Өсімдіктерді биологиялық әдіспен қорғау

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Топырақты қорғау.

ЖОСПАР:

1. Кіріспе

2. Топырақ және ауыл шаруашылығын химияландыру

3. Минералдық тыңайтқыштар

4. Өсімдіктерді химиялық әдіспен қорғау

5. Өсімдіктерді биологиялық әдіспен қорғау

6. Қорытынды

КІРІСПЕ
Табиғат байлығы жөнінде әңгіме болғанда алдымен тілге тиек ететініміз
топырақ немесе жер. Қазақтың Жер – ана деген қанатты сөзінде үлкен мән
жатыр. Топырақ сыртқы ортамен тығыз қарым – қатынас жасай алады. Топырақ
күн сәулесін, суды сіңіре алады, құрамында әртүрлі микроорганизмдер мен
өсімдіктердің тіршілік етуіне қолайлы орта бар. Борпылдақ бөлшектерінің
аралықтарында ауа, су орналасатын қуыстар көп.
Топырақтың табиғаттың басқа бөліктерінен ерекше бір ғажап қасиеті бар.
Топырақ көптеген микроорганизмдердің, көп клеткалы организмдердің
қатысуымен өздігінен тазаланып, қалпына келе алады. Демек, организмдердің
тіршілік процесінде органикалық заттар, қи, өсімдіктердің қалдықтары мен
жан – жануарлардың өліктері ыдырап минерал тұздарын, су, көмірқышқыл газы
жасалады. Бұл заттарды өсімдіктер пайдаланады. Мұнымен бірге, топырақта
қарашірік жасалып, топырақ тыңаяды. Топырақтың жана қабаты жасалады.
Топырақ жасалуы көп уақытқа созылатын күрделі процесс. Совет және американ
топырақтану ғалымдарының деректері бойынша жер қыртысының 2,5 сантиметрі
жасалу үшін 100 жыл, ал бірқалыпты температурада 90 сантиметр топырақ
қабаты жасалу үшін 16 мың жыл қажет екен. Топырақтың құнарлы қабатының
қалпына келуіне сыртқы ортаның факторлары да (ыстық, аяз т. б.) кедергі
жасайды. Мысалы, Сібірдің жылуы жоқ жерінде осы кездің өзінде әлі
бұзылмаған мамонттардың қалдығының табылуы бұған дәлел болады.
Жер бетіндегі халықтардың әрекетінің әсерінен де жер бедері өзгеріп,
топырақтың сапасына да айтарлықтай өзгеріс енуде. Осыған байланысты
топырақты қорғау мәселесі жер жүзі халықтарын алаңдатып отыр. 1974 жылы
Москвада 68 елдің 3000 топықтану ғалымдары қатынасқан Х халықаралық
конференциясында алғаш рет дүние жүзінің топырақ картасы жасалды. Бұл карта
жер шарының әр түпкірінде егіншілікті жетілдірудің мүмкіншіліктерін
көрсетті.
Жер шарында егіншілікті жақсы дамытуға жететін құнарлы топырақ жоқ деп
есептеуге болады. Ондай жердің бәрі айдалып біткен. Жыл сайынғы пайда
болған жаңа өндірістер, жолдар, аэродромдар, су қоймалары, тағы басқалар
көп көлемді құнарлы жерлерді қамтиды. Көп жерлерде топырақ өндіріс
қалдықтарымен, улы химикаттармен ластанады. Жыл сайын жер шары 6 – 7
миллион гектар құнарлы топырақтан айрылады екен. Адам тарихы басталғаннан
бергі кезеннен күні бүгінге дейін адам баласы 2 миллиард гектар жерден
айрылыпты. Осыдан келіп жерді тиімді пайдалану проблемасы туады.
Совет Одағы кең – байтақ құнарлы жерге бай. Бұдан бізге жерді шексіз
пайдалана беруге болады деген ұғым шықпайды. Сарқылмайтын табиғат байлығы
жоқтығы жоғарыда баяндалды.
Қазақстанның жер көлемі ұшан – теңіз. Бұдан небары 35 жыл бұрын
Қазақстанның солтүстігіндегі кең даланы адам ешуақытта игере алмастай
көрінетін. Ол аз уақыттың ішінде игерілді. Тың жерлер көтеріліп, халықтың
игілігіне падаланыла бастады. Ол жерлерде ондаған жаңа қалалар, темір
жолдар, мыңдаған жаңа шаруашылықтар құрылды.
Адамның әрекеті топырақта құнарлы қарашіріктің жинақталуын өзгертеді.
Оған ғылыми әрекет жасаса адам құнарлы қабатты көбейте алады, ал
жауапсыздықпен қарайтын болса, керісінше, топырақ құнарлылығын төмендетіп
немесе түгелдей жойып жібереді. Ғалымдардың үлкен тобы республиканың әр
аймағында топырақты ғылыми негізде пайдалануды зерттеп, ұсыныстар даярлады.
Жерді комплексті түрде тиімді пайдалану жұмысын ұйымдастыру,
агротехникалық, агромелиоративтік және гидротехникалық шаралар
біріктірілген. Бұл шаралар колхоз, совхоздардың топырағының жағдайын, ауа
райын ескере отырып оның тиімді пайдалануына шаралар белгілейді.
Т о п ы р а қ т ы э р о з и я д а н с а қ т а у. Жоғарыда айтылғандай
топырақты қорғаудағы істеліп жатқан игілікті жұмыстарға қарамастан бүгінгі
күні топырақтың құнарлылығын арттыру мен эрозиядан қорғау проблемасы адм
баласын алаңдатып отыр. Эрозия топырақ үшін өте қауіпті және жыл сайын
ұлғайып келе жатқан құбылыс. Эрозиядан әсіресе Құрама Штаттар, Индия,
Пакистан, Канада сияқты т. б. елдер көп зардап шегеді. Топырақтың эрозияға
ұшырауы бізідң елде де көп жерді қамтиды.
Эрозияның негізігі үш түрі бар: жел, су, техникалық және ирригациялық
эрозиялар. Тегіс емес қыраттар жерлерде жауын сулары топырақты жуып
кететіні болады. Ал тегіс жерлерде топырақтың сыртқы құнарлы қабатының
жуылып кетуі үшін жердің 1 – 2 градус еңістігінің өзі жеткілікті.
Орманда, тың жазық далаларда су эрозиясы баяу жүреді: өсімдігі көп
жердегі топырақ борпылдақ болатындықтан жауын суы оған жақсы сіңеді және
тамырлары арқылы өсімдіктер топырақты бекітіп тұрады. өсімдігі жоқ ашық
қалған жерлерде топырақ күнге тез кебеді. Оны жаңбыр оңай ағызып, сай –
салаларға алып кетеді. Біраз уақыттан кейін бір кездегі құнарлы жерлер
тіршіліксіз сұрғылт далаға айналады.
Беткейлерді тігінен төмен қарай жетілмеген техникамен жырту, тыңайтқыш
берместен жыл сайын бір дақылды еге берген жағдайда топырақ эрозиясы күшейе
түседі. Оның себебі: сыртқы беті үгіиіліп, шаңға айналады да, сумен оңай
жуылап кетеді. Мысалы, Дон өзені жыл сайын теңізге 4,7 миллион тонна
топырақ әкетеді.
Су эрозиясымен күресу үшін көлбеулігі екі градусқа жететін беткейлерді
көлденеңінен жырту керек. Ал көлбеулігі екі градустан артық жерлерде
көлденең жырту көмек бермейді. Сондықтан ол жерлерде су жинайтын
микролимандар, қатарларды реттеу сияқты агротехникалық шаралар жүргізіледі.
Мұндай жағдайда көлденең жүргізілген әр боразда мен жыртылған арықтың
қырлары суға тосқауыл болады, өсімдік суды жақсы сіңірді және құнарлы
топырақ ағып кетпейді.
Тың жерлерді игерумен бірге ұйымдасқан Шортандыдағы Бүкілодақтық астық
шаруашылығы ғылыми – зерттеу институты топырақ эрозиясына қарсы жерді
аудармай жырту әдісін ұсынды.
1980 жылы осы әдіспен 19133,4 мың гектар жер өңделді. Бұған қоса ол
жерлерде тұқым себу жұмысы да топырақ эрозиясына қарсы арнайы жасалған
сеялкамен жүргізілді. Бұл сеялкамен сол 1980 жылы 21245 гектар жерге тұқым
себілді.
Қазақстанның таулы аудандарындағы қия жерлерді егістікке пайдалану
жұмысты қиындата түседі. Сондықтан ол жерлерде эрозияға қарсы террасалар
және гидротехникалық құрылыстар салу қарастырылды. Бұл жұмыстар арнайы
жобамен Алиаты, Талдықорған облыстарының таулы аудандарында қолға алынды.
Республиканың таулы аудандары бойынша 407,7 мың сомға терраса, 713,4 мың
сомға эрозияға қарсы гидротехникалық құрылыстар салынды. Жыл сайын эрозияға
қарсы жүргізілетін ұйымдастыру, агротехникалық, мелиоративтік,
гидротехникалық шаралардың нәтижесінде республиканың көптеген
шарушылықтарында топырақтың желге ұшып, сумен жуылып кетуі тоқтады, егістік
жердің көлемі мен өнімділігі артты. Бұл жұмыстарды Павлолар облысындағы
топырақты эрозиядан қорғау тәжірибе станциясы, Тельман атындағы колхоз және
Маяк совхозы, Алматы облысындағы Қаскелең, Горный гигант совхоздары,
Көкшетау облысындағы Ақан, Чернигов, Гукасов, Қостанай облысындағы
Қаймақкөл совхозы, Қарағанды облысындағы Родников сияқты шаруашылықтар
аса жауапкершілікпен іске асырып, топырақты қорғау жұмыстарына айтарлықтай
үлестерін қосты.
Республиканың көп жерін шөл және шөлейт жерлер алып жатыр. Ол жерлерде
шамадан тыс мал жайып, техникалардың кең қолданылуы өсімдіктердің жойылуына
әкелуде. Беті ашық қалып, бекімеген топырақтар желмен ұшып, құрамның
қозғалысын көбейтті. Бұл қауіптен қорғаудың бірден – бір жолы мал жайылатын
жерлерге қорғаныс тоғайлар өсіріп, мал жаюды оқшаулау. Гурьев, Қызылорда,
Жезқазған сияқты шөлді облыстардағы қорғаныс тоғайлар үшін қандым, жыңғыл,
сексеуіл өсімдіктерін пайдалануға болады.
Республика бойынша егістік жердің жартысынан көбі шөл – шөлейт жерлер
екенін айттық, сондықтан бұл аудандарда жердің су режимін жақсартпаса, ауыл
шаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алу мүмкін емес. Қазір 417 мың гектар
суармалы егістік бар, оның 110 мың гектары лиманды суармалы жерлер.
Суармалы жерлердің көпшілігі Жамбыл, Алматы, Талдықорған, Қызылорда
облыстарының үлесіне тиеді. Лимандық суармалы жерлер Гурьев, Орал, Ақтөбе,
Торғай және Семей облыстарында бар. Барлық егістіктен алынатын ақшалай
табыстың 27 процентін осы суармалы егіс береді. Сондықтан суармалы жерді
қорғап, тиімді пайдалануды шаруашылықтардың әр мүшесі естен шығармауы тиіс.
Республикада суармалы жерлерді тиімді пайдалануда үлгі ететін алдыңғы
қатарлы шаруашылықтар бар, олар: Пахтаарал совхозы (Шымкент обл.) Роза
Люксембург атындағы колхоз (Жамбыл обл.), Еңбекші совхозы (Талдықорған
обл.) және басқалары.
Суармалы жер үшін бір қауіпті құбылыс с о р т а ң д а н у (засоление).
Әдетте топырақтың құрамында әртүрлі тұздар болады. Топырақта мынадай
көмірқышқыл тұздары көбірек кездеседі: көмірқышқыл натрий – Na2CO3,
көмірқышқыл магний – MgCO3, көмірқышқыл кальций – CaCO3 және Na2SO4, MgSO4
т. б. Мұндай тұздардың ішінде әк, көмірқышқыл кальций, ангидрид топырақ
үшін зиянсыз. Ал қалған тұздар өсірілетін өсімдіктерге азды-көпті зиянды
болып саналады. Ең зияндысы натрий тұздары. Ол топырақтың құрамын өзгертіп,
құнарлылығын төмендетеді. Мұны әркімнің білгені жөн. Кейде қалаларда қардың
еруін тездету үшін тұз төгетіндер болады. Мұндайларға тыйым салу қажет.
Сортаңдану ерте заманнан бері суармалы егістікпен бірге келе жатқан
құбылыс. Топырақтың сортаңдануын жеңе алмағандықтан қоныс аударған елдер де
болған (мысалы Хорезм). Кейбір жерлерде диқандар топырақтың бетіндегі тұзды
қабатын қырып алып, оның орнына қи және құм араластырылған сортаң емес
топырақ төгіп жер өңдеген. Топырақтың сортаңдануы көбіне ауа райы ыстық,
жаңбыр аз жауатын жерлерде болады. Жер асты суы өте терең болмаған жағдайда
топырақтың қуыстары арқылы жер бетіне шығады да буланып кетеді. Ал онда
еріген тұз топырақта қалып қояды. Мұндай тұздар топырақта көп мөлшерде
жиналуы мүмкін. Мысалы, көптеген өзендердің бір литр суында 0,2 – 0,3 г тұз
болады. Оның кейбіреулері өсімдікке зиянды. Жер асты суларында тұз мөлшері
бұдан да көп. Жер асты суы тереңде болатын шөлді жерлерде тұздану көп
болмайды.
Көп жерлерде топырақ жел эрозиясына ұшырайды. Жел топырақ бөлшектерін
ұшырып алысқа алып кетеді. Топырақтың ылғалы аз және өсімдік тұқымы әлі
себілмеген немесе өсімдіктер топыраққа бекіп үлгермеген жағдайда, топырақ
жел эрозиясына ұшырайды. Мұндай жағдай көбінесе Солтүстік Кавказда, Волга
өзенінің төменгі жағында, Украинаның оңтүстігінде, Башқұртстанда және
Қазақстанның тың игерілген солтүстік облыстарында болып тұрады. А. Г.
Гаелдің дерегі бойынша Совет Одағында жыл сайын 5 – 6 миллион гектар
егістік жер жел эрозиясына ұшырап, оның 0,5 – 1,5 миллион гектары егіс
айналымынан шығады.
Жел арқылы көтерілген топырақ шаң түрінде – мыңдаған километр жерге
жетеді. Осындай бір өте күшті дауыл 1928 жылы 26 – 27 апрельде СССР-дің
оңтүстігінде болған кезде 40 миллион гектар егістіктің 15 миллион тонна
топырағын Румыния мен Польша жеріне апарып тастаған. Бұдан кем емес дауыл
1960 жылы Солтүстік Кавказ бен Оңтүстік Украинада болды. Дауыл кейбір
жерлердің 7 – 10 см. топырақ қабатын ұшырып, тасты беткейлерді жалаңаштап
кетті. Запарожьеде болған дауыл күздік егістіктің біразын жойып жіберді.
Дауылдың жылдамдығы секундына 24 – 28 метрге жетті. Қорғаныс ормандардың
түбінде биіктігі екі, көлденеңі 30 – 35 метрге жететін топырақ үйінділері
пайда болып, топырақ басып қалды. Желмен ұшқан шаң Белоруссияны, Батыс
Украинаны, Румыния мен Болгарияны қамтыды.
Тарихта шаң дауылдарының кейбір елдері апатқа ұшыратқаны да белгілі. 1934
жылы Американың жазығында мынандай жағдай болды. Жазықта жауған аса күшті
жаңбыр жыртылған жердің топырағын жуып кетті, артынан ыстық болып, топырақ
кеуіп қалған кезде дауыл басталды. Миллиондаған гектар жердің топырағы
аспанға шаң болып ұшты. Тіпті қалаларда адамдардың шаңға тұншығып өлгендері
де болды. Ақырында 20 миллион гектар жыртылған жер іске жарамай қалды, 60
миллион гектар жердің құнарлылығы күрт төмендеді және 43 миллион гектар
өңделген жердің топырағы қозғалды. Әртүрлі жол қатынасы, машиналар мен жер
қазатын техниканың әсерінен топырақтың құнарлы қабатының бұзылуын т е х н и
к а л ы қ э р о з и я дейді. Техниканың әсерінен қопсыған топырақтар көп
мөлшерде эрозияға ұшырайды. Кейінгі кезде бұған қарсы шаралар қолданыла
бастады. Мысалы, Чехословакияда құрылыс жүретін жердің үстіңгі құнарлы
қабаты сылынып алынып өсімдіктер өсірілетін жерлерге көшіріледі. Мұндай
жұмыстар біздің кейбір аудандарда да қолға алынды. Осы тәрізді жұмыстарды
қала құрылысында да естен шығармаған жөн. Осыдан келіп қала құрылыстарын
салған кезде топырақты қорғап, тиімді пайдалану проблемасы шығады.
Қала топырағы. Қазіргі кезде қалаларда табиғи топырақ жасалу процесі
жүрмейді. Бұл қалаларда өз топырағы жоқ деген сөз. Тіпті бұта, ағаш
өсімдіктері өсіп тұрған жерлердің өзінде топырақ жасалу процесі жүрмейді
десе де болады. Ағаш өсетін парктерде, бақтарда, свекрлерде түскен
жапырақтар жиналып, шөптер шабылып алынатын болғандықтан қарашірік
жасалмай, қоректік заттар топырақта азаяды. Қар жиналып алынудан топырақтың
қататын қабаты тереңдейді де ол өсімдіктердің тамырларын үсікке ұшыратады.
Құрылыс жүріп жатқан жерлерде көбіне жердің құнарлы өз топырағы
құрылыстың күресіне айналады да, оның астындағы микроэлементтері аз қабат
қалады. Жер асты тунельдерін, әртүрлі құбырлар үшін терең орлар қазған
кезде жер асты топырақтары сыртқа шығарылып, құнарлы қабатпен араласып
кетеді. Көбіне құнарсыз топырақ беткі қабатқа шығып қалады.
Қалада өсімдіктердің жақсы өсіп, сән беріп тұруы үшін топырақтың
структурасын, ылғалды сыйымдылығын арттыру арқылы құнарлылығын жақсартып
отыру қажет. Бұл жұмыс органикалық және химиялық тыңайтқыштар,
стимуляторлар, уақытылы суару арқылы іске асады.
Таулы жерлерде және Отанымыздың солтүстік аудандарында ғасырлар бойы
жасалған топырақтың үстіңгі құнарлы қабаты өте жұқа, бар болғаны бірнеше
сантиметр ғана болады. Оны бүлдіру оңай болғанымен қалпына келтіру өте
қиын, оған көп уақыт, қыруар еңбек және қаржы қажет. Жаңа құрылыстарды
салғанда қоршаған ортаны жақсартып, адамның эстетикалық қажеттігін өтеу
жағын да ойластыру керек. Бұған бірер мысал келтірейік.
Алматы да адамдарды көптен алаңдатын еді, ақыры 1973 жылдың июль айында
Кіші Алматы өзенінің жоғарғы жағынан биіктігі бес қабат үйдің биіктігіне
тең келетін сел үйдей тастарды допша домалатып, алып ағаштарды тамырымен
қоса қурайдай қопарып қалаға қарай жөңкілді. Жолда кездескен тіршілік
біткенді жалмап жұтып, кедергілерді тас-талқан етіп курьер поезының
жылдамдығымен аққан долы күш бір кезде алдындағы көлденең тұрған кедергіге
келіп лық тоқтады. Бұл адам қолымен жасалған плотина болатын. Бұл қауіптің
төніп тұрғанын санаулы ғана адамдар білетін. Олар халықты үрейлендірмес
үшін мұндай жағдайда жүргізілетін қорғаныс, эвакуация жұмысында жүргізген
жоқ. Себебі апаттан сақтайтан қорғаныш қалқанға сенімді еді. Бұдан күші үш
есе кем сел Алматыда 1921 жылы болған. Соның өзінде қаланың көптеген
үйлерін қиратып, жүздеген адам апат болған еді. Қорғаныш плотина болмаған
жағдайда кейінгі селдің келтіретін апатын ойлаудың өзі қорқынышты.

Сел – тау сайларында уақытша жиналған тоспа сулардың күн ысыған кезде
төмен ағып, жол-жөнекей басқа су тоспаларын қосып алатын күшінен пайда
болады.
Кейінгі жылдары плотина көтеріліп, биіктігі 150 метрге жетті. Медеу
плотинасы кейінгі кезде тек қана селден қорғау қызметін атқарып қана қоймай
халық демалытын орынға айналды. Плотина құрылысы Медеудегі спорт
комплексінің архитектурасынан үйлесім тапты. Плотинаның сырты газонды
шөптермен көмкеріліп әр биіктікке шырша ағаштары отырғызылған. Туристер
мәрмәр тстан жасалған сегіз жүзден аса баспалдақ арқылы плотинаның қырына
көтеріліп, айналаны тамашалайды. Алматы қаласын оңтүстік-батыс жағынан
селден қорғау үшін архитектуралық жағынан бірегей екінші плотина салынды.
Плотина денесіне 100 мың текше метр темірбетон бекітілген. Құрылысы бір-
біріне мықтап қауластырылған жеке бөлшектерден тұрады. Бұл плотинаға
үнемділігімен бірге өте мықтылық береді. Құрылыста Қазақстан астанасын
селден қорғап қоймай селдің басталған кезінде қаупін жою да ойластырылған.
Осы мақсатта таудағы мұздықтардың етегіне дейін бульдозер сияқты тағы басқа
техника жүре алатын трактор жолы салынған. Бұл арқылы уақытында жинақталған
артық тоспа сулар өзендерге ағызып жіберіледі. Сөйтіп сел болдырмау үшін
тау ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.