Халық Ағарту
Комиссариатының жұмысына 1920-1921 жылдардан-ақ тартылған тәрізді. Өйткені
бұл жылдары ағарту саласын Телжанды 1917 жылдан білетін А.Байтұрсынұлы
басқарған-ды. Сондай-ақ, 20-жылдардың басында Т.Шонанұлы Түркістан
республикасының астанасы Ташкентке үдере қоныс аударған Алаш зиялыларымен
де байланыс жасап тұрған секілді. Комиссариат жұмысына тартылғанын – 1921-
1922 жылдары ғалым есімінің Қазақстан мемлекеттік баспасының авторлары
тізіміне енуі дәлелдесе, Ташкентпен байланыста болғанын – 1923 жылы
Алматыда (Жетісу Түркістанға қарайтын) жарық көрген Қазақ тілінің оқу
құралы (Орыс мектептері үшін) еңбегі айғақтайды. Телжанның Түркістандағы
игілікті рухани істерден хабардар болып, оған ізгі ниетін білдіріп
отырғанын Ақ жолда (Ташкент) басылған Іс һәм идея (1921 жыл, 14 сәуір)
[15], Абай кітабын бастыру керек (1921 жыл, 19 маусым ) атты
мақалаларынан аңғарамыз.
Архивте сақталған мәліметтерге қарағанда, Т.Шонанұлы 20-
жылдардың басында Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының (ҚӘЗ) ғылыми
жұмысына да атсалысқан. 1923 жылы аталған қоғамның тарих-археология мен
этнография секциясы біріккенде, Т.Шонанұлы оның төраға серігі (товарищ
председателя) болып сайланады. Осы ҚӘЗ қоғамы Түркістанмен берік байланыс
орнатқан еді (Өзбекстан республикасының Мемлекеттік Орталық архиві. Р-34-
қор, 1-тізім, 2626-іс, 53-бет).
Телжан Шонанұлының ғылыми-шығармашылық ғұмырбаяны сол кезде
кезектесіп астана мәртебесін алған қалалар Орынборда басталып, Қызылордада
жалғасып, Алматыда амалсыз аяқталды.
1.3 Телжан Шонанұлы – көп қырлы талант
Телжан Шонанұлы — өз дәуіріндегі шығып тұрған баспасөз
кұралдарының бәрінде жуық өзінің қолтанбасын қалдырған публицист. Ол
жазғанын жайдақ дәріптеп, жалан факті, құр лепірме кұрғак оқиға желісіне
кұрмайды, не туралы әнгіме козғаса да, оның көздейтін мақсаты тиісті
үдесінен шығу үшін ғылыми уәжбен, түрлі дәлел-айғақпен, салыстырмалы
тұрғыда тақырыпқа сәйкес методикалық әдіс-тәсілдерді колдана отырып,
оқырманды ойланта, толғанта, қисындата көкейіне қонатындай ғып әсерлі
жеткізеді. Бұлайша жазу машығы, әлбетте, біліктілікпен қоса қаламгерлік
талантты, суреткерлік шеберлікті талап етеді. Ол — шын мәнінде айналадағы
оқиғаны немесе көрген-білгенін кұр баяндап беретін жалан журналист емес,
канатын биікке самғайтын шебер журналист, ұшқыр публицист, сөзбен кестелеп
өрнек тоқитын жазушы-суреткер еді. Оның бұл қырлары бізге жеткен рухани бай
қазынасының әрбір сөз саптасы мен сөйлем кұруында мен мұндалап сайрап
жатыр. Телжан Шонанұлы сол кездегі қазақ зиялылары сияқты қазақша, орысша
екі тілде бірдей жазғаны белгілі. Сондай еңбектің бірі —орыс тілінде жазған
ғылыми өмірбаяндык очеркі. Ахмет Байтұрсынұлының елу жасқа толу мерейтойы
кұрметіне арнап, әдебиет пен халық ағарту саласындағы қазақ халқына
сіңірген орасан зор енбегіне шынайы талдау жасап, бағасын берген бұл
жарияланым оның орыс тілін ана тілінен кем меңгермегендігіне мысал бола
алады. Ахмет Байтұрсынұлы туралы жазылған көлемді очерктер мен
публицистикалык талдау мақалалар арасында орыс тілінде қалам тербеген
Міржақып Дулатұлы, Елдес Омарұлы, Евгений Дмитриевич Поливанов сынды
зиялылармен Телжан Шонанұлының еңбегі қай жағынан да деңгейлес деуге толық
құқымыз бар. Автордың Ахмет Байтұрсынұлына байланысты орысша жазуының
өзінде мән бар. Өйткені Ахмет әліпбиімен хат танып, Ахмет мектебінен
сауатын ашқан қазақ біткенге Ахмет Байтұрсынұлы кітаптары арқылы етене
жакын таныс еді. Ал Ахметтің осы сан салалы қыруар енбегі мен өмір жолының
бұралаң-бұлтарысын орыс ағайындар бәрі бірдей біле бермейтін-ді, сондықтан,
сегіз қырлы, бір сырлы ғұламаны өзге жұртқа канықтыра танытуды
ойлағандықтан Телжанның Пушкин мен Лермонтовтың, Достоевский мен
Белинскийдің тілінде жазуы заңды кұбылыс болатын.
Телжанның Ахмет Байтұрсынұлын ұстаз санап, одан тек үйреніп
қана қоймай, оқу-ағарту, білім-ғылым, мәдени өмірдің сала-саласында қоян-
қолтық араласып, әріптес ретінде қанаттасып еңбек етті. Соның бір белгісі
Ахмет Байтұрсынұлы мен Телжан Шонанұлының екеуі бірге құрастырған Оқу
құралы. Мұрағат корында сақталған 1923 жылдын 12-ші ақпанында Орынбордағы
академиялық орталықтың төрағасы Молдағали Жолдыбайұлы мен Телжан Шонанұлы
тарапынан екі жақты келісімтшарт жасалған. Бұл кұжат бойынша Телжан
ғылымның барлық саласынан мәлімет беретін жаңа тұрпатты қазақ мектебінің
талабына сай III және IV оқу жылына арналған көркем суреттермен
безендірілген әдебиет хрестоматиясын кұрастырып, кітап колжазбасын
бастыруға дайын күйінде Қазак ССР Халық Ағарту Комиссариатына 1923 жылдың
16-шы тамыз айынан калдырмай өткізуге міндеттенді. Келісімшартта оқулықтың
көлемі 15 баспа табақтан кем болмауы көрсетілген. Алайда, бізге беймәлім
себептермен аталған оқу кұралын кейін Телжан Ахметпен шығармашылық
ынтымақта шығаруына тура келді [27].
Сонымен 1923 жылы жарық көрген Ахмет Байтұрсынұлы мен Телжан
Шонанұлы кұрастырған Оқу құралының (хрестоматия түрінде) алғы сөзі орнына
жазған дәйектемесінің соңына авторлар 1923 жыл сентәбірдің 10-ы. Орынбор
делінген. Демек, келісімшарт бойынша Телжанның тапсыруға тиісті мерзімінен
бір айдан сон кітаптың алғы сөзі кос автордың атынан жазылуы бұл еңбектің
өндіріске жіберілуі алдында түбегейлі өзгеріс енгізіліп, екі бөлек
дайындалған колжазба бір жүйеге түсірілгендігін анғартады. 1925 жылы
Орынбордан жарық көрген 412 беттік кітаптың кұрылыс жүйесі бұрыңғы орыс
мектептерінде қолданып жүрген қалыбынан мүлдем өзгеше. Оқу кұралы жөнінде
құрастырушылардың лебізіне кұлақ түріп көрелік: Оқу кітәбі екі бөлім 1)
Әдебиет және тұрмыс пен еңбек; 2) Ғылым, әдебиет пен тұрмыс, еңбек
бөлімінің ішіне тарих да кіреді. Тарих бөлімі жайында айтып өтейін
дегеніміз: бұл күнге шейін ана тілінде жазылған тарих болмаған себепті,
тарих бөлімі келтелеу шықты. Ғылым бөлімі өсімдік пен адам тіршілігі
жайында, жеріміз үстіндегі және көктегі табиғат кұбылыстары жайынан ең
керекті қысқа мағлұматтар береді, — дейді [16].
Телжан Шонанұлы ұлттық ғылымның сан-саласында өнімді қызмет
етіп, сүбелі үлесін қосты. Әсіресе, оның лингвистика мен әдебиетке,
педагогика мен методикаға, тарих пен табиғаттануға, журналистика мен
аударма саласындағы іргелі енбектері маңызын жоймайтын рухани мұрамыз. Ол
еңбектерді атап тізімдеп шығудың өзі-ақ кағаздың біраз орнын алады. Сонда
да бірер кітабының атын аталық: Самоучитель киргизского языка для русских.
Оренбург, 1925. (1-басылым) Қызылорда, 1927. (2-басылым); Шала сауатты
ересектер үшін оқу құралы. Қызылорда, 1926; Қазак жері мәселесінін
тарихы. Кызылорда, 1926; Диаграмдар, графиктер кандай болады, калай
салынады. Қызылорда, 1929; Тіл дамыту. 2-кітап. Қызылорда, 1930;
Уйгурская поэзия. Перевод Т.Шонанова и Дм.Снегина. Алма-Ата, 1934; т.т.
Телжан ғалым, ұстаз, тарихшы, лингвист, жаңашыл әдіскер (реформатор
методист), мәдени кайраткер, жазушы, публицист, журналист, санай берсе қыр-
сыры көп — талант. Азаматтың қай ісін айтсаңыз да көңілініз толып, риясыз
риза боласыз.
1.4 Телжан Шонанұлы – майталман журналист
Өмірі мен кызметі өз дәуірінің коғамдық-әлеуметтік тыныс-
тіршілігін, мәдени - рухани келбетін танытқан жайсаң тұлғалар баршылық.
Сондай болмыс-бітімі айырықша бөлек жаратылған тарланбоз — Телжан Шонанұлы.
XX ғасырдың басындағы тарихи өзгерістер тұсында қазақ ұлтының мәдени
дамуына бойындағы бар күш-қайратын сарқа жұмсап, сан алуан тақырыпқа қалам
тербеген асыл азамат — отызыншы жылдардағы сұрапыл сойқанға ілігіп, 43
жасында жазықсыз кұрбан болған Алаштың арысы. Сол қысқа ғұмырында ол әзірше
бізге мәлім қырық шақты кесек - кесек ғылыми, ғылыми-танымдық оқыту
бағдарламасының, оқулық кітаптардың, сондай-ақ, жүзден аса көлемді -
көлемді публицистикалық, ғылыми теориялық, ғылыми әдістемелік, проблемалық
мақалалар мен өмірбаяндық очерктер, сын пікірлер мен суреттемелер,
аудармалар мен хабар-ошар жарияланымдардың авторы.
Көсемсөздің майталманы — қай тақырыпқа жазса да, қозғап
отырған мәселесін жан-жақты зерделеп, байыбына жетіп, талдап-таразылаған.
Бұл тұрғыда Телжан Шонанұлы бір өзі қазақ журналистикасында бір мектеп
боларлық тұлға. Зерек жанның колына қалам алып қазақтың ар-намысын қорғауға
атсалысып, сөздің сиқырлы кұдіретімен ұлт санасын көтеруге белін шешіп
кірісуі тектілігінің белгісі еді.
Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық дүмпудің шарпыған екпіні
қаншалықты мықты болғаны тарихи мәліметтерден аян. Бірінші дүниежүзілік
соғыста Ресейдің күші әлсіреп, жеңіліс таба бастауы майданның қара жұмысына
шет аймақтағы қазақ елінен де 19-бен 31 жас аралығындағы жігіттерді әскер
қатарына алу туралы ақ патшаның 25 маусым жарлығы отқа май құйғандай лап
еткізді. Халықтық сипат алған алапат көтерілістің аяғы үкіметтің жазалаушы
қарулы күшімен бетпе-бет қақтығысқа түсіп, аяусыз басып, жанышталды.
Сөйтіп, патша үкіметі қазаққа дегенін істетіп, соғыс майданының кара
жұмысына Қазақстанның әр облысынан арнайы жасақталған жігіттер поезд
эшолондарымен Ресей жеріне аттандырыла бастады. Мұның да толып жатқан
шешуші қиын түйіндері болды. Ең бастысы, қазақ жігіттерінің орыс тілін
білмеуі жат жерде үлкен қиындық тудырды. Сондықтан бұл мәселені шешудің
жолын күллі халық болып ойлануға тура келді. Көпшілікті алаңдатқан осы
жайға орай жер-жерден Казақ газетінде сан алуан ұсыныс пікірлер
жарияланып тұрды. Сондай өз ойын ортаға салған Қазандағы қазақ
студенттерінен келген Ашык хат газет бетінде басылды [17]. Хатқа түскен
сөздің тоқетері: Жұмыс көптікі, көпке басшы керек, басшылық қылу атқа
мінген, оқығандардың міндеті.... Жастар айналадағы болмыстың жөн-жосығына
орай, жігіттерге дұрыс бағыт-бағдарын айқындап беруге жарайтын орыс тілін
жатық білетін басшының керектігіне назар аудартады. Мерзімді баспасөздің
кезекті санындағы бас мақалада студенттер жолдаған ұсыныстыңн ізін суытпай:
Олар осы жұмысшылар турасындағы кандай кызметке де болса, жұрт керек
қылса, даярлығын білдіріп, бастарының билігін халыққа һәм халық басшысы
ағаларына беріп отыр. Казақта студент аз, жұмысшыларға керек кызмет көп.
Олар бәріне жетіспейтіндерін білсе де, жеткенімізше бізді пайдана жарат
дегені — істейтін кызметінен де артық көңіл сүйінетін іс, — деп жазды
Қ.Кемеңгерұлы. Оларға шын ризашылығын білдіре отырып: Осы мың басы мен
бөлім басы кызметіне, денсаулығы жараса, басқа жағынан жарар еді, һәм барар
еді деп сыртынан үйғарған таныстарымыз мынау азаматтар: Есполов Мырзағазы,
Әзірмәмбетов Әлмен, Шонанов Телжан, Үдербаев, Манасов Айдарбек, Қодаров
Қарасай, Темірбеков, Әлімбеков, Баржақсин Ахмет, Жолдыбаев Молдағали,
Байдәулетов Кәкімжан, Есмолдин, Боранкүлов, Жүндібаев, т.б. , –дейді ол.
Ел басына күн туған қиын сәтте казақтың сенім артуға тұратын атпал
азаматтарының есімдерін атағанда Телжанның үшінші болып тізімге ілігуі бұл
оның қоғамдық қызметке ерте араласып, есейгендігін, ел-жұртына ісімен
танылғандығының айғағы.
XX ғасырдың оныншы жылдарының екінші жартысы Ресей империясына
қараған қазақ ұлысының тағдыр-талайына аса зор сыннан өту жазды. Қоғам
өміріндегі кайнаған саяси жағдайдың бәрінен жол тауып, елді ілгері
жетелейтін халықтың өз ішінен сүзіліп шықкан жолбасшыны уақыт ділгірлігі
қажет етті. Ондай қазақтың бағына туған көсем тұлға - Телжан Шонанұлы
болды [18]. Сол айтулы тарихи тығырыққа тығылған оқиғалардың бәрінде алғы
шепте кеудесін оққа төсеп жүріп, қазақты адастырмай алып шыққан Телжан
сынды перзентін Алаштың ардақ тұтары анық.
ІІ ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫНЫҢ ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ ШЕБЕРЛІГІН ТАНЫТАТЫН ЕҢБЕКТЕРІ
2.1 Телжан Шонанұлы – көсемсөз шебері
Телжан Шонанұлын көсемсөздің шебері ретінде танытатын
жарияланымдарының бірегейі — Іс һәм идея деп аталады. Публицист қарапайым
қисындағанда іс пен сөздің, яки ойдың арасын күнделікті қазақтың коғамдық-
мәдени өміріндегі аяқтан шалған кердең кесірліктен шеккен тауқыметін
тәптіштеп түсіндіріп, идеяны іске асырудың өзі бұқараның ауызбіршілігі мен
ынтымағы жарасқанда жүзеге асатындығын шендестіріп, көріп отырып
күйінгендіктен пайдалыны парықтауға ұмтылғандығын жасырмайды. Телжанның өз
сөзімен сипаттағанда: қай жұмыстың болса да, оның бір жағында оқу, оқытудың
да екі беті, екі қыры болады: бір қыры — идея, екінші қыры — іс. Оқуды
еңбек негізіне құру һәм жас бойынан ортаршылдық әсері жасынан сүйегіне
сіңген азаматтар әзірлеу керек деп жазылған мақалалар, айтылған сөздер
ойдағыдай армансыз мол. Қысқасы, идея жағынан қамтама жоқ, идеяға көңіл
толарлық", — дейді [19]. Не жазса да ойландырып, толғандырып толғайтын
Телжанның телегей-теңіз білімі, таудай талабы кезінде қазақтың калғыған
санасын серпілтіп, өре деңгейін өрістеткен ерлік дастан. Оның өнегелі
ғұмыры, ғибратты ісі, рухани мол қазынасы — ұрпағының мәңгі игілігіне
айналды.
а)Әліпби мәселесіне арналған мақалалары
Ғылым-білімнің есігін ашатын кілт іспеттес жазу-сызудың
рухани өміріміздегі маңызы зор. Өз дәуірінің өзекті мәселелерін дер кезінде
көтеріп отыратын қазақ баспасөзінің назарынан әпіпби мәселесі тыс қалған
емес. Тарих беттеріне үңілсек жазу, әліпби мәселесі ауық-ауық пікірталас
тудырып отырған күрделі мәселенің бірі болып саналды. Қазақ даласына ислам
дінімен бірге енген араб жазуы он ғасырдан астам қолданыс тапты. Қазақ
жерін отарлап алған Ресей патшалығы түркі халықтарын рухани біріктіріп
отырған араб жазуының орнына орыс жазуын енгізуді көздеді [20]. Миссионер
ғалымдар араб таңбаларының қазақ тілінің дыбыстық жүйесін нақпа-нақ
бейнелеуінің олқылықтарын көлденең тартып кириллицаға көшіруге әрекеттенді.
XIX ғасыр басындағы қазақ оқығандары сан ғасырлар бойы пайдаланып келген
араб таңбаларының кемшіліктерін жоюға тырысты. Олар өз ойларын "Түркістан
уәлаяты", "Дала уәлаяты", Айқап, "Қазақ" сынды басылымдарда ортаға
салды. "Дала уәлаятының газетін" шығарушылардың бірі Д. Сұлтанғазин аталған
басылымның 1899 жылғы 22, 23 сандарында басылған мақаласында қазақ тіліне
орыс әрпін пайдалану керек пе, әлде араб жазуын жетілдіріп қолдана беру
қажет пе деген мәселені талқылайды. Автор қазақ халқы басқа түркі халықтары
сияқты араб таңбаларын пайдаланып келгенін, оны тастап басқа әліпбиді
аламыз дейтіндерге қосылмайтынын айта келіп: "Себебі қазақ білмейтін бір
бөтен әліпби шығарғанша, бұрынғысын түзеткені жақсы" [21], – дейді.
Қазаққа орыс әріптерін енгізуді ұсынатын миссионер ғалым
Н.Ильминскийге қатысты көзқарасын былай аңғартады: Бір білімді адам
Илыиинский деген қазақ сөздерін орыс әріптерімен жазса керек, орыс
әріптеріне бірақ өзгертсе керек дейді. Бүл кісінің сөзі де онша келісімді
емес Себебі, бұл Ильминский орыс әліпбиіне көп латын әріптерін қосады және
орыстың өз әріптерін бір түрлі қылып өзгертіп, орыс әліпбиін тым қиын қылып
жібереді [22]. Д Сұлтанғазин қазақ сөзін жазуға өзгеріссіз алса, орыс
латын таңбаларының да сәйкес келе бермейтінін, жаңа алфавит қабылдағаннан
гөрі қазақтардың не заманнан бері ғадет алып үйренген" араб әліппесін қазақ
тіліне лайықтап бірақ өзгерту туралы үсыныс жасайды "Солайша өзгерткен
уақытта, – деп жазады ол, – араб хәріптері мұнан да жақсы болар еді, –
дейді ол. Осы мазмұндас пікірді 1912 жылы 'Қазақ" газетінде басылған А
Байтұрсынұлының Бастауыш мектеп деген мақаласынан да аңғарамыз: "қазақты
орысқа аударамыз деген пікір бәрін бүлдіріп отырған. Сол школдар арқылы
қазақ тілін жоғалтып, орыс тіліне түсіреміз дейді, қазақ тұтынып отырған
араб қарпін тастатып, орыс қарпіне көшуді ұсынып [23]. Нәзір Төреқұлов
сөйлеген сөзінде Біз латын әрпін қазаққа күшпен алдырғалы отырғанымыз жоқ.
Латын әрпі үйрену жазуға тым пайдалы, жеңіл. Түрік әрпінің біреуі төрт
түрлі, латындікі бір ғана түрлі деп араб таңбаларына қарағанда латын
әліпбиінің баспа ісіне, бала оқытуға жеңілдігін дәлелдеуге тырысады. Осы
сиездегі қызу тартыс жайлы қаламгер Ерғали Алдоңғаров Еңбекші қазақ
газетінде былай деп жазды: Ахметті жақтап талай шешендер түрлі дәлелдер
келтіріп, мысалы қаріп белгілерін, сан белгілерін, қаріпті жию, теру
жеңілдігін айтты. Латын қарпін қолдануға әлі ерте, орыс халқы алмағанда біз
неге аламыз, қаріпке қызығып – мәдениетімізден айрыламыз деген түрде
қарсылық білдірді. Сиез мәселені баспасөз бетінде еркін талқыға салу
қажеттігін, сондай-ақ, Астрахан және Қарақалпақ қазақтарын қосып. толық
сиез шақырылатыны жөнінде қаулы шығарды.
Телжан Шонанұлы Өнердің басы - әліпби деген мақаласында
Заман талабы, өркениетке жету жолы - латын таңбаларына көшу болып отыр.
Партия жолынан таймай, бірте-бірте осы әріпке көшкеніміз жөн,
керітартпалыққа салынбалық, – деп басу айтады.
Әліпби сол дәуірдің күрделі мәселесі болғаннан кейін жаңа
әліпбиге қарсы адамдар болды. Әрине, пікірталас тектен-тек тумайтыны
белгілі. Арабшыл Ілияс Ахметұлы латын әрпін алу мәселесі қазан төңкерісінен
кейін туып отырған. Патша отаршылдық саясатты күшейткен заманда туындады
депті. Оның пікірінше орыс патшасы татарды жеңіп, Азияны өзіне қаратып,
латын әрпінің бір тарауына орыс әрпін алдыруға күш салған. Орыстың
миссионерлері азғырып, дінін, тілін бұзу үшін оларға лайықтап дербес әріп
шығарды. Латын әрпі түсін бояп келген орыс әрпі деген пікірін ашық айтты.
Ал Ә.Байділдин бұл пікірге латыншылдар-миссионерлер. Латын әрпін алу -
отаршылдық дегенге қазіргі заманда кім сенеді? [24] деп таңданады. Ілияс
Ахметұлының бұнысы дүмшелер деп түйіндейді. Ақиқатына келсек, Ілияс
Ахметұлының отаршылдық дегені жаны бар сөз. Халықты сан ғасырлар бойы
пайдаланып келген жазуынан айыру, қордаланған жазба мұрадан қол үздіру,
өткенді өшірумен, рухани тамырынан айырумен пара-пар емес пе? Смағул
Сәдуақасовтың ...латын әрпін алудың таңбаларының төрт түрлі болып
жазылуы, оның техника құю, теру жұмыстарына келтіретін кемшіліктері еді.
Араб таңбаларында қалуды жақтаушылар басқа әліппе алғанша, арабтікін
жекелейік, кемшілігін түзетейік дегенді айтқан. Латын әрпі жайында [25]
деген мақаласында Жан Ахмет есімді автор латын әрпі жазуға жеңіл, қолайлы
деген латыншылдардың пікірі негізсіз, дұрыс емес дейді. Латын әріптерінің
көлденең сызықтары мен құйыршықтары толып жатыр деп мысалдар келтіреді.
Балаға үйретуге жеңіл дегендері де бос сөз, Ахмет Байтұрсынұлының төте
жазуы өте қолайлы, оңтайлы деген пікірін автор орынды дәлелдейді. Аталған
мақалада латыншылдардың бірқатар пікірлеріне тойтарыс саяси қорқынышы бар,
молдалар қарсы болады. Араб таңбалары ислам дінінің таянышы, әріптен қол
үзсек дінімізден де қол үземіз деген көзқарасын Ә.Байділдин мен
Н.Төреқұлов ескішіл, діншіл деп жерден алып, жерге салады. Сондай-ақ,
Ж.Аймауытов, Қ.Кемеңгеров, М.Дулатовтардың латын әрпін алсақ, халық жаппай
сауатсыздыққа ұрынады деген ескертпелерін, халықты үркіту үшін айтылған деп
санайды.
Қошке Кемеңгеров пен Міржақып Дулатов латын әрпін алуға ерте,
алдымен одан басқа керектерімізді орындауымыз керек деген мәселе көтереді.
Оларға Нәзір Төреқұлов неге ерте, неге кеш емес? Бұларыңыз дұрыс десек
қалыңмал алу әдетін жою да ерте, қазақтың республика болуы да ерте. Мадияр
мен Қошмамбеттердің лапылдап қарсы шығулары да ерте деп жауап қайтарған.
1927 жылы Қызылордада шыққан Әліппе айтысы деп аталатын
жинаққа арабшылдардың да, латыншылдардың да пікірлері толық енгізілді.
Ахмет Байтұрсынұлының араб әліпбиін жақтаған баяндамасы Телжан Шонанұлының
латын таңбаларын жақтап сөйлеген сөзін сондай-ақ, Омарұлы Елдес Ермекұлы
Әлімқан, Бұралқы ұлы Мұстапа Байтасұлы Абдулла сынды қаламгерлердің
пікірлерін ұсынған.
Бірнеше сауат ашу құралдарының авторы, қаламгер Телжан Шонанұлы
әліпби мәселесі көтерілгелі бері, пікірталасушылар емле мен әліпбиді
шатастыруда дей келіп, Емлеміз жақсы дегенге қосыламыз, бірақ таңбамыз,
әліппеміз, арабымыз жақсы дегенге қосылғым келмейді. Орыс жолдастар: қазақ
латын әліппесін алса, қазақша тез үйренеміз дейтін көрінеді. Бұл тіл мен
әліппені шатастыру болады. Бұл да дұрыс емес [26]. Кеңес үкіметі
орнағаннан кейін де әліпби мәселесі күн тәртібінен түспегенін сол тұстағы
баспасөз материалдарынан көруге болады. Ал, КСРО құрамына енген түркі
халықтарын араб таңбаларынан латынға көшіру мәселесі көтерілген тұста қазақ
зиялыларының арасында қызу пікірталас туындады. 1923-1929 жылдары қазақ
баспасөзі арабшылдар мен латыншылдар пікірталасына кеңінен орын берді.
"Еңбекші қазақ", "Ақ жол", "Сары арқа", "Жаңа мектеп", "Жаршы" сынды
басылымдарда А. Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытұлы, М. Дулатұлы, Е. Омарұлы, Н.
Төреқұлұлы, Ә. Байділдаұлы секілді арыстарымыздың аталған мәселеге қатысты
жарияланымдары жарық көрді. Белгілі қоғам қайраткері, журналист Телжан
Шонанұлы Еңбекші қазақ газетіндегі Біздің жобамыз атты мақаласыңда
Мәскеуде қызметте және оқуда жүрген қазақ жастарының латыншылдар ұйымын
ашқанын айта келіп, күн тәртібінде бұл мәселенің қойылу себебін былай
түсіндіреді: "Елді сауаттандыру керек. Бұл игі істі тездетуге араб әрпі
жарамсыз, тез хат танытып, тез жаздыруға қолайсыз. Оның баспа ісіне де
кедергілері көп. Саны – 24-28, ал басуға, жазуға келгенде 100-ден асады.
Шым-шытырық нүктелер көп, жазу оңнан солға қарай, ал цифрлар солдан оңға
қарай оқылады, пән белгілеріне жарарлық таңбалар жоқ". Ә.Байділдаұлы ескі
әріптерді жамап-жасқап кәдеге асырайық дегендерді алға қарай дамуда жауыр
ат пен шиқылдаған сынық арбаны тастағысы келмегендер, яғни арабшылдар,
ескішілдер, ал латын әрпін "өзі жүйрік, өзі берік отарбаға" теңеп, мұны
жақтаушылар "жаңашылдар" деп баға береді. "Осы жүйрік көліктерге мінуден
қорықпайық, болашағы зор, көптің құралы латын әріптерін үйреніп, мәдениетті
жұрттармен тез жақындасудың жолына түсейік. Бұл жол адастырмай азаттыққа
апаратын төте, дүрыс жол" деген пікірде болды.
Ахмет Байтұрсынұлы Ақ жол газетіндегі Баспа қаріптерін
түзету туралы тақырыпты мақаласында Әзербайжан жобасы латын хәрпін алу
болса, ол тіпті алынбайтын жоба ғой. Халыққа хат таныта алмай жүргенде, хат
білгендерімізден айрылып қалуымыз мүмкін, деген пікірін білдіреді. Ғалым
араб таңбалары бір тұрпатты болғанда баспа ісіне, хат танытуға әкелетін
пайдасы мол екенін айтады. Оған дәлел ретінде Қазақ-қырғыз Білімпаздарының
тұңғыш съезінде жасаған баяндамасында жасаған тұжырымдарына тоқталады.
Аталған съезд әліпби, қаріп мәселесіне байланысты ашылатын болғандықтан,
оның қарсаңында латыншылдар да, арабшылдар да өз пікірлерін баспасөз
беттерінде жариялады. Жүсіпбек Аймауытов Жазу мәселесі туралы соңғы сөз
деген мақаласында Ақаңның жазба мәшинеге арнап шығарған таңбалары
қабылдансын дей келіп, съезд қарсаңында латын қарпіне көзқарасын да ашық
айтады. "Жүзден төрт-ақ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫ-ПУБЛИЦИСТ
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .3
І ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚЫЗМЕТІ
1.1 Телжан Шонанұлының
өмірі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.10
1.2 Телжан Шонанұлының шығармашылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3 Телжан Шонанұлы – көп қырлы
талант ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.4 Телжан Шонанұлы – майталман
журналист ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... .13
ІІ ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫ – КӨСЕМСӨЗ ШЕБЕРІ
2.1 Телжан Шонанұлының публицистикалық шеберлігін танытатын
еңбектері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...15
а) Әліпби мәселесіне арналған
мақалалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ә) Телжан Шонанұлының мектепке арналған
әдістемелік оқу –
құралдары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 21
б) Телжан Шонанұлының жазған
оқулықтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 24
2.2 Телжан Шонанұлының әдебиет туралы жазған
мақалалары ... ... ... ... ... ... . 26
2.3 Телжан Шонанұлының сын
мақалалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ІІІ ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫНЫҢ ҚАЗАҚ ЖЕРІ МӘСЕЛЕСІНЕ АРНАЛҒАН ЕҢБЕКТЕРІ
3.1 Телжан Шонанұлының қазақ жері мәселесіне арналған
зерттеулері ... ... ...31
3.2 Патша үкіметінің қазақ жерін отарлау саясаты туралы ... ... 33
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 39
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...42
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 44
КІРІСПЕСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Әр халық, әр ұлт туған топырағынан
шыққан дарынды тұлғаларымен, дара таланттарымен мақтанып, солар арқылы
ұлттық әлеуетін, халықтың болмысын танытып жатады. Алаш жұртынан да ел
игілігіне қызмет еткен, ұлт мүддесі үшін күрескен бірегей дана перзенттер
көп шыққан. Олардың есімдерін мемлекетіміздің қалыптасқан дәуірінен
бастап тізбектеп шықсақ болады. Бірақ, біздің қарастырып отырған
тақырыбымыз 20 ғасырға жататындықтан біз барлығына тоқталмай, тек осы дәуір
тынысы төңірегінде ғана сөйлемекпіз.
XX ғасырда Ресей империясына қараған қазақ ұлысының тағдыр-
талайына аса зор сыннан өту жазды. Қоғам өміріндегі қайнаған саяси
жағдайдың бәрінен жол тауып, елді ілгері жылжыту қажет болды. Осы уақытта
қазақ жері, қазақтың оқуы, әліпби мәселесі - ең күрделі мәселеге айналды.
Ұлт көсемдері саяси жүйенің қаталдығына қарамай оны шешудің барлық
амалдарын қарастырып, маңызды еңбектер, құнды пікірлер жазды.
Бүгінгі ұрпақтың мақсаты сол еңбектерді, сол есімдерді терең
зерттеп, зерделеп тарих төріне қайта шығару. Ұлағатты шығармаларды ұрпақ
санасына сіңдіріп, болашақтың жарқын үлгісіне айналдыру.
Қазіргі тәуелсіздік дәуірі әдебиетіміздің, мәдениетіміздің,
ғылымымыздың тарихын жаңаша карастыруға үлкен, жан-жақты мүмкіндіктер
тудырып отыр. Әсіресе, казақ руханиятының 1920-1930 жылдардағы жағдайы
қалыптасу, даму ерекшеліктері кеңестік ғылыми әдебиеттерде теріс бағаланып,
аталған кезең туралы мүлдем теріс пікірлердің орын алып келгені белгілі.
Үстіміздегі ғасырдың жиырмасыншы-отызыншы жылдары казақ ғылымының қалыптасу
дәуірі болып, оның жолында ондаған ғылым қайраткерлерінің аянбай тер төгіп,
іргелі істер тындырғаны, ал олардың халық танымынан бүркемеленгені де
мәлім. Айналып келгенде, мұның баршасы ұрпақ зердесінің халқының небір асыл
рухани мұраларынан тыс тәрбиеленіп, оның ұлттық жадының таяздығына әкеліп
соқты, әрі ұлттың сана-сезіміне, болмыс-бітіміне аз мерзімде айыға
коймайтын жарықшақ түсірді. Сексенінші жылдардың соңын ала бере бірқатар
ұлы тұлғаларымызды ақтап алдық. Олардың өмірі мен шығармашылығы жайында
халқымыз азды-көпті хабардар болып жатыр. Қашанда халық-ақынын, жазушысын,
саяси көсемдері мен коғам кайраткерлерін алдымен таниды. Ал ғылым
қайраткерлерінің еңбектері арнайы ғылыми орта болмаса, жалпы халыққа
танымал бола бермейді. Дегенмен, оларды білу, ғылыми еңбектерін тану –
кейінгі ұрпақтың абыроймен орындауға тиісті парызынан саналмақ.
Бітіру жұмысының өзектілігі. 20 ғасыр тарихын зерттеп, зерделеу
бүгінгі күннің басты талабы болып қана қоймай, өткенімізге үңілуге,
бүгінгімізді саралап, болашағымызға бағыт-бағдар жасауымыз үшін қажет.
Әсіресе, бұл міндеттің тәуелсіздік жағдайында өмір сүріп, әлемге танымал
бола бастаған еліміз үшін маңызы ерекше. Себебі, бүгінгі жас буын күні
кешегі коммунистік идеологиядан туындағын саясатты, оның тамыры тереңге
тартқан зұлымдық тарихын жетік білуі керек. Ол үшін де жақсы мен жаманды
айырып қана қоймай, биік зияткерлікті, ұлттық болмысты, руханият
көрсеткішін анықтап алатын 20 ғасыр тарихын зерделеудің, зерттеп,
саралаудың маңызы ерекше. Әділ айтылған сөз, шындықты жаңаша көзқарас,
даулы пікірлер аясында айта алу, бүгінгі және болашақ ұрпақың зердесіне
өткенді таразылап, қазақстандық патриотизмді бойына сіңіру үшін керек. Бұл
орайда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың: Тоталитарлық режим
қазақ ұлты жөнінде таза экономикалық, таза таптық міндеттерден басқа ұлттық
өсіп-өнудің негізінде тікелей қирату бағытын ұстады деген пікірі
империялық басымшылық табиғатын айқын танытады [1].
Әрине, өткеннің барлығына топырақ шашудан аулақпыз. Қазақ
руханиятының, білім-ғылымының өркендеуіне Ресей империясы тұсындағы
ғылыми ошақтардың да ықпалының болғандығын айтуымыз керек. Алайда халықтың
ауыр тағдыры, шыңғырған шындықтың айтылмай қалғаны да баршаға мәлім. Бұл
жерде нақты бір немесе екі адамды кінәлауда болып отырған жоқ әңгіме,
мәселе тұтас бір империяның ұстанған бағыт-бағдарында.
Дипломдық жұмыстың зерттелу нысаны болып отырған кезең, Алаш
зиялылары туралы оқулықтар шығару қазіргі таңда мықтап қолға алынып
отырғаны мәлім. Жоғары оқу орындарында, мектептерде аталған
зиялыларымыздың өмірі, қызметі жеке пән ретінде оқытылып келеді, ғылыми
еңбектер, әдеби шығармалар жарық көруде. Бұл туралы журналистеріміз де
кеңінен қалам тартауда.
Қазақ тарихында 20 ғасырдың орны ерекше. Бұл дәуірде қазақ
өмірінде, атап айтқанда ғылымында, өнерінде үлкен бетбұрыс болды. Ресей
империясының қаталдығына қарамай жер тарихы, ел тарихы туралы құнды
еңбектер жарияланды. Қазақтың әліпбиін талқылау мақсатында халықаралық
мамандардың, оқымыстылардың қатысуымен жиындар, басқосулар болып тұрды.
Мектептерге арналған оқу-құралдары, әдістемелік кітаптар шығарылды, бала
тәрбиесіне арналған арнаулы сабақтар, бағдарламалар әзірленді. Бәрінен
бұрын адам санасында серпіліс пен секіріс пайда болды. Өткенге оралу,
олардың өзектеріндегі шындықтың бұрмалануына көңіл бөлу қолға алынды.
Әрине, демократиялық үрдіс толыққанды деңгейде жүзеге аса қоймағанымен,
үлкен өзгерістерге бастағаны аян.
20 ғасырдың 20 жылдары тарихқа жаңа буын, тың топ араласты.
Олар қоғам дамуының өзектілігін сипаттайтын, ұлт дамуына үлес қосу
мақсатында құнды еңбектер қалдырды. Соның бірі де, бірегейі, Алаш
зиялыларының көш басында тұрған тұлғаларымыздың бірі – Телжан Шонанұлы. Ол
империяның халық мойнына таққан бұғауын босатып, тұзағын шешу жолында шын
еңбек етті.
Көріп отырғанымыздай 20 ғасырдың 20-шы жылы аса күрделі кезеңге
жатады екен. Ерекше зерттеп, зерделеуді қажет етеді екен. Ал, бұның өзі
біз сөз етіп отырған тақырыптың аса өзекті проблемаға, көкейкесті мәселеге
жататынын көрсетсе керек.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Телжан Шонанұлы 1937 жылы
тоталитарлық жүйе ұйымдастырған саяси террордың құрбаны болды. Оның өмірі
мен шығармашылық мұрасы 60 жыл бойы зерттелмей, тасада қалып келді. Тек 80
жылдардан бастап қана Алаш ұлы туралы пікірлер қозғала бастады.
Ғалымның жекелеген еңбектері, олардың қатарында жер мәселесіне
арналған кітабы Жер тағдыры - ел тағдыры деген атпен жарық көрді. Сонымен
қатар Т.Шонанұлының өмірі мен қызметі турасында бірен-саран мақалалармен
қатар екі (тіл жөне педагогика ғылымдары бойынша) кандидаттық диссертация
жазылды.
Т.Шонанұлын алғашқылардың бірі болып зерттеген профессор
Ә.Тәкенов пен Б.Байғалиев болды. Олар ізденуші Г.Жүгенбаеваның жәрдемімен
үлкен істі жүзеге асырды: 1995 жылы ғалымның Қазақ жері мәселесінің
тарихы зерттеуін Жер тағдыры - ел тағдыры деген атпен, ғылыми
түсініктемемен оқырман қауымға ұсынды. Ә.Тәкенов пен Б.Байғалиев зерттеуі
бойынша, Т. Шонанұлы 1894 жылы 17 желтоқсанда сол кездегі бөлініс бойынша
Торғай облысы, Ырғыз уйезі, Аманкөл болысы, № 4 ауылда туылған. 1908-1912
жылдары орыс-қырғыз (қазақ) училищесінде, 1912-1916 жылдары Орынборда
қырғыз (қазақ) учительдер институтында оқыған. Төңкеріс жылдары Тоқырауын
болысында, Семейде мұғалім, аудармашы қызметтерін атқарған. 1926-1928
жылдары Қызылордада, 1929 жылы Оқу комиссариятында жұмыс жасаған. ҚазПИ-дің
әдебиет-лингвистика факулътетінде өздігінше емтихан тапсырып (экстерно),
диплом алады. ҚазМУ-де ашылған күннен бастап қазақ тілінен дәріс оқиды.
Әйелі Шахзада Аронқызы Бақытжан Қаратаевтың немере туысы. Осы үшін және
Телжанға қатысы болғаны үшін ол тоталитаризм құрбаны болды. Т.Шонанұлы
1937 жылы 21 июльде нақақтан тұтқындалады. Оны ұлтшыл, төңкеріске қарсы,
Амангелді мен Таранның өліміне қатысы бар деп айыптап, сол жылдың
қарашасына дейін тергейді. Содан 4 айға жуық мерзімнен соң, 1938 жылы 27
ақпанда КСРО жоғарғы Сотының әскери коллегиясы жазасына үкім шығарды.
Т.Шонанұлына катысты бұл құжаттар Ұлттық Қауіпсіздік Комитетінде сақталған.
Аталынған құжаттарды жеті жылдан соң орыс ғалымдары Ф.Д.Ашнин,
В.М.Алпатов, Д.М.Насилов өз еңбектерінде атап өтеді [2]. Еңбекте ғалымдар
Т.Шонанұлын Құдайберген Жұбановпен бірге тіл мамандары (лингвисты Шонанов и
Жубанов) ретінде бағалай отырып, олар туралы тоталитарлық жүйе тарапынан
жасалған істердің айғақтарын жариялайды. Олар Т.Шонанұлының әдебиет, тіл,
терминология салаларында және оқулықтар жазу ісінде атқарған жұмыстарын
жоғары бағалаған [3].
Сонымен катар профессор Ә.Тәкенов пен Б.Байғалиев Т.Шонанұлына
қатысты баспасөз беттерінде мақалалар жариялап отырды. Олар мақалаларында
оқырман қауымға Т.Шонанұлының кім болғандығын көпшілікке түсіндірумен
болды. Тек Телжан ғана емес, оның жары, қазақтың зиялы кыздарының бірі
Шахзада Аронқызы турасында да жазып, Шахзаданьң ату жазасына кесілген
жалғыз қазақ әйелі екендігін атап өтеді [4].
Профессор Ә.Тәкеновтың жетекшілік етуімен ізденуші
С.А.Баймұратова Жалпы педагогика бойынша Педагогические наследие
Т.Шонанова атты кандидаттық диссертация жұмысын жазды. Зерттеуші
Т.Шонанұлын педагог ретінде қарастыра отырып, ғалымның ғылыми педагогикалық
ойларын, идеяларын зерттеуге тырысады. Т.Шонанұлының педагогикалық
көзқарастары Ресейдің төңкеріске дейінгі орыс ғалымдарының алдыңғы қатарлы
идеялары, сондай-ақ 20-30 жылдардағы кеңестік педагогикалық ой-пікірлердің
де ықпалында қалыптасқандығын атап өтеді. Зерттеуші сонымен бірге
Т.Шонанұльның педагогикальқ көзқарастарының қалыптасуы мен ғылыми-
педагогикалык қызметіне мінездеме бере отырып,, ғалымның оқыту әдістері мен
бала тәрбиесіне арналған еңбектерін талдайды. Сонымен бірге Т.Шонанұлын
орыстың К.Д.Ушинский, Н.Ф.Бунаков, Н.А.Корф, одан бері карай ұлы қазақ
ойшылдары - Абай Құнанбаев, Шоқан Уалиханов, Ыбырай Алтынсарин еңбектеріне
терең бойлай отырып, нағыз педагог ретінде шыңдалғанын да көрсетіп отырады
[5].
Ал тіл маманы Қ.С.Құлманов [6] өз зерттеу еңбегінде Т.Шонанұлын
әдебиетші, көсемсөзші, ғалым ретінде бағалап, мәдени-ағарту істері
турасында ғалымның ғылыми мұраларын зерттеген. Зерттеуші ғалым мұраларына
жоғары баға бере отырып, еңбектерінің ұрпақ тәрбиесі үшін маңыздылығын да
көрсетеді. Тіпті, бірнеше мақаласын (мәселен, Бай баласы мен жарлы
баласы) Ы.Алтынсарин еңбектерімен салыстырып, көркемдік ерекшеліктерін
айқындап береді. Өкінішке орай, зерттеуші Ә.Тәкенов пен Б.Байғалиев
еңбектерінен алынған деректерді ғана пайдаланып, тек Т.Шонанұлының әдебиет,
тіл саласына қатысты жазылған еңбектерінің біразын ғана қарастырғаны
байқалады.
Сондай-ақ Алаш зиялылары турасында қалам тартып жүрген
ғалымдарымыздың бірі Д.Қамзабекұлы да Т.Шонанұлы турасында өзінің зерттеу
еңбектерінде біраз мағлұматтар беріп өтеді. Д.Қамзабекұлы: Әділін айту
керек, Т. Шонанұлының жеке өмірбаянын бұрын шығармалардан таныдым, 1990
жылдан бастап Алаш зиялыларына қатысты ескі газеттерді, жабық
басылымдарды, архив шкаптарын парақтағанымызда, Телжанның сауатты
мақалалары, ғылыми еңбектері, танымдық оқулықтары, жалпы азаматтық ісі
көзімізге оттай басылды дей келе, Алаш кайраткерлері қатарында көзге
түскен Т.Шонанұлын азамат һәм ғалым ретінде бағалап, оның мақалаларын бес
топқа бөліп көрсетеді: 1) тіл туралы еңбектері, 2) тарих жөніндегі
зерттеулері, 3) әдебиет хақындағы ғылыми жұмыстары, 4) жағрапия ғылымын
меңгертуге арналған оқулықтары, 5) жалпы көсемсөздік туындылары [7].
Д.Қамзабекұлы одан ары қарай ғалым мұрасы толығымен зерттеп,
баға беру зертеушілердің парызы екенін де еске салып өтеді.
Әсіресе, Т.Шонанұлы мұраларының ішінде жер мәселесіне
байланысты жазылған еңбегі өте кұнды. Ғалым Қазақ жері мәселесінің тарихы
атты зерттеуін (Қызылорда-Ташкент, 1926 жыл) жазбастан бұрын, аталған
тақырып бойынша 1923-1924 жылдар аралығында Қызыл Қазақстан журналында
бірнеше мақалалар жариялаған болатын [8]. Зерттеуші еңбегін отандық
ғылымымыздың 20-шы жылдардағы белесі десек қателеспейміз. Ол Ресей
ғылымының зерттеу шарттарын жақсы меңгеріп, тарихи зерттеулер, ғылыми
жинақтар, құжаттар топтамасын сауатты пайдаланған.
Мәселен, зерттеуші ғалым О.Мұқатова 11 Т.Шонанұлы еңбегін
Кеңестік дәуірдің 20-30 жылдарындағы коныстандыру саясатына байланысты
жазылған Ғ.Тоғжанов, С.Асфендияров, С.П.Щвецов, П.П.Галузо, Е.Федоров,
Т.Рысқұлов, С.Садуақасов сияқты авторлардың құнды еңбектерінің катарына
қосып карастырып, жер мәселесіне байланысты жазылған ойларын көрсетіп өтсе,
ал зерттеуші Ү.Ысмағұлов [9] ғалымның аталған монографиясын қазақ жері
мәселесі тарихындағы жазылған еңбектер ішіндегі баға жетпес сый ретінде
көрсетіп, Телжан еңбегінің әлі де болса толық бағаланбай жатқандығын атап
өтеді.
Сол сияқты, М.Есекешова Т.Шонанұлын М.Әуезов, А. Жұбанов сияқты
қазақтың зиялы азаматтарымен салыстыра отырып, ғалымның жан-жақты ғылым
салаларын меңгергендін айқындай түседі [10].
Жалпы Т.Шонанұлы туралы жоғарыда аталынып өткен зерттеушілермен
қатар Ш.Сарыбаев, Қ.Е.Тілешова, С.Иманбаева, Ш.Т.Омарбеков, Н.Құрманова
еңбектерінде де ол зиялы қауым катарында кездеседі. Бұл күндері
зерттеушілерге Т.Шонанұлының 100-ге тарта мақалалары мен 30-дан аса
кітаптары белгілі болып отыр. Әйтсе де, ғалым мұраларының (әсіресе
мақалалары) тізімін көрсету барысында біраз қателіктер кеткенін байқаймыз.
Мысалы, Театр және түрмыс [10] (авторы Желкек), Октябрь және халық
ағарту жұмысы [12] (авторы Сәкен), Сызу мен сурет салудың оңай әдістері
[13] (авторы б елгісіз) сияқты өзге авторлар еңбегін Т.ІПонанұлы
мақалаларымен шатастырулар кездеседі. Осы орайда атап өтетін тағы бір
жағдай бүркеншік есімдер мәселесінің Телжан мұрасын зерттеумен де тікелей
байланыстылығында. Себебі, кейбір зерттеу еңбектерінде Желкек деген атпен
кол қойылған бірнеше мақалалар Т.Шонанұлының еңбектері ретінде аталып
өткен. Бірақ қазіргі таңда зерттеушілердің алдында қиындық туғызып отырған
нәрсе, Телжанның бүркеншік есімінің дәлелденбеуі болып табылады. Сондай-ақ,
кейінгі зерттеушілер Телжан Шонанұлының жазған мақала, кітаптарын
аударғанда өрескел қателіктерге бой алдырған және автордың жазғандарын
өзгертіп берген. Бұл тарихи мұра болғандықтан және жеке автордың шығармасы
болғандықтан оны өзгертуге ешкімнің құқы жоқ. Авторлық құқықты бұзған адам
міндетті түрде жауапқа тартылуы тиіс деп ойлаймын.
Т.Шонанұлының артында калған мұраларын әлі де болса жинақтап,
коғамдық-ағартушылық және ғылыми кызметін зерттеу XX ғасырдың 20-30
жылдарындағы Қазақстанның коғамдық-саяси және мәдени өмірін баяндауға,
тарихнамамызда кенжелеп қалған өмірбаяндық жанрды дамытуда өз үлесін қосары
сөзсіз деп білеміз.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Телжан Шонанұлын, оның
еңбектерін зерттеудегі мақсатымыз-қазақтың тарихындағы айтылмай кеткен,
жазылмай жатқан жайттарды саралау болып табылады. Себебі, ұлттық әдебиетте,
ғылымда, тарихта болсын әлі де дәлелденбеген, зерттеуді толық қажет ететін,
ұрпаққа түсінікті етіп жеткізетін оқиғалар бар. Аталмыш, яғни біз
қарастырып отырған тақырыптың ғылыми сипаттарын ашу үшін төмендегідей
міндеттерді шешу көзделді:
- Телжан Шонанұлының өзге ағартушы, тарихшы, аудармашыларға
ұқсай бермейтін ерекшеліктерін, қасиеттерін ашып көрсету және 20 ғасырдың
20 жылдарындағы қазақ қоғамының даму бағыттарын, ұлттың рухани өркендеуін
қарастыру: - Телжан Шонанұлы
көтерген проблемаларының маңыздылығына, халыққа тигізген әсеріне саралау
жүргізу, оның публицистикалық мақалаларын талдау:
- Телжан Шонанұлы еңбектерінің өзге дәуірлерге
қарағанда жаңаша сипатқа бой ұрдыруының негізгі заңдылықтарын, басты
тұғырнамалық мәселелерін ашып көрсетіп, тоталитарлық жүйенің руханият
саласына зардабы болғанына зерделеу жүргізу:
- Сол тұстағы империяның қазақ жеріне қатысты ұстанған саясатын уақыт,
қоғам, сана категориялары тұрғысынан зерттеп, қазақ жерінің тағдырын
аталмыш кезеңнің талап, табиғатына сай талдау: - Телжан
Шонанұлының мұраларын игерудің сабақтастық, жалғастық сипаттарын зерделеп,
оқулық, монографияларды талдап, ғалымның аталмыш кезеңге сай тарихшылық,
жазушылық, аудармашылық, ұстаздық қасиеттеріне баға беру.
Бітіру жұмысының зерттеу әдістері. Қазақ тарихының 20 ғасырдағы
өрлеу, өркендеу бағыттарын, ғылыми жаңалықтарын, жетістіктерін ескере
отырып, Телжан Шонанұлының еңбектеріне терең, әрі ауқымды зерделеу жүргізу
үшін тарихи, тарихи-салыстырмалы, жинақтау мен жүйелеу сияқты әдістер
кеңінен қолданылды.
Бітіру жұмысының нысаны. Дипломдық жұмыста Телжан Шонанұлының жазған
сын мақалалары, публицистикалық шығармалары, оның мұраларын игеруге
арналған проблемалық және сыни сипаттағы ірілі-ұсақты дүниелер, ғылыми
ізденіс нәтижесінде туған еңбектер, монографиялар, ғылыми жұмыстар т.б.
тұтастай дерлік тұрғыда сараланды.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері. Зерттеу
нысанасына алынған тақырыптың мәнін ашуда қолданылатын әдістердің маңызы
зор. Біз қарастырған кезеңде қазақ тарихы Ресей сияқты елдің тарихына
жатқызылғаны мәлім. Уақыт, қоғам, саясат ұғымдарының Телжан Шонанұлы
еңбектеріне тигізген әсерін терең пайымдау мақсатымен, қазіргі таңдағы ұлы
жетістігіміз – тәуелсіздік тұғыры салтанат құрып тұрған мезгіл биігінен
зерттеу жүргізілді. Жұмысты жазу барысында гуманитарлық ғылымдардың отандық
тарихы, тарихтағы жаңаша көзқарасқа негізделген озық ой-пікірлер мен
тұжырымдар, сын-зерттеу еңбектері, сондай-ақ, ұлттық руханияттың
өрістеуіндегі гуманистік сипаттағы дүниелер жетекшілікке алынды. Телжан
Шонанұлы туралы зерттеу еңбектер жазған Ашнин Ф.Д., Алпатов., Насилов Д.М.,
Тәкенов Ә., Байғалиев Б., Баймұратова С.А., Құлманов Қ.С., Қамзабекұлы Д.,
Ысмағұлов Е., Есекешова М., Желкек ., Сәкен Г., т.б. зерттеуші-
ғалымдарымыздың еңбектері, теориялық пікір, тұжырымдары және Телжан
Шонанұлының Жер тағдыры – ел тағдыры деген кітабы басшылыққа алынды.
Бітіру жұмысының құрылысы. Бітіру жұмысы кіріспеден, үш тараудан,
қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫНЫҢ ӨМІРІ МЕН ҚЫЗМЕТІ
1.1. Телжан Шонанұлының өмірі
Т.Шонанұлының есімі көзі ашық жұртшылыққа саяси-оқиғаларға толы
1917 жылдан, осы жылы шақырылған жалпы қазақ съезі туралы материал
жариялаған Қазақ газетінен белгілі [14]. 5-13 желтоқсан аралығында
Орынборда өткен II съезд Телжанды Алаш Орда үкіметінің оқу комиссиясына
мүше етіп сайлайды. (Қазақ газеті, 1917 жыл, 23 желтоқсан). Бұл дерек
Алаш зиялылары Т.Шонанұлын білікті маман ретінде танығандығын көрсетеді.
Телжан 20-жылдарға дейін не жазды? деген сұраққа қолымызда
мағлұмат жоқ болғандықтан жауап бере алмаймыз. Бүркеншік атпен жазбаса, біз
қараған Алаш басылымдарынан оның қолы қойылып басылған мақала кезікпеді.
Әділін айту керек, Т.Шонанұлының жеке өмірбаянынан бұрын
шығармаларын таныдық. 1990 жылдан бастап алаш зиялыларына қатысты ескі
газеттерді, жабық басылымдарды, архив құжаттарын парактағанда, Телжанның
сауатты мақалалары, ғылыми еңбектері, танымдық оқулықтары, жалпы азаматтық
ісі бірден көзге түсті. Сондықтан ғалымдарымыз оларды қазіргі қаріпке
түсіріп, жинап, жүйелеп жүрді. Ғалымдар Т.Шонанұлының есімі мен еңбегін
алғаш естігенде, үлкен әріппен жазылатын Кеңестер Одағы бар еді. Содан бері
талай өзгерістер болды. Ояндық дедік, ойландық дедік. Бірақ, XX
ғасырдың 20 –жылдарындағы ірі ғалымдар санатына кіретін тілтанушы, тарихшы,
әдістемеші Телжан Шонанұлы мұрасын зерттеуді не Ғылым академиясының Тіл
білімі институты, не Тарих институты, тіпті, Білім министрлігінің Білім
проблемалары институты әлі қолға алған да жоқ. Байқауымызша, бұл олардың
жоспарларына да кірмеген.
Төрелігін айтыңызшы: ұлттың ғылыми тілін қалыптастырған сол
шақта жиырмаға тарта қазақ тілі бойынша оқулық, әдістемелік еңбек, тіл
проблемасы жөнінде сансыз мақала жазған ғалымды атаусыз қалдыруға бола ма?
Сондай-ақ, XVIII ғасыр мен XX ғасырдың басы аралығындағы қазақтың жер
мәселесі тарихын тыңғылықты жазған тарихшының зерттеуін айналып өту мүмкін
бе?..
1.2 Телжан Шонанұлының шығармашылық қызметі
Зерттеушілер – Ә.Тәкенов пен Б.Байғалиев тапқан дерекке
қарағанда, Т.Шонанұлы 1894 жылы 17 желтоқсанда сол кездегі бөлініс бойынша
Торғай облысы, Ырғыз үйезі, Аманкөл болысы, № 4 ауылда (қазір Ақтөбе
облысы, Ырғыз ауданы, Аманкөл ауылы) туған. 1908-1912 жыл аралығында
Ырғызда орыс-қырғыз (қазақ) училищесінде, 1912-1916 жылдары Орынборда
қырғыз (қазақ) учительдер институтында (зерттеушілер осылай көрсеткен)
оқыған. Теңкеріс жылдары Тоқырауын болысында, Семейде мұғалім, аудармашы
қызметін атқарған. 1926-1928 жылдары Қызылордада, 1929 жылы Оқу
комиссариатында (Алматыда болу керек - Д.Қ.) жұмыс жасаған. ҚазПИ-дің
әдебиет-лингвистика факультетіне өздігінше емтихан тапсырып диплом алады.
ҚазМУ-де ашылған күнінен бастап қазақ тілінен дәріс оқиды. Әйелі Шаһзада
Аронқызы - әйгілі Бақытжан Қаратаевтың немере туысы. Осы үшін және Телжанға
қатысы болғаны үшін ол тоталитаризмнің құрбаны болады. (Репрессияланған
қазақ әйелдерінің ішінде ату жазасына кесілген бірден-бір жан екен).
Т.Шонанұлы 1937 жылы 21 шілдеде нақақтан тұтқындалады. Оны ұлтшыл,
төңкеріске қарсы, Амангелді мен Таранның өліміне қатысты жан деп
айыптайды. Телжанды сол жылдың 1 қарашасына дейін тергейді. Содан терт айға
жуық мерзімнен соң, 1938 жылы 27 ақпанда КСРО жоғарғы сотының әскери
коллегиясы ғалымды атуға үкім шығарады. Үкім сол күні Алматыда орындалады.
Т.Шонанұлы, өкінішке қарай, 1958 жылы қатарластарымен бірге ақталмаған.
Сондықтан айыптау құрамы толық болмағандықтан мұнда ғана - 1990 жылы 13
тамызда - ақталуға мүмкіндік алған көрінеді (Ә.Тәкенов, Б.Байғалиев,
Телжаннан қалған телегей мүра (Қараңыз: Т.Шонанұлы. Жер тағдыры - ел
тағдыры. Алматы, Санат баспасы, 1995 жыл, 211-214 беттер).
Біздің пікірімізше, Т.Шонанұлының ең елеулі қызметі – 20
жылдары Қазақстан автономиялы республикасының Халық ағарту комиссариаты
жанындағы Академиялық Орталықтағы білікті һәм жауапты маман ретіндегі
жүмысы еді. Бұл Телжан өмірінің Орынбор кезеңі болатын. Аталған мекеме
туралы С.Мұқанов: Академиялық Орталықты Байтұрсынұлы, Дулатұлы, Омарұлы,
Шонанұлы және Жолдыбайұлы басқарады... Пролетариат рухында жазған
авторлардың шығармаларын көркемдігі жетпейді деген сияқты сылтаулар
тауып, Академиялық Орталық баспаға өткізбейді, – деп жазады (Өмір
мектебі 3-кітап А., 1970, 76-бет). Бұдан басшылық құрамында Ахмет,
Міржақып, Елдес, Телжан, Молдағали бар ғылыми-сараптау орталығының саяси
сапырылыстарға толы жылдары қандай жұмыс атқарғандығы көрінеді. Олар үшін
бірден-бір өлшем – сапа еді.
Т.Шонанұлы 1924 жылы 12-17 маусым аралығында Орынборда өткен
Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінің жұмысына белсене қатынасады
(Еңбекшіл қазақ газеті, 1924 жыл, 2 шілде). Бұл съезд - қазақ тілі
орфографиясын ретке келтірген, ғылыми зерттеулердің бағытын айқындаған, оқу
бағдарламасын жүйелеген ең алғашқы жиын болатын.
Жалпы ғылымға ыңғайы бар Телжан Шонанұлы Халық Ағарту
Комиссариатының жұмысына 1920-1921 жылдардан-ақ тартылған тәрізді. Өйткені
бұл жылдары ағарту саласын Телжанды 1917 жылдан білетін А.Байтұрсынұлы
басқарған-ды. Сондай-ақ, 20-жылдардың басында Т.Шонанұлы Түркістан
республикасының астанасы Ташкентке үдере қоныс аударған Алаш зиялыларымен
де байланыс жасап тұрған секілді. Комиссариат жұмысына тартылғанын – 1921-
1922 жылдары ғалым есімінің Қазақстан мемлекеттік баспасының авторлары
тізіміне енуі дәлелдесе, Ташкентпен байланыста болғанын – 1923 жылы
Алматыда (Жетісу Түркістанға қарайтын) жарық көрген Қазақ тілінің оқу
құралы (Орыс мектептері үшін) еңбегі айғақтайды. Телжанның Түркістандағы
игілікті рухани істерден хабардар болып, оған ізгі ниетін білдіріп
отырғанын Ақ жолда (Ташкент) басылған Іс һәм идея (1921 жыл, 14 сәуір)
[15], Абай кітабын бастыру керек (1921 жыл, 19 маусым ) атты
мақалаларынан аңғарамыз.
Архивте сақталған мәліметтерге қарағанда, Т.Шонанұлы 20-
жылдардың басында Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу қоғамының (ҚӘЗ) ғылыми
жұмысына да атсалысқан. 1923 жылы аталған қоғамның тарих-археология мен
этнография секциясы біріккенде, Т.Шонанұлы оның төраға серігі (товарищ
председателя) болып сайланады. Осы ҚӘЗ қоғамы Түркістанмен берік байланыс
орнатқан еді (Өзбекстан республикасының Мемлекеттік Орталық архиві. Р-34-
қор, 1-тізім, 2626-іс, 53-бет).
Телжан Шонанұлының ғылыми-шығармашылық ғұмырбаяны сол кезде
кезектесіп астана мәртебесін алған қалалар Орынборда басталып, Қызылордада
жалғасып, Алматыда амалсыз аяқталды.
1.3 Телжан Шонанұлы – көп қырлы талант
Телжан Шонанұлы — өз дәуіріндегі шығып тұрған баспасөз
кұралдарының бәрінде жуық өзінің қолтанбасын қалдырған публицист. Ол
жазғанын жайдақ дәріптеп, жалан факті, құр лепірме кұрғак оқиға желісіне
кұрмайды, не туралы әнгіме козғаса да, оның көздейтін мақсаты тиісті
үдесінен шығу үшін ғылыми уәжбен, түрлі дәлел-айғақпен, салыстырмалы
тұрғыда тақырыпқа сәйкес методикалық әдіс-тәсілдерді колдана отырып,
оқырманды ойланта, толғанта, қисындата көкейіне қонатындай ғып әсерлі
жеткізеді. Бұлайша жазу машығы, әлбетте, біліктілікпен қоса қаламгерлік
талантты, суреткерлік шеберлікті талап етеді. Ол — шын мәнінде айналадағы
оқиғаны немесе көрген-білгенін кұр баяндап беретін жалан журналист емес,
канатын биікке самғайтын шебер журналист, ұшқыр публицист, сөзбен кестелеп
өрнек тоқитын жазушы-суреткер еді. Оның бұл қырлары бізге жеткен рухани бай
қазынасының әрбір сөз саптасы мен сөйлем кұруында мен мұндалап сайрап
жатыр. Телжан Шонанұлы сол кездегі қазақ зиялылары сияқты қазақша, орысша
екі тілде бірдей жазғаны белгілі. Сондай еңбектің бірі —орыс тілінде жазған
ғылыми өмірбаяндык очеркі. Ахмет Байтұрсынұлының елу жасқа толу мерейтойы
кұрметіне арнап, әдебиет пен халық ағарту саласындағы қазақ халқына
сіңірген орасан зор енбегіне шынайы талдау жасап, бағасын берген бұл
жарияланым оның орыс тілін ана тілінен кем меңгермегендігіне мысал бола
алады. Ахмет Байтұрсынұлы туралы жазылған көлемді очерктер мен
публицистикалык талдау мақалалар арасында орыс тілінде қалам тербеген
Міржақып Дулатұлы, Елдес Омарұлы, Евгений Дмитриевич Поливанов сынды
зиялылармен Телжан Шонанұлының еңбегі қай жағынан да деңгейлес деуге толық
құқымыз бар. Автордың Ахмет Байтұрсынұлына байланысты орысша жазуының
өзінде мән бар. Өйткені Ахмет әліпбиімен хат танып, Ахмет мектебінен
сауатын ашқан қазақ біткенге Ахмет Байтұрсынұлы кітаптары арқылы етене
жакын таныс еді. Ал Ахметтің осы сан салалы қыруар енбегі мен өмір жолының
бұралаң-бұлтарысын орыс ағайындар бәрі бірдей біле бермейтін-ді, сондықтан,
сегіз қырлы, бір сырлы ғұламаны өзге жұртқа канықтыра танытуды
ойлағандықтан Телжанның Пушкин мен Лермонтовтың, Достоевский мен
Белинскийдің тілінде жазуы заңды кұбылыс болатын.
Телжанның Ахмет Байтұрсынұлын ұстаз санап, одан тек үйреніп
қана қоймай, оқу-ағарту, білім-ғылым, мәдени өмірдің сала-саласында қоян-
қолтық араласып, әріптес ретінде қанаттасып еңбек етті. Соның бір белгісі
Ахмет Байтұрсынұлы мен Телжан Шонанұлының екеуі бірге құрастырған Оқу
құралы. Мұрағат корында сақталған 1923 жылдын 12-ші ақпанында Орынбордағы
академиялық орталықтың төрағасы Молдағали Жолдыбайұлы мен Телжан Шонанұлы
тарапынан екі жақты келісімтшарт жасалған. Бұл кұжат бойынша Телжан
ғылымның барлық саласынан мәлімет беретін жаңа тұрпатты қазақ мектебінің
талабына сай III және IV оқу жылына арналған көркем суреттермен
безендірілген әдебиет хрестоматиясын кұрастырып, кітап колжазбасын
бастыруға дайын күйінде Қазак ССР Халық Ағарту Комиссариатына 1923 жылдың
16-шы тамыз айынан калдырмай өткізуге міндеттенді. Келісімшартта оқулықтың
көлемі 15 баспа табақтан кем болмауы көрсетілген. Алайда, бізге беймәлім
себептермен аталған оқу кұралын кейін Телжан Ахметпен шығармашылық
ынтымақта шығаруына тура келді [27].
Сонымен 1923 жылы жарық көрген Ахмет Байтұрсынұлы мен Телжан
Шонанұлы кұрастырған Оқу құралының (хрестоматия түрінде) алғы сөзі орнына
жазған дәйектемесінің соңына авторлар 1923 жыл сентәбірдің 10-ы. Орынбор
делінген. Демек, келісімшарт бойынша Телжанның тапсыруға тиісті мерзімінен
бір айдан сон кітаптың алғы сөзі кос автордың атынан жазылуы бұл еңбектің
өндіріске жіберілуі алдында түбегейлі өзгеріс енгізіліп, екі бөлек
дайындалған колжазба бір жүйеге түсірілгендігін анғартады. 1925 жылы
Орынбордан жарық көрген 412 беттік кітаптың кұрылыс жүйесі бұрыңғы орыс
мектептерінде қолданып жүрген қалыбынан мүлдем өзгеше. Оқу кұралы жөнінде
құрастырушылардың лебізіне кұлақ түріп көрелік: Оқу кітәбі екі бөлім 1)
Әдебиет және тұрмыс пен еңбек; 2) Ғылым, әдебиет пен тұрмыс, еңбек
бөлімінің ішіне тарих да кіреді. Тарих бөлімі жайында айтып өтейін
дегеніміз: бұл күнге шейін ана тілінде жазылған тарих болмаған себепті,
тарих бөлімі келтелеу шықты. Ғылым бөлімі өсімдік пен адам тіршілігі
жайында, жеріміз үстіндегі және көктегі табиғат кұбылыстары жайынан ең
керекті қысқа мағлұматтар береді, — дейді [16].
Телжан Шонанұлы ұлттық ғылымның сан-саласында өнімді қызмет
етіп, сүбелі үлесін қосты. Әсіресе, оның лингвистика мен әдебиетке,
педагогика мен методикаға, тарих пен табиғаттануға, журналистика мен
аударма саласындағы іргелі енбектері маңызын жоймайтын рухани мұрамыз. Ол
еңбектерді атап тізімдеп шығудың өзі-ақ кағаздың біраз орнын алады. Сонда
да бірер кітабының атын аталық: Самоучитель киргизского языка для русских.
Оренбург, 1925. (1-басылым) Қызылорда, 1927. (2-басылым); Шала сауатты
ересектер үшін оқу құралы. Қызылорда, 1926; Қазак жері мәселесінін
тарихы. Кызылорда, 1926; Диаграмдар, графиктер кандай болады, калай
салынады. Қызылорда, 1929; Тіл дамыту. 2-кітап. Қызылорда, 1930;
Уйгурская поэзия. Перевод Т.Шонанова и Дм.Снегина. Алма-Ата, 1934; т.т.
Телжан ғалым, ұстаз, тарихшы, лингвист, жаңашыл әдіскер (реформатор
методист), мәдени кайраткер, жазушы, публицист, журналист, санай берсе қыр-
сыры көп — талант. Азаматтың қай ісін айтсаңыз да көңілініз толып, риясыз
риза боласыз.
1.4 Телжан Шонанұлы – майталман журналист
Өмірі мен кызметі өз дәуірінің коғамдық-әлеуметтік тыныс-
тіршілігін, мәдени - рухани келбетін танытқан жайсаң тұлғалар баршылық.
Сондай болмыс-бітімі айырықша бөлек жаратылған тарланбоз — Телжан Шонанұлы.
XX ғасырдың басындағы тарихи өзгерістер тұсында қазақ ұлтының мәдени
дамуына бойындағы бар күш-қайратын сарқа жұмсап, сан алуан тақырыпқа қалам
тербеген асыл азамат — отызыншы жылдардағы сұрапыл сойқанға ілігіп, 43
жасында жазықсыз кұрбан болған Алаштың арысы. Сол қысқа ғұмырында ол әзірше
бізге мәлім қырық шақты кесек - кесек ғылыми, ғылыми-танымдық оқыту
бағдарламасының, оқулық кітаптардың, сондай-ақ, жүзден аса көлемді -
көлемді публицистикалық, ғылыми теориялық, ғылыми әдістемелік, проблемалық
мақалалар мен өмірбаяндық очерктер, сын пікірлер мен суреттемелер,
аудармалар мен хабар-ошар жарияланымдардың авторы.
Көсемсөздің майталманы — қай тақырыпқа жазса да, қозғап
отырған мәселесін жан-жақты зерделеп, байыбына жетіп, талдап-таразылаған.
Бұл тұрғыда Телжан Шонанұлы бір өзі қазақ журналистикасында бір мектеп
боларлық тұлға. Зерек жанның колына қалам алып қазақтың ар-намысын қорғауға
атсалысып, сөздің сиқырлы кұдіретімен ұлт санасын көтеруге белін шешіп
кірісуі тектілігінің белгісі еді.
Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық дүмпудің шарпыған екпіні
қаншалықты мықты болғаны тарихи мәліметтерден аян. Бірінші дүниежүзілік
соғыста Ресейдің күші әлсіреп, жеңіліс таба бастауы майданның қара жұмысына
шет аймақтағы қазақ елінен де 19-бен 31 жас аралығындағы жігіттерді әскер
қатарына алу туралы ақ патшаның 25 маусым жарлығы отқа май құйғандай лап
еткізді. Халықтық сипат алған алапат көтерілістің аяғы үкіметтің жазалаушы
қарулы күшімен бетпе-бет қақтығысқа түсіп, аяусыз басып, жанышталды.
Сөйтіп, патша үкіметі қазаққа дегенін істетіп, соғыс майданының кара
жұмысына Қазақстанның әр облысынан арнайы жасақталған жігіттер поезд
эшолондарымен Ресей жеріне аттандырыла бастады. Мұның да толып жатқан
шешуші қиын түйіндері болды. Ең бастысы, қазақ жігіттерінің орыс тілін
білмеуі жат жерде үлкен қиындық тудырды. Сондықтан бұл мәселені шешудің
жолын күллі халық болып ойлануға тура келді. Көпшілікті алаңдатқан осы
жайға орай жер-жерден Казақ газетінде сан алуан ұсыныс пікірлер
жарияланып тұрды. Сондай өз ойын ортаға салған Қазандағы қазақ
студенттерінен келген Ашык хат газет бетінде басылды [17]. Хатқа түскен
сөздің тоқетері: Жұмыс көптікі, көпке басшы керек, басшылық қылу атқа
мінген, оқығандардың міндеті.... Жастар айналадағы болмыстың жөн-жосығына
орай, жігіттерге дұрыс бағыт-бағдарын айқындап беруге жарайтын орыс тілін
жатық білетін басшының керектігіне назар аудартады. Мерзімді баспасөздің
кезекті санындағы бас мақалада студенттер жолдаған ұсыныстыңн ізін суытпай:
Олар осы жұмысшылар турасындағы кандай кызметке де болса, жұрт керек
қылса, даярлығын білдіріп, бастарының билігін халыққа һәм халық басшысы
ағаларына беріп отыр. Казақта студент аз, жұмысшыларға керек кызмет көп.
Олар бәріне жетіспейтіндерін білсе де, жеткенімізше бізді пайдана жарат
дегені — істейтін кызметінен де артық көңіл сүйінетін іс, — деп жазды
Қ.Кемеңгерұлы. Оларға шын ризашылығын білдіре отырып: Осы мың басы мен
бөлім басы кызметіне, денсаулығы жараса, басқа жағынан жарар еді, һәм барар
еді деп сыртынан үйғарған таныстарымыз мынау азаматтар: Есполов Мырзағазы,
Әзірмәмбетов Әлмен, Шонанов Телжан, Үдербаев, Манасов Айдарбек, Қодаров
Қарасай, Темірбеков, Әлімбеков, Баржақсин Ахмет, Жолдыбаев Молдағали,
Байдәулетов Кәкімжан, Есмолдин, Боранкүлов, Жүндібаев, т.б. , –дейді ол.
Ел басына күн туған қиын сәтте казақтың сенім артуға тұратын атпал
азаматтарының есімдерін атағанда Телжанның үшінші болып тізімге ілігуі бұл
оның қоғамдық қызметке ерте араласып, есейгендігін, ел-жұртына ісімен
танылғандығының айғағы.
XX ғасырдың оныншы жылдарының екінші жартысы Ресей империясына
қараған қазақ ұлысының тағдыр-талайына аса зор сыннан өту жазды. Қоғам
өміріндегі кайнаған саяси жағдайдың бәрінен жол тауып, елді ілгері
жетелейтін халықтың өз ішінен сүзіліп шықкан жолбасшыны уақыт ділгірлігі
қажет етті. Ондай қазақтың бағына туған көсем тұлға - Телжан Шонанұлы
болды [18]. Сол айтулы тарихи тығырыққа тығылған оқиғалардың бәрінде алғы
шепте кеудесін оққа төсеп жүріп, қазақты адастырмай алып шыққан Телжан
сынды перзентін Алаштың ардақ тұтары анық.
ІІ ТЕЛЖАН ШОНАНҰЛЫНЫҢ ПУБЛИЦИСТИКАЛЫҚ ШЕБЕРЛІГІН ТАНЫТАТЫН ЕҢБЕКТЕРІ
2.1 Телжан Шонанұлы – көсемсөз шебері
Телжан Шонанұлын көсемсөздің шебері ретінде танытатын
жарияланымдарының бірегейі — Іс һәм идея деп аталады. Публицист қарапайым
қисындағанда іс пен сөздің, яки ойдың арасын күнделікті қазақтың коғамдық-
мәдени өміріндегі аяқтан шалған кердең кесірліктен шеккен тауқыметін
тәптіштеп түсіндіріп, идеяны іске асырудың өзі бұқараның ауызбіршілігі мен
ынтымағы жарасқанда жүзеге асатындығын шендестіріп, көріп отырып
күйінгендіктен пайдалыны парықтауға ұмтылғандығын жасырмайды. Телжанның өз
сөзімен сипаттағанда: қай жұмыстың болса да, оның бір жағында оқу, оқытудың
да екі беті, екі қыры болады: бір қыры — идея, екінші қыры — іс. Оқуды
еңбек негізіне құру һәм жас бойынан ортаршылдық әсері жасынан сүйегіне
сіңген азаматтар әзірлеу керек деп жазылған мақалалар, айтылған сөздер
ойдағыдай армансыз мол. Қысқасы, идея жағынан қамтама жоқ, идеяға көңіл
толарлық", — дейді [19]. Не жазса да ойландырып, толғандырып толғайтын
Телжанның телегей-теңіз білімі, таудай талабы кезінде қазақтың калғыған
санасын серпілтіп, өре деңгейін өрістеткен ерлік дастан. Оның өнегелі
ғұмыры, ғибратты ісі, рухани мол қазынасы — ұрпағының мәңгі игілігіне
айналды.
а)Әліпби мәселесіне арналған мақалалары
Ғылым-білімнің есігін ашатын кілт іспеттес жазу-сызудың
рухани өміріміздегі маңызы зор. Өз дәуірінің өзекті мәселелерін дер кезінде
көтеріп отыратын қазақ баспасөзінің назарынан әпіпби мәселесі тыс қалған
емес. Тарих беттеріне үңілсек жазу, әліпби мәселесі ауық-ауық пікірталас
тудырып отырған күрделі мәселенің бірі болып саналды. Қазақ даласына ислам
дінімен бірге енген араб жазуы он ғасырдан астам қолданыс тапты. Қазақ
жерін отарлап алған Ресей патшалығы түркі халықтарын рухани біріктіріп
отырған араб жазуының орнына орыс жазуын енгізуді көздеді [20]. Миссионер
ғалымдар араб таңбаларының қазақ тілінің дыбыстық жүйесін нақпа-нақ
бейнелеуінің олқылықтарын көлденең тартып кириллицаға көшіруге әрекеттенді.
XIX ғасыр басындағы қазақ оқығандары сан ғасырлар бойы пайдаланып келген
араб таңбаларының кемшіліктерін жоюға тырысты. Олар өз ойларын "Түркістан
уәлаяты", "Дала уәлаяты", Айқап, "Қазақ" сынды басылымдарда ортаға
салды. "Дала уәлаятының газетін" шығарушылардың бірі Д. Сұлтанғазин аталған
басылымның 1899 жылғы 22, 23 сандарында басылған мақаласында қазақ тіліне
орыс әрпін пайдалану керек пе, әлде араб жазуын жетілдіріп қолдана беру
қажет пе деген мәселені талқылайды. Автор қазақ халқы басқа түркі халықтары
сияқты араб таңбаларын пайдаланып келгенін, оны тастап басқа әліпбиді
аламыз дейтіндерге қосылмайтынын айта келіп: "Себебі қазақ білмейтін бір
бөтен әліпби шығарғанша, бұрынғысын түзеткені жақсы" [21], – дейді.
Қазаққа орыс әріптерін енгізуді ұсынатын миссионер ғалым
Н.Ильминскийге қатысты көзқарасын былай аңғартады: Бір білімді адам
Илыиинский деген қазақ сөздерін орыс әріптерімен жазса керек, орыс
әріптеріне бірақ өзгертсе керек дейді. Бүл кісінің сөзі де онша келісімді
емес Себебі, бұл Ильминский орыс әліпбиіне көп латын әріптерін қосады және
орыстың өз әріптерін бір түрлі қылып өзгертіп, орыс әліпбиін тым қиын қылып
жібереді [22]. Д Сұлтанғазин қазақ сөзін жазуға өзгеріссіз алса, орыс
латын таңбаларының да сәйкес келе бермейтінін, жаңа алфавит қабылдағаннан
гөрі қазақтардың не заманнан бері ғадет алып үйренген" араб әліппесін қазақ
тіліне лайықтап бірақ өзгерту туралы үсыныс жасайды "Солайша өзгерткен
уақытта, – деп жазады ол, – араб хәріптері мұнан да жақсы болар еді, –
дейді ол. Осы мазмұндас пікірді 1912 жылы 'Қазақ" газетінде басылған А
Байтұрсынұлының Бастауыш мектеп деген мақаласынан да аңғарамыз: "қазақты
орысқа аударамыз деген пікір бәрін бүлдіріп отырған. Сол школдар арқылы
қазақ тілін жоғалтып, орыс тіліне түсіреміз дейді, қазақ тұтынып отырған
араб қарпін тастатып, орыс қарпіне көшуді ұсынып [23]. Нәзір Төреқұлов
сөйлеген сөзінде Біз латын әрпін қазаққа күшпен алдырғалы отырғанымыз жоқ.
Латын әрпі үйрену жазуға тым пайдалы, жеңіл. Түрік әрпінің біреуі төрт
түрлі, латындікі бір ғана түрлі деп араб таңбаларына қарағанда латын
әліпбиінің баспа ісіне, бала оқытуға жеңілдігін дәлелдеуге тырысады. Осы
сиездегі қызу тартыс жайлы қаламгер Ерғали Алдоңғаров Еңбекші қазақ
газетінде былай деп жазды: Ахметті жақтап талай шешендер түрлі дәлелдер
келтіріп, мысалы қаріп белгілерін, сан белгілерін, қаріпті жию, теру
жеңілдігін айтты. Латын қарпін қолдануға әлі ерте, орыс халқы алмағанда біз
неге аламыз, қаріпке қызығып – мәдениетімізден айрыламыз деген түрде
қарсылық білдірді. Сиез мәселені баспасөз бетінде еркін талқыға салу
қажеттігін, сондай-ақ, Астрахан және Қарақалпақ қазақтарын қосып. толық
сиез шақырылатыны жөнінде қаулы шығарды.
Телжан Шонанұлы Өнердің басы - әліпби деген мақаласында
Заман талабы, өркениетке жету жолы - латын таңбаларына көшу болып отыр.
Партия жолынан таймай, бірте-бірте осы әріпке көшкеніміз жөн,
керітартпалыққа салынбалық, – деп басу айтады.
Әліпби сол дәуірдің күрделі мәселесі болғаннан кейін жаңа
әліпбиге қарсы адамдар болды. Әрине, пікірталас тектен-тек тумайтыны
белгілі. Арабшыл Ілияс Ахметұлы латын әрпін алу мәселесі қазан төңкерісінен
кейін туып отырған. Патша отаршылдық саясатты күшейткен заманда туындады
депті. Оның пікірінше орыс патшасы татарды жеңіп, Азияны өзіне қаратып,
латын әрпінің бір тарауына орыс әрпін алдыруға күш салған. Орыстың
миссионерлері азғырып, дінін, тілін бұзу үшін оларға лайықтап дербес әріп
шығарды. Латын әрпі түсін бояп келген орыс әрпі деген пікірін ашық айтты.
Ал Ә.Байділдин бұл пікірге латыншылдар-миссионерлер. Латын әрпін алу -
отаршылдық дегенге қазіргі заманда кім сенеді? [24] деп таңданады. Ілияс
Ахметұлының бұнысы дүмшелер деп түйіндейді. Ақиқатына келсек, Ілияс
Ахметұлының отаршылдық дегені жаны бар сөз. Халықты сан ғасырлар бойы
пайдаланып келген жазуынан айыру, қордаланған жазба мұрадан қол үздіру,
өткенді өшірумен, рухани тамырынан айырумен пара-пар емес пе? Смағул
Сәдуақасовтың ...латын әрпін алудың таңбаларының төрт түрлі болып
жазылуы, оның техника құю, теру жұмыстарына келтіретін кемшіліктері еді.
Араб таңбаларында қалуды жақтаушылар басқа әліппе алғанша, арабтікін
жекелейік, кемшілігін түзетейік дегенді айтқан. Латын әрпі жайында [25]
деген мақаласында Жан Ахмет есімді автор латын әрпі жазуға жеңіл, қолайлы
деген латыншылдардың пікірі негізсіз, дұрыс емес дейді. Латын әріптерінің
көлденең сызықтары мен құйыршықтары толып жатыр деп мысалдар келтіреді.
Балаға үйретуге жеңіл дегендері де бос сөз, Ахмет Байтұрсынұлының төте
жазуы өте қолайлы, оңтайлы деген пікірін автор орынды дәлелдейді. Аталған
мақалада латыншылдардың бірқатар пікірлеріне тойтарыс саяси қорқынышы бар,
молдалар қарсы болады. Араб таңбалары ислам дінінің таянышы, әріптен қол
үзсек дінімізден де қол үземіз деген көзқарасын Ә.Байділдин мен
Н.Төреқұлов ескішіл, діншіл деп жерден алып, жерге салады. Сондай-ақ,
Ж.Аймауытов, Қ.Кемеңгеров, М.Дулатовтардың латын әрпін алсақ, халық жаппай
сауатсыздыққа ұрынады деген ескертпелерін, халықты үркіту үшін айтылған деп
санайды.
Қошке Кемеңгеров пен Міржақып Дулатов латын әрпін алуға ерте,
алдымен одан басқа керектерімізді орындауымыз керек деген мәселе көтереді.
Оларға Нәзір Төреқұлов неге ерте, неге кеш емес? Бұларыңыз дұрыс десек
қалыңмал алу әдетін жою да ерте, қазақтың республика болуы да ерте. Мадияр
мен Қошмамбеттердің лапылдап қарсы шығулары да ерте деп жауап қайтарған.
1927 жылы Қызылордада шыққан Әліппе айтысы деп аталатын
жинаққа арабшылдардың да, латыншылдардың да пікірлері толық енгізілді.
Ахмет Байтұрсынұлының араб әліпбиін жақтаған баяндамасы Телжан Шонанұлының
латын таңбаларын жақтап сөйлеген сөзін сондай-ақ, Омарұлы Елдес Ермекұлы
Әлімқан, Бұралқы ұлы Мұстапа Байтасұлы Абдулла сынды қаламгерлердің
пікірлерін ұсынған.
Бірнеше сауат ашу құралдарының авторы, қаламгер Телжан Шонанұлы
әліпби мәселесі көтерілгелі бері, пікірталасушылар емле мен әліпбиді
шатастыруда дей келіп, Емлеміз жақсы дегенге қосыламыз, бірақ таңбамыз,
әліппеміз, арабымыз жақсы дегенге қосылғым келмейді. Орыс жолдастар: қазақ
латын әліппесін алса, қазақша тез үйренеміз дейтін көрінеді. Бұл тіл мен
әліппені шатастыру болады. Бұл да дұрыс емес [26]. Кеңес үкіметі
орнағаннан кейін де әліпби мәселесі күн тәртібінен түспегенін сол тұстағы
баспасөз материалдарынан көруге болады. Ал, КСРО құрамына енген түркі
халықтарын араб таңбаларынан латынға көшіру мәселесі көтерілген тұста қазақ
зиялыларының арасында қызу пікірталас туындады. 1923-1929 жылдары қазақ
баспасөзі арабшылдар мен латыншылдар пікірталасына кеңінен орын берді.
"Еңбекші қазақ", "Ақ жол", "Сары арқа", "Жаңа мектеп", "Жаршы" сынды
басылымдарда А. Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытұлы, М. Дулатұлы, Е. Омарұлы, Н.
Төреқұлұлы, Ә. Байділдаұлы секілді арыстарымыздың аталған мәселеге қатысты
жарияланымдары жарық көрді. Белгілі қоғам қайраткері, журналист Телжан
Шонанұлы Еңбекші қазақ газетіндегі Біздің жобамыз атты мақаласыңда
Мәскеуде қызметте және оқуда жүрген қазақ жастарының латыншылдар ұйымын
ашқанын айта келіп, күн тәртібінде бұл мәселенің қойылу себебін былай
түсіндіреді: "Елді сауаттандыру керек. Бұл игі істі тездетуге араб әрпі
жарамсыз, тез хат танытып, тез жаздыруға қолайсыз. Оның баспа ісіне де
кедергілері көп. Саны – 24-28, ал басуға, жазуға келгенде 100-ден асады.
Шым-шытырық нүктелер көп, жазу оңнан солға қарай, ал цифрлар солдан оңға
қарай оқылады, пән белгілеріне жарарлық таңбалар жоқ". Ә.Байділдаұлы ескі
әріптерді жамап-жасқап кәдеге асырайық дегендерді алға қарай дамуда жауыр
ат пен шиқылдаған сынық арбаны тастағысы келмегендер, яғни арабшылдар,
ескішілдер, ал латын әрпін "өзі жүйрік, өзі берік отарбаға" теңеп, мұны
жақтаушылар "жаңашылдар" деп баға береді. "Осы жүйрік көліктерге мінуден
қорықпайық, болашағы зор, көптің құралы латын әріптерін үйреніп, мәдениетті
жұрттармен тез жақындасудың жолына түсейік. Бұл жол адастырмай азаттыққа
апаратын төте, дүрыс жол" деген пікірде болды.
Ахмет Байтұрсынұлы Ақ жол газетіндегі Баспа қаріптерін
түзету туралы тақырыпты мақаласында Әзербайжан жобасы латын хәрпін алу
болса, ол тіпті алынбайтын жоба ғой. Халыққа хат таныта алмай жүргенде, хат
білгендерімізден айрылып қалуымыз мүмкін, деген пікірін білдіреді. Ғалым
араб таңбалары бір тұрпатты болғанда баспа ісіне, хат танытуға әкелетін
пайдасы мол екенін айтады. Оған дәлел ретінде Қазақ-қырғыз Білімпаздарының
тұңғыш съезінде жасаған баяндамасында жасаған тұжырымдарына тоқталады.
Аталған съезд әліпби, қаріп мәселесіне байланысты ашылатын болғандықтан,
оның қарсаңында латыншылдар да, арабшылдар да өз пікірлерін баспасөз
беттерінде жариялады. Жүсіпбек Аймауытов Жазу мәселесі туралы соңғы сөз
деген мақаласында Ақаңның жазба мәшинеге арнап шығарған таңбалары
қабылдансын дей келіп, съезд қарсаңында латын қарпіне көзқарасын да ашық
айтады. "Жүзден төрт-ақ, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz