Қытайдың сыртқы саясатының бағыттары
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатынастар факультеті
Аймақтану және әлемдік экономика кафедрасы
Бітіру жұмысы
Жаһандану жағдайындағы Қытайдың сыртқы саясаты
Орындаған 4-курс студенті _________________ д
т.ғ.д., профессор
Ғылыми жетекші _________________ Қожахметов К.Қ.
.
т.ғ.к., доцент
Норма бақылаушы _________________ Ауган М.А.
Кафедра меңгерушісінің
т.ғ.д.,профессор
рұқсатымен қорғауға жіберілді _______________ Макашева К.Н.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
І ТАРАУ. Реформалар және ашықтылық саясатынан бергі ҚХР сыртқы саясатының
эволюциясы
1.1 ҚКП ОК 11-кезектегі ІІІ Пленумы және оның сыртқы саяси идеологияға
әсері
9
1.2 Халықаралық істерде ҚХР-ның тәуелсіз және дербес жолға өтуі
14
1.3 Қазіргі таңдағы Қытайдың сыртқы саяси стратегиясы
20
ІІ ТАРАУ. Қытай сыртқы саясатының бағыттары
2.1 Қытай-американ қатынастарының қазіргі күйі мен даму болашағы
28
2.2 ХХІ ғасырда конструктивті стратегиялық өзара әрекеттестікті құруға
бағытталған Қытай-Ресей қатынастары
33
2.3 Ізгі достық пен шынайы серіктестік сипатындағы Қытай-Қазақстан
қатынастары
39
ІІІ ТАРАУ. Қырғи-қабақ соғысынан кейінгі Қытай сыртқы саясатының
ерекшеліктері
3.1 ШЫҰ аясындағы Қытайдың сыртқы саясаты
46
3.2 Қытайдың энергетикалық мәселесінің сыртқы саясатына әсері
50
3.3 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы Қытайдың саясаты
56
ҚОРЫТЫНДЫ
61
СІЛТЕМЕЛЕР
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қытайдың әлемдік экономика мен жаһандық
саясаттағы орны реформалар мен ашықтылық саясатына көшкен кезден бастап
түбегейлі өзгерді. Өткен ғасырдың 80-жылдарында ҚХР терең ойластырылған
реформалардың арқасында жаңа алпауыт ел ретінде танылуға басты үміткерге
айналды. Осының нәтижесінде Қытай бүгінгі таңда жаһандық саясат алаңындағы
негізгі күш орталықтарының бірі болып табылады. Алпауыт ел дәрежесіне
екпіндеп жақындаған Қытай Халық Республикасы өзін қандай сипатта
көретіндігінен, сыртқы әлемге, әсіресе екі ірі мемлекет АҚШ пен Ресейге
қатысты қандай саясат ұстанатындығынан ХХІ ғасырдың қалыптасып жатқан
әлемдік тәртіптің сұлбасы байланысты болып отыр.
Қазіргі таңда Қытай бейбіт сыртқы саяси бағытын ұстана отырып,
халықаралық қатынастар жүйесінің көпқырлы болуын қолдап, аймақтық
ынтымақтастықта барынша қатысып, жаңа халықаралық саяси және экономикалық
тәртіптің орнатылуын қалайды [1]. Үстіміздегі ғасырдың алғашқы жылдары
Қытай Халық Республикасы әлемде орын алып отырған жаңа саяси жағдайға
икемді сыртқы саясатты жүзеге асыруда. Халықаралық қатынастар шеңберінде
шешілетін маңызды мәселелер бойынша Қытай дербес саясатты ұстанып, бір де
бір мемлекеттің жағына шығудан, одақтың немесе коалицияның құрамына кіруден
немесе белгілі бір мемлекетке бағытталған одақтастық орнатудан сақтанып
келеді. Бірақ соған қарамастан Қытай аймақтық және халықаралық қатынастарда
шешуші рөлдердің бірін атқарып, өзінің пікірімен санасуды қалады. АҚШ-ның
бұрынғы мемлекеттік хатшысы, президенттің ұлттық қауіпсіздік мәселелері
бойынша арнайы кеңесшісі, әрі осы саланың белгілі мамандарының бірі
Г.Киссинджер Қытайдың қуаттылығы туралы сөз қозғай отырып, барлық ұлы және
қуаты зор мемлекеттердің арасында Қытай алға жылжудың ең жоғарғы
деңгейінде. АҚШ қуаттылыққа әлдеқашан жеткен, Еуропаға берік тұтастыққа
жету үшін әлі де еңбектену керек, Ресей - сүрініп келе жатқан алып, ал
Жапония бай, бірақ әлі де жасық. Қытай болса, экономикасының 10%-ға жуық
жылдық даму деңгейін сақтап, өте күшті ұлттық тұтастық сезіміне және одан
да мықты әскери күшке ие бола отырып, ұлы державалар арасында әлдеқайда
жоғары өсімді көрсетуде, деп баға береді [2].
Қытайдың қарқынды экономикалық дамуы салдарынан елдің ішінде
демографиялық, энергетикалық, экологиялық мәселелердің ушығуы, жаһандану
үрдісінің кең етек жаюы жағдайында ҚХР сыртқы саяси бағдары аталған
жағдайларға икемді қылып уақтылы түзетіліп отырылуын талап етеді. Сондықтан
қырғи-қабақ соғысы аяқталғаннан кейін әлі қалыптаспаған халықаралық
қатынастар жүйесі жағдайында Қытайдың сыртқы саяси бағытының болашақ
өзгерістері алаңдаушылық тудырады, сонымен қатар Қытай мемлекетінің ауқымды
аумақтық, демографиялық, экономикалық масштабын ескеретін болсақ, оның
сыртқы әлемге қатысты ұстанатын сыртқы саясатының мәнін айқындау зерттеу
тақырыбымыздың өзектілігін аңғартады.
Қытай біздің ұлы көршіміз болуымен қатар, тығыз саяси және
экономикалық байланыстардың орнығуына байланысты оның сыртқы саясатының
бізге де қатысты астарын ұғыну маңызды мәселе болып табылады. Сол елде орын
алып жатқан үрдістер мен оның басшылығы қабылдайтын стратегиялық міндеттері
біздің жас мемлекетіміздің қызметінің барлық салаларына қатысты
болғандықтан, еліміздің ұлттық қауіпсіздік және даму мәселелері осындай
алпауыт елмен өзара қатынастарымызды тиімді жоспарлауда оның халықаралық
сахнада орны мен сыртқы саяси бағытының тұрақтылығын ескеру қажет. Осыған
байланысты көрсетілген мәселелердің кешенін зерттеу тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Қазіргі таңда жаһандану үрдісінің әлемде кең
етек жаюына байланысты ҚХР-ның сыртқы саяси принциптері мен стратегияларын
кешенді түрде талдау.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер алға қойылады:
– Қытай Халық Республикасының сыртқы саясатында 1980 – жж. басында
орын алған терең өзгерістердің себептері мен мақсаттарын және қазіргі
Қытай басшыларының төртінші буынының сыртқы саяси тұжырымдамаларын ашып
көрсету;
– ҚХР мен АҚШ, Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы арасындағы
дипломатиялық, саяси, экономикалық байланыстарының даму барысы мен
болашақтағы даму бағыттарын анықтау;
– Қырғи-қабақ соғысы аяқталған кезден бастап бүгінгі күнге дейінгі
өзгеріп отырған халықаралық ахуалдың өзгерістері, әсіресе жаһанданудың
тереңдеуі жағдайындағы Қытайдың жүргізіп отырған саясатының мәнін ашу;
– Қытайдың Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы мысалында көпжақты
дипломатиядағы орнын айқындау;
Бітіру жұмысының нысаны Қырғи-қабақ соғысы аяқталғаннан кейінгі
жаһандану үрдісінің өмірдің барлық салаларында кең орын алуы жағдайындағы
Қытайдың сыртқы саясатының бағыттары.
Бітіру жұмысының пәні. ХХ ғасырдың 80 жж. басындағы Қытайдың сыртқы
саясатындағы терең өзгерістер, ҚХР-ның сыртқы саяси бағытын айқындайтын
негізгі орган Қытай Коммунистік Партиясының сыртқы саяси тұжырымдамалары,
теориялары, орын алып отырған халықаралық ахуалға қатысты берген бағалары,
Ресеймен, Америка Құрама Штаттарымен және Қазақстанмен дипломатиялық,
саяси, экономикалық қатынастары.
Бітіру жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеу жұмысында қарастырылған
мәселелердің мерзімдік шегі Қытай Халық Республикасының реформалар мен
ашықтылық саясатына көшуіне байланысты жаһандану үрдісіне тартыла бастаған
кезден бастап, яғни 1978 жылы желтоқсанда өткен ҚКП ОК 11-шақырылымның ІІІ
Пленумнан бүгінгі күнге дейінгі мезгілді қамтиды.
Бітіру жұмысының деректік негізі. Зерттеу тақырыбына қатысты деректер
қытай, қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарияланған құжаттық деректерден
тұрады. Деректердің бірінші тобын Қытай Халық Республикасының
Конституциясы, Ресей Федерациясының сыртқы саяси тұжырымдамасы [3-4] сияқты
нормативтік-құқықтық актілер құрайды. Деректердің екінші тобын
дипломатиялық құжаттар құрайды. Олардың арасында Қытай Халық Республикасы
мен Америка Құрама Штаттары, Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы
арасындағы қарым-қатынастарға қатысты құжаттар мен материалдар жиынтығы,
мемлекетаралық үкімет басшыларының қол қойған ресми келісімдері,
декларациялар қамтиды [5-11]. Мұндай құжаттар екі ел арасындағы
байланыстарға жан-жақты талдау жасауға деректілік құндылығы жоғары
материалдар болып табылады.
Деректердің үшінші тобы мемлекет басшыларының, сыртқы істер
министрлерінің, лауазымды тұлғалардың жасаған баяндамалары, ресми сапар
барысында сөйлеген сөздері, ашық мәлімдемелері және тілшілерге берген
сұхбаттары құрайды. Цзян Цзэминь, Ху Цзиньтао, Вэнь Цзябао, Нұрсұлтан
Назарбаев және басқа саяси қайраткерлердің еңбектері жатады [12-21]. Бұл
материалдар ҚХР, АҚШ, ҚР ресми сайттарында жарияланған және арнайы жинақтар
болып баспа бетіне шыққан. Деректердің төртінші тобын статистикалық
мәліметтер құрайды [22-25]. Статистикалық мәліметтерді пайдалану
экономикалық, өндірістік, әлеуметтік көрсеткіштері арқылы мәселелерді терең
зерттеуге өз септігін тигізді. Деректердің бесінші тобына ҚКП съездерінің
материалдары сияқты ресми құжаттар кіреді [26-29]. Ол құжаттардан сыртқы
саясатқа, халықаралық ахуалға қатысты мәліметтер алынды. Деректердің
алтыншы тобына қазақ, орыс тілдеріндегі отандық және шетелдік мерзімді
басылымдарда зерттеу жұмысының тақырыбына байланысты жарияланған түрлі
ақпарат материалдарын жатқызамыз. Олардың қатарында отандық Дипломатия
жаршысы, Қоғам және дәуір, Континент, ҚазҰУ Хабаршысы (Халықаралық
қатынастар және халықаралық құқық сериясы) журналдарында; ресейлік
Проблемы Дальнего Востока, Мировая экономика и международные отношения,
Азия и Африка сегодня, США и Канада, Международная жизнь сияқты
ғылыми журналдар және қытайлық Жэньминь жибао газетінің орысша нұсқасы
бар.
Аталған деректер бітіру жұмысының тақырыбына қатысты қойылған тың
деректер мәселені жан-жақты қарастырып, талдауға мүмкіндік туғызды.
Қолданылған деректер тақырыпты кешенді зерттеуге, мақсаты мен міндеттерін
ашуға толық мүмкіндік береді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Қытай Халық Республикасының
сыртқы саяси бағдары мәселесіне арналған әдебиеттерді үш топқа бөлуге
болады.
Бірінші топқа шетелдік авторлардың еңбектерін жатқызуға болады.
Қытайдың сыртқы саясаты мәселесін зерттеп жүрген Ли Син, Чжоу Ихуан, Чжао
Чжэнь, Суечэн Лю, Чжан Байцзя, Ли Цзинцзэ, Чжао Хуашэн, Гао Шуцин сияқты
зерттеушілерін атауға болады. Чжан Байцзя реформаларды жүзеге асыру мен
сыртқы байланыстарды белсенді кеңейту тұсында Қытайдың сыртқы саясатын
қарастырған [30]. ҚХР-ның құрылуынан бастап қазіргі кезеңге дейін Қытай
сыртқы саясатының даму барысын Чжоу Ихуан жете қарастырған [31]. Гао Шуцин
жаһандану жағдайындағы Қытайдың сыртқы саясатының негізгі қырларын ашып
көрсетті [32]. Ли Цзинцзэ Қытай мен Ресейдің стратегиялық әріптестер
деңгейінде қатынастарын терең зерттеген [33]. Чжао Хуашэн Қытайдың Орталық
Азия елдеріне қатысты саясаты жайлы сөз қозғайды [34].
Американ мемлекеттік қайраткерлері Зб.Бжезинскийдің еңбегінде Қытайдың
әлемде ролінің артуына қатысты құнды мәліметтер бар [35]. Ағылшын
зерттеушісі А.Голдстейн еңбегінде Қытайдың сыртқы саясатында стратегиялық
әріптестік қатынастарға көшу себебін түсіндіреді [36].
Екінші топқа кеңестік-ресейлік авторлар еңбектері жатады. Синологияда
ұзақ мерзімді тәжірибесі мен дәстүрі бар ресейлік зерттеушілерінің
еңбектері айрықша орын алады. Бітіру жұмысының тақырыбы бойынша зерттеу
бағыттарын мен мәселелерді қарастыруға тәсілді айқындауға М.Л.Титаренко,
Е.П.Бажанов, А.В.Торкунов, С.Л.Тихвинский, А.Д.Воскресенский,
А.В.Меликсетов және т.б. авторлардың еңбектері көмектесті. Мәселен
Е.П.Бажанов ҚХР-ның пайда болуынан 80 жж. аяғына дейін Қытайдың сыртқы
саясатының даму барысын қарастырды [37]. Қытайдың сыртқы саясатындағы
өзгерістердің мәнін А.В.Торкуновтың редакциясымен дайындалған ұжымдық
еңбектің мәні зор [38]. Белгілі ресейлік ғалым Ю.М.Галеновичтің
еңбектерінде [39-40] ҚХР-ның сыртқы саяси ұстанымдарына шолу жасауға, оның
өткен мен қазіргі кезеңдегі тарихи оқиғаларына, екіжақты және үшжақты
қатынастарға ғылыми тұрғыдан тұжырымдар жасауға тырысқан. Автордың Қытайдың
сыртқы саясаты мен халықаралық қатынастар мәселесіне арналған бұл зерттеу
шығармалары қазіргі кезеңдегі тарихи зерттеулер талабына сай, жаңаша
тұрғыдан жазылғанымен ерекшеленеді.
Қытайдың қазіргі сыртқы саяси жағдайын ресейлік ғалымдар В.В.Михеев,
Я.М.Бергер., Л.Делюсин, О.Остроухов, Г.И.Чуфрин, О.Б.Рахманин және т.б.
ғалымдар зерттеген. Ресей мен Қытай қатынастарын И.А.Рогачев, М.В.Маргелов,
В.Я.Портяков, А.Г.Ларин сияқты ғалымдар қарастырады. Ресей мен Қытай
арасындағы стратегиялық әріптестер деңгейіндегі қатынастарын егжей тегжейлі
В.Я.Портяков қарастырады [41].
Зерттеліп отырған мәселеге қатысты Қ.К.Тоқаев, Қ.Е. Байзақова,
А.А.Орман сияқты отандық зерттеушілердің еңбектерінде мәліметтер құнды
болып табылады. Қ.Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясына
қатысты еңбектерінде біздің еліміздің сыртқы саяси бағдарын таңдауда Қытай
Халық Республикасының орнын көрсетті [42]. Сонымен қатар ҚР президенті
жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының және әлемдік
экономика мен саясат институтының ұжымы дайындаған бірнеше ғылыми-зерттеу
жұмыстарын және ұжымдық еңбектерін ерекше атап өтсе болады. Олардың ішінде
М.Т.Лаумуллин, К.Л.Сыроежкин, Л.М.Музапарова, М.С.Ашимбаев, А.С.Каукенова
сынды зерттеушілер бар. Мәселен Қытай Халық Республикасының сыртқы
саясатының және әлем елдерімен өзара ынтымақтастық мәселелерінің маңызды
тетіктерін ғана емес, Қытайдың экономикалық, энергетикалық мәселелерін
талдауға А.С.Каукенованың редакциясындағы ұжымдық үлкен пайдасын тигізді
[43-44]. М.С.Ашимбаевтың редакциясымен жарыққа шыққан ұжымдық еңбекте
Қытайдың сыртқы саясатының бағыттары терең қарастырылған [45].
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі пәнаралық қағидалар мен саяси
құбылыстарды тану әдістерінің жиынтығы болып табылады. Солардың бірі
салыстырмалы тарихи талдау әдісі арқылы оқиғалар мен үрдістерді дамуы
бойынша қарастырып, алуан түрлі деректер көзін зерттеп, оларды саралауға
мүмкіншілік береді. Жүйелік тәсілдің мүмкіндіктерін екіжақты қатынастарды
қарастырғанда пайдаландым. Құрылымдық-функционалдық тәсілді қырғи-қабақ
соғысы аяқталғаннан кейінгі қалыптасып жатқан халықаралық қатынастардың
жүйесі жағдайында Қытайдың орнын көрсетуде қолдандым. Күнделікті баспасөз
беттеріндегі материалдар негізінде Қытайдың жекелеген елдермен қарым-
қатынасының орнауы, дамуы және екі жақтағы қатынастардағы келеңсіз
жағдайлар тудыратын факторларды анықтап, мәнін ашуда бақылау және
қадағалау әдісін барынша пайдаландым.
Қорғалуға ұсынылатын тұжырымдамалар:
1. ҚКП ОК 11-шақырылымының ІІІ Пленумының Қытайдың сыртқы және
ішкі саясатының түбегейлі өзгеруіне алғышарт жасады. ҚКП-ның
ХІІ съезінде бейбіт және дербес сыртқы саяси бағытқа көшу
ұйғарымы бүгінгі таңда өзінің өміршеңдігін көрсетуде.
2. Американ-Қытай қатынастары халықаралық қатынастардың жүйесінде
алғашқы орынға шығады. Соңғы жылдары АҚШ пен ҚХР-ның
экономикалық өзара тәуелділігінің көрінісі әсіресе қазіргі
әлемдік қаржы дағдарысы тұсында белең алуда. Сондықтан АҚШ мен
ҚХР текетіреске барудың ешқандай мәні жоқ екендігін түсінеді.
3. Қытай мен Ресей стратегиялық әріптестер деңгейінде
қатынастарын дамыта отырып, олардың халықаралық қатынастар
жүйесінде орын алып отырған көптеген мәселелер бойынша
ұстанымдары ұқсас болып отыр және мүдделері бір арнада тоғысып
отыр.
4. ҚХР-ның соңғы 18 жылдың ішіндегі Қазақстан Республикасына
қатысты қолданған сыртқы саясатының өзіндік ерекшеліктері бар.
Оған ең алдымен Қазақстан Республикасының халықаралық аренада
жеке субъект ретінде танылуы, оның геосаяси және
геоэкономикалық мағынада тиімді орналасқан жағдайы үлкен
әсерін тигізді. Сондықтан Қазақстан Республикасымен ұзақ
мерзімге бағытталған тұрақты байланыстарды орнату, өзара
тиімді ынтымақтастықты қолдау және дамыту Қытай Халық
Республикасының түпкілікті ұлттық мүдделеріне сай келеді.
5. Қытай көпқырлы әлемнің жақтаушысы бола отырып, өзінің
бастамасы бойынша құрылған Шанхай ынтымақтастық ұйымының
шеңберінде Қытайдың дипломатиясындағы жаңа бағыт болып
табылатын көпжақты дипломатияға қатысу ролінің артқандығы
байқалады.
6. Реформалар жолына түскен кезден бастап ҚХР экономикасының
қарқынды дамуының нәтижесінде жылдан-жылға энергоқорларға
деген сұранысының өсуіне байланысты энергетикалық фактор
Қытайдың сыртқы саясатында стратегиялық маңызды бағыттарының
біріне айналды.
7. Әлемдік қаржы дағдарысы тұсында ҚХР экономикасының жоғарғы өсу
қарқыны сақталуы Қытай үкіметі қабылдаған дағдарысты еңсеруге
бағытталған іс-шаралар кешенінің жемісті болуының нәтижесі
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімі үш
тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. Реформалар және ашықтылық саясатынан бергі ҚХР сыртқы саясатының
эволюциясы
1.1 ҚКП ОК 11-кезектегі ІІІ Пленумы және оның сыртқы саяси идеологияға
әсері
1976 жылдың соңына қарай Қытай Халық Республикасы терең әлеуметтік-
саяси және экономикалық дағдарыс жағдайында болды. Дағдарыстың себебі Мао
Цзэдун мен оның жақтастарының жүргізген милитаристік ұлыдержавалық бағыты,
үлкен секіріс саясаты, маоистік мәдени революция болды [46, с. 26].
Қытайлық мерзімді басылымдарында 1966-1976 жж. елді артқа тастаған, халық
шаруашылығын күйреу шегіне дейін жеткізген жоғалтылған онжылдық деп
есептелді [47, с. 163].
Елдің экономикасы құлдырау жағдайына жетіп, миллиондаған халық
кедейшілік күйін кешті. Алауыздық пен бейберекеттік саяси салада да орын
алды. Мәдени революциядан мұра болып қалған әлеуметтік утопизм мен саяси
экстремизм кеңінен таралды. Халықтың көпшілігінде, әсіресе жастар арасында
социализм идеяларына, компартия мен оның басшылығына сенім дағдарысы орын
алды. Осындай жағдайда партияның алдында елді саяси, әлеуметтік-
экономикалық жағынан тұрақтандыру, халықтық шаруашылықты қалпына келтіру
міндеті тұрды. Бұл міндетті шешу барысында алғашқыда Дэн Сяопин мен ҚКП ОК
басқа қайраткерлерінің басшылығымен 1975 ж ғасырдың аяғына дейін төрт
модернизацияны (ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте, қорғаныс саласында,
ғылым мен техникада) жүзеге асыру көзделді. Бұл жоспарларға сәйкес,
негізгі назар ауыл шаруашылығын жаппай механизациялау жолымен көтеру
қарастырылды. Бұл жоспарлардың кемшіліктеріне қарамастан, олар жалпы
экономикалық құрылысты партия мен елдің негізгі міндеті ретінде айқындады.
Мао Цзэдунның қазасынан кейін (1976 ж. 9 қыркүйек) ҚКП ОК Төрағасы
және ҚХР мемлекеттік кеңесінің премьері болып билікке Хуа Гофэн келеді. Ол
Мао Цзэдун бағытының жақтаушысы болды. Маоистік басшылықты қайта құрудың
қажеттілігі партиялық және мемлекеттік аппаратта басым болуға ұмтылған
топтардың күресімен сипатталды. Дэн Сяопин басқарған маоистік-прагматикалық
топ 1977 ж. маусымда ҚКП ОК оныншы кезектегі III Пленумда ақталып, Дэн
Сяопин бұрынғы барлық лауазымдарын қайта иеленді: ҚКП ОК Төрағасының
орынбасары, Әскери кеңестің төрағасының орынбасары, ҚҰАА бас штабының
қолбасшысы, ҚХР мемлекеттік кеңесінің премьерінің орынбасары. ҚКП ОК
Төрағасы Хуа Гофэн болғанымен, 70 жж. соңында Дэн Сяопин партия мен елдің
көшбасшысына айналады [48, с. 166 ].
ҚКП XI съезі (1977 ж. тамыз) мәдени революцияның аяқталғанын
жариялағанымен, съездің құжаттарында мәдени революция кезіндегі көптеген
саяси-идеялық нұсқаулар сақталып қалды. Бұл өз кезегінде модернизация
бағытына кедергі жасады. Шындыққа жанаспайтын көнерген теориялық, саяси
және экономикалық нұсқауларын қайта қарастыру қиын іс болды және оның
үстіне көп уақыт талап етті. 1977 жылдың күзінде зиялы қауымның берген
бағасы қарастырыла бастады. Оған сәйкес ғылым мен техниканың модернизациясы
төрт модернизацияның кілті болды. Пікірталастар нәтижесінде партияның
экономикалық саясатын қайта қарастыру мен түзеу мәселесі қозғалып, ҚКП ОК
11-кезектегі III Пленумында шешім қабылдауға жағдайды дайындау
қарастырылады [48, с. 37].
1978 жылы желтоқсан айында болып өткен ҚКП-ның Орталық Комитетінің XI
кезектегі III Пленумы Қытайдың жаңа тарихында маңызды тарихи рөл атқарды.
Бұл пленумда Дэн Сяопин өзінің реформаторлық баяндамасымен сөз сөйлеп,
Қытай Халық Республикасы экономикалық реформаларды өткізетіндігін ашық
жариялады. Қазіргі заман әлемі – ашық әлем, кез келген дамимын деген
мемлекеттердің өзін тұмшалап ұстауы мүмкін емес, олар сөзсіз ашық сыртқы
саясатты қолданады - деп көрсеткен болатын Дэн Сяопин [14, с. 25].
Пленумда қабылданған әлеуметтік реформа жүргізу, есікті ашық ұстау деген
бағдарламасы бойынша, жоспарлы түрде алдымен ауыл шаруашылық саласына, одан
кейін сауда-өнеркәсіп саласына және артынша білім - ғылым саласына реформа
жүргізу арқылы қытай қоғамын жоспарлы экономикалық жүйеден нарықтық
экономикалық үрдіске ауыстырды. Егер реформалардың жүргізілуіне дейін
Қытайдың басты стратегиялық басымдылықтары ұлттық қауіпсіздік мүдделерін
қамтамасыздандыруға бағытталған болса, енді Дэн Сяопиннің басшылық етуімен
стратегияның басымдылық бағыты экономика саласын дамытуға, елде жан-жақты
реформаларды жүргізуге, сонымен қатар дүниежүзі мемлекеттерімен қарым-
қатынас орнатуға бағытталды. Осылайша модернизацияны жүзеге асырудың құралы
ретінде реформалар мен ашық саясат жарияланды. Реформалар өндірістік
қатынастар мемлекеттің дамуын тежейтін факторға айналмайтындай, өндірістік
қатынастарды өндірістік күштердің даму міндеттерімен сәйкес жүргізуге
бағытталды. Ал ашық саясат экономика мен адамзат қауымдастығының басқа да
салаларының жаһандануы үрдісіне ҚХР-ын қосуды, шетелдік капиталды белсенді
тартуды, Қытайдың әлемдік бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында ғылым
мен техника жетістіктерін пайдалануды көздеді. Реформалар үрдісін Дэн
Сяопин 1949 жылдан кейінгі екінші революция ретінде сипаттады, алайда бұл
революция ескі құрылымды құлату немесе кез-келген қоғамдық топқа қарсы тұру
мақсатымен емес, бұл революцияны өзінің тәжірибесі негізінде жетілдіру
арқылы социализмді революциялық жаңарту мағынасында түсіндірді [15, с.
151].
Социалистік модернизацияның мақсаты – XXI ғасырдың ортасына таман
Қытайды жан басына шаққандағы ЖІӨ деңгейін орта дамыған мемлекеттер
деңгейіне дейін апару және осының негізінде азаматтарының жақсы тұрмыс
деңгейіне қол жеткізу. Модернизация жолы – экономикалық әлеуеттің шапшаң
өсімі, оның сапалық жаңаруы мен ғылыми-техникалық әлеуетті дамыту негізінде
тиімділікті арттыру. Елдің модернизациясы стратегиясын жүзеге асырудың
алғашқы кезеңінен бастап-ақ Дэн Сяопин КСРО-да қабылданған социалистік
құрылыстың ережелеріне арқа сүйеуден бас тартып, қытайлық ерекшеліктегі
социализмнің өзіндік моделін құру жолын жүргізді [15, с. 76]. Ұлттық
ерекшеліктің мәнін саясаткер-реформатор тарихи қалыптасқан елінің
әлеуметтік-экономикалық дамуында артта қалуында, миллиардтық халқы бар
елдің дамуы мен өмірдің қарапайым жағдайларын қамтамасыз ету мақсатында
егінді жердің және басқа да қажетті ресурстардың жеткіліксіздігінде көрді.
Қытайдың артта қалуын еңсеру үшін көп уақыт талап ететіндігін ескере
отырып, XXI ғасырдың ортасына дейінгі кезеңде ҚХР социализмнің алғашқы
сатысында болады деген теориялық нұсқау қабылданады. Осылайша, реформаларды
қалыпты жүзеге асыру барысында ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету
мақсатында елдің саяси өмірі Дэн Сяопин ұсынған төрт негізгі принципке
негізделіп құрылды: социалистік жолды, пролетариат диктатурасын, ҚКП
басшылығын, марксизм-ленинизм мен Мао Цзэдун идеяларын ұстану [46, с. 53 ].
Қажетті саяси шарттарды қамтамасыз еткенде ғана модернизация
бағдарламасын толыққанды жүзеге асыруға көшуге болатын еді. Дэн Сяопиннің
теориясына сәйкес, экономикалық реформа саяси жүйені реформалаусыз мүмкін
емес [15, с. 107]. Саяси жүйенің реформасы және жалпы модернизация үрдісін
жүргізу кезінде әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге кепіл
беретін басқарушы партияға ерекше азар аударылды. Себебі социалистік
модернизация бағыты басқарушы партияның қызметінсіз сәтті жүзеге аспайтын
еді. Осыған байланысты партиялық құрылыс мәселелері, партиялық тәртіп пен
партия ішілік бақылауды күшейту ҚКП басшылығының алдыңғы міндеттерінің
қатарында тұрды [48, 36 б.]. Саяси жүйені реформалауда заң шығарушы және
нормативтік базаны жан-жақты дайындау және оны іс жүзіне асыру маңызды
мәнге ие болып, Қытайды заң негізінде басқарылатын заманауи құқықтық
мемлекетке айналдыруға бағытталды. Демократизацияның дамуына бағытталған
саяси жүйенің реформасының мәні қызмет етіп тұрған жүйедегі биліктің өкілді
органдарының дамуында, олардың бақылаушы функцияларын және қызметтеріндегі
демократиялық бастамаларды кеңейтуде, басқару аппаратын қысқартып,
оңтайландыруда, партиялық және әкімшілік органдарының арасындағы
өкілеттіктерді нақты анықтап алуда жатыр [49].
Қытайлық экономикалық реформалардың маңызды құрамдас бөлігі
байланыстарды кеңейту саясаты мен сыртқы әлеммен ынтымақтасумен байланысты
болды. Байланыстарды кеңейтудің үш аспектісі болды. Алдымен дамыған
капиталистік мемлекеттермен байланыстарды кеңейту жүргізілді, себебі сол
жақтан капитал мен техника жетістіктерінің көп бөлігі келер еді. Екінші
жағынан Кеңестер Одағымен және Шығыс Еуропаның социалистік елдерімен
байланыстар ұлғайды. Қытай 50-жылдары бірге салынған кәсіпорындарды
техникалық қайта құруды, техникалық ынтымақтастықты дамытуды, өзара сауда
көлемінің артуын қолдады. Сонымен қатар дамушы елдермен қатынастарды
қарқындату көзделді [50].
Төрт модернизация бағыты негізінен ішкі экономикалық қайта құруларға
бағытталды. Ал сыртқы саясатқа Қытайдың модернизациясына жағымды сыртқы
жағдайларды қамтамасыз етумен байланысты көмекші орын берілді. Осыған
байланысты сыртқы саяси басымдылықтарының кешені өзгерді. Алғашқы орынға
әлемдік революция, идеологиялық күрес және стратегиялық кеңейту
мақсаттары емес, олардың орнына бейбіт тұрақты ахуалды қамтамасыз етумен
байланысты ұлттық қауіпсіздік мәселелері және әлемдік экономикалық пен
ғылыми техникалық байланыстар құрылымында Қытайдың жағдайын жақсартумен
байланысты даму мәселелері қойылды. Енді Қытайға негізгі міндеттердің бірі
әлемдік қауымдастықтың барлық мүшелерімен байланыстарды қалыпты жолға салу
болды [38, с. 107].
Пекин Батыс елдерін Қытайдың модернизация бағдарламасын жүзеге асыруға
қажетті алдыңғы технологиялар мен капиталдың негізгі қайнар көзі деп
санады. Осыған байланысты ішкі реформалардың сәтті болуының принципиалды
шарты ретінде сыртқы саясаттың орны артты. Алайда Дэн Сяопин былай деп
ескертті: капиталистік елдерден алдыңғы қатарлы технологиялар мен
пайдалының барлығын жоспарлы түрде және сұрыптап тасу керек... Бірақ
капиталистік тәртіпті, ондағы пайдасыз, жаман нәрселерді қабылдамауымыз
қажет [14, с. 201]. Екінші жағынан, репрессиядан қорқып пікірін айта
алмай, берілген нұсқаулықтарды ешбір қарсылықсыз орындауға әзір халықтың
санасында терең қайта құру қажеттілігін Дэн түсіне отырып, ол экономиканы
көтеру жөнінде қоғамда талқыға түсуіне шақырды. Бұның барлығы Қытайдың
компартиясының идеология мен санасында шұғыл бетбұрыстың белгісі болып, ҚКП
сыртқы саясатының идеялық - теориялық нұсқаулықтардың біртіндеп қайта
қаралуына тікелей қатысы болды.
Алайда ҚХР басшылығы КСРО-ға қатысты бағытын өзгертуге асықпады [51,
с. 89]. Бұның себебі Пекин халықаралық жағдайға баға бергенде екі алып
елдің тайталасында КСРО шабуыл жасау жағдайында, ал АҚШ қорғаныста деп
санауында еді. Сонымен қатар ҚХР Кеңестер Одағы жүргізіп отырған саясатының
сипаты Қытайға епті тәсілдерді қолдануға мүмкіндік бермейді деп есептеп,
кеңестік фактордың жағымсыз ықпалын екіжақты келіссөздер жолымен емес,
КСРО-ның басқа көптеген елдерімен қарама-қайшылықтарын пайдаланып, оған
қысым көрсетуді ұйымдастыру жолымен жоюды көздеді. Прагматик Дэн Сяопин
кеңестік гегемонизмге қарсы, Мәскеудің қаупінен сескенетін әлемнің
мемлекеттерін күреске шақырып, бірыңғай кең майданды қалыптастыру ісін
жалғастыра береді. 1979 жылы сәуірде Қытай үкіметі 1950 жылғы Достық, одақ
және өзара көмек жөніндегі қытайлық-кеңестік келісімді ұзартуға ниетінің
жоқтығын білдірді. Бұл КСРО-ның Азияда белсенділігімен, кеңестік-қытайлық
шекара бойында және Моңғолияда кеңестік әскердің қуатты қауқарын
орнатқандығымен, сонымен қатар Ханойдың Оңтүстік-Шығыс Азияда белсенді
саясатын, әрі оның Делимен тығыз қарым-қатынасын қолдайтындығымен
түсіндіріледі. КСРО сыртқы саяси мәселелерді шешуде күш қолдануды
жалғастыра беріп, әскери фактордың ролін ұлғайтты. Бұндай жағдайда ҚХР
басшылығының КСРО-ға қарсы тұрушы әлемдік қауымдастықпен және АҚШ-мен
қосылмасқа басқа жолы болмады [52]. Қытай басшылығының антикеңестік бағыты
қытайлық модернизацияның маңызды салаларымен ынтымақтасуға батыс елдерін
көндіру үшін қолданылған тәсіл екендігін де ескеру қажет [53]. Қытай
басшылығының қытайлық картаны Кеңестер Одағына қысым көрсетуге пайдалану
ниеті 1978 жылдың басында Қытай мен АҚШ әкімшілігінің қатынастарының
жандануына алып келді [54]. 1978 жылы 17 мамырда Дж. Картердің
З.Бжезинскийге тапсырған құпия хаттарында АҚШ әкімшілігі Пекинмен
қатынастарды бір қалыпқа келтіруге және ұзақ мерзімді стратегиялық
негізде ынтымақтасуға, сонымен қоса кеңестік қауіп жөнінде көзқарастармен
алмасуға ниеті бар екендігі жазылған [35].
Дэн Сяопин 1979 жылы қыста АҚШ-қа сапары барысында былай деп
мәлімдеді: АҚШ, Қытай, Жапония, Еуропа және әлемнің басқа да елдері
кеңестік гегемонизмді жеңіп шығуы үшін бірігуі қажет... Егер Кеңес Одағы
әлемнің кез-келген аймағында тәртіпсіздік орнататын болса, онда біз оның
сол жердегі қызметін тоқтатуымыз қажет. Кеңестер Одағының кез-келген
сыртқы саяси әрекетін, оның ішкі өмірін, сонымен қоса басқа да социалистік
елдерді сынау дара сипатта болды. Ал Вьетнамға қатысты саясатында Қытай
1979 жылы ақпан айында Вьетнамға сабақ беру мақсатында тікелей әскери
науқанын бастайды. Алдын-ала осы жөнінде Вашингтонға ескерген Қытайдың
ұсынысына АҚШ келісімін берді [54, 428 б.]. 1976 жылы 2 шілдеде біріккен
Социалистік Вьетнам Республикасының құрылуы елдің оңтүстігінде өз ықпалын
орнатқысы келген Пекиннің пиғылына сәйкес келмеді [55]. Екі айлық соғыс
барысында Қытай әскері Солтүстік Вьетнам жерінде әскери қимылдарды сәтті
жүргізгенімен, елдің ішіне қарай ене алмады. Шындығында бұл әскери науқанда
Қытай жеңіліс тапты [56]. Осылайша Қытай Батыс пен Шығыстың текетіресіне
біріншісінің жағында болып тартылды.
Қытай дипломатиясының батыс бағыты бойынша ірі жеңісінің бірі 1979
жылы 1 қаңтарда Америка Құрама Штаттарымен дипломатиялық қарым-қатынастар
орнатылуы болып табылады. Бұл жағдай Қытайдың басқа да дамыған капиталистік
елдермен қатынастарының ілгерілеуіне алып келді. Қытай Жапониямен сауда,
мәдени алмасу, ғылыми және техникалық ынтымақтастық жөнінде бірқатар
келісімдерге қол қояды. Осындай сарындағы келісімдерге Батыс Еуропа
елдерімен де қол жеткізеді. Алайда бұл жақындаудың нәтижелері күткендей
болмайды. Экономикалық қайта құрулар жағымды сыртқы шарттарды құруға, ҚХР-
ның бейбіт сыртқы ортасын қамтамасыз етуге, шетел мемлекеттердің неғұрлым
кең ауқымымен іскерлік ынтымақтастықты бір жолға қоюға күш жұмсалуын талап
етсе, алайда бұл міндеттерге КСРО және көрші елдермен текетірес кедергі
жасады.
Американ-Қытай қатынастары жоғарғы дәрежеге көтерілгенімен, бұл жағдай АҚШ-
тың Тайванға қатысты ұстанымын өзгертпеді. 1979 жылы сәуірде АҚШ Конгресі
Тайваньмен жаңа қатынастар жөнінде заңды қабылдап, АҚШ Тайваньның
Қытайдың құрлықтық бөлігімен қосуға жағдай жасауға ниеті жоқтығын
мәлімдейді. Сонымен қатар Рейган әкімшілігі Тайбэймен әскери салада
қатынастарын белсенді жүргізуге бағыт алады. Бұл өз кезегінде Қытай
тарапынан қолдау таппай, бірсыпыра наразылық ноталары жіберілді [38, с.
35]. Шамалы уақыттан кейін батыс елдері Қытайға несиелер бергенімен,
тауарлардың ірі партияларын Қытайға жеткізуге келіскенімен, алайда алдыңғы
қатарлы технологияларды Қытайға беруге шектеуліктерін сақтап қала
берді.Сонымен қатар шиеленістер саяси мәселелер бойынша да туындады. 1981
жылы желтоқсанда Қытай ашық түрде Польшаның ішкі істеріне кез-келген
шетелдің араласуына қарсы шығып, 13 желтоқсанда Польшада әскери жағдай
енгізілгеннен кейін Қытай Польша және КСРО-ға қарсы бағытталған АҚШ пен
батыс елдерінің санкцияларын қолдаудан бас тартты. Қытай КСРО өзінің елінің
ішінде және халықаралық сахнада саяси және экономикалық тәртіптің
қиындықтарына тап болып, икемділігін жоғалтып, бар назарын Ауғанстан мен
Еуропада мүдделерінің сақталуына аударып отырғанын көрді. Рейган
басшылығымен АҚШ Қытайға қатысты бағытын қатаңдатып КСРО-ға және оның
одақтастарына қарсы шабуыл жасау саясатына көшті.Осыған байланысты
Пекиннің бұрынғы КСРО шабуылда, АҚШ қорғаныста деген көзқарасының мәні
жоғалғанын түсінеді. Халықаралық ахуалдың өткірлігін байқай отырып, ҚХР
өзінің еркінсіз ірі қақтығысқа тартылып қалуы мүмкін деген үрей Қытай
басшылығын мазалады. Осыған байланысты Пекин сыртқы саясатының
проамерикандық бағытын түзетуге, халықаралық сахнадағы күштер арасалмағына
қатысты бағасын қайта қарастыруға және елдің сыртқы саяси бағытына өзгеріс
енгізуге кірісті [37].
Осы уақытта КСРО-да Қытайға қатысты сыни әңгімелер тоқтап, 1982 жылы
наурызда Ташкентте және қыркүйекте Бакуда Л.И.Брежнев екі социалистік
мемлекет арасындағы қатынастарды дамыту, сонымен қатар шекара мәселелері
және өзара сенім шараларын нығайту бойынша келіссөздердің қайта жандануы
жөнінде ұсыныс жасады. Кейін бұл ұсыныстар ҚХР-ның ТМД мемлекеттерімен
шекара жөнінде келіссөздердің негізіне алынып, Шанхай ынтымақтастық
ұйымының құрылуына жағдай жасады [51, с. 92-93].
Халықаралық ахуалдың өзгеруі және екі алып мемлекеттің мүмкіндіктерін
қайта бағалау нәтижесінде ҚКП басшылары текетіресті одан әрі ұлғайтудың
мәні жоқ деген шешімге келеді. Пекинде Қытайдың модернизациясын сәтті
жүзеге асыруға және қауіпсіздікті қамтамасыз етуге негіз ретінде бірыңғай
майдан тұжырымдамасын қолдану жоспары жүзеге аспайтындығы анық байқалды.
Енді Қытай Батыс пен Шығыстың арасындағы қатынастарды шиеленістің
жұмсарғаны жөнінде мәлімдей бастады [57]. Қытай сыртқы экономикалық және
сыртқы саяси байланыстарын әртараптандыру қажеттілігін түсініп, негізгі
ұлттық мақсатты жүзеге асыруға барлық күші мен ресурстарын шоғырландыру
үшін халықаралық қатынастардың барлық қатысушыларымен берік бейбітшілік
орнатуға көзін жеткізді [53, с. 177].
1.2 Халықаралық істерде ҚХР-ның тәуелсіз және дербес жолға өтуі
1982 ж қыркүйекте ҚКП XII Бүкіл қытайлық съезінде қабылданған сыртқы
саясаттың жаңа бағытының терең мәні болды. ҚКП-ның басшылығы сыртқы
саясаттың негізгі мақсаты ретінде баянды бейбітшілік орнатуға жағдай
жасайтын халықаралық ахуал құру және соның негізінде Қытай бар ынта жігерін
социалистік құрылысқа бөле алатындай болу қажет [15, с. 240].
ҚКП XII съезінде тәуелсіз және дербес сыртқы саясатты жүргізу туралы
мәлімдей отыра, ҚХР ешқандай ірі елдер және мемлекеттер тобымен одақтық
қатынастарға түспейтін, сонымен қатар ешқандай алпауыт елдің қысымына
көнбейтін орталық нұсқау қабылдайды [14, с. 63]. Кеңес Одағы жаңа
дүниежүзілік соғыс қаупінің негізгі қайнар көзі және барлық елдерге қауіп
төндіреді деген тезисін алып тастап, кеңестік гегемонизмге әлемдік
масштабта күресу үшін бірыңғай майдан құру қажеттілігі туралы жағдайды
жояды. Енді қауіп-қатердің негізгі қайнар көзі ретінде алпауыт елдердің
күресі деп жарияланады және гегемонизм термині екі алпауыт елге қатысты
бірдей дәрежеде қолданылды [37, с. 93-94].
Қытай басшылығы оның әлемде қатынастары тек бітіспейтін күрестегі ғана
сипатта болатын тұрақты қарсыластарының жоқтығын мәлімдеп, бірақ әр алып
мемлекетпен қатынастарын қиындататын негізгі мәселелерді атап өтеді.
Тайвань мәселесі АҚШ-мен қатынастарды тежейтін фактор ретінде көрсетіп,
Кеңестер Одағымен екіжақты қатынастарды үш кедергіні жоймай,
жақсармайтындығын жариялайды [38, с. 100]. Қытай АҚШ пен КСРО-ның
халықаралық сахнада жағымды әрекет ету қабілетін мойындап, текетірес пен
өзара мүдделердің жанасу аймақтарының кеңеюін қысқарту бойынша күш жігерін
салатынын мәлімдейді. Сонымен, Қытай бейбіт қатар өмір сүру принциптерінің
негізінде әлемнің барлық мемлекеттерімен, сонымен қатар екі алпауыт елмен
де қатынастарын жақсартуға талпынысын байқауға болады. Сонымен қоса Қытай
басшылығы шетелдік компартиялармен төрт принцип негізінде қатынастарын
жақсартуға бағыт алғандығын көрсетеді: тәуелсіздік және дербестік, толық
тең құқықтылық, өзара құрметтеу, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау [37,
с. 96].
1982 жылы желтоқсанда қабылданған ҚХР- ның қазіргі төртінші
Конституциясында қытай басшылығының сыртқы саяси бағытының өзгерістері
бекітілді: Қытай тәуелсіз және бейтарап сыртқы саясатты жүргізеді, бейбіт
қатар өмір сүрудің бес принципін оның ішінде өзара егемендік пен аумақтық
тұтастықты құрметтеу;өзара шабуыл жасамау; өзара ішкі істерге араласпау;
теңдік пен өзара тиімділік; бейбіт қатар өмір сүру принциптерін берік
ұстанады; басқа елдермен дипломатиялық қатынастарды, экономикалық және
мәдени алмасуларды дамытады; империализмге, гегемонизмге және отаршылдыққа
табанды қарсы күрес тұрады; әлемнің әралуан елдерінің халықтарымен бірлігін
нығайтады; езілген халықтар мен дамушы мемлекеттердің ұлттық тәуелсіздікке
жету мен оны сақтауға, ұлттық экономиканы дамытуға бағытталған әділ күресін
қолдайды, бүкіл әлемде бейбітшіліктің сақталуына және адамзаттың прогресіне
үлес қосуға күш жігерін салады[3].
Халықаралық жағдайға өзгеше баға берілуіне және ҚКП XII съезінің
материалдарында үш әлем тұжырымдамасынан бас тартылуына байланысты енді
екінші әлем терминінің орнына дамушы елдер ұғымы пайда болды. 1985 ж. 4
наурызда Жапонияның сауда-өнеркәсіптік палатасының делегациясымен сұхбат
барысында Дэн Сяопин келесідей мәлімдеме жасайды: қазіргі әлемде жаһандық
сипаты бар ірі стратегиялық мәселелер қатарында бейбітшілік мәселесі менен
экономикалық даму мәселесі болып табылады. Бейбітшілік мәселесі – Батыс-
Шығыс мәселесі, даму мәселесі ол - Солтүстік-Оңтүстік мәселесі [14, с.
125]. Халықаралық жағдайға жаңа көзқарастың пайда болуымен ҚХР-ның дамушы
елдердің функциялары жөнінде көзқарастары өзгерді. Әлеуметтік –
экономикалық міндеттерді дамушы елдердің алдыңғы мақсаты етіп белгілеп,
экономикалық стратегияны нақты таңдау, халықаралық еңбек бөлінісін тиімді
пайдалану қажеттілігі жөніндегі тезистерді алға қояды [37, с. 95]. Сонымен
бірге дамушы елдермен қатынастардың маңыздылығына ерекше көңіл аудара
отырып, Қытай Оңтүстік мемлекеттерінің арасындағы экономикалық
әрекеттестікті жаңа халықаралық экономикалық тәртіп құруға бағытталған
ортақ күш салулардың бір бөлігі деп мәлімдеді.
Халықаралық қатынастар құрылымында Қытайдың орнына байланысты қытайлық
басшылардың көзқарастарында маңызды өзгерістер орын алды. Қытай өзінің
артта қалғандығын және кедейлігін ашық мойындап, өзін үшінші әлемге
тиесілі дамушы және социалистік ел ретінде жариялады және сол әлемде ерекше
орынға талабынан шын мәнінде бас тартты, Қытай ешқашан алпауыт елге
айналмайды және гегемонистік саясат жүргізбейтіндігі жайлы мейлінше айқын
мәлімдеді [38, с. 112]. Бірақ бұл уақыт өте келе халықаралық жүйеде алпауыт
елдердің жағдайларына сәйкес орынға үміткер болмайды дегенді білдірмеді.
Сыртқы саяси бағыттың жаңа тұжырымдамалық нұсқауын Дэн Сяопин былай
белгіледі: Байсалдылықпен бақылау, қиындықтарды реттеу барысында
төзімділік таныта отырып, нашарлаған позицияларды нығайту, көлеңкеде болу
және ешнәрсемен өзін көрсетпеуге тырысу, қолайсыз болса да өзінің
көзқарастарын қорғауға шамасы жету, ешқандай жағдайда алдыға, бірінші
орынға шықпау, сонымен бірге нақты жүзеге асатындай бірнәрсе істеу [16].
Осы стратегиялық бағытты Цзян Цзэминьнің түсіндіруі назар аударады: Осы
бағытты ұстану біздің әлсіздік танытып отырғанымызды, әсіресе
принциптерімізден бас тартып отырғанымызды білдірмейді, керісінше күрделі
және шиеленісті халықаралық ахуалды ескере отырып, біз барлық бағыттар
бойынша шабуыл жасауға, барлық жерде жауларымызға тойтарыс беруге міндетті
емеспіз; дербестік және егемендік рухты, өз күшіне арқа сүйеуді, еліміздің
өркендеуіне жетуге тырысу мен біздің принципиалды позициямызды нық
ұстануымыз қажет. Сыртқы саяси салада стратегиялық жоспарымыздың мәні
еліміздің модернизациялануына, сонымен қатар реформаларға қолайлы жағдай
туғызатын бейбіт халықаралық қоршаған орта құруда жатыр [17].
Осылайша ҚКП-ның XII съезінде халықаралық қатынастарға қатысты
қабылданған көзқарас ҚХР алдында ұлттық мақсаттың басым міндеттерін жүзеге
асыруда негізгі ресурстар мен күштерді сапалы жаңа сыртқы саясат жүргізуде
шоғырландыруға мүмкіндік берді. Модернизация бағдарламасын сәтті жүзеге
асыруға қажетті сыртқы шарттарды қамтамасыз ету мәселесін шешумен бірге,
ҚХР енді өзінің даму жолын негіздемесін айқындауы қажет болды. Өткір саяси
және идеологиялық талқылау жағдайында социализмге жаңа көзқарас 1987 жылы
ҚКП XIII съезде Чжао Цзыянның қорытынды баяндамасында қытайлық
ерекшеліктегі социализмді құру теориясы ретінде көрініс тапты. Соған
сәйкес Қытай социализмнің алғашқы сатысында болды [50, с. 130]. Съезд XXI
ғасырдың ортасына дейін есептелген үш қадамдық экономикалық стратегияны
дайындады. Бірінші кезеңде 90-жылдардың басына қарай ЖҰӨ көлемін 1980
жылмен салыстырғанда екі есе ұлғайту жоспарланды, халықты жылумен, азық-
түлікпен, киіммен толығымен қамтамасыз ету де қарастырылды. Екінші кезеңде
2000 жылға қарай халықтың жағдайын орта ауқатты деңгейге жеткізу үшін
жалпы ұлттық өнімді тағы екі еселеу алға қойылды. Үшінші кезеңде 2050 жылға
қарай негізінен елдің модернизациясын жүзеге асыру, жан басына шаққандағы
ЖҰӨ өнім көлемін орта дамыған елдердің деңгейіне дейін ұлғайту немесе
қоғамдық өркендеудің жоғарғы әлемдік деңгейін қамтамасыз ету қарастырылды
[31].
Жоғарыда аталған 80-жылдардағы сыртқы саяси қызметтегі
идеологиясындағы терең өзгерістердің мәні төмендегідей болды: біріншіден,
сыртқы саяси салада міндеттер айқындалып, оның негізгісі ұлттық
тәуелсіздік, егемендік, социалистік құрылымды қорғай отыра, сонымен бірге
осы істі экономикалық құрылыс пен Отанды біріктіру ісін тәмамдаумен қатар
алып жүру, бейбіт халықаралық ахуал құра отырып, сыртқы ортада шарттарды
қамтамасыз ету; екіншіден, тәуелсіз және дербес сыртқы саясатты ұстана
отырып, мемлекеттің мүдделерін шынайы қорғау қажеттілігіне, гегемонизммен
күреске, халықаралық коммунистік қозғалысты елдің негізгі мүдделер қатарына
қоспай, үшінші әлемнің жетекшілігінде болмауға айқын көңіл бөлу;
үшіншіден, мемлекетаралық байланыстарда әлемдік даму және өзінің мүдделерін
ескере отырып, әралуан елдермен қатынастар құру, идеологиялық шектеуліктер
және қайтадан дұшпандар мен достар арасында нақты шек қоймай, кез-келген
мемлекетке немесе мемлекеттер тобына қарсы күресу үшін мемлекеттермен
бірікпеу [30, с. 41].
Қытайдың маңызды мәселелерінің бірі елді біріктіру мәселесі болатын.
Дэн Сяопин 1984 ж Ұлыбритания премьер-министрі Маргерет Тэтчермен сұхбат
барысында бір ел – екі жүйе тұжырымдамасын ұсына отырып, 1980- жылдары
Сянган мен Аомэнды отан аясына қайтарылу мәселесін шешті. Бұл
тұжырымдаманың мәні біріккеннен кейін әр бөлікте алдыңғы жүйесі сақталынып
қалады, яғни құрлықта социализм, ал Тайвань, Сянган мен Аомэнда капитализм.
1986 жылдың соңынан қытайлық сарапшылардың назарына халықаралық
қатынастар архитектоникасын зерттеу мәселесі ілікті. Көпшілігі әлемдік
даму көпполюстік бағытта жүріп жатыр және оның ешқандай баламасы жоқ деп
ойлады. Бұл идеялар 80-жылдардың екінші жартысында КСРО-да басталған қайта
құру мен Горбачев ұсынған жаңаша ойлау принциптерінің негізінде
халықаралық қатынастардың өзгеруі тұжырымдамасынан бастау алған Кеңестер
Одағының алпауыт ел позициясынан ауытқуы салдарынан әлем құрылысының
биполярлық үлгісінің тұрақсыздануына байланысты әлемдік тәртіптегі
өзгерістерді сипаттаған болар.
Сыртқы саяси ведомствоның басшысы Цян Цичэн 1988 жылы мамыр айында
көпполюстілік тұжырымдамасын ұсынды. Осы доктринаны жақтаушылардың
көпшілігі көпқырлы әлемнің әралуан мемлекеттерінің халықаралық сахнада
тәуелсіз саяси бағыт ұстануына, халықаралық қатынастардың
демократизациялануына алып келетіндігі жөнінде пікірді ұстанады [58].
Тұжырымдаманың мәні бірнеше күштердің орталықтарының дамуын мойындау және
тиісінше олардың арасында бейбіт өмір сүру және өзара тиімді
ынтымақтастықты қолдауда жатыр. Осыған байланысты ҚХР-ның сыртқы саяси
бағытында бұрынғы үш әлем, бірыңғай майдан саясаттары бойынша
халықаралық қатынастар жүйесіндегі қайшылықтарды пайдалану емес, енді
қызығушылық танытқан тараптар мүдделер балансын қамтамасыз етуге
қажеттілігімен байланысты дамыды. Осылайша, Пекин көпполюстілік принципін
дәстүрлі күштер балансы тұжырымдамасына негізделген саясаттан мемлекеттің
қуаттылығынан гөрі объективті ұлттық мүдделері ескерілетін, халықаралық
қатынастардың жаңа жүйесін құруға өту деп ұғады. Осылайша, ҚХР
көпполюстілік принципінің жүзеге асырылуына қатысты көзқарасы жоғарғы күш
потенциалының жоқтығына қарамастан, әлемде белсендірек рөл ойнайтын әлем
құрылымын құру болып табылады. Көпполюстілік тұжырымдамасын негізге
алынатын принциптерінің бірі ретінде өзін халықаралық саясаттың айқын күш
орталығы ретінде ұсынысын қабылдау талпынысы болып табылды. Пекиннің
халықаралық сахнада қалыптасқан күштер балансын әскери, күштік жолмен
өзгертуден бас тартуы қытайлық сыртқы саясаттың ары қарай әртараптануына,
ондағы сындарлы элементтердің күшеюіне алып келді. Бұндай сындарлы көзқарас
90-жылдары өзінің шекара маңындағы ахуалды тұрақтандыруға, көршілерімен
қатынастарының жақсаруына, іргелес мемлекеттермен шекара мәселелерін шешуге
алып келді. Сонымен қатар Дэн Сяопиннің 1989 жылы территориялық дауларды
шешудің негізгі принципі ретінде дау-дамайды қоя отырып, бірлесіп игеруді
жүргізу тұжырымдамасын ұсынуы Қытай сыртқы саясатында бейбіт бағытқа
көшкендігін тағы дәлелдейді [38, с. 37].
1980 және 1990 жж. кезінде Қытай басшылығының көзқарасының өзгеруіне
екі себеп әсер етті. Біріншіден, Тяньаньмэнь алаңындағы оқиғалар ҚХР-ның
батыс елдерімен әсіресе АҚШ-пен қатынастарының нашарлауына алып келді.
Пекин батыс қауымдастығының осы оқиғаға реакциясына Қытайдың тұрақтылығын
бұзуға бағытталғандығын байқады. Екіншіден, КСРО-ның күйреуі Шығыс Еуропа
елдеріндегі режимдердің құлауына алып келді. Пекинде де осы сценарийдің
Қытайда жалғасын табуы мүмкін деген үрейлер болды. Халықаралық тәртіптегі
өзгеріс Пекин сыртқы саясатының идеологиялық жағынан сәл өзгеруіне әсерін
тигізді. Алдыңғы орынға әлемдік социализмді қорғау міндетін қойды, ол өз
кезегінде Қытай басшылығының ішкі тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатымен
тікелей үйлесті [38, с. 125]. Адам құқығы мәселесін пайдаланған батыс
елдерінің Қытайға қысым жасау әрекеттерін Қытай елдің ішкі ісіне араласу
деп қабылдап, қатаң саясат ұстанды. Пекин социалистік пен капиталистік
демократия арасында нақтылай шек қою қажеттілігі жөнінде мәселені
қарастыруды, шексіз демократизациясының, демократиялық лозунгтермен
социалистік жүйеге орынсыз шабуыл жасауға мүмкін еместігін айқын мәлімдеді
[53, с. 281].
1990 жж. басында жаңа халықаралық жағдай кезеңінде Қытай саясатының
өзгерісінің нәтижесі ҚКП-ның басқарушылық ролінің мемлекеттік өмірдің
барлық салаларында бекітілуі, армия мәртебесінің өсуі және елдің қарулы
күштерін модернизациялау қажеттілігін ұғынуы ретінде көрініс тапты. Цзян
Цзэминь басқарған Қытайдың үшінші буын басшылығы Дэн Сяопин белгілеп
кеткен негізгі сыртқы саяси міндеттерді жүзеге асыра отырып, бірінші орынға
ҚХР-ның егемендігі мен қауіпсіздігін қорғау мәселесін қойып, ал сыртқы
саясатты Қытайдың әлемдік ықпалының негізгі қайнар көзі мен құралы болып
табылатын елдің экономикалық базисін өркендетуге бағыттады [59].
Халықаралық қатынастар жүйесіндегі өзгерістерге Пекиннің реакциясын
айқындай отыра Чжоу Ихуан ескі архитектоникадан жаңасына өтудің негізгі
факторлары ретінде биполярлық жүйенің құлауы мен онымен байланысты
халықаралық сахнада күштердің қайта топталуын атайды [31, с. 36].
Халықаралық қатынастардың дамуы қытайлық саясаттанушыларының биполярлық
әлемнің орнына көптеген күштер мен орталықтар шоғырланған көпқырлы әлем
орнайтындығы туралы көзқарастарына сәйкес болмай, басқаша сценариймен
жүзеге асты. Алайда екінші алпауыт елдің қарсы тұруынан босаған АҚШ әлемге
өзінің әлем құрылысы жайлы көзқарастарын таратып, барлық стратегиялық
маңызды ресурстарға бақылауын орнатуға күшін салды.
Алайда ҚХР басшылары 1980 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Халықаралық қатынастар факультеті
Аймақтану және әлемдік экономика кафедрасы
Бітіру жұмысы
Жаһандану жағдайындағы Қытайдың сыртқы саясаты
Орындаған 4-курс студенті _________________ д
т.ғ.д., профессор
Ғылыми жетекші _________________ Қожахметов К.Қ.
.
т.ғ.к., доцент
Норма бақылаушы _________________ Ауган М.А.
Кафедра меңгерушісінің
т.ғ.д.,профессор
рұқсатымен қорғауға жіберілді _______________ Макашева К.Н.
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
3
І ТАРАУ. Реформалар және ашықтылық саясатынан бергі ҚХР сыртқы саясатының
эволюциясы
1.1 ҚКП ОК 11-кезектегі ІІІ Пленумы және оның сыртқы саяси идеологияға
әсері
9
1.2 Халықаралық істерде ҚХР-ның тәуелсіз және дербес жолға өтуі
14
1.3 Қазіргі таңдағы Қытайдың сыртқы саяси стратегиясы
20
ІІ ТАРАУ. Қытай сыртқы саясатының бағыттары
2.1 Қытай-американ қатынастарының қазіргі күйі мен даму болашағы
28
2.2 ХХІ ғасырда конструктивті стратегиялық өзара әрекеттестікті құруға
бағытталған Қытай-Ресей қатынастары
33
2.3 Ізгі достық пен шынайы серіктестік сипатындағы Қытай-Қазақстан
қатынастары
39
ІІІ ТАРАУ. Қырғи-қабақ соғысынан кейінгі Қытай сыртқы саясатының
ерекшеліктері
3.1 ШЫҰ аясындағы Қытайдың сыртқы саясаты
46
3.2 Қытайдың энергетикалық мәселесінің сыртқы саясатына әсері
50
3.3 Әлемдік қаржы дағдарысы жағдайындағы Қытайдың саясаты
56
ҚОРЫТЫНДЫ
61
СІЛТЕМЕЛЕР
64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
70
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қытайдың әлемдік экономика мен жаһандық
саясаттағы орны реформалар мен ашықтылық саясатына көшкен кезден бастап
түбегейлі өзгерді. Өткен ғасырдың 80-жылдарында ҚХР терең ойластырылған
реформалардың арқасында жаңа алпауыт ел ретінде танылуға басты үміткерге
айналды. Осының нәтижесінде Қытай бүгінгі таңда жаһандық саясат алаңындағы
негізгі күш орталықтарының бірі болып табылады. Алпауыт ел дәрежесіне
екпіндеп жақындаған Қытай Халық Республикасы өзін қандай сипатта
көретіндігінен, сыртқы әлемге, әсіресе екі ірі мемлекет АҚШ пен Ресейге
қатысты қандай саясат ұстанатындығынан ХХІ ғасырдың қалыптасып жатқан
әлемдік тәртіптің сұлбасы байланысты болып отыр.
Қазіргі таңда Қытай бейбіт сыртқы саяси бағытын ұстана отырып,
халықаралық қатынастар жүйесінің көпқырлы болуын қолдап, аймақтық
ынтымақтастықта барынша қатысып, жаңа халықаралық саяси және экономикалық
тәртіптің орнатылуын қалайды [1]. Үстіміздегі ғасырдың алғашқы жылдары
Қытай Халық Республикасы әлемде орын алып отырған жаңа саяси жағдайға
икемді сыртқы саясатты жүзеге асыруда. Халықаралық қатынастар шеңберінде
шешілетін маңызды мәселелер бойынша Қытай дербес саясатты ұстанып, бір де
бір мемлекеттің жағына шығудан, одақтың немесе коалицияның құрамына кіруден
немесе белгілі бір мемлекетке бағытталған одақтастық орнатудан сақтанып
келеді. Бірақ соған қарамастан Қытай аймақтық және халықаралық қатынастарда
шешуші рөлдердің бірін атқарып, өзінің пікірімен санасуды қалады. АҚШ-ның
бұрынғы мемлекеттік хатшысы, президенттің ұлттық қауіпсіздік мәселелері
бойынша арнайы кеңесшісі, әрі осы саланың белгілі мамандарының бірі
Г.Киссинджер Қытайдың қуаттылығы туралы сөз қозғай отырып, барлық ұлы және
қуаты зор мемлекеттердің арасында Қытай алға жылжудың ең жоғарғы
деңгейінде. АҚШ қуаттылыққа әлдеқашан жеткен, Еуропаға берік тұтастыққа
жету үшін әлі де еңбектену керек, Ресей - сүрініп келе жатқан алып, ал
Жапония бай, бірақ әлі де жасық. Қытай болса, экономикасының 10%-ға жуық
жылдық даму деңгейін сақтап, өте күшті ұлттық тұтастық сезіміне және одан
да мықты әскери күшке ие бола отырып, ұлы державалар арасында әлдеқайда
жоғары өсімді көрсетуде, деп баға береді [2].
Қытайдың қарқынды экономикалық дамуы салдарынан елдің ішінде
демографиялық, энергетикалық, экологиялық мәселелердің ушығуы, жаһандану
үрдісінің кең етек жаюы жағдайында ҚХР сыртқы саяси бағдары аталған
жағдайларға икемді қылып уақтылы түзетіліп отырылуын талап етеді. Сондықтан
қырғи-қабақ соғысы аяқталғаннан кейін әлі қалыптаспаған халықаралық
қатынастар жүйесі жағдайында Қытайдың сыртқы саяси бағытының болашақ
өзгерістері алаңдаушылық тудырады, сонымен қатар Қытай мемлекетінің ауқымды
аумақтық, демографиялық, экономикалық масштабын ескеретін болсақ, оның
сыртқы әлемге қатысты ұстанатын сыртқы саясатының мәнін айқындау зерттеу
тақырыбымыздың өзектілігін аңғартады.
Қытай біздің ұлы көршіміз болуымен қатар, тығыз саяси және
экономикалық байланыстардың орнығуына байланысты оның сыртқы саясатының
бізге де қатысты астарын ұғыну маңызды мәселе болып табылады. Сол елде орын
алып жатқан үрдістер мен оның басшылығы қабылдайтын стратегиялық міндеттері
біздің жас мемлекетіміздің қызметінің барлық салаларына қатысты
болғандықтан, еліміздің ұлттық қауіпсіздік және даму мәселелері осындай
алпауыт елмен өзара қатынастарымызды тиімді жоспарлауда оның халықаралық
сахнада орны мен сыртқы саяси бағытының тұрақтылығын ескеру қажет. Осыған
байланысты көрсетілген мәселелердің кешенін зерттеу тақырыптың өзектілігін
көрсетеді.
Бітіру жұмысының мақсаты. Қазіргі таңда жаһандану үрдісінің әлемде кең
етек жаюына байланысты ҚХР-ның сыртқы саяси принциптері мен стратегияларын
кешенді түрде талдау.
Осы мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер алға қойылады:
– Қытай Халық Республикасының сыртқы саясатында 1980 – жж. басында
орын алған терең өзгерістердің себептері мен мақсаттарын және қазіргі
Қытай басшыларының төртінші буынының сыртқы саяси тұжырымдамаларын ашып
көрсету;
– ҚХР мен АҚШ, Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы арасындағы
дипломатиялық, саяси, экономикалық байланыстарының даму барысы мен
болашақтағы даму бағыттарын анықтау;
– Қырғи-қабақ соғысы аяқталған кезден бастап бүгінгі күнге дейінгі
өзгеріп отырған халықаралық ахуалдың өзгерістері, әсіресе жаһанданудың
тереңдеуі жағдайындағы Қытайдың жүргізіп отырған саясатының мәнін ашу;
– Қытайдың Шанхай Ынтымақтастық Ұйымы мысалында көпжақты
дипломатиядағы орнын айқындау;
Бітіру жұмысының нысаны Қырғи-қабақ соғысы аяқталғаннан кейінгі
жаһандану үрдісінің өмірдің барлық салаларында кең орын алуы жағдайындағы
Қытайдың сыртқы саясатының бағыттары.
Бітіру жұмысының пәні. ХХ ғасырдың 80 жж. басындағы Қытайдың сыртқы
саясатындағы терең өзгерістер, ҚХР-ның сыртқы саяси бағытын айқындайтын
негізгі орган Қытай Коммунистік Партиясының сыртқы саяси тұжырымдамалары,
теориялары, орын алып отырған халықаралық ахуалға қатысты берген бағалары,
Ресеймен, Америка Құрама Штаттарымен және Қазақстанмен дипломатиялық,
саяси, экономикалық қатынастары.
Бітіру жұмысының мерзімдік шегі. Зерттеу жұмысында қарастырылған
мәселелердің мерзімдік шегі Қытай Халық Республикасының реформалар мен
ашықтылық саясатына көшуіне байланысты жаһандану үрдісіне тартыла бастаған
кезден бастап, яғни 1978 жылы желтоқсанда өткен ҚКП ОК 11-шақырылымның ІІІ
Пленумнан бүгінгі күнге дейінгі мезгілді қамтиды.
Бітіру жұмысының деректік негізі. Зерттеу тақырыбына қатысты деректер
қытай, қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде жарияланған құжаттық деректерден
тұрады. Деректердің бірінші тобын Қытай Халық Республикасының
Конституциясы, Ресей Федерациясының сыртқы саяси тұжырымдамасы [3-4] сияқты
нормативтік-құқықтық актілер құрайды. Деректердің екінші тобын
дипломатиялық құжаттар құрайды. Олардың арасында Қытай Халық Республикасы
мен Америка Құрама Штаттары, Ресей Федерациясы, Қазақстан Республикасы
арасындағы қарым-қатынастарға қатысты құжаттар мен материалдар жиынтығы,
мемлекетаралық үкімет басшыларының қол қойған ресми келісімдері,
декларациялар қамтиды [5-11]. Мұндай құжаттар екі ел арасындағы
байланыстарға жан-жақты талдау жасауға деректілік құндылығы жоғары
материалдар болып табылады.
Деректердің үшінші тобы мемлекет басшыларының, сыртқы істер
министрлерінің, лауазымды тұлғалардың жасаған баяндамалары, ресми сапар
барысында сөйлеген сөздері, ашық мәлімдемелері және тілшілерге берген
сұхбаттары құрайды. Цзян Цзэминь, Ху Цзиньтао, Вэнь Цзябао, Нұрсұлтан
Назарбаев және басқа саяси қайраткерлердің еңбектері жатады [12-21]. Бұл
материалдар ҚХР, АҚШ, ҚР ресми сайттарында жарияланған және арнайы жинақтар
болып баспа бетіне шыққан. Деректердің төртінші тобын статистикалық
мәліметтер құрайды [22-25]. Статистикалық мәліметтерді пайдалану
экономикалық, өндірістік, әлеуметтік көрсеткіштері арқылы мәселелерді терең
зерттеуге өз септігін тигізді. Деректердің бесінші тобына ҚКП съездерінің
материалдары сияқты ресми құжаттар кіреді [26-29]. Ол құжаттардан сыртқы
саясатқа, халықаралық ахуалға қатысты мәліметтер алынды. Деректердің
алтыншы тобына қазақ, орыс тілдеріндегі отандық және шетелдік мерзімді
басылымдарда зерттеу жұмысының тақырыбына байланысты жарияланған түрлі
ақпарат материалдарын жатқызамыз. Олардың қатарында отандық Дипломатия
жаршысы, Қоғам және дәуір, Континент, ҚазҰУ Хабаршысы (Халықаралық
қатынастар және халықаралық құқық сериясы) журналдарында; ресейлік
Проблемы Дальнего Востока, Мировая экономика и международные отношения,
Азия и Африка сегодня, США и Канада, Международная жизнь сияқты
ғылыми журналдар және қытайлық Жэньминь жибао газетінің орысша нұсқасы
бар.
Аталған деректер бітіру жұмысының тақырыбына қатысты қойылған тың
деректер мәселені жан-жақты қарастырып, талдауға мүмкіндік туғызды.
Қолданылған деректер тақырыпты кешенді зерттеуге, мақсаты мен міндеттерін
ашуға толық мүмкіндік береді.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Қытай Халық Республикасының
сыртқы саяси бағдары мәселесіне арналған әдебиеттерді үш топқа бөлуге
болады.
Бірінші топқа шетелдік авторлардың еңбектерін жатқызуға болады.
Қытайдың сыртқы саясаты мәселесін зерттеп жүрген Ли Син, Чжоу Ихуан, Чжао
Чжэнь, Суечэн Лю, Чжан Байцзя, Ли Цзинцзэ, Чжао Хуашэн, Гао Шуцин сияқты
зерттеушілерін атауға болады. Чжан Байцзя реформаларды жүзеге асыру мен
сыртқы байланыстарды белсенді кеңейту тұсында Қытайдың сыртқы саясатын
қарастырған [30]. ҚХР-ның құрылуынан бастап қазіргі кезеңге дейін Қытай
сыртқы саясатының даму барысын Чжоу Ихуан жете қарастырған [31]. Гао Шуцин
жаһандану жағдайындағы Қытайдың сыртқы саясатының негізгі қырларын ашып
көрсетті [32]. Ли Цзинцзэ Қытай мен Ресейдің стратегиялық әріптестер
деңгейінде қатынастарын терең зерттеген [33]. Чжао Хуашэн Қытайдың Орталық
Азия елдеріне қатысты саясаты жайлы сөз қозғайды [34].
Американ мемлекеттік қайраткерлері Зб.Бжезинскийдің еңбегінде Қытайдың
әлемде ролінің артуына қатысты құнды мәліметтер бар [35]. Ағылшын
зерттеушісі А.Голдстейн еңбегінде Қытайдың сыртқы саясатында стратегиялық
әріптестік қатынастарға көшу себебін түсіндіреді [36].
Екінші топқа кеңестік-ресейлік авторлар еңбектері жатады. Синологияда
ұзақ мерзімді тәжірибесі мен дәстүрі бар ресейлік зерттеушілерінің
еңбектері айрықша орын алады. Бітіру жұмысының тақырыбы бойынша зерттеу
бағыттарын мен мәселелерді қарастыруға тәсілді айқындауға М.Л.Титаренко,
Е.П.Бажанов, А.В.Торкунов, С.Л.Тихвинский, А.Д.Воскресенский,
А.В.Меликсетов және т.б. авторлардың еңбектері көмектесті. Мәселен
Е.П.Бажанов ҚХР-ның пайда болуынан 80 жж. аяғына дейін Қытайдың сыртқы
саясатының даму барысын қарастырды [37]. Қытайдың сыртқы саясатындағы
өзгерістердің мәнін А.В.Торкуновтың редакциясымен дайындалған ұжымдық
еңбектің мәні зор [38]. Белгілі ресейлік ғалым Ю.М.Галеновичтің
еңбектерінде [39-40] ҚХР-ның сыртқы саяси ұстанымдарына шолу жасауға, оның
өткен мен қазіргі кезеңдегі тарихи оқиғаларына, екіжақты және үшжақты
қатынастарға ғылыми тұрғыдан тұжырымдар жасауға тырысқан. Автордың Қытайдың
сыртқы саясаты мен халықаралық қатынастар мәселесіне арналған бұл зерттеу
шығармалары қазіргі кезеңдегі тарихи зерттеулер талабына сай, жаңаша
тұрғыдан жазылғанымен ерекшеленеді.
Қытайдың қазіргі сыртқы саяси жағдайын ресейлік ғалымдар В.В.Михеев,
Я.М.Бергер., Л.Делюсин, О.Остроухов, Г.И.Чуфрин, О.Б.Рахманин және т.б.
ғалымдар зерттеген. Ресей мен Қытай қатынастарын И.А.Рогачев, М.В.Маргелов,
В.Я.Портяков, А.Г.Ларин сияқты ғалымдар қарастырады. Ресей мен Қытай
арасындағы стратегиялық әріптестер деңгейіндегі қатынастарын егжей тегжейлі
В.Я.Портяков қарастырады [41].
Зерттеліп отырған мәселеге қатысты Қ.К.Тоқаев, Қ.Е. Байзақова,
А.А.Орман сияқты отандық зерттеушілердің еңбектерінде мәліметтер құнды
болып табылады. Қ.Тоқаевтың Қазақстан Республикасының дипломатиясына
қатысты еңбектерінде біздің еліміздің сыртқы саяси бағдарын таңдауда Қытай
Халық Республикасының орнын көрсетті [42]. Сонымен қатар ҚР президенті
жанындағы Қазақстан стратегиялық зерттеулер институтының және әлемдік
экономика мен саясат институтының ұжымы дайындаған бірнеше ғылыми-зерттеу
жұмыстарын және ұжымдық еңбектерін ерекше атап өтсе болады. Олардың ішінде
М.Т.Лаумуллин, К.Л.Сыроежкин, Л.М.Музапарова, М.С.Ашимбаев, А.С.Каукенова
сынды зерттеушілер бар. Мәселен Қытай Халық Республикасының сыртқы
саясатының және әлем елдерімен өзара ынтымақтастық мәселелерінің маңызды
тетіктерін ғана емес, Қытайдың экономикалық, энергетикалық мәселелерін
талдауға А.С.Каукенованың редакциясындағы ұжымдық үлкен пайдасын тигізді
[43-44]. М.С.Ашимбаевтың редакциясымен жарыққа шыққан ұжымдық еңбекте
Қытайдың сыртқы саясатының бағыттары терең қарастырылған [45].
Бітіру жұмысының әдістемелік негізі пәнаралық қағидалар мен саяси
құбылыстарды тану әдістерінің жиынтығы болып табылады. Солардың бірі
салыстырмалы тарихи талдау әдісі арқылы оқиғалар мен үрдістерді дамуы
бойынша қарастырып, алуан түрлі деректер көзін зерттеп, оларды саралауға
мүмкіншілік береді. Жүйелік тәсілдің мүмкіндіктерін екіжақты қатынастарды
қарастырғанда пайдаландым. Құрылымдық-функционалдық тәсілді қырғи-қабақ
соғысы аяқталғаннан кейінгі қалыптасып жатқан халықаралық қатынастардың
жүйесі жағдайында Қытайдың орнын көрсетуде қолдандым. Күнделікті баспасөз
беттеріндегі материалдар негізінде Қытайдың жекелеген елдермен қарым-
қатынасының орнауы, дамуы және екі жақтағы қатынастардағы келеңсіз
жағдайлар тудыратын факторларды анықтап, мәнін ашуда бақылау және
қадағалау әдісін барынша пайдаландым.
Қорғалуға ұсынылатын тұжырымдамалар:
1. ҚКП ОК 11-шақырылымының ІІІ Пленумының Қытайдың сыртқы және
ішкі саясатының түбегейлі өзгеруіне алғышарт жасады. ҚКП-ның
ХІІ съезінде бейбіт және дербес сыртқы саяси бағытқа көшу
ұйғарымы бүгінгі таңда өзінің өміршеңдігін көрсетуде.
2. Американ-Қытай қатынастары халықаралық қатынастардың жүйесінде
алғашқы орынға шығады. Соңғы жылдары АҚШ пен ҚХР-ның
экономикалық өзара тәуелділігінің көрінісі әсіресе қазіргі
әлемдік қаржы дағдарысы тұсында белең алуда. Сондықтан АҚШ мен
ҚХР текетіреске барудың ешқандай мәні жоқ екендігін түсінеді.
3. Қытай мен Ресей стратегиялық әріптестер деңгейінде
қатынастарын дамыта отырып, олардың халықаралық қатынастар
жүйесінде орын алып отырған көптеген мәселелер бойынша
ұстанымдары ұқсас болып отыр және мүдделері бір арнада тоғысып
отыр.
4. ҚХР-ның соңғы 18 жылдың ішіндегі Қазақстан Республикасына
қатысты қолданған сыртқы саясатының өзіндік ерекшеліктері бар.
Оған ең алдымен Қазақстан Республикасының халықаралық аренада
жеке субъект ретінде танылуы, оның геосаяси және
геоэкономикалық мағынада тиімді орналасқан жағдайы үлкен
әсерін тигізді. Сондықтан Қазақстан Республикасымен ұзақ
мерзімге бағытталған тұрақты байланыстарды орнату, өзара
тиімді ынтымақтастықты қолдау және дамыту Қытай Халық
Республикасының түпкілікті ұлттық мүдделеріне сай келеді.
5. Қытай көпқырлы әлемнің жақтаушысы бола отырып, өзінің
бастамасы бойынша құрылған Шанхай ынтымақтастық ұйымының
шеңберінде Қытайдың дипломатиясындағы жаңа бағыт болып
табылатын көпжақты дипломатияға қатысу ролінің артқандығы
байқалады.
6. Реформалар жолына түскен кезден бастап ҚХР экономикасының
қарқынды дамуының нәтижесінде жылдан-жылға энергоқорларға
деген сұранысының өсуіне байланысты энергетикалық фактор
Қытайдың сыртқы саясатында стратегиялық маңызды бағыттарының
біріне айналды.
7. Әлемдік қаржы дағдарысы тұсында ҚХР экономикасының жоғарғы өсу
қарқыны сақталуы Қытай үкіметі қабылдаған дағдарысты еңсеруге
бағытталған іс-шаралар кешенінің жемісті болуының нәтижесі
Бітіру жұмысының құрылымы. Жұмыс кіріспеден, негізгі бөлімі үш
тараудан, қорытындыдан, сілтемелерден және пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
І ТАРАУ. Реформалар және ашықтылық саясатынан бергі ҚХР сыртқы саясатының
эволюциясы
1.1 ҚКП ОК 11-кезектегі ІІІ Пленумы және оның сыртқы саяси идеологияға
әсері
1976 жылдың соңына қарай Қытай Халық Республикасы терең әлеуметтік-
саяси және экономикалық дағдарыс жағдайында болды. Дағдарыстың себебі Мао
Цзэдун мен оның жақтастарының жүргізген милитаристік ұлыдержавалық бағыты,
үлкен секіріс саясаты, маоистік мәдени революция болды [46, с. 26].
Қытайлық мерзімді басылымдарында 1966-1976 жж. елді артқа тастаған, халық
шаруашылығын күйреу шегіне дейін жеткізген жоғалтылған онжылдық деп
есептелді [47, с. 163].
Елдің экономикасы құлдырау жағдайына жетіп, миллиондаған халық
кедейшілік күйін кешті. Алауыздық пен бейберекеттік саяси салада да орын
алды. Мәдени революциядан мұра болып қалған әлеуметтік утопизм мен саяси
экстремизм кеңінен таралды. Халықтың көпшілігінде, әсіресе жастар арасында
социализм идеяларына, компартия мен оның басшылығына сенім дағдарысы орын
алды. Осындай жағдайда партияның алдында елді саяси, әлеуметтік-
экономикалық жағынан тұрақтандыру, халықтық шаруашылықты қалпына келтіру
міндеті тұрды. Бұл міндетті шешу барысында алғашқыда Дэн Сяопин мен ҚКП ОК
басқа қайраткерлерінің басшылығымен 1975 ж ғасырдың аяғына дейін төрт
модернизацияны (ауыл шаруашылығында, өнеркәсіпте, қорғаныс саласында,
ғылым мен техникада) жүзеге асыру көзделді. Бұл жоспарларға сәйкес,
негізгі назар ауыл шаруашылығын жаппай механизациялау жолымен көтеру
қарастырылды. Бұл жоспарлардың кемшіліктеріне қарамастан, олар жалпы
экономикалық құрылысты партия мен елдің негізгі міндеті ретінде айқындады.
Мао Цзэдунның қазасынан кейін (1976 ж. 9 қыркүйек) ҚКП ОК Төрағасы
және ҚХР мемлекеттік кеңесінің премьері болып билікке Хуа Гофэн келеді. Ол
Мао Цзэдун бағытының жақтаушысы болды. Маоистік басшылықты қайта құрудың
қажеттілігі партиялық және мемлекеттік аппаратта басым болуға ұмтылған
топтардың күресімен сипатталды. Дэн Сяопин басқарған маоистік-прагматикалық
топ 1977 ж. маусымда ҚКП ОК оныншы кезектегі III Пленумда ақталып, Дэн
Сяопин бұрынғы барлық лауазымдарын қайта иеленді: ҚКП ОК Төрағасының
орынбасары, Әскери кеңестің төрағасының орынбасары, ҚҰАА бас штабының
қолбасшысы, ҚХР мемлекеттік кеңесінің премьерінің орынбасары. ҚКП ОК
Төрағасы Хуа Гофэн болғанымен, 70 жж. соңында Дэн Сяопин партия мен елдің
көшбасшысына айналады [48, с. 166 ].
ҚКП XI съезі (1977 ж. тамыз) мәдени революцияның аяқталғанын
жариялағанымен, съездің құжаттарында мәдени революция кезіндегі көптеген
саяси-идеялық нұсқаулар сақталып қалды. Бұл өз кезегінде модернизация
бағытына кедергі жасады. Шындыққа жанаспайтын көнерген теориялық, саяси
және экономикалық нұсқауларын қайта қарастыру қиын іс болды және оның
үстіне көп уақыт талап етті. 1977 жылдың күзінде зиялы қауымның берген
бағасы қарастырыла бастады. Оған сәйкес ғылым мен техниканың модернизациясы
төрт модернизацияның кілті болды. Пікірталастар нәтижесінде партияның
экономикалық саясатын қайта қарастыру мен түзеу мәселесі қозғалып, ҚКП ОК
11-кезектегі III Пленумында шешім қабылдауға жағдайды дайындау
қарастырылады [48, с. 37].
1978 жылы желтоқсан айында болып өткен ҚКП-ның Орталық Комитетінің XI
кезектегі III Пленумы Қытайдың жаңа тарихында маңызды тарихи рөл атқарды.
Бұл пленумда Дэн Сяопин өзінің реформаторлық баяндамасымен сөз сөйлеп,
Қытай Халық Республикасы экономикалық реформаларды өткізетіндігін ашық
жариялады. Қазіргі заман әлемі – ашық әлем, кез келген дамимын деген
мемлекеттердің өзін тұмшалап ұстауы мүмкін емес, олар сөзсіз ашық сыртқы
саясатты қолданады - деп көрсеткен болатын Дэн Сяопин [14, с. 25].
Пленумда қабылданған әлеуметтік реформа жүргізу, есікті ашық ұстау деген
бағдарламасы бойынша, жоспарлы түрде алдымен ауыл шаруашылық саласына, одан
кейін сауда-өнеркәсіп саласына және артынша білім - ғылым саласына реформа
жүргізу арқылы қытай қоғамын жоспарлы экономикалық жүйеден нарықтық
экономикалық үрдіске ауыстырды. Егер реформалардың жүргізілуіне дейін
Қытайдың басты стратегиялық басымдылықтары ұлттық қауіпсіздік мүдделерін
қамтамасыздандыруға бағытталған болса, енді Дэн Сяопиннің басшылық етуімен
стратегияның басымдылық бағыты экономика саласын дамытуға, елде жан-жақты
реформаларды жүргізуге, сонымен қатар дүниежүзі мемлекеттерімен қарым-
қатынас орнатуға бағытталды. Осылайша модернизацияны жүзеге асырудың құралы
ретінде реформалар мен ашық саясат жарияланды. Реформалар өндірістік
қатынастар мемлекеттің дамуын тежейтін факторға айналмайтындай, өндірістік
қатынастарды өндірістік күштердің даму міндеттерімен сәйкес жүргізуге
бағытталды. Ал ашық саясат экономика мен адамзат қауымдастығының басқа да
салаларының жаһандануы үрдісіне ҚХР-ын қосуды, шетелдік капиталды белсенді
тартуды, Қытайдың әлемдік бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында ғылым
мен техника жетістіктерін пайдалануды көздеді. Реформалар үрдісін Дэн
Сяопин 1949 жылдан кейінгі екінші революция ретінде сипаттады, алайда бұл
революция ескі құрылымды құлату немесе кез-келген қоғамдық топқа қарсы тұру
мақсатымен емес, бұл революцияны өзінің тәжірибесі негізінде жетілдіру
арқылы социализмді революциялық жаңарту мағынасында түсіндірді [15, с.
151].
Социалистік модернизацияның мақсаты – XXI ғасырдың ортасына таман
Қытайды жан басына шаққандағы ЖІӨ деңгейін орта дамыған мемлекеттер
деңгейіне дейін апару және осының негізінде азаматтарының жақсы тұрмыс
деңгейіне қол жеткізу. Модернизация жолы – экономикалық әлеуеттің шапшаң
өсімі, оның сапалық жаңаруы мен ғылыми-техникалық әлеуетті дамыту негізінде
тиімділікті арттыру. Елдің модернизациясы стратегиясын жүзеге асырудың
алғашқы кезеңінен бастап-ақ Дэн Сяопин КСРО-да қабылданған социалистік
құрылыстың ережелеріне арқа сүйеуден бас тартып, қытайлық ерекшеліктегі
социализмнің өзіндік моделін құру жолын жүргізді [15, с. 76]. Ұлттық
ерекшеліктің мәнін саясаткер-реформатор тарихи қалыптасқан елінің
әлеуметтік-экономикалық дамуында артта қалуында, миллиардтық халқы бар
елдің дамуы мен өмірдің қарапайым жағдайларын қамтамасыз ету мақсатында
егінді жердің және басқа да қажетті ресурстардың жеткіліксіздігінде көрді.
Қытайдың артта қалуын еңсеру үшін көп уақыт талап ететіндігін ескере
отырып, XXI ғасырдың ортасына дейінгі кезеңде ҚХР социализмнің алғашқы
сатысында болады деген теориялық нұсқау қабылданады. Осылайша, реформаларды
қалыпты жүзеге асыру барысында ішкі саяси тұрақтылықты қамтамасыз ету
мақсатында елдің саяси өмірі Дэн Сяопин ұсынған төрт негізгі принципке
негізделіп құрылды: социалистік жолды, пролетариат диктатурасын, ҚКП
басшылығын, марксизм-ленинизм мен Мао Цзэдун идеяларын ұстану [46, с. 53 ].
Қажетті саяси шарттарды қамтамасыз еткенде ғана модернизация
бағдарламасын толыққанды жүзеге асыруға көшуге болатын еді. Дэн Сяопиннің
теориясына сәйкес, экономикалық реформа саяси жүйені реформалаусыз мүмкін
емес [15, с. 107]. Саяси жүйенің реформасы және жалпы модернизация үрдісін
жүргізу кезінде әлеуметтік-саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге кепіл
беретін басқарушы партияға ерекше азар аударылды. Себебі социалистік
модернизация бағыты басқарушы партияның қызметінсіз сәтті жүзеге аспайтын
еді. Осыған байланысты партиялық құрылыс мәселелері, партиялық тәртіп пен
партия ішілік бақылауды күшейту ҚКП басшылығының алдыңғы міндеттерінің
қатарында тұрды [48, 36 б.]. Саяси жүйені реформалауда заң шығарушы және
нормативтік базаны жан-жақты дайындау және оны іс жүзіне асыру маңызды
мәнге ие болып, Қытайды заң негізінде басқарылатын заманауи құқықтық
мемлекетке айналдыруға бағытталды. Демократизацияның дамуына бағытталған
саяси жүйенің реформасының мәні қызмет етіп тұрған жүйедегі биліктің өкілді
органдарының дамуында, олардың бақылаушы функцияларын және қызметтеріндегі
демократиялық бастамаларды кеңейтуде, басқару аппаратын қысқартып,
оңтайландыруда, партиялық және әкімшілік органдарының арасындағы
өкілеттіктерді нақты анықтап алуда жатыр [49].
Қытайлық экономикалық реформалардың маңызды құрамдас бөлігі
байланыстарды кеңейту саясаты мен сыртқы әлеммен ынтымақтасумен байланысты
болды. Байланыстарды кеңейтудің үш аспектісі болды. Алдымен дамыған
капиталистік мемлекеттермен байланыстарды кеңейту жүргізілді, себебі сол
жақтан капитал мен техника жетістіктерінің көп бөлігі келер еді. Екінші
жағынан Кеңестер Одағымен және Шығыс Еуропаның социалистік елдерімен
байланыстар ұлғайды. Қытай 50-жылдары бірге салынған кәсіпорындарды
техникалық қайта құруды, техникалық ынтымақтастықты дамытуды, өзара сауда
көлемінің артуын қолдады. Сонымен қатар дамушы елдермен қатынастарды
қарқындату көзделді [50].
Төрт модернизация бағыты негізінен ішкі экономикалық қайта құруларға
бағытталды. Ал сыртқы саясатқа Қытайдың модернизациясына жағымды сыртқы
жағдайларды қамтамасыз етумен байланысты көмекші орын берілді. Осыған
байланысты сыртқы саяси басымдылықтарының кешені өзгерді. Алғашқы орынға
әлемдік революция, идеологиялық күрес және стратегиялық кеңейту
мақсаттары емес, олардың орнына бейбіт тұрақты ахуалды қамтамасыз етумен
байланысты ұлттық қауіпсіздік мәселелері және әлемдік экономикалық пен
ғылыми техникалық байланыстар құрылымында Қытайдың жағдайын жақсартумен
байланысты даму мәселелері қойылды. Енді Қытайға негізгі міндеттердің бірі
әлемдік қауымдастықтың барлық мүшелерімен байланыстарды қалыпты жолға салу
болды [38, с. 107].
Пекин Батыс елдерін Қытайдың модернизация бағдарламасын жүзеге асыруға
қажетті алдыңғы технологиялар мен капиталдың негізгі қайнар көзі деп
санады. Осыған байланысты ішкі реформалардың сәтті болуының принципиалды
шарты ретінде сыртқы саясаттың орны артты. Алайда Дэн Сяопин былай деп
ескертті: капиталистік елдерден алдыңғы қатарлы технологиялар мен
пайдалының барлығын жоспарлы түрде және сұрыптап тасу керек... Бірақ
капиталистік тәртіпті, ондағы пайдасыз, жаман нәрселерді қабылдамауымыз
қажет [14, с. 201]. Екінші жағынан, репрессиядан қорқып пікірін айта
алмай, берілген нұсқаулықтарды ешбір қарсылықсыз орындауға әзір халықтың
санасында терең қайта құру қажеттілігін Дэн түсіне отырып, ол экономиканы
көтеру жөнінде қоғамда талқыға түсуіне шақырды. Бұның барлығы Қытайдың
компартиясының идеология мен санасында шұғыл бетбұрыстың белгісі болып, ҚКП
сыртқы саясатының идеялық - теориялық нұсқаулықтардың біртіндеп қайта
қаралуына тікелей қатысы болды.
Алайда ҚХР басшылығы КСРО-ға қатысты бағытын өзгертуге асықпады [51,
с. 89]. Бұның себебі Пекин халықаралық жағдайға баға бергенде екі алып
елдің тайталасында КСРО шабуыл жасау жағдайында, ал АҚШ қорғаныста деп
санауында еді. Сонымен қатар ҚХР Кеңестер Одағы жүргізіп отырған саясатының
сипаты Қытайға епті тәсілдерді қолдануға мүмкіндік бермейді деп есептеп,
кеңестік фактордың жағымсыз ықпалын екіжақты келіссөздер жолымен емес,
КСРО-ның басқа көптеген елдерімен қарама-қайшылықтарын пайдаланып, оған
қысым көрсетуді ұйымдастыру жолымен жоюды көздеді. Прагматик Дэн Сяопин
кеңестік гегемонизмге қарсы, Мәскеудің қаупінен сескенетін әлемнің
мемлекеттерін күреске шақырып, бірыңғай кең майданды қалыптастыру ісін
жалғастыра береді. 1979 жылы сәуірде Қытай үкіметі 1950 жылғы Достық, одақ
және өзара көмек жөніндегі қытайлық-кеңестік келісімді ұзартуға ниетінің
жоқтығын білдірді. Бұл КСРО-ның Азияда белсенділігімен, кеңестік-қытайлық
шекара бойында және Моңғолияда кеңестік әскердің қуатты қауқарын
орнатқандығымен, сонымен қатар Ханойдың Оңтүстік-Шығыс Азияда белсенді
саясатын, әрі оның Делимен тығыз қарым-қатынасын қолдайтындығымен
түсіндіріледі. КСРО сыртқы саяси мәселелерді шешуде күш қолдануды
жалғастыра беріп, әскери фактордың ролін ұлғайтты. Бұндай жағдайда ҚХР
басшылығының КСРО-ға қарсы тұрушы әлемдік қауымдастықпен және АҚШ-мен
қосылмасқа басқа жолы болмады [52]. Қытай басшылығының антикеңестік бағыты
қытайлық модернизацияның маңызды салаларымен ынтымақтасуға батыс елдерін
көндіру үшін қолданылған тәсіл екендігін де ескеру қажет [53]. Қытай
басшылығының қытайлық картаны Кеңестер Одағына қысым көрсетуге пайдалану
ниеті 1978 жылдың басында Қытай мен АҚШ әкімшілігінің қатынастарының
жандануына алып келді [54]. 1978 жылы 17 мамырда Дж. Картердің
З.Бжезинскийге тапсырған құпия хаттарында АҚШ әкімшілігі Пекинмен
қатынастарды бір қалыпқа келтіруге және ұзақ мерзімді стратегиялық
негізде ынтымақтасуға, сонымен қоса кеңестік қауіп жөнінде көзқарастармен
алмасуға ниеті бар екендігі жазылған [35].
Дэн Сяопин 1979 жылы қыста АҚШ-қа сапары барысында былай деп
мәлімдеді: АҚШ, Қытай, Жапония, Еуропа және әлемнің басқа да елдері
кеңестік гегемонизмді жеңіп шығуы үшін бірігуі қажет... Егер Кеңес Одағы
әлемнің кез-келген аймағында тәртіпсіздік орнататын болса, онда біз оның
сол жердегі қызметін тоқтатуымыз қажет. Кеңестер Одағының кез-келген
сыртқы саяси әрекетін, оның ішкі өмірін, сонымен қоса басқа да социалистік
елдерді сынау дара сипатта болды. Ал Вьетнамға қатысты саясатында Қытай
1979 жылы ақпан айында Вьетнамға сабақ беру мақсатында тікелей әскери
науқанын бастайды. Алдын-ала осы жөнінде Вашингтонға ескерген Қытайдың
ұсынысына АҚШ келісімін берді [54, 428 б.]. 1976 жылы 2 шілдеде біріккен
Социалистік Вьетнам Республикасының құрылуы елдің оңтүстігінде өз ықпалын
орнатқысы келген Пекиннің пиғылына сәйкес келмеді [55]. Екі айлық соғыс
барысында Қытай әскері Солтүстік Вьетнам жерінде әскери қимылдарды сәтті
жүргізгенімен, елдің ішіне қарай ене алмады. Шындығында бұл әскери науқанда
Қытай жеңіліс тапты [56]. Осылайша Қытай Батыс пен Шығыстың текетіресіне
біріншісінің жағында болып тартылды.
Қытай дипломатиясының батыс бағыты бойынша ірі жеңісінің бірі 1979
жылы 1 қаңтарда Америка Құрама Штаттарымен дипломатиялық қарым-қатынастар
орнатылуы болып табылады. Бұл жағдай Қытайдың басқа да дамыған капиталистік
елдермен қатынастарының ілгерілеуіне алып келді. Қытай Жапониямен сауда,
мәдени алмасу, ғылыми және техникалық ынтымақтастық жөнінде бірқатар
келісімдерге қол қояды. Осындай сарындағы келісімдерге Батыс Еуропа
елдерімен де қол жеткізеді. Алайда бұл жақындаудың нәтижелері күткендей
болмайды. Экономикалық қайта құрулар жағымды сыртқы шарттарды құруға, ҚХР-
ның бейбіт сыртқы ортасын қамтамасыз етуге, шетел мемлекеттердің неғұрлым
кең ауқымымен іскерлік ынтымақтастықты бір жолға қоюға күш жұмсалуын талап
етсе, алайда бұл міндеттерге КСРО және көрші елдермен текетірес кедергі
жасады.
Американ-Қытай қатынастары жоғарғы дәрежеге көтерілгенімен, бұл жағдай АҚШ-
тың Тайванға қатысты ұстанымын өзгертпеді. 1979 жылы сәуірде АҚШ Конгресі
Тайваньмен жаңа қатынастар жөнінде заңды қабылдап, АҚШ Тайваньның
Қытайдың құрлықтық бөлігімен қосуға жағдай жасауға ниеті жоқтығын
мәлімдейді. Сонымен қатар Рейган әкімшілігі Тайбэймен әскери салада
қатынастарын белсенді жүргізуге бағыт алады. Бұл өз кезегінде Қытай
тарапынан қолдау таппай, бірсыпыра наразылық ноталары жіберілді [38, с.
35]. Шамалы уақыттан кейін батыс елдері Қытайға несиелер бергенімен,
тауарлардың ірі партияларын Қытайға жеткізуге келіскенімен, алайда алдыңғы
қатарлы технологияларды Қытайға беруге шектеуліктерін сақтап қала
берді.Сонымен қатар шиеленістер саяси мәселелер бойынша да туындады. 1981
жылы желтоқсанда Қытай ашық түрде Польшаның ішкі істеріне кез-келген
шетелдің араласуына қарсы шығып, 13 желтоқсанда Польшада әскери жағдай
енгізілгеннен кейін Қытай Польша және КСРО-ға қарсы бағытталған АҚШ пен
батыс елдерінің санкцияларын қолдаудан бас тартты. Қытай КСРО өзінің елінің
ішінде және халықаралық сахнада саяси және экономикалық тәртіптің
қиындықтарына тап болып, икемділігін жоғалтып, бар назарын Ауғанстан мен
Еуропада мүдделерінің сақталуына аударып отырғанын көрді. Рейган
басшылығымен АҚШ Қытайға қатысты бағытын қатаңдатып КСРО-ға және оның
одақтастарына қарсы шабуыл жасау саясатына көшті.Осыған байланысты
Пекиннің бұрынғы КСРО шабуылда, АҚШ қорғаныста деген көзқарасының мәні
жоғалғанын түсінеді. Халықаралық ахуалдың өткірлігін байқай отырып, ҚХР
өзінің еркінсіз ірі қақтығысқа тартылып қалуы мүмкін деген үрей Қытай
басшылығын мазалады. Осыған байланысты Пекин сыртқы саясатының
проамерикандық бағытын түзетуге, халықаралық сахнадағы күштер арасалмағына
қатысты бағасын қайта қарастыруға және елдің сыртқы саяси бағытына өзгеріс
енгізуге кірісті [37].
Осы уақытта КСРО-да Қытайға қатысты сыни әңгімелер тоқтап, 1982 жылы
наурызда Ташкентте және қыркүйекте Бакуда Л.И.Брежнев екі социалистік
мемлекет арасындағы қатынастарды дамыту, сонымен қатар шекара мәселелері
және өзара сенім шараларын нығайту бойынша келіссөздердің қайта жандануы
жөнінде ұсыныс жасады. Кейін бұл ұсыныстар ҚХР-ның ТМД мемлекеттерімен
шекара жөнінде келіссөздердің негізіне алынып, Шанхай ынтымақтастық
ұйымының құрылуына жағдай жасады [51, с. 92-93].
Халықаралық ахуалдың өзгеруі және екі алып мемлекеттің мүмкіндіктерін
қайта бағалау нәтижесінде ҚКП басшылары текетіресті одан әрі ұлғайтудың
мәні жоқ деген шешімге келеді. Пекинде Қытайдың модернизациясын сәтті
жүзеге асыруға және қауіпсіздікті қамтамасыз етуге негіз ретінде бірыңғай
майдан тұжырымдамасын қолдану жоспары жүзеге аспайтындығы анық байқалды.
Енді Қытай Батыс пен Шығыстың арасындағы қатынастарды шиеленістің
жұмсарғаны жөнінде мәлімдей бастады [57]. Қытай сыртқы экономикалық және
сыртқы саяси байланыстарын әртараптандыру қажеттілігін түсініп, негізгі
ұлттық мақсатты жүзеге асыруға барлық күші мен ресурстарын шоғырландыру
үшін халықаралық қатынастардың барлық қатысушыларымен берік бейбітшілік
орнатуға көзін жеткізді [53, с. 177].
1.2 Халықаралық істерде ҚХР-ның тәуелсіз және дербес жолға өтуі
1982 ж қыркүйекте ҚКП XII Бүкіл қытайлық съезінде қабылданған сыртқы
саясаттың жаңа бағытының терең мәні болды. ҚКП-ның басшылығы сыртқы
саясаттың негізгі мақсаты ретінде баянды бейбітшілік орнатуға жағдай
жасайтын халықаралық ахуал құру және соның негізінде Қытай бар ынта жігерін
социалистік құрылысқа бөле алатындай болу қажет [15, с. 240].
ҚКП XII съезінде тәуелсіз және дербес сыртқы саясатты жүргізу туралы
мәлімдей отыра, ҚХР ешқандай ірі елдер және мемлекеттер тобымен одақтық
қатынастарға түспейтін, сонымен қатар ешқандай алпауыт елдің қысымына
көнбейтін орталық нұсқау қабылдайды [14, с. 63]. Кеңес Одағы жаңа
дүниежүзілік соғыс қаупінің негізгі қайнар көзі және барлық елдерге қауіп
төндіреді деген тезисін алып тастап, кеңестік гегемонизмге әлемдік
масштабта күресу үшін бірыңғай майдан құру қажеттілігі туралы жағдайды
жояды. Енді қауіп-қатердің негізгі қайнар көзі ретінде алпауыт елдердің
күресі деп жарияланады және гегемонизм термині екі алпауыт елге қатысты
бірдей дәрежеде қолданылды [37, с. 93-94].
Қытай басшылығы оның әлемде қатынастары тек бітіспейтін күрестегі ғана
сипатта болатын тұрақты қарсыластарының жоқтығын мәлімдеп, бірақ әр алып
мемлекетпен қатынастарын қиындататын негізгі мәселелерді атап өтеді.
Тайвань мәселесі АҚШ-мен қатынастарды тежейтін фактор ретінде көрсетіп,
Кеңестер Одағымен екіжақты қатынастарды үш кедергіні жоймай,
жақсармайтындығын жариялайды [38, с. 100]. Қытай АҚШ пен КСРО-ның
халықаралық сахнада жағымды әрекет ету қабілетін мойындап, текетірес пен
өзара мүдделердің жанасу аймақтарының кеңеюін қысқарту бойынша күш жігерін
салатынын мәлімдейді. Сонымен, Қытай бейбіт қатар өмір сүру принциптерінің
негізінде әлемнің барлық мемлекеттерімен, сонымен қатар екі алпауыт елмен
де қатынастарын жақсартуға талпынысын байқауға болады. Сонымен қоса Қытай
басшылығы шетелдік компартиялармен төрт принцип негізінде қатынастарын
жақсартуға бағыт алғандығын көрсетеді: тәуелсіздік және дербестік, толық
тең құқықтылық, өзара құрметтеу, бір-бірінің ішкі істеріне араласпау [37,
с. 96].
1982 жылы желтоқсанда қабылданған ҚХР- ның қазіргі төртінші
Конституциясында қытай басшылығының сыртқы саяси бағытының өзгерістері
бекітілді: Қытай тәуелсіз және бейтарап сыртқы саясатты жүргізеді, бейбіт
қатар өмір сүрудің бес принципін оның ішінде өзара егемендік пен аумақтық
тұтастықты құрметтеу;өзара шабуыл жасамау; өзара ішкі істерге араласпау;
теңдік пен өзара тиімділік; бейбіт қатар өмір сүру принциптерін берік
ұстанады; басқа елдермен дипломатиялық қатынастарды, экономикалық және
мәдени алмасуларды дамытады; империализмге, гегемонизмге және отаршылдыққа
табанды қарсы күрес тұрады; әлемнің әралуан елдерінің халықтарымен бірлігін
нығайтады; езілген халықтар мен дамушы мемлекеттердің ұлттық тәуелсіздікке
жету мен оны сақтауға, ұлттық экономиканы дамытуға бағытталған әділ күресін
қолдайды, бүкіл әлемде бейбітшіліктің сақталуына және адамзаттың прогресіне
үлес қосуға күш жігерін салады[3].
Халықаралық жағдайға өзгеше баға берілуіне және ҚКП XII съезінің
материалдарында үш әлем тұжырымдамасынан бас тартылуына байланысты енді
екінші әлем терминінің орнына дамушы елдер ұғымы пайда болды. 1985 ж. 4
наурызда Жапонияның сауда-өнеркәсіптік палатасының делегациясымен сұхбат
барысында Дэн Сяопин келесідей мәлімдеме жасайды: қазіргі әлемде жаһандық
сипаты бар ірі стратегиялық мәселелер қатарында бейбітшілік мәселесі менен
экономикалық даму мәселесі болып табылады. Бейбітшілік мәселесі – Батыс-
Шығыс мәселесі, даму мәселесі ол - Солтүстік-Оңтүстік мәселесі [14, с.
125]. Халықаралық жағдайға жаңа көзқарастың пайда болуымен ҚХР-ның дамушы
елдердің функциялары жөнінде көзқарастары өзгерді. Әлеуметтік –
экономикалық міндеттерді дамушы елдердің алдыңғы мақсаты етіп белгілеп,
экономикалық стратегияны нақты таңдау, халықаралық еңбек бөлінісін тиімді
пайдалану қажеттілігі жөніндегі тезистерді алға қояды [37, с. 95]. Сонымен
бірге дамушы елдермен қатынастардың маңыздылығына ерекше көңіл аудара
отырып, Қытай Оңтүстік мемлекеттерінің арасындағы экономикалық
әрекеттестікті жаңа халықаралық экономикалық тәртіп құруға бағытталған
ортақ күш салулардың бір бөлігі деп мәлімдеді.
Халықаралық қатынастар құрылымында Қытайдың орнына байланысты қытайлық
басшылардың көзқарастарында маңызды өзгерістер орын алды. Қытай өзінің
артта қалғандығын және кедейлігін ашық мойындап, өзін үшінші әлемге
тиесілі дамушы және социалистік ел ретінде жариялады және сол әлемде ерекше
орынға талабынан шын мәнінде бас тартты, Қытай ешқашан алпауыт елге
айналмайды және гегемонистік саясат жүргізбейтіндігі жайлы мейлінше айқын
мәлімдеді [38, с. 112]. Бірақ бұл уақыт өте келе халықаралық жүйеде алпауыт
елдердің жағдайларына сәйкес орынға үміткер болмайды дегенді білдірмеді.
Сыртқы саяси бағыттың жаңа тұжырымдамалық нұсқауын Дэн Сяопин былай
белгіледі: Байсалдылықпен бақылау, қиындықтарды реттеу барысында
төзімділік таныта отырып, нашарлаған позицияларды нығайту, көлеңкеде болу
және ешнәрсемен өзін көрсетпеуге тырысу, қолайсыз болса да өзінің
көзқарастарын қорғауға шамасы жету, ешқандай жағдайда алдыға, бірінші
орынға шықпау, сонымен бірге нақты жүзеге асатындай бірнәрсе істеу [16].
Осы стратегиялық бағытты Цзян Цзэминьнің түсіндіруі назар аударады: Осы
бағытты ұстану біздің әлсіздік танытып отырғанымызды, әсіресе
принциптерімізден бас тартып отырғанымызды білдірмейді, керісінше күрделі
және шиеленісті халықаралық ахуалды ескере отырып, біз барлық бағыттар
бойынша шабуыл жасауға, барлық жерде жауларымызға тойтарыс беруге міндетті
емеспіз; дербестік және егемендік рухты, өз күшіне арқа сүйеуді, еліміздің
өркендеуіне жетуге тырысу мен біздің принципиалды позициямызды нық
ұстануымыз қажет. Сыртқы саяси салада стратегиялық жоспарымыздың мәні
еліміздің модернизациялануына, сонымен қатар реформаларға қолайлы жағдай
туғызатын бейбіт халықаралық қоршаған орта құруда жатыр [17].
Осылайша ҚКП-ның XII съезінде халықаралық қатынастарға қатысты
қабылданған көзқарас ҚХР алдында ұлттық мақсаттың басым міндеттерін жүзеге
асыруда негізгі ресурстар мен күштерді сапалы жаңа сыртқы саясат жүргізуде
шоғырландыруға мүмкіндік берді. Модернизация бағдарламасын сәтті жүзеге
асыруға қажетті сыртқы шарттарды қамтамасыз ету мәселесін шешумен бірге,
ҚХР енді өзінің даму жолын негіздемесін айқындауы қажет болды. Өткір саяси
және идеологиялық талқылау жағдайында социализмге жаңа көзқарас 1987 жылы
ҚКП XIII съезде Чжао Цзыянның қорытынды баяндамасында қытайлық
ерекшеліктегі социализмді құру теориясы ретінде көрініс тапты. Соған
сәйкес Қытай социализмнің алғашқы сатысында болды [50, с. 130]. Съезд XXI
ғасырдың ортасына дейін есептелген үш қадамдық экономикалық стратегияны
дайындады. Бірінші кезеңде 90-жылдардың басына қарай ЖҰӨ көлемін 1980
жылмен салыстырғанда екі есе ұлғайту жоспарланды, халықты жылумен, азық-
түлікпен, киіммен толығымен қамтамасыз ету де қарастырылды. Екінші кезеңде
2000 жылға қарай халықтың жағдайын орта ауқатты деңгейге жеткізу үшін
жалпы ұлттық өнімді тағы екі еселеу алға қойылды. Үшінші кезеңде 2050 жылға
қарай негізінен елдің модернизациясын жүзеге асыру, жан басына шаққандағы
ЖҰӨ өнім көлемін орта дамыған елдердің деңгейіне дейін ұлғайту немесе
қоғамдық өркендеудің жоғарғы әлемдік деңгейін қамтамасыз ету қарастырылды
[31].
Жоғарыда аталған 80-жылдардағы сыртқы саяси қызметтегі
идеологиясындағы терең өзгерістердің мәні төмендегідей болды: біріншіден,
сыртқы саяси салада міндеттер айқындалып, оның негізгісі ұлттық
тәуелсіздік, егемендік, социалистік құрылымды қорғай отыра, сонымен бірге
осы істі экономикалық құрылыс пен Отанды біріктіру ісін тәмамдаумен қатар
алып жүру, бейбіт халықаралық ахуал құра отырып, сыртқы ортада шарттарды
қамтамасыз ету; екіншіден, тәуелсіз және дербес сыртқы саясатты ұстана
отырып, мемлекеттің мүдделерін шынайы қорғау қажеттілігіне, гегемонизммен
күреске, халықаралық коммунистік қозғалысты елдің негізгі мүдделер қатарына
қоспай, үшінші әлемнің жетекшілігінде болмауға айқын көңіл бөлу;
үшіншіден, мемлекетаралық байланыстарда әлемдік даму және өзінің мүдделерін
ескере отырып, әралуан елдермен қатынастар құру, идеологиялық шектеуліктер
және қайтадан дұшпандар мен достар арасында нақты шек қоймай, кез-келген
мемлекетке немесе мемлекеттер тобына қарсы күресу үшін мемлекеттермен
бірікпеу [30, с. 41].
Қытайдың маңызды мәселелерінің бірі елді біріктіру мәселесі болатын.
Дэн Сяопин 1984 ж Ұлыбритания премьер-министрі Маргерет Тэтчермен сұхбат
барысында бір ел – екі жүйе тұжырымдамасын ұсына отырып, 1980- жылдары
Сянган мен Аомэнды отан аясына қайтарылу мәселесін шешті. Бұл
тұжырымдаманың мәні біріккеннен кейін әр бөлікте алдыңғы жүйесі сақталынып
қалады, яғни құрлықта социализм, ал Тайвань, Сянган мен Аомэнда капитализм.
1986 жылдың соңынан қытайлық сарапшылардың назарына халықаралық
қатынастар архитектоникасын зерттеу мәселесі ілікті. Көпшілігі әлемдік
даму көпполюстік бағытта жүріп жатыр және оның ешқандай баламасы жоқ деп
ойлады. Бұл идеялар 80-жылдардың екінші жартысында КСРО-да басталған қайта
құру мен Горбачев ұсынған жаңаша ойлау принциптерінің негізінде
халықаралық қатынастардың өзгеруі тұжырымдамасынан бастау алған Кеңестер
Одағының алпауыт ел позициясынан ауытқуы салдарынан әлем құрылысының
биполярлық үлгісінің тұрақсыздануына байланысты әлемдік тәртіптегі
өзгерістерді сипаттаған болар.
Сыртқы саяси ведомствоның басшысы Цян Цичэн 1988 жылы мамыр айында
көпполюстілік тұжырымдамасын ұсынды. Осы доктринаны жақтаушылардың
көпшілігі көпқырлы әлемнің әралуан мемлекеттерінің халықаралық сахнада
тәуелсіз саяси бағыт ұстануына, халықаралық қатынастардың
демократизациялануына алып келетіндігі жөнінде пікірді ұстанады [58].
Тұжырымдаманың мәні бірнеше күштердің орталықтарының дамуын мойындау және
тиісінше олардың арасында бейбіт өмір сүру және өзара тиімді
ынтымақтастықты қолдауда жатыр. Осыған байланысты ҚХР-ның сыртқы саяси
бағытында бұрынғы үш әлем, бірыңғай майдан саясаттары бойынша
халықаралық қатынастар жүйесіндегі қайшылықтарды пайдалану емес, енді
қызығушылық танытқан тараптар мүдделер балансын қамтамасыз етуге
қажеттілігімен байланысты дамыды. Осылайша, Пекин көпполюстілік принципін
дәстүрлі күштер балансы тұжырымдамасына негізделген саясаттан мемлекеттің
қуаттылығынан гөрі объективті ұлттық мүдделері ескерілетін, халықаралық
қатынастардың жаңа жүйесін құруға өту деп ұғады. Осылайша, ҚХР
көпполюстілік принципінің жүзеге асырылуына қатысты көзқарасы жоғарғы күш
потенциалының жоқтығына қарамастан, әлемде белсендірек рөл ойнайтын әлем
құрылымын құру болып табылады. Көпполюстілік тұжырымдамасын негізге
алынатын принциптерінің бірі ретінде өзін халықаралық саясаттың айқын күш
орталығы ретінде ұсынысын қабылдау талпынысы болып табылды. Пекиннің
халықаралық сахнада қалыптасқан күштер балансын әскери, күштік жолмен
өзгертуден бас тартуы қытайлық сыртқы саясаттың ары қарай әртараптануына,
ондағы сындарлы элементтердің күшеюіне алып келді. Бұндай сындарлы көзқарас
90-жылдары өзінің шекара маңындағы ахуалды тұрақтандыруға, көршілерімен
қатынастарының жақсаруына, іргелес мемлекеттермен шекара мәселелерін шешуге
алып келді. Сонымен қатар Дэн Сяопиннің 1989 жылы территориялық дауларды
шешудің негізгі принципі ретінде дау-дамайды қоя отырып, бірлесіп игеруді
жүргізу тұжырымдамасын ұсынуы Қытай сыртқы саясатында бейбіт бағытқа
көшкендігін тағы дәлелдейді [38, с. 37].
1980 және 1990 жж. кезінде Қытай басшылығының көзқарасының өзгеруіне
екі себеп әсер етті. Біріншіден, Тяньаньмэнь алаңындағы оқиғалар ҚХР-ның
батыс елдерімен әсіресе АҚШ-пен қатынастарының нашарлауына алып келді.
Пекин батыс қауымдастығының осы оқиғаға реакциясына Қытайдың тұрақтылығын
бұзуға бағытталғандығын байқады. Екіншіден, КСРО-ның күйреуі Шығыс Еуропа
елдеріндегі режимдердің құлауына алып келді. Пекинде де осы сценарийдің
Қытайда жалғасын табуы мүмкін деген үрейлер болды. Халықаралық тәртіптегі
өзгеріс Пекин сыртқы саясатының идеологиялық жағынан сәл өзгеруіне әсерін
тигізді. Алдыңғы орынға әлемдік социализмді қорғау міндетін қойды, ол өз
кезегінде Қытай басшылығының ішкі тұрақтылықты қамтамасыз ету мақсатымен
тікелей үйлесті [38, с. 125]. Адам құқығы мәселесін пайдаланған батыс
елдерінің Қытайға қысым жасау әрекеттерін Қытай елдің ішкі ісіне араласу
деп қабылдап, қатаң саясат ұстанды. Пекин социалистік пен капиталистік
демократия арасында нақтылай шек қою қажеттілігі жөнінде мәселені
қарастыруды, шексіз демократизациясының, демократиялық лозунгтермен
социалистік жүйеге орынсыз шабуыл жасауға мүмкін еместігін айқын мәлімдеді
[53, с. 281].
1990 жж. басында жаңа халықаралық жағдай кезеңінде Қытай саясатының
өзгерісінің нәтижесі ҚКП-ның басқарушылық ролінің мемлекеттік өмірдің
барлық салаларында бекітілуі, армия мәртебесінің өсуі және елдің қарулы
күштерін модернизациялау қажеттілігін ұғынуы ретінде көрініс тапты. Цзян
Цзэминь басқарған Қытайдың үшінші буын басшылығы Дэн Сяопин белгілеп
кеткен негізгі сыртқы саяси міндеттерді жүзеге асыра отырып, бірінші орынға
ҚХР-ның егемендігі мен қауіпсіздігін қорғау мәселесін қойып, ал сыртқы
саясатты Қытайдың әлемдік ықпалының негізгі қайнар көзі мен құралы болып
табылатын елдің экономикалық базисін өркендетуге бағыттады [59].
Халықаралық қатынастар жүйесіндегі өзгерістерге Пекиннің реакциясын
айқындай отыра Чжоу Ихуан ескі архитектоникадан жаңасына өтудің негізгі
факторлары ретінде биполярлық жүйенің құлауы мен онымен байланысты
халықаралық сахнада күштердің қайта топталуын атайды [31, с. 36].
Халықаралық қатынастардың дамуы қытайлық саясаттанушыларының биполярлық
әлемнің орнына көптеген күштер мен орталықтар шоғырланған көпқырлы әлем
орнайтындығы туралы көзқарастарына сәйкес болмай, басқаша сценариймен
жүзеге асты. Алайда екінші алпауыт елдің қарсы тұруынан босаған АҚШ әлемге
өзінің әлем құрылысы жайлы көзқарастарын таратып, барлық стратегиялық
маңызды ресурстарға бақылауын орнатуға күшін салды.
Алайда ҚХР басшылары 1980 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz