Жем және құрама жемнің түрлері
КІРІСПЕ
Қазіргі кездегі ауыл шаруашылығы малдары мен құстарының төмен болуы
олардың рациондарының ақуыз бен аминқышқылдары бойынша құндылығының төмен
болуы.
Мал мен құстың жоғары өнімділігін алу үшін сапасы жоғары, ақуыз, қуат,
витаминдер, микроэлементтер, биологиялық белсенді заттармен теңестірілген
толықрационды құрама жемдерді қолдану қажет.
Құрама жем өндірушілердің алдында тұрған міндет өзіндік құны арзан,
ақуыз және қуатпен теңестірілген құрама жем өндіру.
Ақуыз бен қуат мәселесін шешуде ең маңызды орынды бұршақ пен майлы
дақылдар, оның ішінде қытайбұршақ алады.
Бүгінгі күні – ол өте ұтымды ауыл шаруашылығы дақылы. Қытай бұршақтың
бұндай көңіл бөлінуі мұнай өнімдерінің үздіксіз қымбаттап жатуы, ал қытай
бұршақ майынан көміртекті қуат көзі биоотын алынады.
Қытай бұршақ тұқымын өсіру және қайта өңдеу рационның ақуыздық және
энергетикалық қоректілігін қаматамасыз етудің тиімді бір жолы болып
табылады.
Қытай бұршақ бағалы жемдік дақыл болып табылады.
Ұнтақталған қытай бұршақ тұқымының нашар технологиялық қасиеттері
(сусымалығы нашар, майды көп сақтауына байланысты жабысқақ) оларды құрама
жем өндірісінде, мал құс азығында кең қолдануға жол бермейді.
Қытайбұршақ – бұршақ дақылдарының ішіндегі ең бағалы дақыл. Қытайбұршақ
протеині барлық өсімдік протеиндерінің ішіндегі ең толыққұндысы болып
табылады.
Ақуыздық құндылығы бойынша қытайбұршақ ең жақсы сападағы етті басып
озады, холестерин сақтамайды. Қытайбұршақ дәні В1, В2, С, РР, Е, пантотен
қышқылы, холин витаминдеріне бай.
Қытайбұршақ сонымен қатар минералды заттарға бай.
Алайда протеин, май және басқа да қоректік заттарды көп сақтауына
қарамастан қытайбұршақ және оны өңдеу өнімдері (шрот, күнжара) көптеген
қоректілігі нашар заттар: протеаз ингибиторы, сапониндер, уреаза сақтайды.
Олар мал, құс организмінді әр түрлі горманалды бұзылуды тудырып, рахит
ауруларының дамуына ықпал етеді.
Құрамындағы қоректілігі нашар заттардың мөлшерін қажетті өңдеуден кейін
қауіпсіз деңгейге жеткізгенде қытайбұршақ қуат пен жоғары сапалы протеиннің
ең жақсы көзі болып табылады.
Қазіргі таңдағы құрама жемнің дәндік құрауыштарының биохимиялық
көрсеткіштеріне жақсы әсер ететін тиімді және ең қолайлы әдіс экструдерлеу
болып табылады.
Экструдерлеу процесі жақсы сіңетін, зарарсыз, дәмдік қасиеттері
жақсартылған өнім алуға рұқсат етеді.
Экструдерлеу нәтижесінде ақуыздың денатурациясы, сіңімділігі нашар
заттардың әсерінің жойылуы, крахмалдың декстринизациясы, өнімнің толық
зарарсыздығы, микрокеуекті құрылымының пайла болуы байқалады.
Бұл жағдай экструдерленген өнімдерді асқазаны ауыратын малдар мен жас
бұзауларға арналған құрама жемнің кейбір құрауыштарын алдын – ала
дайындауда қолдануға мүмкіндік береді.
Экструдерленген майлы дақылдардың толық майлы өнімдерін тоғандық
балықтар рационында қолдану олардың тірі салмағының жоғары көрсеткішін
алып, жем шығынын азайтуға мүмкіндік береді.
Сондықтан қытайбұршақты қажетті өңдеу түрін қолданып сіңімділігін
жоғарылату өзекті мәселенің біріне жатады.
Жұмыстың мақсаты – тоғандық балықтарға арналған экструдерленген
қытайбұршақ енгізілген құрама жем жасау.
Бұл мақсатқа жету үшін мына міндеттерді орындау алға қойылды:
1. Жергілікті қытайбұршақтың жаңа сұрыптарының химиялық құрамы мен
физика – механикалық қасиеттерін анықтау;
2. Қытайбұршақты экструдерлеудің технологиялық сызбасын дайындау;
3. Экструдерленген қытайбұршақтың химиялық құрамы мен физика –
технологиялық қасиеттерін зерттеу;
4. Экструдерлеудің қытайбұршақтың құрамындағы қоректілігі нашар
заттарға тигізген әсерін зерттеу;
5. Экструдерленген қытайбұршақты тоғандық балықтарға арналған құрама
жем құрамына енгізу рецептерін есептеу;
6. Экструдерленген қытайбұршақ енгізілген құрама жемнің сақтау
мерзіміндегі сапа көрсеткіштерінің өзгеруін зерттеу;
7. Экструдерленген қытайбұршақты тоғандық балықтарға арналған құрама
жемге енгізудің экономикалық тиімділігі.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Солтүстік Қазақстан облысында өсірілетін қытай бұршақ сұрыпының
құрамындағы қоректілігі нашар заттардың мөлшерін азайтып, сіңімділігін
жақсарту үшін оны экструдерлеу қарастырылып отыр.
І – БӨЛІМ. ТОҒАНДЫҚ БАЛЫҚТАРҒА АРНАЛҒАН ЖЕМДІК ҚОСПА ЖАСАУ ТУРАЛЫ
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1. Құрама жем туралы жалпы мәлімет
Ғылыми негізделген азықтандыруды ұйымдастыруда ауыл шаруашылығы
малдарын азықтандыру мәліметтері негізінде құрылған жемнің маңызы зор.
Жеке азықтар (дән, кебек, күнжара, пішен, сабан, балық және т.б)
немесе біртекті қоспалар (сұлы немесе сұлы ұны, бидай немесе бидай кебегі)
малдың қоректік заттарға деген қажеттілігін толық қамтамасыз ете алмайды.
Өйткені, бұл қоспаға кіретін қоректік заттардың құрамы біртекті және
организмге қажетті ақуыз, минералды тұздар, витаминдер, амин қышқылдарының
толық жиынтығын сақтай алмайды. Соның нәтижесінде бұндай азықпен
азықтандырылған малдар өнімнің қажетті мөлшерін бере алмай, дамуы тежеліп,
өміршеңдігі төмендеп, көп ауырады.
Жеке азықтарды әртүрлі қатынас пен үйлесімді қолдану толық құнды
рационды жасауға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда бір азықтағы қажетті
қоректік заттардың жетіспеген мөлшері басқа азықтар арқылы толықтырылып,
соның нәтижесінде құрама жемнің құндылығы жоғары болады. Құрамалы рационды
құрауыштарды алдын-ала дайындамай, яғни тазалау, кептіру, ұнтақтау, жылумен
өңдеусіз қолдану мүмкін емес.
Құрама жем дегеніміз ғылыми негізделген рецепт бойынша дайындалып,
малдың толық құнды азықтандырылуын қамтамасыз ететін әртүрлі жем қоспасы
мен микроқосымшаның тазаланған және қажетті ірілікке дейін ұнтақталған
біркелкі қоспасы.
Мал, құс рационында берілген жемнің ең жоғарғы қорытылуын қамтамасыз
ету үшін қажетті қоректік заттар дұрыс, үйлесімді қатынаста болуы қажет.
Бұндай қоректік заттарға ақуыз, майлар, көмірсулар, витаминдер,
микроэлементтер жатады.[1,2]
Ақуыз, ақуызды заттар
Олар тірі клетканың негізін құрайды. Клетка ақуызы үнемі азықтың
ақуызды заттарымен жаңарып тұрады, ал ақуызды заттар жаңа клетка түзіп,
әртүрлі ұлпа түзуге, ферменттер мен гормондарды жасауға қатысады.
Азықтың ақуызды заттарының биологиялық құндылығы оның
аминқышқылдық құрамына байланысты. Мал үшін әсіресе лизин, цистин,
метионин, триптофан, тирозин, аргенин, гистидин аминқышқылдары өте қажет.
Аминқышқылынсыз немесе азықтағы оның жетіспеуі организмнің өсуі мен дамуын
тежейді, өнімділік төмендеп, әртүрлі ауруға ұшырайды.
Азықтың ақуызды заттарын шартты түрде шикі протеин деп атайды. Шикі
протеинде ақуыздар және ақуыз емес азотты заттар амидтер болдаы. Амидтер
бейорганикалық заттармен (амиак және т.б) ақуыздың синтезделуі кезінде
өсімдікте пайда болатын аралық өнімдер.
Құрама жемнің бағалығын қоректік заттар, майлар мен көмірсулар
анықтайды.
Майлар. Азықта әртүрлі мөлшерде сақталады. Өсімдікте ол негізінен
тұқымы мен дәнінде көп, ал сабағы мен жапырағында аз, тамыры мен түйнегінде
өте аз болады. Майлардың ақуыз бен көмірсулардан калориясы көп және жылу
бөлгіш қасиеті бар. Майлар мал организмінде энергетикалық қорды құрайды,
организмді тез тоңудан, механикалық зақымдалудан қорғап, клетканың құрамына
аздап кіріп, организмде В витамнінің тұрақтап қалуына әсер етеді.
Ауылшаруашылығы малдарының ішінде май түзушілік қабілеті жағынан
шошқалар бірінші орында. Сондықтан шошқаны бордақылау- бағалы мал майын
алудың ең тиімді әдісі.
Шикізат мен құрама жемдегі май мөлшері шикі майдың массалық үлесі
атты көрсеткішпен белгіленеді. Шикі май-шикізатэтил эфирімен өндегенде
бөлінетін әртүрлі заттар. Өсімдік майлары (майлы дақылдарды өңдеу өнімдері)
малға жақсы сіңеді. Негізінен майлар организмге көмірсулар арқылы
синтезделеді.
Көмірсулар. Олар құрамажем құрамына кіретін азотсыз экстактивті
қосылыстарға жатады. Қоректік заттардың түзілуінде көмісулардың синтезі
жеткші орын алады. Көмірсулардың химиялық өзгеруі нәтижесінде мал
организмінде өміршеңдік процестер мен бұлшық еттің жұмысына жұмсалатын
энергия бөлінеді. Көмірсулар мал организмінің барлық клеткаларына гликоген
мал крахмалы мен қант түрінде енеді. Одан май, ақуыз және басқа заттар
түзіледі. Құрама жемде көмірсулар ең көп пайызды құрайды, өйткені олар
өсімдік текті азықтарда болады.
Крахмалды дән бір дәннің құраушы бөліктерінде біркелкі таралмайды
және сонымен қатар құрамы мен химиялық қасиеттері бойынша өзгеше болады.
Крахмалдың көп мөлшері (65-80%) дәнді дақыл дәндерінде болады. Мал
организмінде крахмал асқазан сөлінің ферментерінің әсерінен глюкозаға
айналады, ал ол малды көмірсулық азықтандыруда бірінші орынды иеленеді.
Глюкоза мал организміндегі 50% шамасында энергияны құрайды.
Клетчатка (целлюлоза) өсімдіктің клеткалы қабырғасының негізгі
массасын құрайды. Алайда құрама жемнің қоректілігі клетчатка мөлшері
көбейген сайын төмендейді клетчатка көп мөлшерде ірі азыта дән сабағында
(40...45%) пішенде (20...35%) дақылды дәнде (2...12%) сақталады. Мал текті
шикізат клетчатканы сақтамайды. Құрама жемдегі клетчатка мөлшері шикі
клетчатканың массалық үлесі деген көрсеткішпен белгіленеді.
Микроэлементтер. Олардың мал организмі үшін маңызы зор. Күкірт,
калий, кальций, магний, темір, фосфор мен басқа микроэлементтер топырақтан
өсімдікке функцияларды дұрыс ұстап тұруға қатысады. Мал организмінде олар
биологиялық тамақтың қорытылу процесіне әсер етеді және жүйке мен бұлшық
еттің дұрыс қозушылығына қажет, сонымен қатар дене клеткаларына қоректік
заттардың сіңу және қорытылу процестеріне қатынасып, ұлпа ақуыздарының,
сүйек ұлпасы, тері бүркеніштері, қан құрамына кіреді, организмде ішкі және
сыртқы секреця бездері гормондарын, ферменттерін, сүтті түзуде қолданылады.
Витаминдер. Мал дұрыс өсуі үшін қажет витаминдердің негізгі көзі -
өсімдік текті азықтар. Малдарды ұзақ уақыт витмаинді аз сақтайтын азықпен
азықтандырса, авитаминоз және гиповитаминз деген ауруларға шалдығады.
Малдардың витаминге деген қажеттілігі олардың түрі, жасы мен физиологиялық
жағдайына байланысты.
Өндірістік мал және құс шаруашылықтарында табиғи витамин көздері
жоқ жағдайда, мал рационына міндетті түрде витаминдер енгізеді.
Егер малдың ақуыз бен көмірсуларға деген қажеттлігі граммен
есептелсе, ал көптеген витаминдер грамның мыңдық және миллиондық үлесімен
есептеледі. Көбінесе снтетикалық жемдік витаминдерді құрама премикс
құрамында енгізеді.
Ферменттер. Ферменттер тірі клеткада түзіліп, биологиялық
катализатор ретінде, яғни алмасу процесін жымдатқыш ретінде қызмет
атқарады. Ферменттердің жіктемесі лоардың әсер ету сипатына байланысты -
біреулері ақуыздың әсерін күшейтеді, басқалары көмірсудың. Ферменттерді
құрама жем құрамына бірден немесе премикс құрамына енгізеді.
Қарастырылған азықта сақталатын қоректік заттардың мал организмінде
түзілетін органикалық қосылыстардан айырмашылығы бар. Мысалы: өсімдік
азықтарында негізінен көмірсулар (клетчатка, крахмал мен қант) сақталса,
мал организмінде көмірсу өте аз, ал клетчатка жоқ.
Құрама жемнің құрамын анықтағанда қоректік заттардың ең тиімді
қолдануын қамтамасыз ететін құрауыштардың үйлесімін таңдайды. Ол үшін
құрама жем құрауыштары амнқышқылдық құрамы бойынша теңгерілген протеиннің
жеткілікті мөлшерін сақтап, витамин, микроэлемен, антибиотик, фермент және
басқа да малдың өсуі мен өнімділігі ықпал ететін қосымшалармен байытылуы
керек.
Жем және құрама жемнің түрлері.
Мал азығында қолданатын өнім жемдік азық деп аталады.
Ауыл шаруашылығы малдарына арналған жемдік азықтарға өсімдік және
минерал текті азықтар жатады. Сонымен қатар, мал рационалды заттар мен
ынталандыратын қоспалар енгізіледі. Азық өзінің шығу тегі, консистенциясы
мен қоректлгіне байланысты мына топтарға бөлінеді:
- Ірі
- Шырынды
- Жасыл
- Құнарлы
- Минералды
- Басқа өндіріс қалдықтары
Ірі азыққа пішен, сабан, топан, ағаш азықтары, ал шырындағы
(қыстық) - сүрлем, пішендеме, тамыржемістілер, картоп, бақшылық дақылдар;
жасылға (жаздық шырынды) - шөптер, шөпті және жемісті дақылдар; құнарлыға -
әртүрлі дәндік дақылдар, дәнді өңдеуде алынатын қалдықтар мен жанама
өнімдер; минералдыға - ас тұзы, бор, әктас және т.б. әртүрлі өндіріс
қалдықтарына - қант қызылшасы, спирт, сыра және басқа өндірістердің жаңа
қалдықтары (кептірілген) жатады.[1]
Құрама жем дайындауда алуан шикізат түрлері қолданады.
Шикізат - құрамажем зауыттарында құрама жем құрауышын дайындауда
қолданатын жемдік азық.
Құрама жем құрауышы - деп оның рецепт бойынша технологиялық
дайындалған құрауышы бөлігін айтады. Құрамажем дайындау үшін 4-тен 12 дейін
әртүрлі шикізат түрлері (көбінесе 6-9) микроқосымшаларды есепке алмағанда
қолданады. Құрамажем зауытында құрама жем дайындау үшін қолданатын шикізат,
егер қажет болса, қоспалардан тазартылып, қауыздалып, ұнтақталады, одан
кейін құрауыштар мөлшерленіп, араластырылады.
Құрама жемді ауыл шаруышылығы малдары, терілі аңдар мен балықтарға
түрін, жасын, бағытын есепке алып дайындайды. Құрамажем қажетті қатынаста
малға қажетті барлық қоректік заттады сақтайды. Құрамажем минералды
заттарға (фосфор, калий, кальций, натрий) бай және микроқосымшалармен
байытылған.
Микроқосымшалар - бұл малдың өсуі мен өнімділігін ыналандыратын
биологиялық белсенді заттар витаминдер (А,В,РР және т.б) микроэлементтер
(кобальт, мыс, йод және т.б) антибиотиктер мен басқа да құрама жем құрамына
ең аз мөлшерде (10 мг - 100 г дейін 1 т құрама жемде) кіретін заттар.
Кейбір зауыттрда құрама жемге енгізу үшін ақуызды - витаминді
қосымша (АВҚ) мен премикс жасалынады.
Ақуызды витаминді қосымша (АВҚ) - қажетті дәрежеге дейін
ұнтақталған жоғары ақуызды жемдік азық пен микроқосымшалардың біркелкі
қоспасы. Ол құрама жем өндіру үшін қолданады.
Премикс - биологиялық белсенді заттардан (антибиотик, витаминдер,
микроэлементтер және т.б) тұратын микроқосымшалар мен толықтырғыштың
біркелкі ұнтақталған қоспасы.
Премикс толықтырғышы - микроқосымшалардың дұрыс таралуына қажетті
орта ретінде қолданылып, премикс құрама жемде араласуының ең жоғарғы
тиімділігін қамтамасыз ететін құрамажем құрауышы. Негізінен премикс
толықтырғышы ретінде бидай кебегі көп қолданылады.
Физикалық күйіне байланысты құрама жемнің келесі түрлері болады:
шашыранды, гранулданған, брикеттелген және галет күйінде.
Шашыранды құрамажем - біркелкі ұнтақталған өнім күйінде болады.
Шашыранды құрамажем дайындағанда шикізатты бөтен қоспалардан тазалап,
қауыздайды (қауызды дақылды) және ұнтақтайды. Осылай дайындалған құрауыштар
мөлшерленіп араластырады.
Брикеттелген құрамажем - бұл биологиялық дұрыс пішіндегі және
белгілі өлшемдегі тақта күйіндегі өнім. Мысалы, сегізбұрыш пішіндегі
брикеттер, ұзыңдығы – 160-170 мм, ені – 70-80 мм, қалыңдығы (биіктігі) – 30-
60 мм. Оны дайындау үшін ұнтақталған құрауыштардың қоспасын дайындайды,
алынған сусымалы масс арнайы араластырғышқа түседі, оған бір мезгілде
мөлшерленген меласса түседі. Ұнақталған құрауыштар мен меласса тұратын
қоспа сығымдағышта брикеттеледі. Кейбір брикеттелген құрама жемге
ұнтақталған пішен мен сабан қосылады.
Гранулданған құрамажем - белгілі пішін мен өлшемдегі тығыз
түйірлерден тұратын сусымалы масса. Әдетте: белгілі диаметр мен биікттегі
кішкене цилиндр күйінде болады. Гранул жасау үшін екі әдіс құрғақ және сулы
қолданылады.
Гранулданған жемді ұнтақтау арқылы тағы бір дайын өнім -
құрама жем қиыршығын алады. Оны жас балапандарға, балықтарға арнап
дайындайды.
Гранулданған және брикеттелген құрама жемдер тасымалдау, сақтау мен
азықтандыруда қолайлы болып саналады қолайлы болып саналады.
Өзінің құрама мен жемдік құндылығы бойынша құрама жем екі негізгі
топқа: толық райионды құрамажем мен құрамажем концентратына бөлінеді.
Толық рационды құрамажем - малдың қоректік, минералдық және
биологиялық белсенді заттарға деген қажеттілігін толық қамтамасыз ететін
өнім. Тәуліктік жемдік рацион мөлшерінде толық рационды құрама жеммен малды
азықтындыруда оған қосымша басқа азық беру қажет емес. Толық рационды
құрама жем негізінен құс, доңыз, жылқы, ірі қара және жас малға арналған.
Мұндай құрама жем мал организміне қоректі тағамдық заттармен толық
қамтамасыз етіп, жемның басқа түрлерін қосуды қажет етпейді. Ал жылқыға
арналған толық райионды құрама жемге пішен шөп қосқан тиімді болады.[1,2]
Құрамажем концентраты - мал (құс) рационына қосымша енгізіліп, оны
толық рационды азықтандыруға арналған азық. Оған ірі, шырынды азықтар және
әртүрлі өндірістердің (қант қызылшасы, сыра, спирт және т.б) қалдықтары
қосылады. Оның құрамында протеин, минералды заттар мен микроқосымшалар көп
мөлшерде болады.
Құрамажем концентраты да шашыранды, брикеттелген және гранулданған
түрде дайындалады.
Құрамажем өндірісінде ақуыздың тапшылығына байланысты карбамидті
концентрат қолданылуда.
Карбамидті концентрат - карбамид, ұнтақталған дән мен бентониттің
біркелкі қоспасын экструдерде өңдеу арқылы алынатын қиыршық күйіндегі өнім.
Карбамидті концентратты күйісті малға арналған құрама жем, АВҚ және жем
қоспасында қолданады.
Нәруызды - витаминді қосымшалар - әдетте ұсатылған дән қоспаларын
байыту үшін қолданылады. Олардың құрамында нәруызға, витаминдерге,
минералды заттарға, микрэлементтерге және антибиотиктерге бай шикізаттар
болады.
Премикстердің құрамында белсенді биологиялық заттар көп. Сондықтан
құрама жем мен нәруызды витаминдері қосымшаларды керекті биологиялық
заттармен байыту үшін қолданады.
Жем қоспасы - үш немесе төрт компоненттерден немесе дән өңдеу
өндірістерінің жанама өнімдерінен дайындалады. Оны ірі қара мен қойлардың
азаға ретінде қолданады.
Байытқыш қоспа дегеніміз - құрама жем кәсіпорныдарының арнаулы жем
рецептісі бойынша жасалынатын біркелкі ұсатылған нәруызды, минералды және
микроқосымшалармен толықтандырылған заттар.
Құрама жем, нәруызды - витаминді және минералды қосымшалар шашпа
немесе гранул түрінде шығарылады. Мөлшері процентпен берілген нәруыз немесе
протеин аса маңызды азықтық зат болып табылады. Бірақ, іс жүзінде тірі
организм үшін оның сіңімді бөлігінің маңызы ғана ескеріледі.
Малға сіңетін жем бірлігіндегі энергияны алмасу энегиясы деп
атайды. Дайын өнімдегі мөлшері шектелетін клетчатка - сутекті зат, оны тек
күйіс қайыратын мал сіңіре алады.
Келтірілген негізгі көрсеткіштермен қатар нәруызды құрайтын амин
қышқылдары минералды жемдердегі бөлек элементтерр, мысалы, кальций, фосфор,
натрий, т.б.
Құрама жемнің шикізат қорлары. Құрама, АВҚ, премикс және басқа
өнімдер өндіру үшін құрама жем өндірісінде шикізаттардың жүзден астам
түрлері қолданылады. Шикізаттарды шартты түрде 3 топқа бөлуге болады:
өсімдік, мал текті, химиялық және микробиологиялық текті.
Бұл топтар аулшаруашылығы малдарына арналған құрама жемнің
негізінен құрайды, соның ішінде бұл дәнді және бұршақты дақылдар.
Жемдік өнімдер мен қосымшалар құрамажем құрамында қолданылғанда
сапасы жоғары болуы, сұрыпы біріншіден төмен болмауы керек.
ТМД елдерінде шикіаттың негізгі қорын дәнді дақылдар, оның ішінде
арпа мен бидай құрайды. Сонымен қатар сұлы, жүгері, қонақжүгері, тары т.б.
қолданылады. Дәннің қосынды мөлшері т құрама жемде құрайды. Төрт үлік малға
және құстарға арпа азық ретінде беріледі. Оның қабығы ядромен бітесе өскен,
сондықтан дәннің ін құрайтын қабықты ажырау қиын.
Құрама жемге қосылатын қара бидайдың крахмалы мал асқазанында қатты
ісініп, ас қорыту жүйесінің бұзылуына әкеп соғады. Сол себепті жемге
қосатын қара бидайдың мөлшерін шектеу қажет.
Сұлының азықтық құндылығы аса жоғары деп саналады. Жас мал мен
құсқа сұлыны қабықсыз берген дұрыс.
Бұршақ құрама жем өндірісінде кең қолданылатын дақыл болып саналады.
Бұршақ дақылдарынан асбұршақ, жемдік бұршақ, бөрібұршақ және басқа да
ақуызға бай дақылдардың мөлшері кейбір кезеңдерде құрайды.
Шикізат балансындағы маңызды рөл (10...15%) бидай және күріш кебегі
мен ұнтағы – диірмен өндірісінің жанама өнімдеріне, сонымен қатар жарма
өндірісінің арпа, күріш, асбұршақ және т.б. ұншықтарының үлесіне келеді.
Диірмен және жарма өндірістерінің жанама өнімдері: ұн, жарма алу кезеңінде
түзілген жем, ұнщық жемдік ұнтақ пен кебек.
Диірмен өндірісінің негізгі жанама өнімдері кебек пен жемдік
ұншық. Қабық құрамында протеин мөлшері дәнмен пара – пар, бірақ крахмалы
аз, клетчаткасы көп болады. Сондай–ақ фосфор мен В тобындағы витаминдер өте
көп. Жемдік ұншық пен дән көрсеткәштерінің айырмасы аз.
Сонымен бірге әр түрлі өсімдік майлары өндірісінің жанама өнімдері
– күнжара мен шроттың (7% шамасында) құрамажем құрамындағы үлесі маңызды.
Соның ішінде бірінші орында күнжарасы мен шроты, екіншіде мақта, одан
кейін қытайбұршақ, зығыр, жер жаңғағы және басқа да майлы дақылдар тұр.
Құрамажем өндірісінің технологиялық процестері мына негізгі
операциялардын тұрады:
1) шикізатты қабылдау, сақтау және өндіріске жіберу;
2) шикізатты органикалық, минералды және металды – магнитті
қоспалардан тазару;
3) құрама жемнің кейбір түрлерін дайындау үшін сұлы мен арпаның қабығын
аршу;
4) тазартылған шикізатты ұнтақтау;
5) ұнтақталған өнімді бақылау (елеу);
6) мөлшерлеу және араластыру;
7) гранулдау;
1.1.2. Қытайбұршақ туралы жалпы мәлімет
Қытайбұршақ туралы жалпы мәлімет. Қарапайым қытайбұршақ, мәдени
қытайбұршақ (Glycine max), ірі бұршақ тұқымына жататын біржылдық шөп басқан
өсімдік және майлы дақыл. Ежелде қытайбұршақ күрішпен тең келуге мүмкін
болған. Тұқымы (ірі бұршақ) тамаққа немесе одан шығарылған май ұнға
өнделеді. Жасыл массасы, пішені, күнжарасы және шроты ірі малға азық
ретінде беріледі.
Қытайбұршақтың ақуыздық бағалығы етке қарағанда екі есе басым, бірақ
құрамында мүлдем холестерин жоқ . Сонымен бірге қытайбұршақтың ақуызы майлы
ақуыз болған кезінде құрамында пурин жоқ, бірақ пурин буында жиналуы
мүмкін. Қытайбұршақтың дәні В1, В2, С, РР, Е витаминдеріне, пантотен
қышқылына, холинге бай. Қытайбұршақтың бұршағында 13-24 мөлшерінде май,
сонымен бірге В1, В2, Р, РР, К, каротин және С витаминдері, пектиндер,
сахарозалар және органикалық қышқылдар бар. Сонымен қоса бұршағы минералды
заттарға бай.[5,6]
Көбінде ақуыз табиғаты бар сіңімділігі нашар заттарға байланысты
спецификалық жағымсыз дәмі, иісі және нашар қорытылу себептерінен шикі
күйіндегі қытайбұршақ жем дайындауға қолданылмайды. Олар – протеаз
ингибиторы, гемаглютеиндер, сапониндер, липаза ферменттері және басқалар.
Сіңімділігі нашар заттардың ішіндегі ең басымы концентрациясы 20 мгг
асатын – ингибитор трипсин. Ингибитор трипсиннің максимальді рұқсат
етілген дәрежесі құрамындағы ақуызға тәуелді. Әр ақуыздың 10 % -не 1 мгг
ингибитор трипсин сәйкес келуі керек.
Ингибитор трипсиннің әдістемесін анықтау активтілігі өте көп және ұзақ
еңбекті қажет етеді, сондықтан оны көбінесе ғылыми жұмыстарда қолданады.
Практикада қытайбұршақтың сіңімділігі нашар заттарының құрамын бағалау үшін
жанама көрсеткіш уреаза ферменті (уреаза бұл майлы, несеп ыдырататын
фермент) қолданылады. Бұл уреаза ферменті басқа сіңімділігі нашар заттар
сияқты жылы өңдеу кезінде өзінің активтілігін жоғалтады.
Шикі қытайбұршақты өңдеу қажеті бұршақтың дезодорациясына, оның
химиялық және биологиялық комплексінің ерекше өзгеруіне, тағамдық
бағалығының арттыруына, заттардың нашар иістерден және тозған ақуыздан
босатылуына әкеліп соғады. Сонымен қоса, шикі қытайбұршақтың бұршағы
моногастритті жануарлардың (балапан, шошқа, қоян) әлсіз өсуіне және жемді
қорытуына зиян әкеледі. Осы факторларды ескере отырып, қытайбұршаққа
қойылған стандарт бойынша, мысалы АҚШ-та қытайбұршақты шикі күйінде
жануарларға беруге тыйым салынады.
Қазіргі кезде ғылым құрамажем құрамынындағы улы сіңімділігі нашар
факторды жою үшін технологиялық әдістер мен желілер ойлап табылды.
Солардың ішіндегі ең басты орын алатыны – экструзиялық процесс.
Экструзияциялық – бұл қиын физико-химиялық, жоғары температурада
жүретін процесс. Экструзия процесінде қытайбұршақдағы уреаза активтілігі
0,1-0,2 рН дейін төмендейді, ол осы өнімді антижемдік қасиеті
қауіпсіздігіне дейін инактивдендіреді. Негізгі технологиялық процестің
қасиеті экструдерленген майлы қытайбұршақның температурасына, өнімді
камералық престе болған уақытына және қытайбұршақ дәндерінің алдын – ала
дайындауына байланысты. Экструзия нәтижесінде 1 кг қытайбұршақдан қосымша
энергия алмасу эквиваленттік 100 г өсімдік майы және ақуыз алынады.
Экструзиялау нәтижесінде крахмалдың декстриназиясы жай қантқа дейін
ыдырайды және клетка қабығынан айырылады. Экструдерленген майлы қытайбұршақ
өндіріске қажет концентрат, негізгі концентратқа арзан энергияны және
толыққұгжы протиен енгізеді. Практикада қытайбұршаққа витаминдер,
минералдар, аминқышқылдар және ферменттер қосып, аса тиімді
ақуызды–витаминді–минералды концентрат алуға болады. Егер өндірісте өзінің
арзан шикізаты және мүмкіндігі болса ингридиенттерді концентратқа
араластырса, онда сондай концентратты қолдану жемдік цехта қымбат емес,
бірақ сапалы құрама жем алуға болады және жоғары көрсеткішке жеткізуге
рұқсат етеді.
Экструдерленген майлы қытайбұршақтың сапасы тек қана малдың, құстың
және олардың өнімділігіне әсер етпейді, сонымен қатар қолданушыға жеткен
сапалы өнім мінездемесіне әсерін етеді.[6,7]
Дамуы және тарихы. Кәдімгі қытайбұршақтың тегі және тарихы белгісіз.
Ауылшаруашылық мәдени қытайбұршақтың өзінің ерте тарихы бар. Кәдімгі
қытайбұршақ рағы атасымен жабайы түрге (G.soja) жатады. Алғашқы
мәліметтерге сүйенсек қытайбұршақты б.э.д. 11 ғасырда адамдар қолдана
бастаған. Бұл өнімнің мағынасын Қытайдың солтүстік–шығыс бөлігінде тұратын
халықтар ашты, сонымен берге ертедегі Қытайда қытайбұршақты қасиетті 5
мәдени түрдің біріне жатқызған. Б.д.д. қытайбұршақттың ірі бұршағы Қытай
және Корея түбегі аймақтарында таратылған. Қытайбұршақ бірінші Жапон тарихи
сілтемесінде 712 жылы енгізілген, ал 15 ғасырдың аяғында Индонезияда,
Филиппинде, Вьетнамда, Таиландта, Малайзияда, Юирмада, Непалда және
Индияның солтүстігінде кеңінен таралды. Уақыт өте азия елдерінде
қытайбұршақты тағамға пайдалана бастады. Ойлап тапқаш аспазшылар
сіңімділікті жоғарылататын өнімдер шығара бастады. Қытайбұршақтан
дайындалатын тағамдар (мисо, тофу, темпи) дәмі мен түрі бойынша ірі
бұршақтармен салыстырғанда айырмашылығы аз болды. Сондықтан орта ғасырда
Қытай және Жаплнияға барған европалықтар (Мысалы: Марко Поло) өздерінің
күнделіктерінде ірі бұршақты ауылшаруашылық дақылға жатқызбайды. Сонымен
бірге 16 ғ.а.–17 ғ.б. европалық саяхатшылар шығыс елдерінде ерекше ірі
бұршақты әртүрлі тамақтарды жасауға жаппай қолоданған деп еске алады.
Мысалы, 1957 жылы Нагасакида болған флориентиец Франческо Карлетти балықтан
дайындалған тағамдарға қытайбұршақтың тұздығын қолданғанын мемуарында
суреттеп айтады. 1665 жылы испан саяхатшысы Доминго Наваррет тофу Қытайда
кеңінен тарлған тағамды былай бейнелейді: олар бұршақтан сүт алады, одан
ірімшікке ұқсайтын пирог жасайды... Ол қар сияқты және дәмсіз ақ масса,
бірақ сол массаға тұз немесе шөп қосса өте дәмді.... Кейде европалықтар
қытайбұршақтан алынатын өнімдерді ашуда жаңылған. Мыаслы, 1613 жылы
Жапонияға барған ағылшын Джон Сарис күнделігінде былай сипаттаған: оларда
ірімшіктің көп түрлері бар, таң қаларлығы олардан сүтте, майда алмайды. Ол
тофуды кәдімгі сүтті ірімшік деп қабылдаған.
Шығыс және Батыс арасында 17 ғ.а. қытайбұршақ тұздығы саудасы өте
қарқынды жүрді, ал 1691–92 жылдар арасында Жапонияда тұрған голландық
дәрігер Энгельберт Кампфер 1712 жылы ұытайбұршақ туралы және қытайбұршақ
тұздығынан дайындайтын рецепттер мисо жайында жазылған Amoenitatum
Eroficum кітабын басып шығарды. Осы тарихи оқиғалар батыс елдерінде
қытайбұршақты азық ретінде пайдаланғанын растады.
18 ғ.а. Европада қытайбұршақты өсіру әрекеттері іске асырылды.
Қытайбұршақты бірінші отырғызу 1737 жылы Голландияда және 1739 ж. Парижден
алыс емес ұйымдастырылды. Алайда өндірілген өнім ғылыми мақсаттарда
(суреттеу және зерттеу), қоректік нім шығару үшін қолданылған. Бірінші
өнеркәсіптік түрдегі қытайбұршақ паонтациясы 1804 жылы Югославияда
(Дубровник қаласы) ұйымдастырылды. Онда өсірілген қытайбұршақтың ірі
бұршақтары адам қоректенуі үшін және қалдықтары үй құстарын жемдеуге
қолданылды. АҚШ–та алғашқы рет қытайбұршақ ірібұршақтары 1765 жылы Джордж
штатында және 1770 жылы Пенсильвания штатында отырғызылған болатын. Кең
құнарлы жер ең қолайлы климатықытайбұршақ отырғызу көптеген штаттарға
жылдам таратылды. АҚШ қытайбұршақты өндіруде 1–ші орында, одан кейін
Бразилия, Аргентина және Қытай өндіреді. Қытайбұршақты ең басты шығарушы –
Жапония.
АҚШ–та 88% қытайбұршақтан май өңделеді. Тазартылған қытайбұршақтың майы
азыққа қолданылады, одан маргарин және майонез алынадыжәне өсімдік
компоненті сияқты фармацевтикалық препараттарда қолданылады. Сонымен қатар
смола және пластмасса өндірісінде, бояулар, лактар, дезинфекциялық
құралдарды, маталарға арналған сұйықтық және сабын өндірісінде қолданылады.
Қытайбұршақтың ұны әртүрлі – балалар азығын, кондитер өнімдерін,
диеталық азық, қытайбұршақ тұздығын алу үшін қолданылады. Қытайбұршақ дәмі
мен иісі етке ұқсайды. Қытай және Жапонияда көбінесе қытайбұршақтан
қытайбұршақ сүзбесі (тофу) өңделеді. Дәннен бөлінген қытайбұршақ ақуызы
сусындар және тағамдық қоспа дайындауда және вегетерианды ет ретінде
қолданылады. [6,7,8]
Қытайбұршақ өте сіңімді. Оның құрамында әдетте 34-45% ақуыз, 18-25%
май, 20-25% көмірсу болады, ал холестерин мүлде болмайды. Қытайбұршақтың
ақуызында ауыстырылмайтын аминқышқылдары жақсы балансталған, метионин мен
цистеиннен басқасы өте аз. Майында қаныққан (пальмитинді және стеоринді май
қышқылдары) және қанықпаған (олеинді, линолды және линоленді май
қышқылдары) май қышқылдары көп.
Кәдімгі қытайбұршақтың жүз түрі бар. Олардың вегетационды периоды
тұқымдық және орта факторына байланысты 50-ден 200 күнге дейін болады.
Кәдімгі қытайбұршақты экватордан 600 және биіктігі теңізден 0-ден 2000 м
кем емес интервалында өсіреді, бірақ негізгі өнімді ені 25-450 және
биіктігі 1000 м төмен белгісінде алады. Кәдімгі қытайбұршақ экстремалды
температураға өте сезгіш. Тұқымды өсірудің ең аз температурасы +60С
құрайды, +100С температурада өнім піседі. Талапқа сай +20...250С ең жақсы
температура.
Қытайбұршақ майы қытайбұршақ дәнінен (Glycine) алынады. Қытайбұршақ
майының ұю температурасы 85-тен 1800С дейін, йод саны – 120–141,
кинетикалық жабысқақтығы 200С.
Дүниежүзілік өсімдік майларын өндіру өндірісінде қытайбұршақ бастапқа
орынға ие. Қытайбұршақ майы азыққа және маргарин өндірісінде шикізат
ретінде қолданылады.
Толықмайлы қытайбұршақ. Толықмайлы қытайбұршақтың тиімді жағы:
– барлық мал және құстар үшін әмбебап азық болып табылады. Себебі
құрамында құнарлығы жоғары протеин бар;
– майдың, май қышқылының тез қорытылуымен сипатталады;
– сақтау мерзімі ұзақ, себебі құрамында токоферолдың мөлшері улкен
және липоксидаза мен липазасы бұзылған;
– линолды және леноленді май қышқылының мөлшері жоғары (9,0 және
2,0);
– 0,7% жоғары мөлшерде лицитинді құрайды (май метаболизмі үшін өте
қажет);
– жағымды дәмдік сапасымен сипатталады;
– сусымалығы жақсы;
– ұзақ сақтауға төзімді (6 айға дейін);
– түіршектену қабілеті жақсы (басқа май қоспасы бар компонеттермен
салыстырғанда).
Инактивирленген 20% толықмайлы қытайбұршақ шроты ІҚМ –дың жас
төлдерінің салмағын 4-6%-ға арттырады.
1.2. Балықтарға арналған құрама жем жасаудың өзгешілігі
1 – кесте. Балықтарға арналған құрама жемнің сапасы
Көрсеткіштер КөрсеткӘртүрлі әдістермен дайындалған құрама жем көрсеткіштері
іштерді
ң
қажетті
өлшем-д
ері
Ұнтақ және Құрғақ Бентонитті
ұншық тәрізді пресстелген балшықпен
түйіршіктер құрғақ
пресстелген
түйіршіктер
Бұрынғы технология бойынша
16 320 120 98,0 5,2
Жетілдірілген технология бойынша
16 580 136 68,4 11,3
Дәнді құрауыштарды экструдерлеудің ұсынылған технологиялық енгізуде
Навтург нанөнімдері комбинатының жылдық экономикалық тиімділігі 117,9 мың
сомды құрады.
Краснодар политехникалық ниститутының қызметкерлері Л.Мерынюк,
Я.Мартыненко [22] енесінен айырған торайлар рационында арпаны тиімді
қолдану үшін оны экструдерлеуді ұсынады. Жас төлдерге арналған құрама жем
дайындау үшін зауытта арнайы арпаны қауыздау және экструдерлеу желісі
орнатылған .
Арпа буратта тазаланып, магнитті қалқадан өтіп, обойкалы машинаға
қауыздауға жіберіледі. Қауыздалған өнім аспирациялыө машинаға түседі.
Қауызы жинақтағыш қорапқа, ал қауыздалған және қауыздалмаған дән қоспасы
қоймадан обойкалы машинаға жіберіледі. Қауыздалған арпа балғалы
ұнтақтағышта ұнтақталып экструдер алдындағы қорапқа түседі. Арпа қораптан
мөлшерлегіш шнек арқылы булағышқа, одан экструдерге түседі. Экструдердің
жұмыс аймағындағы қысым 1.4...3р МПа, ал өнімнің температурасы 125...1800С
болуы мүмкін. Бұндай температурада дәннің ылғалы буға айналып, матрицадан
шығарда лезде буланып кетеді. Қысымның бірден төмендеуіне және өнімнің тез
булануының әсерінен өнім бастапқы көлемінен 6...15 есе үлкейіп, кеуекті
құрылым түзеп жарылады.
Ылғанданбаған дәнді экструдерлеу өнімнің жабдыққа жабысуын, жабдықтың
өнімділігінің төмендеуін, ал процестің қуат сыйымдылығын жоғарлатады.
Сондықтан жұмыс органдарын “майлағыш” ретінде арпаға қытайбұршақ дәні
қосылды. Алайда мал рационына қытайбұршақты өңдемей қосу зиянды
болғандықтан, зауыт қызметкерлері қоректендіргіш шнекпен экструдер шнегінің
арасына булағыш шнек орнатты, ол экструзияның қолайлы режимдерін белгілеуге
мүмкіндік берді (3-кесте).
Кесте 3 – Арпаны экструдерлеу режимдері
Бу мөлшері, кгт Экспозиция,С Экструдердегі Декстринизация
қысым, МПа дәрежесі,%
60 70 3.5 11.0
50 70 3.0 10.0
60 85 3.0 12.5
50 85 2.5 12.0
Бұндай режимде дән крахмалының қоректілігінің шоғырлануы ең жоғары
деңгейі байқалды.
Қытайбұршақ шроты мен жемдік ашытқыны алдын-ала буламай экструдерлеудің
тиімсіз екендігі Молдавадағы Маркулешт эксприменттік зауытында жүргізілген
зерттеулер арқылы белгілі болды. Экструдерленетін өнімдердің ылғалдығы
10...12% болуы керек [23]. Воронеж мемлекеттік технологиялық академиясының
ғалымдары А.Остриков, В.Василенко [24] толықрационды экструдерденген құрама
жем өндірісінің желісін ұсынады.
Крахмалсақтайтын құрауыштар (бидай, қарабидай, тритикале) бастапқы
алғалдығы 12-14% және қажет етілетін ірілікпен мөлшерленеді, одан кейін
жүктеу түтігі арқылы экструдердің жұмыс аймағына түседі.
Майсақтағыш құрауыштар (мысалы рапс, қытайбұрщақ, қонақжүгері және
т.б.) бастапқы ылғалдығы 12-14% және қажет етілетін ірілікте мөлшерлегішпен
кейін басқа экструдердің жұмыс аймағына түседі. Экструдердің айналмалы
шнегі өнімді қағып алып, майбөлгіш саптама орнатылған матрица аймағына
жібереді. Сығылған өсімдік майы тұрақтандыруға арналған ыдысқа түсіп, онда
тұрақтандырғышпен (фумар, аскорбин қыщқылдары және т.б.) араластырылады.
Майсақтағыш құрауыштардың майын сығып алу экструция процесінің қалыпты
жүруі үшін жасалады, яғни бастапқы дәнді шикізаттағы май мөлшері 6% аспауы
қажет. Май мөлшері одан көп болса механикалық қуаттың жылуға айналуы
төмендеп, дәнді шикізат жарылмайды.
Экструдерленген крахмалсақтағыш құрауыштар мен басқа экструдердеп
алынған күнжара балғалы ұнтақтағышта ұнтақталып, сығымдағыш-
түйіршіктегішіне барады. Өсімдік майын жағу үшін түйіршіктер форсужа арқылы
тұрақтандырғышы бар ыдыстан аппаратқа түседі. Өңделген түйіршіктердің
бетіне дрожирлеу аппаратында ақуызды-витаминді қосымша, премикс және бордың
қоспасы біркелкі жағылады. Дрожирлеу аппараты белгілі жиілікте айналатын
еңіс барабаннан тұрады. Оның ішінде арнайы сепкіші бар құбыр арқылы 3-4%
май беріледі.
Бұл технологияны қолдану әртүрлі шикізаттарды қолданғанда қажет
етілетін қоректіліктегі құрама жем түрлерін көбейтуге мүмкіндік береді.
Дәнді құрауыштарды экструдерлеудің салыстырмалы жүргізілген зерттеулері
техника – экономикалық тұрғыдан алғанда экструдерлеу алдында дәнді
саңылауының диамерті 3,0 мм елек орнатылған ұнтақтағышта ұнтақтаудың
тиімділігін дәлелдейді. Сонымен қатар 12-14% ылғалдықтағы дәнді
экструдерлеудің қивншылық тудыратыны, сондықтан оған созымдылық қасиет беру
үшін 17-18% ылғалдыққа дейін ылғалдау керек екендігі белгілі болды, ал
бөктіру ұзақтығының экструдерлеу процесі мен дайын өнімнің сапасына
тигізетін әсері шамалы. [25]
Экструдердің жұмыс тиімділігін жоғарылату үшін ұнтақталған дәнді алдын-
ала ылғалдау жақсы бағыт болып саналады. Сондықтан араластырғыш –
ылғалдағыш – булағыш жасалынып экструдердегі қоректендіргіштің орнына
орнатылды.
Ылғалдағыш – булағыш орнатылған экструдердің жұмысының оңтайлы
режимдері: бу шығыны – 25-38 кгсағ (50-75 кгт); бу қысымы – 0,1-0,3 МПа;
буланғаннан кейінгі қоспаның ылғалдығы – 17-18%; буланған қоспаның
температурасы – 70-800С; экструдердегі өнімнің температурасы – 120-1300С;
экструдердің өнімділігі – 500-600 кгсағ.
Эксперименттік зерттеулер нәтижелері экструдерден шығатын өнімнің
температурасы, экструдердің өнімділігі, электр қуатының меншікті шығының
өңделетін өнімнің ылғалдығына байланысты екендігін анықтады. [26]
Қазақ мемлекеттік аграрлық университетінің ғалымы А.К.Атыханов
еңбегінде [27] жемдік асқабақ пен арпа, карбамид, ағаш үгіндісінің жем
қоспасын экструдерлеу тұрақты жүруі үшін қысым 20...25 МПа, температура
378...388 К болуы керек екені анықталған.
1.4.2 Экструдерлеудің өнім сапасына тигізетін әсері
Жоғары сапалы экструдат алу үшін экструделетін шикізаттың негізгі
құрауыштарының физика – химиялық қасиеттерінің экструзия процесінде өзгеру
сипатын зерттеу қажет, өйткені ол өңделетін қоспаны экструдерлеудің оңтайлы
режимін таңдауға мүмкіндік береді.
Экструдаттың сапасы мен өңдеу жағдайына маңызды әсер ететін, өсімдік
текті шикізаттардың негізгі құрауышы – крахмал – адам және мал үшін қуаттың
негізгі көзі. [28]
Крахмал фотосинтез процесінде түзіліп, өсімдіктің тұқымында, түйнегінде
және басқа да органдарында жиналады. Әсіресе ол күріш тұқымында (60-80%),
жүгеріде (65-75%), бидайда (60-70%) және картоп түйнегінде (12-20%)
сақталады.
Дәнді дақылдарда сақталатын крахмалдың табиғи күйдегі қоректік
потенциалының сіңімділігі дақылдың түріне байланысты 20-25 % аспайды. [29]
Крахмал өсімдікте жасымық тәрізді пішінде ені 0,015-0,045 мм және шар
тәріздес немесе ұршық тәрізді пішінде көлденеңі 0,002-0,009 мм өлшемде
болады. [30]
Табиғи жағдайда крахмал дәндері суда ерімейді, ісінбейді, бірақ 50% су
сіңіреді. Крахмал суспензиясының температурасының жоғарылауы крахмал
дәнінде молекула аралық байланысты үзеді, соның нәтижесінде
полисахаридтердің гидраттануы бірден жоғарылап, дәннің ісінуі, бөліктерінің
еруі және крахмалдың толық клейстерленуі жүреді.
Крахмал құрылымын өзгертудің кең тараған әдісі гидротермиялық өңдеу,
соның нәтижесінде крахмалдың физика – химиялық қасиеттері өзгереді: ылғал
тартқыштығы жоғарылап, молекулярлы салмағы төмендейді, ферментативті
шабылдауы жоғарылайды, ол крахмал дәндерінің құрылымының бұзылуына
байланысты.
Ыстық экструзиялау кезінде жоғары температура, қысым және механикалық
жүктеменің әсерінен өсімдік шикізатындағы көмірсулық кешенде терең
өзгерістер жүреді.
Ұнтақталған бидай дәнін экструзиялау процесін зерттеу [31] нәтижесінде
қант мөлшері мен декстриндердің жалпы мөлшері температура мен өңдеу
ұзақтығына байланысты артады, ал ылғал мөлшері көбейген сайын кемиді.
Ұнтақталған бидай дәнін 170-1900С температурада және 70-800С уақытта
өңдеуде қант пен декстриндер мөлшері 2-2,5 есе, ал крахмалдың клейстрленуі
23-33% болды. Жүгері дәнінің қорытылуы оңтайлы режимде өңделмегенге
қарағанда 2 есе артты, ол экструзия кезіндегі крахмал молекуласы мен ішкі
молекулярлы байланыстың үзілуінен крахмалдағы өзгерістердің тууынан. Бұл
өзгерістер экструдерленген дәнмен малды азықтандыруда ферментация процесін
қарқындатады.
Экструзия процесінің дәнді шикізаттағы ақуыздың фракциялық құрамынан
әсерін зерттеу, өңдеу режимдері ақуыздың жалпы мөлшерін өзгертпегенін, ал
ақуызды фракциялардың қатынасының өзгергендігін көрсетті (4-кесте).
Кесте 4– Дәнді шикізаттар мен құрама жемнің фракциялық құрамына
экструзия режимдерінің әсері
Ақуыз фракциялары, %
Зерттеу нысандары
Сулы- Спиртті Сілтілі Қалдық Қосынды
тұзды
Бидай Өңделмеген 2,10 3,50 3,90 1,50 10,90
Өңделген 0,94 2,20 3,80 3,90 10,90
Жүгері Өңделмеген 3,20 1,80 3,90 1,20 10,00
Өңделген 1,90 1,60 3,60 2,80 9,90
ҚК 55-13 Өңделмеген 3,87 1,30 3,20 1,70 10,00
құрама
жемі
Өңделген 2,60 1,80 3,20 2,60 10,20
Ылғал жылу өңдеуге ақуыздың суда және тұзда еритін фракциялары сезімтал
болады. Олардың мөлшері өңделмегеннен салыстырғанда аздап төмендейді, ал
бірақ сілтіде еритін фракциялары өзгермейді. Ақуыздың суда және тұзда
еритін фракцияларының азаюы экструзия процесі кезіндегі жылудың әсері және
соған байланысты денатурациясы құбылысының пайда болуынан, ал бұл жағдай
ақуыздың ерігіштігін біраз төмендетіп, оның құрылымының түрін өзгертуінен
болуы мүмкін.
Экструзия процесінің ақуыздың биологиялық құндылығын анықтайтын
аминқышқылдық құрамына әсерін зерттеу нәтижелері экструзияның ақуыздың
аминқышқылдық құрамына елеулі әсері жоқтығын көрсетті. Өңдеу процесінде тек
глутамин қышқылының мөлшері 43,91-ден 36,63 % азайғаны байқалды, ал басқа
аминқышқылдарының мөлшері өзгерген жоқ. Глутамин қышқылы, оның амидтері
сияқты әртүрлі ферменттік әсерлерге тез ұшырайды.
Жүргізілеген зерттеулер экструзиялау дәннің зарарлығын төмендететін
көрсетті, мысалы өңделмеген қытайбұршақта және бидай мен қытайбұршақ
қоспасында (бидай 70% + қытайбұршақ 30%) трипсин ингибиторы 159,1 және
2885,9 ингибитор г болды, ал оңтайлы режимде өңделгенде 288,3 ингибитор г
болды.
Ақуыздың қорытылуы өңделген бидайда 45,8, ал өңделмегенде 37,6% болды.
Экструдерлеудің дәнді шикізат пен құрама жемдегі май мен витаминдерге
әсерін зерттеу нәтижелері зерттелінген үлгілердегі май мөлшері
экструдерлеуден кейін 35,6-37,1% азаятыны анықталды. Экструзия процесіндегі
май мөлшерінің азаюы экструдерленген өнімнің қышқылдығының өңделмегенге
қарағанда 12-40 % төмен болатындығын көрсетті. Сақтау кезінде дәнді
шикізаттардағы қышқылдық тез жоғарылайды, алайда өңделген өнімдегі өсу
қарқыны өңделмегенге қарағанда 1,5-2 есе төмен. Дәндегі витаминдер, әсіресе
В3 витамині жоғары температураның әсерінен өте сезімтал келеді (5 - кесте).
Кесте 5 – Дәнді дақылдар мен құрама жемдегі май мен витаминдер
мөлшеріне экструзияның әсері
Зерттеу нысаны Бидай Жүгері Арпа Бидай 70% + К 55-13
қытайбұршақ құрама жемі
30%
Өңдеуге 1,66 3,45 2,16 7,71 2,93
Май, % дейінгі
Өңдеуден 1,07 2,18 1,71 4,85 2,35
кейінгі
В2 Өңдеуге 1,52 1,70 1,52 1,66 1,66
витаминідейінгі
мгкг
Өңдеуден 1,30 1,30 1,24 1,36 1,36
кейінгі
В3 Өңдеуге 7,30 Анықталмады 5,20
витаминідейінгі
мгкг
Өңдеуден 5,60 Анықталмады 4,80
кейінгі
Экструдерлеудің дәнді дақылдар мен құрама жемнің санитарлық жағдайына
тигізетін әсерін зерттеу нәтижелері, бактериямен тұқымдану көрсеткіші
өңделмегенге қарағанда 120 есе азайғанын көрсетті.
Бүкілодақтық құрама жем өндірісі ғылыми – зерттеу институтында
жүргізілген зерттеулер нәтижесінде арпаны экструдерлеудің оның санитарлық
жағдайын жақсартқаны, яғни ішек – таяқшасы 75-100% бактериямен және
саңырауқұлақпен тұқымдануы 97,8-99,8 және 48,1-99,9 азаятыны анықталды.
Сонымен қатар арпаның зарарлану дәрежесі де азаяды.
Афанасьев В.А. жүргізген зерттеулерінде [33] экструдерлеуге дейін және
одан кейінгі арпа үлгілерінде В1, В2 және Е витаминдерінің сақталуы
анықталды. Зерттеу нәтижелері арпаны экструдерлегеннен кейін ондағы В
тобының витаминдерінің мөлшенрі өзгермегені, ал Е витаминінің мөлшері 60%
астам азайғаны белгілі болды.
В.Е.Панкин еңбегінде [34] қытайбұршақ пен рапсты май бөлгіш саптама
орнатылған КМЗ-2У экструдерінде экструдерлеген. Қытайбұршақты экструдерде
бүтін күйінде өңдеу уреазаның белсенділігін азайту және май бөлуде де
ешқандай жақсы нәтиже бермеген.
Ұнтақталған қытайбұршақтың технологиялық қасиеттері нашар болды:
сусымалығы нашар болып, қораптарға жабысып қалды, сонымен қатар уреаза
мөлшері де өзгермеді. Қытайбұршақ пен арпа қоспасын экструдерлеуде өнімнің
ылғалдығы 11,0 – нен 10,3% төмендеді, уреаза мөлшері де аздап азайды,
алайда шектік нормадан жоғары болды. Ал май бөлінбеді, ол арпаға сіңді.
Қытайбұршақты ПШМ-250 сығымдағышында 70-840 С температурада өңдегенде
майи сығу дәрежесі 20,6%, шығымы- 6,8%, ал күнжарадағы уреаза белсеңділігі
көп азайған жоқ (1,12∆рН дейін).
Қытайбұршақты май бөлгіш құрылғы ПМ-2б орнатылған сығымдау режимінде
жұмыс істейтін КМЗ-29 экструдерінде өңдеу де уреаза белсеңділігінің азаюы,
май бөліну көрсеткіштері бойынша жақсы нәтижелер бермеді.
Бүтін және ұнтақталған қытайбұршақты толық майлы өнімге (майды бөлмей)
КМЗ-2У экструдерінде (экструдерлеу режимінде) 90-115оС температурада өңдеу
уреазаның белсеңділігін 0,2-0,05∆рН және трипсин ингибиторын 5,08-3,47 мгг
азайтқан, ал протеиннің қарытылуы 76,2% жоғарлаған. Бұндай режимдегі
экструдердің өнімділігі 90-100 кгсағ. Ұнтақталған қытайбұршақ пен арпаны
1:1 қатынаста қосып, қоспа күйінде өңдеуде экструдердің өнімділігі 200-220
кгсағ жоғарлап, ал алынған өнімнің сапасы жақсы болды, уреазаның
белсеңділігі 0,15-0,05∆рН болды.
Алынған зерттеу нәтижелері қытайбұршақты экструдерде өңдеу ондағы
қоректілігі нашар заттар мөлшерін азайтқанын, ал алынған май оның сапасын
бұзатын липоксигеназа ферментінің бұзылуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазіргі кездегі ауыл шаруашылығы малдары мен құстарының төмен болуы
олардың рациондарының ақуыз бен аминқышқылдары бойынша құндылығының төмен
болуы.
Мал мен құстың жоғары өнімділігін алу үшін сапасы жоғары, ақуыз, қуат,
витаминдер, микроэлементтер, биологиялық белсенді заттармен теңестірілген
толықрационды құрама жемдерді қолдану қажет.
Құрама жем өндірушілердің алдында тұрған міндет өзіндік құны арзан,
ақуыз және қуатпен теңестірілген құрама жем өндіру.
Ақуыз бен қуат мәселесін шешуде ең маңызды орынды бұршақ пен майлы
дақылдар, оның ішінде қытайбұршақ алады.
Бүгінгі күні – ол өте ұтымды ауыл шаруашылығы дақылы. Қытай бұршақтың
бұндай көңіл бөлінуі мұнай өнімдерінің үздіксіз қымбаттап жатуы, ал қытай
бұршақ майынан көміртекті қуат көзі биоотын алынады.
Қытай бұршақ тұқымын өсіру және қайта өңдеу рационның ақуыздық және
энергетикалық қоректілігін қаматамасыз етудің тиімді бір жолы болып
табылады.
Қытай бұршақ бағалы жемдік дақыл болып табылады.
Ұнтақталған қытай бұршақ тұқымының нашар технологиялық қасиеттері
(сусымалығы нашар, майды көп сақтауына байланысты жабысқақ) оларды құрама
жем өндірісінде, мал құс азығында кең қолдануға жол бермейді.
Қытайбұршақ – бұршақ дақылдарының ішіндегі ең бағалы дақыл. Қытайбұршақ
протеині барлық өсімдік протеиндерінің ішіндегі ең толыққұндысы болып
табылады.
Ақуыздық құндылығы бойынша қытайбұршақ ең жақсы сападағы етті басып
озады, холестерин сақтамайды. Қытайбұршақ дәні В1, В2, С, РР, Е, пантотен
қышқылы, холин витаминдеріне бай.
Қытайбұршақ сонымен қатар минералды заттарға бай.
Алайда протеин, май және басқа да қоректік заттарды көп сақтауына
қарамастан қытайбұршақ және оны өңдеу өнімдері (шрот, күнжара) көптеген
қоректілігі нашар заттар: протеаз ингибиторы, сапониндер, уреаза сақтайды.
Олар мал, құс организмінді әр түрлі горманалды бұзылуды тудырып, рахит
ауруларының дамуына ықпал етеді.
Құрамындағы қоректілігі нашар заттардың мөлшерін қажетті өңдеуден кейін
қауіпсіз деңгейге жеткізгенде қытайбұршақ қуат пен жоғары сапалы протеиннің
ең жақсы көзі болып табылады.
Қазіргі таңдағы құрама жемнің дәндік құрауыштарының биохимиялық
көрсеткіштеріне жақсы әсер ететін тиімді және ең қолайлы әдіс экструдерлеу
болып табылады.
Экструдерлеу процесі жақсы сіңетін, зарарсыз, дәмдік қасиеттері
жақсартылған өнім алуға рұқсат етеді.
Экструдерлеу нәтижесінде ақуыздың денатурациясы, сіңімділігі нашар
заттардың әсерінің жойылуы, крахмалдың декстринизациясы, өнімнің толық
зарарсыздығы, микрокеуекті құрылымының пайла болуы байқалады.
Бұл жағдай экструдерленген өнімдерді асқазаны ауыратын малдар мен жас
бұзауларға арналған құрама жемнің кейбір құрауыштарын алдын – ала
дайындауда қолдануға мүмкіндік береді.
Экструдерленген майлы дақылдардың толық майлы өнімдерін тоғандық
балықтар рационында қолдану олардың тірі салмағының жоғары көрсеткішін
алып, жем шығынын азайтуға мүмкіндік береді.
Сондықтан қытайбұршақты қажетті өңдеу түрін қолданып сіңімділігін
жоғарылату өзекті мәселенің біріне жатады.
Жұмыстың мақсаты – тоғандық балықтарға арналған экструдерленген
қытайбұршақ енгізілген құрама жем жасау.
Бұл мақсатқа жету үшін мына міндеттерді орындау алға қойылды:
1. Жергілікті қытайбұршақтың жаңа сұрыптарының химиялық құрамы мен
физика – механикалық қасиеттерін анықтау;
2. Қытайбұршақты экструдерлеудің технологиялық сызбасын дайындау;
3. Экструдерленген қытайбұршақтың химиялық құрамы мен физика –
технологиялық қасиеттерін зерттеу;
4. Экструдерлеудің қытайбұршақтың құрамындағы қоректілігі нашар
заттарға тигізген әсерін зерттеу;
5. Экструдерленген қытайбұршақты тоғандық балықтарға арналған құрама
жем құрамына енгізу рецептерін есептеу;
6. Экструдерленген қытайбұршақ енгізілген құрама жемнің сақтау
мерзіміндегі сапа көрсеткіштерінің өзгеруін зерттеу;
7. Экструдерленген қытайбұршақты тоғандық балықтарға арналған құрама
жемге енгізудің экономикалық тиімділігі.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы.
Солтүстік Қазақстан облысында өсірілетін қытай бұршақ сұрыпының
құрамындағы қоректілігі нашар заттардың мөлшерін азайтып, сіңімділігін
жақсарту үшін оны экструдерлеу қарастырылып отыр.
І – БӨЛІМ. ТОҒАНДЫҚ БАЛЫҚТАРҒА АРНАЛҒАН ЖЕМДІК ҚОСПА ЖАСАУ ТУРАЛЫ
ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1. Құрама жем туралы жалпы мәлімет
Ғылыми негізделген азықтандыруды ұйымдастыруда ауыл шаруашылығы
малдарын азықтандыру мәліметтері негізінде құрылған жемнің маңызы зор.
Жеке азықтар (дән, кебек, күнжара, пішен, сабан, балық және т.б)
немесе біртекті қоспалар (сұлы немесе сұлы ұны, бидай немесе бидай кебегі)
малдың қоректік заттарға деген қажеттілігін толық қамтамасыз ете алмайды.
Өйткені, бұл қоспаға кіретін қоректік заттардың құрамы біртекті және
организмге қажетті ақуыз, минералды тұздар, витаминдер, амин қышқылдарының
толық жиынтығын сақтай алмайды. Соның нәтижесінде бұндай азықпен
азықтандырылған малдар өнімнің қажетті мөлшерін бере алмай, дамуы тежеліп,
өміршеңдігі төмендеп, көп ауырады.
Жеке азықтарды әртүрлі қатынас пен үйлесімді қолдану толық құнды
рационды жасауға мүмкіндік береді. Бұл жағдайда бір азықтағы қажетті
қоректік заттардың жетіспеген мөлшері басқа азықтар арқылы толықтырылып,
соның нәтижесінде құрама жемнің құндылығы жоғары болады. Құрамалы рационды
құрауыштарды алдын-ала дайындамай, яғни тазалау, кептіру, ұнтақтау, жылумен
өңдеусіз қолдану мүмкін емес.
Құрама жем дегеніміз ғылыми негізделген рецепт бойынша дайындалып,
малдың толық құнды азықтандырылуын қамтамасыз ететін әртүрлі жем қоспасы
мен микроқосымшаның тазаланған және қажетті ірілікке дейін ұнтақталған
біркелкі қоспасы.
Мал, құс рационында берілген жемнің ең жоғарғы қорытылуын қамтамасыз
ету үшін қажетті қоректік заттар дұрыс, үйлесімді қатынаста болуы қажет.
Бұндай қоректік заттарға ақуыз, майлар, көмірсулар, витаминдер,
микроэлементтер жатады.[1,2]
Ақуыз, ақуызды заттар
Олар тірі клетканың негізін құрайды. Клетка ақуызы үнемі азықтың
ақуызды заттарымен жаңарып тұрады, ал ақуызды заттар жаңа клетка түзіп,
әртүрлі ұлпа түзуге, ферменттер мен гормондарды жасауға қатысады.
Азықтың ақуызды заттарының биологиялық құндылығы оның
аминқышқылдық құрамына байланысты. Мал үшін әсіресе лизин, цистин,
метионин, триптофан, тирозин, аргенин, гистидин аминқышқылдары өте қажет.
Аминқышқылынсыз немесе азықтағы оның жетіспеуі организмнің өсуі мен дамуын
тежейді, өнімділік төмендеп, әртүрлі ауруға ұшырайды.
Азықтың ақуызды заттарын шартты түрде шикі протеин деп атайды. Шикі
протеинде ақуыздар және ақуыз емес азотты заттар амидтер болдаы. Амидтер
бейорганикалық заттармен (амиак және т.б) ақуыздың синтезделуі кезінде
өсімдікте пайда болатын аралық өнімдер.
Құрама жемнің бағалығын қоректік заттар, майлар мен көмірсулар
анықтайды.
Майлар. Азықта әртүрлі мөлшерде сақталады. Өсімдікте ол негізінен
тұқымы мен дәнінде көп, ал сабағы мен жапырағында аз, тамыры мен түйнегінде
өте аз болады. Майлардың ақуыз бен көмірсулардан калориясы көп және жылу
бөлгіш қасиеті бар. Майлар мал организмінде энергетикалық қорды құрайды,
организмді тез тоңудан, механикалық зақымдалудан қорғап, клетканың құрамына
аздап кіріп, организмде В витамнінің тұрақтап қалуына әсер етеді.
Ауылшаруашылығы малдарының ішінде май түзушілік қабілеті жағынан
шошқалар бірінші орында. Сондықтан шошқаны бордақылау- бағалы мал майын
алудың ең тиімді әдісі.
Шикізат мен құрама жемдегі май мөлшері шикі майдың массалық үлесі
атты көрсеткішпен белгіленеді. Шикі май-шикізатэтил эфирімен өндегенде
бөлінетін әртүрлі заттар. Өсімдік майлары (майлы дақылдарды өңдеу өнімдері)
малға жақсы сіңеді. Негізінен майлар организмге көмірсулар арқылы
синтезделеді.
Көмірсулар. Олар құрамажем құрамына кіретін азотсыз экстактивті
қосылыстарға жатады. Қоректік заттардың түзілуінде көмісулардың синтезі
жеткші орын алады. Көмірсулардың химиялық өзгеруі нәтижесінде мал
организмінде өміршеңдік процестер мен бұлшық еттің жұмысына жұмсалатын
энергия бөлінеді. Көмірсулар мал организмінің барлық клеткаларына гликоген
мал крахмалы мен қант түрінде енеді. Одан май, ақуыз және басқа заттар
түзіледі. Құрама жемде көмірсулар ең көп пайызды құрайды, өйткені олар
өсімдік текті азықтарда болады.
Крахмалды дән бір дәннің құраушы бөліктерінде біркелкі таралмайды
және сонымен қатар құрамы мен химиялық қасиеттері бойынша өзгеше болады.
Крахмалдың көп мөлшері (65-80%) дәнді дақыл дәндерінде болады. Мал
организмінде крахмал асқазан сөлінің ферментерінің әсерінен глюкозаға
айналады, ал ол малды көмірсулық азықтандыруда бірінші орынды иеленеді.
Глюкоза мал организміндегі 50% шамасында энергияны құрайды.
Клетчатка (целлюлоза) өсімдіктің клеткалы қабырғасының негізгі
массасын құрайды. Алайда құрама жемнің қоректілігі клетчатка мөлшері
көбейген сайын төмендейді клетчатка көп мөлшерде ірі азыта дән сабағында
(40...45%) пішенде (20...35%) дақылды дәнде (2...12%) сақталады. Мал текті
шикізат клетчатканы сақтамайды. Құрама жемдегі клетчатка мөлшері шикі
клетчатканың массалық үлесі деген көрсеткішпен белгіленеді.
Микроэлементтер. Олардың мал организмі үшін маңызы зор. Күкірт,
калий, кальций, магний, темір, фосфор мен басқа микроэлементтер топырақтан
өсімдікке функцияларды дұрыс ұстап тұруға қатысады. Мал организмінде олар
биологиялық тамақтың қорытылу процесіне әсер етеді және жүйке мен бұлшық
еттің дұрыс қозушылығына қажет, сонымен қатар дене клеткаларына қоректік
заттардың сіңу және қорытылу процестеріне қатынасып, ұлпа ақуыздарының,
сүйек ұлпасы, тері бүркеніштері, қан құрамына кіреді, организмде ішкі және
сыртқы секреця бездері гормондарын, ферменттерін, сүтті түзуде қолданылады.
Витаминдер. Мал дұрыс өсуі үшін қажет витаминдердің негізгі көзі -
өсімдік текті азықтар. Малдарды ұзақ уақыт витмаинді аз сақтайтын азықпен
азықтандырса, авитаминоз және гиповитаминз деген ауруларға шалдығады.
Малдардың витаминге деген қажеттілігі олардың түрі, жасы мен физиологиялық
жағдайына байланысты.
Өндірістік мал және құс шаруашылықтарында табиғи витамин көздері
жоқ жағдайда, мал рационына міндетті түрде витаминдер енгізеді.
Егер малдың ақуыз бен көмірсуларға деген қажеттлігі граммен
есептелсе, ал көптеген витаминдер грамның мыңдық және миллиондық үлесімен
есептеледі. Көбінесе снтетикалық жемдік витаминдерді құрама премикс
құрамында енгізеді.
Ферменттер. Ферменттер тірі клеткада түзіліп, биологиялық
катализатор ретінде, яғни алмасу процесін жымдатқыш ретінде қызмет
атқарады. Ферменттердің жіктемесі лоардың әсер ету сипатына байланысты -
біреулері ақуыздың әсерін күшейтеді, басқалары көмірсудың. Ферменттерді
құрама жем құрамына бірден немесе премикс құрамына енгізеді.
Қарастырылған азықта сақталатын қоректік заттардың мал организмінде
түзілетін органикалық қосылыстардан айырмашылығы бар. Мысалы: өсімдік
азықтарында негізінен көмірсулар (клетчатка, крахмал мен қант) сақталса,
мал организмінде көмірсу өте аз, ал клетчатка жоқ.
Құрама жемнің құрамын анықтағанда қоректік заттардың ең тиімді
қолдануын қамтамасыз ететін құрауыштардың үйлесімін таңдайды. Ол үшін
құрама жем құрауыштары амнқышқылдық құрамы бойынша теңгерілген протеиннің
жеткілікті мөлшерін сақтап, витамин, микроэлемен, антибиотик, фермент және
басқа да малдың өсуі мен өнімділігі ықпал ететін қосымшалармен байытылуы
керек.
Жем және құрама жемнің түрлері.
Мал азығында қолданатын өнім жемдік азық деп аталады.
Ауыл шаруашылығы малдарына арналған жемдік азықтарға өсімдік және
минерал текті азықтар жатады. Сонымен қатар, мал рационалды заттар мен
ынталандыратын қоспалар енгізіледі. Азық өзінің шығу тегі, консистенциясы
мен қоректлгіне байланысты мына топтарға бөлінеді:
- Ірі
- Шырынды
- Жасыл
- Құнарлы
- Минералды
- Басқа өндіріс қалдықтары
Ірі азыққа пішен, сабан, топан, ағаш азықтары, ал шырындағы
(қыстық) - сүрлем, пішендеме, тамыржемістілер, картоп, бақшылық дақылдар;
жасылға (жаздық шырынды) - шөптер, шөпті және жемісті дақылдар; құнарлыға -
әртүрлі дәндік дақылдар, дәнді өңдеуде алынатын қалдықтар мен жанама
өнімдер; минералдыға - ас тұзы, бор, әктас және т.б. әртүрлі өндіріс
қалдықтарына - қант қызылшасы, спирт, сыра және басқа өндірістердің жаңа
қалдықтары (кептірілген) жатады.[1]
Құрама жем дайындауда алуан шикізат түрлері қолданады.
Шикізат - құрамажем зауыттарында құрама жем құрауышын дайындауда
қолданатын жемдік азық.
Құрама жем құрауышы - деп оның рецепт бойынша технологиялық
дайындалған құрауышы бөлігін айтады. Құрамажем дайындау үшін 4-тен 12 дейін
әртүрлі шикізат түрлері (көбінесе 6-9) микроқосымшаларды есепке алмағанда
қолданады. Құрамажем зауытында құрама жем дайындау үшін қолданатын шикізат,
егер қажет болса, қоспалардан тазартылып, қауыздалып, ұнтақталады, одан
кейін құрауыштар мөлшерленіп, араластырылады.
Құрама жемді ауыл шаруышылығы малдары, терілі аңдар мен балықтарға
түрін, жасын, бағытын есепке алып дайындайды. Құрамажем қажетті қатынаста
малға қажетті барлық қоректік заттады сақтайды. Құрамажем минералды
заттарға (фосфор, калий, кальций, натрий) бай және микроқосымшалармен
байытылған.
Микроқосымшалар - бұл малдың өсуі мен өнімділігін ыналандыратын
биологиялық белсенді заттар витаминдер (А,В,РР және т.б) микроэлементтер
(кобальт, мыс, йод және т.б) антибиотиктер мен басқа да құрама жем құрамына
ең аз мөлшерде (10 мг - 100 г дейін 1 т құрама жемде) кіретін заттар.
Кейбір зауыттрда құрама жемге енгізу үшін ақуызды - витаминді
қосымша (АВҚ) мен премикс жасалынады.
Ақуызды витаминді қосымша (АВҚ) - қажетті дәрежеге дейін
ұнтақталған жоғары ақуызды жемдік азық пен микроқосымшалардың біркелкі
қоспасы. Ол құрама жем өндіру үшін қолданады.
Премикс - биологиялық белсенді заттардан (антибиотик, витаминдер,
микроэлементтер және т.б) тұратын микроқосымшалар мен толықтырғыштың
біркелкі ұнтақталған қоспасы.
Премикс толықтырғышы - микроқосымшалардың дұрыс таралуына қажетті
орта ретінде қолданылып, премикс құрама жемде араласуының ең жоғарғы
тиімділігін қамтамасыз ететін құрамажем құрауышы. Негізінен премикс
толықтырғышы ретінде бидай кебегі көп қолданылады.
Физикалық күйіне байланысты құрама жемнің келесі түрлері болады:
шашыранды, гранулданған, брикеттелген және галет күйінде.
Шашыранды құрамажем - біркелкі ұнтақталған өнім күйінде болады.
Шашыранды құрамажем дайындағанда шикізатты бөтен қоспалардан тазалап,
қауыздайды (қауызды дақылды) және ұнтақтайды. Осылай дайындалған құрауыштар
мөлшерленіп араластырады.
Брикеттелген құрамажем - бұл биологиялық дұрыс пішіндегі және
белгілі өлшемдегі тақта күйіндегі өнім. Мысалы, сегізбұрыш пішіндегі
брикеттер, ұзыңдығы – 160-170 мм, ені – 70-80 мм, қалыңдығы (биіктігі) – 30-
60 мм. Оны дайындау үшін ұнтақталған құрауыштардың қоспасын дайындайды,
алынған сусымалы масс арнайы араластырғышқа түседі, оған бір мезгілде
мөлшерленген меласса түседі. Ұнақталған құрауыштар мен меласса тұратын
қоспа сығымдағышта брикеттеледі. Кейбір брикеттелген құрама жемге
ұнтақталған пішен мен сабан қосылады.
Гранулданған құрамажем - белгілі пішін мен өлшемдегі тығыз
түйірлерден тұратын сусымалы масса. Әдетте: белгілі диаметр мен биікттегі
кішкене цилиндр күйінде болады. Гранул жасау үшін екі әдіс құрғақ және сулы
қолданылады.
Гранулданған жемді ұнтақтау арқылы тағы бір дайын өнім -
құрама жем қиыршығын алады. Оны жас балапандарға, балықтарға арнап
дайындайды.
Гранулданған және брикеттелген құрама жемдер тасымалдау, сақтау мен
азықтандыруда қолайлы болып саналады қолайлы болып саналады.
Өзінің құрама мен жемдік құндылығы бойынша құрама жем екі негізгі
топқа: толық райионды құрамажем мен құрамажем концентратына бөлінеді.
Толық рационды құрамажем - малдың қоректік, минералдық және
биологиялық белсенді заттарға деген қажеттілігін толық қамтамасыз ететін
өнім. Тәуліктік жемдік рацион мөлшерінде толық рационды құрама жеммен малды
азықтындыруда оған қосымша басқа азық беру қажет емес. Толық рационды
құрама жем негізінен құс, доңыз, жылқы, ірі қара және жас малға арналған.
Мұндай құрама жем мал организміне қоректі тағамдық заттармен толық
қамтамасыз етіп, жемның басқа түрлерін қосуды қажет етпейді. Ал жылқыға
арналған толық райионды құрама жемге пішен шөп қосқан тиімді болады.[1,2]
Құрамажем концентраты - мал (құс) рационына қосымша енгізіліп, оны
толық рационды азықтандыруға арналған азық. Оған ірі, шырынды азықтар және
әртүрлі өндірістердің (қант қызылшасы, сыра, спирт және т.б) қалдықтары
қосылады. Оның құрамында протеин, минералды заттар мен микроқосымшалар көп
мөлшерде болады.
Құрамажем концентраты да шашыранды, брикеттелген және гранулданған
түрде дайындалады.
Құрамажем өндірісінде ақуыздың тапшылығына байланысты карбамидті
концентрат қолданылуда.
Карбамидті концентрат - карбамид, ұнтақталған дән мен бентониттің
біркелкі қоспасын экструдерде өңдеу арқылы алынатын қиыршық күйіндегі өнім.
Карбамидті концентратты күйісті малға арналған құрама жем, АВҚ және жем
қоспасында қолданады.
Нәруызды - витаминді қосымшалар - әдетте ұсатылған дән қоспаларын
байыту үшін қолданылады. Олардың құрамында нәруызға, витаминдерге,
минералды заттарға, микрэлементтерге және антибиотиктерге бай шикізаттар
болады.
Премикстердің құрамында белсенді биологиялық заттар көп. Сондықтан
құрама жем мен нәруызды витаминдері қосымшаларды керекті биологиялық
заттармен байыту үшін қолданады.
Жем қоспасы - үш немесе төрт компоненттерден немесе дән өңдеу
өндірістерінің жанама өнімдерінен дайындалады. Оны ірі қара мен қойлардың
азаға ретінде қолданады.
Байытқыш қоспа дегеніміз - құрама жем кәсіпорныдарының арнаулы жем
рецептісі бойынша жасалынатын біркелкі ұсатылған нәруызды, минералды және
микроқосымшалармен толықтандырылған заттар.
Құрама жем, нәруызды - витаминді және минералды қосымшалар шашпа
немесе гранул түрінде шығарылады. Мөлшері процентпен берілген нәруыз немесе
протеин аса маңызды азықтық зат болып табылады. Бірақ, іс жүзінде тірі
организм үшін оның сіңімді бөлігінің маңызы ғана ескеріледі.
Малға сіңетін жем бірлігіндегі энергияны алмасу энегиясы деп
атайды. Дайын өнімдегі мөлшері шектелетін клетчатка - сутекті зат, оны тек
күйіс қайыратын мал сіңіре алады.
Келтірілген негізгі көрсеткіштермен қатар нәруызды құрайтын амин
қышқылдары минералды жемдердегі бөлек элементтерр, мысалы, кальций, фосфор,
натрий, т.б.
Құрама жемнің шикізат қорлары. Құрама, АВҚ, премикс және басқа
өнімдер өндіру үшін құрама жем өндірісінде шикізаттардың жүзден астам
түрлері қолданылады. Шикізаттарды шартты түрде 3 топқа бөлуге болады:
өсімдік, мал текті, химиялық және микробиологиялық текті.
Бұл топтар аулшаруашылығы малдарына арналған құрама жемнің
негізінен құрайды, соның ішінде бұл дәнді және бұршақты дақылдар.
Жемдік өнімдер мен қосымшалар құрамажем құрамында қолданылғанда
сапасы жоғары болуы, сұрыпы біріншіден төмен болмауы керек.
ТМД елдерінде шикіаттың негізгі қорын дәнді дақылдар, оның ішінде
арпа мен бидай құрайды. Сонымен қатар сұлы, жүгері, қонақжүгері, тары т.б.
қолданылады. Дәннің қосынды мөлшері т құрама жемде құрайды. Төрт үлік малға
және құстарға арпа азық ретінде беріледі. Оның қабығы ядромен бітесе өскен,
сондықтан дәннің ін құрайтын қабықты ажырау қиын.
Құрама жемге қосылатын қара бидайдың крахмалы мал асқазанында қатты
ісініп, ас қорыту жүйесінің бұзылуына әкеп соғады. Сол себепті жемге
қосатын қара бидайдың мөлшерін шектеу қажет.
Сұлының азықтық құндылығы аса жоғары деп саналады. Жас мал мен
құсқа сұлыны қабықсыз берген дұрыс.
Бұршақ құрама жем өндірісінде кең қолданылатын дақыл болып саналады.
Бұршақ дақылдарынан асбұршақ, жемдік бұршақ, бөрібұршақ және басқа да
ақуызға бай дақылдардың мөлшері кейбір кезеңдерде құрайды.
Шикізат балансындағы маңызды рөл (10...15%) бидай және күріш кебегі
мен ұнтағы – диірмен өндірісінің жанама өнімдеріне, сонымен қатар жарма
өндірісінің арпа, күріш, асбұршақ және т.б. ұншықтарының үлесіне келеді.
Диірмен және жарма өндірістерінің жанама өнімдері: ұн, жарма алу кезеңінде
түзілген жем, ұнщық жемдік ұнтақ пен кебек.
Диірмен өндірісінің негізгі жанама өнімдері кебек пен жемдік
ұншық. Қабық құрамында протеин мөлшері дәнмен пара – пар, бірақ крахмалы
аз, клетчаткасы көп болады. Сондай–ақ фосфор мен В тобындағы витаминдер өте
көп. Жемдік ұншық пен дән көрсеткәштерінің айырмасы аз.
Сонымен бірге әр түрлі өсімдік майлары өндірісінің жанама өнімдері
– күнжара мен шроттың (7% шамасында) құрамажем құрамындағы үлесі маңызды.
Соның ішінде бірінші орында күнжарасы мен шроты, екіншіде мақта, одан
кейін қытайбұршақ, зығыр, жер жаңғағы және басқа да майлы дақылдар тұр.
Құрамажем өндірісінің технологиялық процестері мына негізгі
операциялардын тұрады:
1) шикізатты қабылдау, сақтау және өндіріске жіберу;
2) шикізатты органикалық, минералды және металды – магнитті
қоспалардан тазару;
3) құрама жемнің кейбір түрлерін дайындау үшін сұлы мен арпаның қабығын
аршу;
4) тазартылған шикізатты ұнтақтау;
5) ұнтақталған өнімді бақылау (елеу);
6) мөлшерлеу және араластыру;
7) гранулдау;
1.1.2. Қытайбұршақ туралы жалпы мәлімет
Қытайбұршақ туралы жалпы мәлімет. Қарапайым қытайбұршақ, мәдени
қытайбұршақ (Glycine max), ірі бұршақ тұқымына жататын біржылдық шөп басқан
өсімдік және майлы дақыл. Ежелде қытайбұршақ күрішпен тең келуге мүмкін
болған. Тұқымы (ірі бұршақ) тамаққа немесе одан шығарылған май ұнға
өнделеді. Жасыл массасы, пішені, күнжарасы және шроты ірі малға азық
ретінде беріледі.
Қытайбұршақтың ақуыздық бағалығы етке қарағанда екі есе басым, бірақ
құрамында мүлдем холестерин жоқ . Сонымен бірге қытайбұршақтың ақуызы майлы
ақуыз болған кезінде құрамында пурин жоқ, бірақ пурин буында жиналуы
мүмкін. Қытайбұршақтың дәні В1, В2, С, РР, Е витаминдеріне, пантотен
қышқылына, холинге бай. Қытайбұршақтың бұршағында 13-24 мөлшерінде май,
сонымен бірге В1, В2, Р, РР, К, каротин және С витаминдері, пектиндер,
сахарозалар және органикалық қышқылдар бар. Сонымен қоса бұршағы минералды
заттарға бай.[5,6]
Көбінде ақуыз табиғаты бар сіңімділігі нашар заттарға байланысты
спецификалық жағымсыз дәмі, иісі және нашар қорытылу себептерінен шикі
күйіндегі қытайбұршақ жем дайындауға қолданылмайды. Олар – протеаз
ингибиторы, гемаглютеиндер, сапониндер, липаза ферменттері және басқалар.
Сіңімділігі нашар заттардың ішіндегі ең басымы концентрациясы 20 мгг
асатын – ингибитор трипсин. Ингибитор трипсиннің максимальді рұқсат
етілген дәрежесі құрамындағы ақуызға тәуелді. Әр ақуыздың 10 % -не 1 мгг
ингибитор трипсин сәйкес келуі керек.
Ингибитор трипсиннің әдістемесін анықтау активтілігі өте көп және ұзақ
еңбекті қажет етеді, сондықтан оны көбінесе ғылыми жұмыстарда қолданады.
Практикада қытайбұршақтың сіңімділігі нашар заттарының құрамын бағалау үшін
жанама көрсеткіш уреаза ферменті (уреаза бұл майлы, несеп ыдырататын
фермент) қолданылады. Бұл уреаза ферменті басқа сіңімділігі нашар заттар
сияқты жылы өңдеу кезінде өзінің активтілігін жоғалтады.
Шикі қытайбұршақты өңдеу қажеті бұршақтың дезодорациясына, оның
химиялық және биологиялық комплексінің ерекше өзгеруіне, тағамдық
бағалығының арттыруына, заттардың нашар иістерден және тозған ақуыздан
босатылуына әкеліп соғады. Сонымен қоса, шикі қытайбұршақтың бұршағы
моногастритті жануарлардың (балапан, шошқа, қоян) әлсіз өсуіне және жемді
қорытуына зиян әкеледі. Осы факторларды ескере отырып, қытайбұршаққа
қойылған стандарт бойынша, мысалы АҚШ-та қытайбұршақты шикі күйінде
жануарларға беруге тыйым салынады.
Қазіргі кезде ғылым құрамажем құрамынындағы улы сіңімділігі нашар
факторды жою үшін технологиялық әдістер мен желілер ойлап табылды.
Солардың ішіндегі ең басты орын алатыны – экструзиялық процесс.
Экструзияциялық – бұл қиын физико-химиялық, жоғары температурада
жүретін процесс. Экструзия процесінде қытайбұршақдағы уреаза активтілігі
0,1-0,2 рН дейін төмендейді, ол осы өнімді антижемдік қасиеті
қауіпсіздігіне дейін инактивдендіреді. Негізгі технологиялық процестің
қасиеті экструдерленген майлы қытайбұршақның температурасына, өнімді
камералық престе болған уақытына және қытайбұршақ дәндерінің алдын – ала
дайындауына байланысты. Экструзия нәтижесінде 1 кг қытайбұршақдан қосымша
энергия алмасу эквиваленттік 100 г өсімдік майы және ақуыз алынады.
Экструзиялау нәтижесінде крахмалдың декстриназиясы жай қантқа дейін
ыдырайды және клетка қабығынан айырылады. Экструдерленген майлы қытайбұршақ
өндіріске қажет концентрат, негізгі концентратқа арзан энергияны және
толыққұгжы протиен енгізеді. Практикада қытайбұршаққа витаминдер,
минералдар, аминқышқылдар және ферменттер қосып, аса тиімді
ақуызды–витаминді–минералды концентрат алуға болады. Егер өндірісте өзінің
арзан шикізаты және мүмкіндігі болса ингридиенттерді концентратқа
араластырса, онда сондай концентратты қолдану жемдік цехта қымбат емес,
бірақ сапалы құрама жем алуға болады және жоғары көрсеткішке жеткізуге
рұқсат етеді.
Экструдерленген майлы қытайбұршақтың сапасы тек қана малдың, құстың
және олардың өнімділігіне әсер етпейді, сонымен қатар қолданушыға жеткен
сапалы өнім мінездемесіне әсерін етеді.[6,7]
Дамуы және тарихы. Кәдімгі қытайбұршақтың тегі және тарихы белгісіз.
Ауылшаруашылық мәдени қытайбұршақтың өзінің ерте тарихы бар. Кәдімгі
қытайбұршақ рағы атасымен жабайы түрге (G.soja) жатады. Алғашқы
мәліметтерге сүйенсек қытайбұршақты б.э.д. 11 ғасырда адамдар қолдана
бастаған. Бұл өнімнің мағынасын Қытайдың солтүстік–шығыс бөлігінде тұратын
халықтар ашты, сонымен берге ертедегі Қытайда қытайбұршақты қасиетті 5
мәдени түрдің біріне жатқызған. Б.д.д. қытайбұршақттың ірі бұршағы Қытай
және Корея түбегі аймақтарында таратылған. Қытайбұршақ бірінші Жапон тарихи
сілтемесінде 712 жылы енгізілген, ал 15 ғасырдың аяғында Индонезияда,
Филиппинде, Вьетнамда, Таиландта, Малайзияда, Юирмада, Непалда және
Индияның солтүстігінде кеңінен таралды. Уақыт өте азия елдерінде
қытайбұршақты тағамға пайдалана бастады. Ойлап тапқаш аспазшылар
сіңімділікті жоғарылататын өнімдер шығара бастады. Қытайбұршақтан
дайындалатын тағамдар (мисо, тофу, темпи) дәмі мен түрі бойынша ірі
бұршақтармен салыстырғанда айырмашылығы аз болды. Сондықтан орта ғасырда
Қытай және Жаплнияға барған европалықтар (Мысалы: Марко Поло) өздерінің
күнделіктерінде ірі бұршақты ауылшаруашылық дақылға жатқызбайды. Сонымен
бірге 16 ғ.а.–17 ғ.б. европалық саяхатшылар шығыс елдерінде ерекше ірі
бұршақты әртүрлі тамақтарды жасауға жаппай қолоданған деп еске алады.
Мысалы, 1957 жылы Нагасакида болған флориентиец Франческо Карлетти балықтан
дайындалған тағамдарға қытайбұршақтың тұздығын қолданғанын мемуарында
суреттеп айтады. 1665 жылы испан саяхатшысы Доминго Наваррет тофу Қытайда
кеңінен тарлған тағамды былай бейнелейді: олар бұршақтан сүт алады, одан
ірімшікке ұқсайтын пирог жасайды... Ол қар сияқты және дәмсіз ақ масса,
бірақ сол массаға тұз немесе шөп қосса өте дәмді.... Кейде европалықтар
қытайбұршақтан алынатын өнімдерді ашуда жаңылған. Мыаслы, 1613 жылы
Жапонияға барған ағылшын Джон Сарис күнделігінде былай сипаттаған: оларда
ірімшіктің көп түрлері бар, таң қаларлығы олардан сүтте, майда алмайды. Ол
тофуды кәдімгі сүтті ірімшік деп қабылдаған.
Шығыс және Батыс арасында 17 ғ.а. қытайбұршақ тұздығы саудасы өте
қарқынды жүрді, ал 1691–92 жылдар арасында Жапонияда тұрған голландық
дәрігер Энгельберт Кампфер 1712 жылы ұытайбұршақ туралы және қытайбұршақ
тұздығынан дайындайтын рецепттер мисо жайында жазылған Amoenitatum
Eroficum кітабын басып шығарды. Осы тарихи оқиғалар батыс елдерінде
қытайбұршақты азық ретінде пайдаланғанын растады.
18 ғ.а. Европада қытайбұршақты өсіру әрекеттері іске асырылды.
Қытайбұршақты бірінші отырғызу 1737 жылы Голландияда және 1739 ж. Парижден
алыс емес ұйымдастырылды. Алайда өндірілген өнім ғылыми мақсаттарда
(суреттеу және зерттеу), қоректік нім шығару үшін қолданылған. Бірінші
өнеркәсіптік түрдегі қытайбұршақ паонтациясы 1804 жылы Югославияда
(Дубровник қаласы) ұйымдастырылды. Онда өсірілген қытайбұршақтың ірі
бұршақтары адам қоректенуі үшін және қалдықтары үй құстарын жемдеуге
қолданылды. АҚШ–та алғашқы рет қытайбұршақ ірібұршақтары 1765 жылы Джордж
штатында және 1770 жылы Пенсильвания штатында отырғызылған болатын. Кең
құнарлы жер ең қолайлы климатықытайбұршақ отырғызу көптеген штаттарға
жылдам таратылды. АҚШ қытайбұршақты өндіруде 1–ші орында, одан кейін
Бразилия, Аргентина және Қытай өндіреді. Қытайбұршақты ең басты шығарушы –
Жапония.
АҚШ–та 88% қытайбұршақтан май өңделеді. Тазартылған қытайбұршақтың майы
азыққа қолданылады, одан маргарин және майонез алынадыжәне өсімдік
компоненті сияқты фармацевтикалық препараттарда қолданылады. Сонымен қатар
смола және пластмасса өндірісінде, бояулар, лактар, дезинфекциялық
құралдарды, маталарға арналған сұйықтық және сабын өндірісінде қолданылады.
Қытайбұршақтың ұны әртүрлі – балалар азығын, кондитер өнімдерін,
диеталық азық, қытайбұршақ тұздығын алу үшін қолданылады. Қытайбұршақ дәмі
мен иісі етке ұқсайды. Қытай және Жапонияда көбінесе қытайбұршақтан
қытайбұршақ сүзбесі (тофу) өңделеді. Дәннен бөлінген қытайбұршақ ақуызы
сусындар және тағамдық қоспа дайындауда және вегетерианды ет ретінде
қолданылады. [6,7,8]
Қытайбұршақ өте сіңімді. Оның құрамында әдетте 34-45% ақуыз, 18-25%
май, 20-25% көмірсу болады, ал холестерин мүлде болмайды. Қытайбұршақтың
ақуызында ауыстырылмайтын аминқышқылдары жақсы балансталған, метионин мен
цистеиннен басқасы өте аз. Майында қаныққан (пальмитинді және стеоринді май
қышқылдары) және қанықпаған (олеинді, линолды және линоленді май
қышқылдары) май қышқылдары көп.
Кәдімгі қытайбұршақтың жүз түрі бар. Олардың вегетационды периоды
тұқымдық және орта факторына байланысты 50-ден 200 күнге дейін болады.
Кәдімгі қытайбұршақты экватордан 600 және биіктігі теңізден 0-ден 2000 м
кем емес интервалында өсіреді, бірақ негізгі өнімді ені 25-450 және
биіктігі 1000 м төмен белгісінде алады. Кәдімгі қытайбұршақ экстремалды
температураға өте сезгіш. Тұқымды өсірудің ең аз температурасы +60С
құрайды, +100С температурада өнім піседі. Талапқа сай +20...250С ең жақсы
температура.
Қытайбұршақ майы қытайбұршақ дәнінен (Glycine) алынады. Қытайбұршақ
майының ұю температурасы 85-тен 1800С дейін, йод саны – 120–141,
кинетикалық жабысқақтығы 200С.
Дүниежүзілік өсімдік майларын өндіру өндірісінде қытайбұршақ бастапқа
орынға ие. Қытайбұршақ майы азыққа және маргарин өндірісінде шикізат
ретінде қолданылады.
Толықмайлы қытайбұршақ. Толықмайлы қытайбұршақтың тиімді жағы:
– барлық мал және құстар үшін әмбебап азық болып табылады. Себебі
құрамында құнарлығы жоғары протеин бар;
– майдың, май қышқылының тез қорытылуымен сипатталады;
– сақтау мерзімі ұзақ, себебі құрамында токоферолдың мөлшері улкен
және липоксидаза мен липазасы бұзылған;
– линолды және леноленді май қышқылының мөлшері жоғары (9,0 және
2,0);
– 0,7% жоғары мөлшерде лицитинді құрайды (май метаболизмі үшін өте
қажет);
– жағымды дәмдік сапасымен сипатталады;
– сусымалығы жақсы;
– ұзақ сақтауға төзімді (6 айға дейін);
– түіршектену қабілеті жақсы (басқа май қоспасы бар компонеттермен
салыстырғанда).
Инактивирленген 20% толықмайлы қытайбұршақ шроты ІҚМ –дың жас
төлдерінің салмағын 4-6%-ға арттырады.
1.2. Балықтарға арналған құрама жем жасаудың өзгешілігі
1 – кесте. Балықтарға арналған құрама жемнің сапасы
Көрсеткіштер КөрсеткӘртүрлі әдістермен дайындалған құрама жем көрсеткіштері
іштерді
ң
қажетті
өлшем-д
ері
Ұнтақ және Құрғақ Бентонитті
ұншық тәрізді пресстелген балшықпен
түйіршіктер құрғақ
пресстелген
түйіршіктер
Бұрынғы технология бойынша
16 320 120 98,0 5,2
Жетілдірілген технология бойынша
16 580 136 68,4 11,3
Дәнді құрауыштарды экструдерлеудің ұсынылған технологиялық енгізуде
Навтург нанөнімдері комбинатының жылдық экономикалық тиімділігі 117,9 мың
сомды құрады.
Краснодар политехникалық ниститутының қызметкерлері Л.Мерынюк,
Я.Мартыненко [22] енесінен айырған торайлар рационында арпаны тиімді
қолдану үшін оны экструдерлеуді ұсынады. Жас төлдерге арналған құрама жем
дайындау үшін зауытта арнайы арпаны қауыздау және экструдерлеу желісі
орнатылған .
Арпа буратта тазаланып, магнитті қалқадан өтіп, обойкалы машинаға
қауыздауға жіберіледі. Қауыздалған өнім аспирациялыө машинаға түседі.
Қауызы жинақтағыш қорапқа, ал қауыздалған және қауыздалмаған дән қоспасы
қоймадан обойкалы машинаға жіберіледі. Қауыздалған арпа балғалы
ұнтақтағышта ұнтақталып экструдер алдындағы қорапқа түседі. Арпа қораптан
мөлшерлегіш шнек арқылы булағышқа, одан экструдерге түседі. Экструдердің
жұмыс аймағындағы қысым 1.4...3р МПа, ал өнімнің температурасы 125...1800С
болуы мүмкін. Бұндай температурада дәннің ылғалы буға айналып, матрицадан
шығарда лезде буланып кетеді. Қысымның бірден төмендеуіне және өнімнің тез
булануының әсерінен өнім бастапқы көлемінен 6...15 есе үлкейіп, кеуекті
құрылым түзеп жарылады.
Ылғанданбаған дәнді экструдерлеу өнімнің жабдыққа жабысуын, жабдықтың
өнімділігінің төмендеуін, ал процестің қуат сыйымдылығын жоғарлатады.
Сондықтан жұмыс органдарын “майлағыш” ретінде арпаға қытайбұршақ дәні
қосылды. Алайда мал рационына қытайбұршақты өңдемей қосу зиянды
болғандықтан, зауыт қызметкерлері қоректендіргіш шнекпен экструдер шнегінің
арасына булағыш шнек орнатты, ол экструзияның қолайлы режимдерін белгілеуге
мүмкіндік берді (3-кесте).
Кесте 3 – Арпаны экструдерлеу режимдері
Бу мөлшері, кгт Экспозиция,С Экструдердегі Декстринизация
қысым, МПа дәрежесі,%
60 70 3.5 11.0
50 70 3.0 10.0
60 85 3.0 12.5
50 85 2.5 12.0
Бұндай режимде дән крахмалының қоректілігінің шоғырлануы ең жоғары
деңгейі байқалды.
Қытайбұршақ шроты мен жемдік ашытқыны алдын-ала буламай экструдерлеудің
тиімсіз екендігі Молдавадағы Маркулешт эксприменттік зауытында жүргізілген
зерттеулер арқылы белгілі болды. Экструдерленетін өнімдердің ылғалдығы
10...12% болуы керек [23]. Воронеж мемлекеттік технологиялық академиясының
ғалымдары А.Остриков, В.Василенко [24] толықрационды экструдерденген құрама
жем өндірісінің желісін ұсынады.
Крахмалсақтайтын құрауыштар (бидай, қарабидай, тритикале) бастапқы
алғалдығы 12-14% және қажет етілетін ірілікпен мөлшерленеді, одан кейін
жүктеу түтігі арқылы экструдердің жұмыс аймағына түседі.
Майсақтағыш құрауыштар (мысалы рапс, қытайбұрщақ, қонақжүгері және
т.б.) бастапқы ылғалдығы 12-14% және қажет етілетін ірілікте мөлшерлегішпен
кейін басқа экструдердің жұмыс аймағына түседі. Экструдердің айналмалы
шнегі өнімді қағып алып, майбөлгіш саптама орнатылған матрица аймағына
жібереді. Сығылған өсімдік майы тұрақтандыруға арналған ыдысқа түсіп, онда
тұрақтандырғышпен (фумар, аскорбин қыщқылдары және т.б.) араластырылады.
Майсақтағыш құрауыштардың майын сығып алу экструция процесінің қалыпты
жүруі үшін жасалады, яғни бастапқы дәнді шикізаттағы май мөлшері 6% аспауы
қажет. Май мөлшері одан көп болса механикалық қуаттың жылуға айналуы
төмендеп, дәнді шикізат жарылмайды.
Экструдерленген крахмалсақтағыш құрауыштар мен басқа экструдердеп
алынған күнжара балғалы ұнтақтағышта ұнтақталып, сығымдағыш-
түйіршіктегішіне барады. Өсімдік майын жағу үшін түйіршіктер форсужа арқылы
тұрақтандырғышы бар ыдыстан аппаратқа түседі. Өңделген түйіршіктердің
бетіне дрожирлеу аппаратында ақуызды-витаминді қосымша, премикс және бордың
қоспасы біркелкі жағылады. Дрожирлеу аппараты белгілі жиілікте айналатын
еңіс барабаннан тұрады. Оның ішінде арнайы сепкіші бар құбыр арқылы 3-4%
май беріледі.
Бұл технологияны қолдану әртүрлі шикізаттарды қолданғанда қажет
етілетін қоректіліктегі құрама жем түрлерін көбейтуге мүмкіндік береді.
Дәнді құрауыштарды экструдерлеудің салыстырмалы жүргізілген зерттеулері
техника – экономикалық тұрғыдан алғанда экструдерлеу алдында дәнді
саңылауының диамерті 3,0 мм елек орнатылған ұнтақтағышта ұнтақтаудың
тиімділігін дәлелдейді. Сонымен қатар 12-14% ылғалдықтағы дәнді
экструдерлеудің қивншылық тудыратыны, сондықтан оған созымдылық қасиет беру
үшін 17-18% ылғалдыққа дейін ылғалдау керек екендігі белгілі болды, ал
бөктіру ұзақтығының экструдерлеу процесі мен дайын өнімнің сапасына
тигізетін әсері шамалы. [25]
Экструдердің жұмыс тиімділігін жоғарылату үшін ұнтақталған дәнді алдын-
ала ылғалдау жақсы бағыт болып саналады. Сондықтан араластырғыш –
ылғалдағыш – булағыш жасалынып экструдердегі қоректендіргіштің орнына
орнатылды.
Ылғалдағыш – булағыш орнатылған экструдердің жұмысының оңтайлы
режимдері: бу шығыны – 25-38 кгсағ (50-75 кгт); бу қысымы – 0,1-0,3 МПа;
буланғаннан кейінгі қоспаның ылғалдығы – 17-18%; буланған қоспаның
температурасы – 70-800С; экструдердегі өнімнің температурасы – 120-1300С;
экструдердің өнімділігі – 500-600 кгсағ.
Эксперименттік зерттеулер нәтижелері экструдерден шығатын өнімнің
температурасы, экструдердің өнімділігі, электр қуатының меншікті шығының
өңделетін өнімнің ылғалдығына байланысты екендігін анықтады. [26]
Қазақ мемлекеттік аграрлық университетінің ғалымы А.К.Атыханов
еңбегінде [27] жемдік асқабақ пен арпа, карбамид, ағаш үгіндісінің жем
қоспасын экструдерлеу тұрақты жүруі үшін қысым 20...25 МПа, температура
378...388 К болуы керек екені анықталған.
1.4.2 Экструдерлеудің өнім сапасына тигізетін әсері
Жоғары сапалы экструдат алу үшін экструделетін шикізаттың негізгі
құрауыштарының физика – химиялық қасиеттерінің экструзия процесінде өзгеру
сипатын зерттеу қажет, өйткені ол өңделетін қоспаны экструдерлеудің оңтайлы
режимін таңдауға мүмкіндік береді.
Экструдаттың сапасы мен өңдеу жағдайына маңызды әсер ететін, өсімдік
текті шикізаттардың негізгі құрауышы – крахмал – адам және мал үшін қуаттың
негізгі көзі. [28]
Крахмал фотосинтез процесінде түзіліп, өсімдіктің тұқымында, түйнегінде
және басқа да органдарында жиналады. Әсіресе ол күріш тұқымында (60-80%),
жүгеріде (65-75%), бидайда (60-70%) және картоп түйнегінде (12-20%)
сақталады.
Дәнді дақылдарда сақталатын крахмалдың табиғи күйдегі қоректік
потенциалының сіңімділігі дақылдың түріне байланысты 20-25 % аспайды. [29]
Крахмал өсімдікте жасымық тәрізді пішінде ені 0,015-0,045 мм және шар
тәріздес немесе ұршық тәрізді пішінде көлденеңі 0,002-0,009 мм өлшемде
болады. [30]
Табиғи жағдайда крахмал дәндері суда ерімейді, ісінбейді, бірақ 50% су
сіңіреді. Крахмал суспензиясының температурасының жоғарылауы крахмал
дәнінде молекула аралық байланысты үзеді, соның нәтижесінде
полисахаридтердің гидраттануы бірден жоғарылап, дәннің ісінуі, бөліктерінің
еруі және крахмалдың толық клейстерленуі жүреді.
Крахмал құрылымын өзгертудің кең тараған әдісі гидротермиялық өңдеу,
соның нәтижесінде крахмалдың физика – химиялық қасиеттері өзгереді: ылғал
тартқыштығы жоғарылап, молекулярлы салмағы төмендейді, ферментативті
шабылдауы жоғарылайды, ол крахмал дәндерінің құрылымының бұзылуына
байланысты.
Ыстық экструзиялау кезінде жоғары температура, қысым және механикалық
жүктеменің әсерінен өсімдік шикізатындағы көмірсулық кешенде терең
өзгерістер жүреді.
Ұнтақталған бидай дәнін экструзиялау процесін зерттеу [31] нәтижесінде
қант мөлшері мен декстриндердің жалпы мөлшері температура мен өңдеу
ұзақтығына байланысты артады, ал ылғал мөлшері көбейген сайын кемиді.
Ұнтақталған бидай дәнін 170-1900С температурада және 70-800С уақытта
өңдеуде қант пен декстриндер мөлшері 2-2,5 есе, ал крахмалдың клейстрленуі
23-33% болды. Жүгері дәнінің қорытылуы оңтайлы режимде өңделмегенге
қарағанда 2 есе артты, ол экструзия кезіндегі крахмал молекуласы мен ішкі
молекулярлы байланыстың үзілуінен крахмалдағы өзгерістердің тууынан. Бұл
өзгерістер экструдерленген дәнмен малды азықтандыруда ферментация процесін
қарқындатады.
Экструзия процесінің дәнді шикізаттағы ақуыздың фракциялық құрамынан
әсерін зерттеу, өңдеу режимдері ақуыздың жалпы мөлшерін өзгертпегенін, ал
ақуызды фракциялардың қатынасының өзгергендігін көрсетті (4-кесте).
Кесте 4– Дәнді шикізаттар мен құрама жемнің фракциялық құрамына
экструзия режимдерінің әсері
Ақуыз фракциялары, %
Зерттеу нысандары
Сулы- Спиртті Сілтілі Қалдық Қосынды
тұзды
Бидай Өңделмеген 2,10 3,50 3,90 1,50 10,90
Өңделген 0,94 2,20 3,80 3,90 10,90
Жүгері Өңделмеген 3,20 1,80 3,90 1,20 10,00
Өңделген 1,90 1,60 3,60 2,80 9,90
ҚК 55-13 Өңделмеген 3,87 1,30 3,20 1,70 10,00
құрама
жемі
Өңделген 2,60 1,80 3,20 2,60 10,20
Ылғал жылу өңдеуге ақуыздың суда және тұзда еритін фракциялары сезімтал
болады. Олардың мөлшері өңделмегеннен салыстырғанда аздап төмендейді, ал
бірақ сілтіде еритін фракциялары өзгермейді. Ақуыздың суда және тұзда
еритін фракцияларының азаюы экструзия процесі кезіндегі жылудың әсері және
соған байланысты денатурациясы құбылысының пайда болуынан, ал бұл жағдай
ақуыздың ерігіштігін біраз төмендетіп, оның құрылымының түрін өзгертуінен
болуы мүмкін.
Экструзия процесінің ақуыздың биологиялық құндылығын анықтайтын
аминқышқылдық құрамына әсерін зерттеу нәтижелері экструзияның ақуыздың
аминқышқылдық құрамына елеулі әсері жоқтығын көрсетті. Өңдеу процесінде тек
глутамин қышқылының мөлшері 43,91-ден 36,63 % азайғаны байқалды, ал басқа
аминқышқылдарының мөлшері өзгерген жоқ. Глутамин қышқылы, оның амидтері
сияқты әртүрлі ферменттік әсерлерге тез ұшырайды.
Жүргізілеген зерттеулер экструзиялау дәннің зарарлығын төмендететін
көрсетті, мысалы өңделмеген қытайбұршақта және бидай мен қытайбұршақ
қоспасында (бидай 70% + қытайбұршақ 30%) трипсин ингибиторы 159,1 және
2885,9 ингибитор г болды, ал оңтайлы режимде өңделгенде 288,3 ингибитор г
болды.
Ақуыздың қорытылуы өңделген бидайда 45,8, ал өңделмегенде 37,6% болды.
Экструдерлеудің дәнді шикізат пен құрама жемдегі май мен витаминдерге
әсерін зерттеу нәтижелері зерттелінген үлгілердегі май мөлшері
экструдерлеуден кейін 35,6-37,1% азаятыны анықталды. Экструзия процесіндегі
май мөлшерінің азаюы экструдерленген өнімнің қышқылдығының өңделмегенге
қарағанда 12-40 % төмен болатындығын көрсетті. Сақтау кезінде дәнді
шикізаттардағы қышқылдық тез жоғарылайды, алайда өңделген өнімдегі өсу
қарқыны өңделмегенге қарағанда 1,5-2 есе төмен. Дәндегі витаминдер, әсіресе
В3 витамині жоғары температураның әсерінен өте сезімтал келеді (5 - кесте).
Кесте 5 – Дәнді дақылдар мен құрама жемдегі май мен витаминдер
мөлшеріне экструзияның әсері
Зерттеу нысаны Бидай Жүгері Арпа Бидай 70% + К 55-13
қытайбұршақ құрама жемі
30%
Өңдеуге 1,66 3,45 2,16 7,71 2,93
Май, % дейінгі
Өңдеуден 1,07 2,18 1,71 4,85 2,35
кейінгі
В2 Өңдеуге 1,52 1,70 1,52 1,66 1,66
витаминідейінгі
мгкг
Өңдеуден 1,30 1,30 1,24 1,36 1,36
кейінгі
В3 Өңдеуге 7,30 Анықталмады 5,20
витаминідейінгі
мгкг
Өңдеуден 5,60 Анықталмады 4,80
кейінгі
Экструдерлеудің дәнді дақылдар мен құрама жемнің санитарлық жағдайына
тигізетін әсерін зерттеу нәтижелері, бактериямен тұқымдану көрсеткіші
өңделмегенге қарағанда 120 есе азайғанын көрсетті.
Бүкілодақтық құрама жем өндірісі ғылыми – зерттеу институтында
жүргізілген зерттеулер нәтижесінде арпаны экструдерлеудің оның санитарлық
жағдайын жақсартқаны, яғни ішек – таяқшасы 75-100% бактериямен және
саңырауқұлақпен тұқымдануы 97,8-99,8 және 48,1-99,9 азаятыны анықталды.
Сонымен қатар арпаның зарарлану дәрежесі де азаяды.
Афанасьев В.А. жүргізген зерттеулерінде [33] экструдерлеуге дейін және
одан кейінгі арпа үлгілерінде В1, В2 және Е витаминдерінің сақталуы
анықталды. Зерттеу нәтижелері арпаны экструдерлегеннен кейін ондағы В
тобының витаминдерінің мөлшенрі өзгермегені, ал Е витаминінің мөлшері 60%
астам азайғаны белгілі болды.
В.Е.Панкин еңбегінде [34] қытайбұршақ пен рапсты май бөлгіш саптама
орнатылған КМЗ-2У экструдерінде экструдерлеген. Қытайбұршақты экструдерде
бүтін күйінде өңдеу уреазаның белсенділігін азайту және май бөлуде де
ешқандай жақсы нәтиже бермеген.
Ұнтақталған қытайбұршақтың технологиялық қасиеттері нашар болды:
сусымалығы нашар болып, қораптарға жабысып қалды, сонымен қатар уреаза
мөлшері де өзгермеді. Қытайбұршақ пен арпа қоспасын экструдерлеуде өнімнің
ылғалдығы 11,0 – нен 10,3% төмендеді, уреаза мөлшері де аздап азайды,
алайда шектік нормадан жоғары болды. Ал май бөлінбеді, ол арпаға сіңді.
Қытайбұршақты ПШМ-250 сығымдағышында 70-840 С температурада өңдегенде
майи сығу дәрежесі 20,6%, шығымы- 6,8%, ал күнжарадағы уреаза белсеңділігі
көп азайған жоқ (1,12∆рН дейін).
Қытайбұршақты май бөлгіш құрылғы ПМ-2б орнатылған сығымдау режимінде
жұмыс істейтін КМЗ-29 экструдерінде өңдеу де уреаза белсеңділігінің азаюы,
май бөліну көрсеткіштері бойынша жақсы нәтижелер бермеді.
Бүтін және ұнтақталған қытайбұршақты толық майлы өнімге (майды бөлмей)
КМЗ-2У экструдерінде (экструдерлеу режимінде) 90-115оС температурада өңдеу
уреазаның белсеңділігін 0,2-0,05∆рН және трипсин ингибиторын 5,08-3,47 мгг
азайтқан, ал протеиннің қарытылуы 76,2% жоғарлаған. Бұндай режимдегі
экструдердің өнімділігі 90-100 кгсағ. Ұнтақталған қытайбұршақ пен арпаны
1:1 қатынаста қосып, қоспа күйінде өңдеуде экструдердің өнімділігі 200-220
кгсағ жоғарлап, ал алынған өнімнің сапасы жақсы болды, уреазаның
белсеңділігі 0,15-0,05∆рН болды.
Алынған зерттеу нәтижелері қытайбұршақты экструдерде өңдеу ондағы
қоректілігі нашар заттар мөлшерін азайтқанын, ал алынған май оның сапасын
бұзатын липоксигеназа ферментінің бұзылуына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz