Тұлғаның өмірлік сценариі ретінде қазақ ертегілері
ҚАЗАҚ СТАН РЕСПУБИЛКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТҰЛҒАНЫҢ ӨМІР ЖОЛЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІНІҢ АЛАТЫН ОРНЫ
Орындаушы:
050503 –Психология
4 курс студенті _____________________
(қолы, күні)
Ғылыми жетекші:
пс.магистрі, аға оқытушы _________________________ М.А.
Қуаналиева
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
---- ------------- 2009 ж.
Психология және әлеуметтік
педагогика пәндер кафедрасының
меңгерушісі, профессор ____________________ Р.Б. Каримова
(қолы,
күні)
Алматы, 2009
Реферат
Магистерлік диссертация көлемі:
Қолданған әдебиеттер саны:
Кесте саны: 2
Сүрет саны: 4
Қоданылған негізгі ұғымдар: “сценарий” ұғымы, транзактілі талдау,
эго–күйлер, ертегілер психологиясы, ертегілер функциясы.
Жұмыстың мақсаты: қазақ ертегілерінде сценаридің алатын орнын анықтау.
Пәні: қазақ ертегілерінің негізіндегі тұлғаның өмірлік сценариінің алатын
орны.
Объектісі: қазақ ертегілердегі тұлғаның өмірлік сценариі.
Міндеттері:
- Тақырып бойынша ғылыми әдебиетерге талдау жасау;
- Ертегілерге (Қоңыр мерген, Патшаның үш қызы) транзактілі және
психологиялық талдау жасау;
- Эмпирикалық зерттеу жүргізу.
Болжамдары:
Н1: қазақ ертегілерінің негізіндегі сценариларда Э.Берн бойынша Ата-ана
позициясы басым.
Н0: қазақ ертегілерінің негізіндегі сценариларда Э.Берн бойынша Ата-ана
позициясы басым емес.
Әдәстемелер: контент талдау.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Тұлғаның өмірлік сценариін теориялық зерттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Шетел және кеңес психологиясында “сценарий” мәселесін
теориялық талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Тұлғаның өмірлік сценариі ретінде қазақ ертегілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1 бөлім бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 18
2 Қазақ ертегілерінің зерттеудегі психологиялық ерекшеліктер
... ... ... ... 19
2.1 Әлем ертегілерінің психологиялық теориялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2.1.1 Ертегілердің функциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2.2 Қазақ ертегілердің психологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2 бөлім бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 33
3 Э. Берн трансактілік талдау концепциясы негізінде қазақ ертегілердің
психологиялық құрлымын эмпирикалық зерттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
3.1 Э.Берннің транзактілі талдау концепциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2 Қоңыр мерген ертегінің транзактілі талдауы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Кіріспе
“Қазақ ертегілеріндегі тұлғаның өмірлік сценариінде алатын орны” атты
магистерлік жұмысымызда Берннің обзорлы–теоретикалық теорияның талдауы,
оның ішінде “сценарий” ұғымының қайнар көзі мен табиғаты терең
қарастырылады, сценарий ретінде қазақ ертегілер алынып, олардың теориясы
сипатталынып транзатілі талдау жасалынады.
Жұмыстың мақсаты: қазақ ертегілеріндегі тұлғаның өмірлік сценариінде
алатын орнын анықтау.
Берілген тақырыптың өзектілігі біздің ойымызша психологиялық қоғамның
тұлғаның өмірлік сценариі ретінде ертегілердің психологиясына толық көңіл
бөлмеуі.
Қазіргі уақытқа дейін филологияда, фольклористикада, педагогикада және
де басқа ғылымдарда ертегі халық қазынасы, “әр ел мәдениетінің айнасы
ретінде”, тәрбиелеу құралы деп қарастырылса, ал психология ұжымдық
бейсананың көрінісі (Юнг), алдын ала (психологиялық) дайындалу құралы
(К.П.Эстесс) деп түсінген. Бірақ біз өз кезегімізде еңгізер жаңалығымыз –
ол өмірлік сценарий ретінде қазақ ертегілерді талқылаймыз.
Зерттеу міндеттері:
1 Тақырып бойынша ғылыми әдебиетерге талдау жасау;
2 Ертегілерге (Қоңыр мерген, Патшаның үш қызы) транзактілі және
психологиялық талдау жасау.
3. Эмпирикалық зерттеу жүргізу.
Зерттеу объектісі: қазақ ертегілердегі тұлғаның өмірлік сценариі.
Зерттеу пәні: қазақ ертегілерінің негізіндегі тұлғаның өмірлік
сценариінің алатын орны.
Зерттеу болжамы:
Н1: қазақ ертегілерінің негізіндегі сценариларда Э.Берн бойынша Ата-ана
позициясы басым.
Н0: қазақ ертегілерінің негізіндегі сценариларда Э.Берн бойынша Ата-ана
позициясы басым емес.
Тұлғаның қалыптасуы – мазмұны және құрлымы бойынша күрделі процесс.
Адамның рухани құндылығының қалыптасуында эффективті механизм ретінде
баланы мәдениет әлеміне еңгіздіретін субмәдениетінде маңызды роль атқаратын
ертек табылады [1]. Өз кезегінде көп функционалды – ол баланы өзін
түсінуге, серіктестіктен өзін қуанышты сезінуге, өзінің уникалдылығын
көрсетуге көмектеседі. Ол баланы индивидуалды және ұжымдық творчествосының
субъектісіне қаратқызады: ертегідегі бар аламзатық потенциалын байытады.
Ертегі ол мінез–құлықтын мотивін өзгертетін мықты детерминанта ғана
емес, ол адамзат қоғамын біріктіретін әлеуметтік күші ретінде келусішілік
зонасы болады [2].
1 БӨЛІМ
ТҰЛҒАНЫҢ ӨМІРЛІК СЦЕНАРИІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУІ
1.1 Шетел және кеңес психологиясында сценарий мәселесін теориялық талдау
Бұл бөлімде Э.Берннің транзактілі теориясының негізгі бір компоненті
ретінде сценарий ұымының анықтамасын, қайнар көзін және табиғатын ашамыз.
Бұл ұғымның түп мәнін ашу үшін шетелдік және отандық психологияда ұқсас
немесе жақын теорияларды қарастырамыз. Олар: А.Адлердің өмір стиль теориясы
және К.А.Абульханова-Славскаяның өмірлік стратегиясы.
Эрик Берн (Эрик Леонард Бернштейн) 1910 жылы Монреаль қаласында дүние
келген. Медициналық колледжге түсіп 1935 жылы дәрігер болып шықты. Кейін
американдық азаматтықты қабылдап Берн фамилиясын алды.
Эрик Берн өзінің бір неше еңбектерімен танымал, әсіресе Иры, в которые
ирают люди. Люди, которые играют в игры. Бұл еңбектің екінші бөлігі
басқаша Адам тағдырының психологиясы деп аталады және біздің жұмысымыздың
негізі еңбектерінің бірі.
Берн бойынша әр адамның тағдыры қоршаған әлемге деген өзінің ақыл-ой
қатынасымен ойлауымен анықталады және өз өмірін өзі жоспарлайды. Әр адам
балалық шағында, жиірек бейсаналы тұрғыда болашақ өмірі туралы ойлайды,
өмірлік сценариін кино көргендей ойша қарастырып шығады [3].
Сценарий – ол ата-ананың әсері негізінде балалық шақта қалыптасатын,
біртіндеп жүзеге асатын өмірлік жоспар. Бұл психологиялық импульс үлкен
күшпен адамды өзінің қарсыласуында еркін таңдауына қарамай өз тағдырына
итермелейді.
Берн барлық адамдардың мінез-құлықтарын белгілі формула бойынша
жүрмейді, керісінше тұлға ретінде шынайы адам рационалды және алдын ала
белгілі үлгі бойынша әрекеттесіп, назарына басқа адамның әрекеттерін,
пікірлерін тындайды. Ал формула бойынша жүретін адамдардың шынайы емес
тұлға деп атап, адамзаттың көбісі солардан тұрады деген.
Сценаридің алғашқы және ең архаикалық түрі – ол қоршаған орта баланың
санасында әлі толық қалыптаспаған кезіндегі алғашқы протокол. Өсе келе
бала сценариін қайта өңдейді. Оған қалыпты жағдайда жануарлар туралы
аңыздар және сиқырлы ертегілер бар үлгі бойынша жүреді деген Берннің ойы
Юнг және Фрейдтің идеяларына негізделеген. Фрейд көп деген өмір сүру
аспектілерін Эдип мифтің драмасымен сәйкестендірген. Сценарлық талдау Эдип
– ол экспозициясы, кульминациясы және финалы бар, сценалармен актілерге
шынайлықта жүзеге асып отырған драма.
Кейбір ғалымдар – Фрейдтің ізбасарлары Эдипті – реакциялардың талдауы
ғана емес, ол драма деп есептесе, басқа психологтар ең маңызды мифтер және
сиқырлы ертегілер бір фундаменталды сюжеттен шығып бүкіл әлемнің көп деген
адамдардың фантазияларында немесе шынайы өмірлерінде іске асады деген
пікірді ұстанады. Ең байырғы сценарлық психоаналитиктер Ежелгі Үндістанда
болған. Олардың болжамдары, өмірді түсіндіруі астрологиялық идеяларға
негізделген. Бұл жерде Берн (3-4 ғғ. шамасында) панчатантраны
(үндістанның біс кітаптық санскрит әдебиеті) айтып кеткен еді [4].
Ян Стюарт және Вэнн Джойнс Берннің айтып кеткен өмірлік сценарий
құрлымына келесіні қосады. Дуниеге келеселысымен адам өз өмірінің сценариін
жаза бастайды, 4 жасқа таман мазмұнның негізгі моменттері анықталады, 7
жасқа дейін маңызды бөлшектерін еңгізіп, 7-12 жас аралығында жетіледі.
Өмірлік сценарий (Life script) жастық шақта қайта қарастырылынады, ал
ересек жаста әдетте өмірлік сценариді ұғынбайды және де өмірлік сценаримен
мінез-құлық стратегия ұғымы синоним болып табылады.
Транзактілі талдаудың негізгі ұғымы бола отырып өмірлік сценарий
психотерапиялық іс-әрекетте өте маңызды. Адамдар санадан тыс өз бастарына
мәселені қайтып тауып алатындығын анықтау үшін сценариға талдау жасайды. Әр
бір тарихи оқиға сияқты өмірлік сценарида басы, ортасы және соңы болады.
Онда кейіпкер, жауыз және басқада персонаждар, негізгі тақырып және бөлек
сюжеттер бар. Өмірлік сценарий комедиялық немесе трагедиялық; қызықты және
қызықсыз; жанды тебірентетін немесе ұятқа ұшырататын деп бөлінеді.
Өмірлік сценаридің анықталынуы және табиғаты
Алғаш рет сценарий теориясы жоғарда айтылып кеткендей Эрик Бернмен және
оның әріптестері әсіресе Клод Стайнермен 60-шы жылдардың ортасында
жасалған. Содан бері көп деген авторлар оған өздерінің оригиналды ойларын
еңгізген [5].
Принципы группового лечения атты еңбегінде Берн сценариді бейсаналы
өмірілік жоспар деп анықтаған [6]. Кейін Что вы говорите после того как
сказали здраствуйте деген кітабында толық анықтама беріп кеткен: Өмірлік
жоспар балалық шақта құрылып, ата-аналармен мақұлданады, оқиғалармен
ақталынып және жол таңдауда шыңына жетеді. Сценариді түсіну үшін жоғарғы
анықтамалардың бөлшектерін талдау қажет.
Сценарий – бұл өмір жоспары. Балалық әсерлер ересек адамның мінез-құлық
патерндарына үлкен әсер тигізеді деген ой транзактілі таладауда ғана емес
басқада психологияның бағыттарында орталық идея болып табылады. Транзактілі
талдауда сценарий теориясының негізгі ерекшелігі – ол өмірге деген негізгі
көз қарастарды қалыптастыру емес, ол өз өмірінің негізгі жоспарын құру.
Теорияға сәйкес бұл жоспар нақты белгіленген басы, ортасы және соңы бар
драма формасы ретінде құрастырылады.
Сценаридің финалы болады. Сценарий теориясының басқа басты ерекшелігі
ол - өмірлік жоспар таңдалынған альтернативада кульминацияға жетеді.
Сценаридің бастапқы сценадан бастап соңғы сценаға алып келуге жасалынған.
Адам сценарий туралы өзі шешім қабылдайды. Берн сценариді балалық
шақта құрылған өмірлік жоспары деп анықтаған еді. Демек, бұл баланың өзі
қабылдаған шешімі. Әрине сценариді таңдау шешімге ересек адамдар немесе
қоршаған орта әсер еткені мен бала оны өзі қабылдайды. Оның дәлелі – ол әр
түрлі балалар бірдей ортада тәрбиеленгені мен жоспарлары әр түрлі. Бұл
жерде Берн екі ағайынды туралы мысал келтіреді: екі ағайынды балаларға
анасы екеуінде жындыханаға түсесіндер деген. Соңында біреуі психиатрлық
емханада созылмалы ауруға шалдықса, екіншісі психиатр болады.
Шешім қабылдау сөздіктегі түсініктен қарағанда шамасымен басқа. Өз
сценариі туралы шешімді бала ойламай қабылдайды Ең алғашқы шешімдер,
сезімдер нәтижесінде және әлі сөйлей алмайтын деңгейдеқабылданады.
Сценарий ата – аналармен нығайтылынады. Ата–аналар баланы белгілі шешім
қабылдауға мәжбүр ете алмасада, дегенімен олар оған үлкен әсер етеді.
Өмірінің алғашқы күндерінен бастап ата–ана белгі жібереді соның негізінде
бала өзі, басқа дадамдар және өмір туралы түсініктеріқалыптаса бастайды.
Сценарий санадан тыс. Ересек жаста түс және фантазиялар арқылы балалық
шақты еске түсіре аламыз. Сол арқылы сценариді біле отыра адам өз
әрекеттерінің мағынасын түсінеді.
Сценарий ақтау мақсатында шынайлықты өзгерту. Өз қажеттілігін жүзеге
асыруда, бомысқа кедергі ретінде әр қауіпті мұқият қарастыруда шынайлық
өзгереді.
Сценаридің қайнар көзі. Сценарий келесі екі негіздерден қалыптасады:
1. Баланың өміріне қауіпті әлемде аман қалу үшін сценарлық шешімдер
ең жақсы стратегия б.т.
2. Сценарлық шешімдер баланың эмоциясына сәйкес және оны шынайлықты
тексеру амалы ретінде қабылданады.
Дұшпандық әлемді сезіну. Нәресте үшін әлемді дәу ададарғана
мекендейді. Күтпеген кездеқатты дауыстын шығуы бала үшін оның өміріне қауып
ретінде сигнал болу мүмкін. Еш бір сөз немесе ойланбай–ақ баланың анасы
немесе әкесі кетіп қалса, ол өзінің өліп қалатындығын біледі. Егерде ол аш
немесе тоңса, ал анасы қасына келмесе, онда да мүмкін бала ол өлімге
апаратын жол деп түсінеді немесе өлімнен басқада қорқынышты сезімдерді
білдіреді.
Мүмкін бала екі немесе үш жасында інісі не қарындасы туылса, ол одан
өліп қалмайтынын түсінгенімен, жана туылған нәресте ана махаббатын алып
алама деген қорқыныш болады.
Сценаридің қалыптасу кезіндегі уақытта бала үнемі басыңқы жағдайда
болады. Бала үшін бұл күш өмір немесе өліммен, кейін өз қажетіліктерін
қанағаттандыру немесе қанағаттандырылмау мүмкіншілігімен байланысты болады.
Осындай жағдайларға орай бала тірі қалу мақсатымен және өз қажеттіліктерін
толық қанағаттандыру үшін стратегияны таңдайды. Бұл жерде өзіміз көріп
тұрғанда Берн стратегия ұғымын анықтамайды, бірақ сценарий ұғыммен синоним
ретінде айтын кетеді жәнеде сценарий ұғыммен өмілік курс (course) немесе
бағыт ұғымдардың арасында айырмашылықты жүргізген. Сценарий жоғарыда
айтылып кеткендей ол адамның болашаққа деген құрылған жоспары, ал өмілік
баы – шынайы болып жатқан дәл осы кездегі жағдай. Өмірлік бағыт өз ара
байланысты 4 фактордың негізінде құрылады – ол тұқым құалаушылық, сыртқы
жағдайлар, сценарий, автономдық шешімдер.
Сценарий қалыптасуындағы екнші маңызды негізді Стэнн Вуллэмс шынайлықты
және эмоцияларды алғашқы тексеруі деп бөледі. Баланың ойлауы және
эмоцияларыда ересек адамда сияқты болмайды және де сценарлық шешімдер
баланың ойлауы мен сезімдер ерекшеліктеріне сәйкес қабылданады.
Сценаридің мағынасын ашу үшін Ян Стюарт және Вэнн Джойнс бірнеше
жаттығу тізімін ұсынған. Олар – кейіпкер, ертек немесе басня, түс,
бөлмедегі зат, өмірге ойын немесе сахнадағы пьеса ретінде қарау [7].
Сценаридің мазмұны не және процессі қалай жүреді. Бір адамның
сценарий мазмұны екінші адамның сценариіна ұқсамайды. Мазмұны бойынша
сценарий үш топқа бөлінеді: жеңімпаз, жеңілген және жеңімпаз емес.
Жеңімпаздың сценарий. Берн жеңімпазды алдына қойған мақсатқа жеткен
деп анықтады және оның нәтижесінде өмірін өзгертеді деп Роберт Гулдинг
осқан еді. Жеңіс ретінде алдына қойылған мақсат оңай және еркін түрде ету
деп түсініледі.
Жеңілгеннің сценарий. Жеңілгенадам ол қойылған мақсатқа жетпеген
адам. Сценаридің таргедиялық финалына байланысты жеңілгендерді үш дәрежеге
жіктеуге болаы. Бірнеше дәрежедегі жеңілген адамның сценариі ол аса маңызды
емес сәтсіздіктер. Мысалы жұмыста қайталанатын ұрыстар ұзақ емес депрессия
немесе институтқа тұсер кездегі сәтсіздік. Екінші дәрежедегі жеңілген адам
жағымсыз сезімдерді бастан кешеді. Ол жұмыстан шығарым тастауы, қатты
ауырып емханаға жату немесе ұлгере алмау үшін университеттен шығарып
тастау. Сценаридің үшінші дәрежесі өлімге, күрделі ауруға немесе сотталынып
кетуге алып келеді.
Жеңімпаз еместің ценариі. Жеңімпаз емест сценариі бар адам алтын
ортада болады. Күннен күнге өз жүгін арқалап кішкене жеңіліп және кішкене
ұтылып жүреді. Ондай адам ешқашан тәуекелге бармайды. Сондықтан бұл
сценариді қарапайым деп атайды. Жұмыста жеңіпаз еместер бастықта болмайды,
жұмыстан да оны шығарып тастамайды да. Ол соңына дейін жұмыс істеп,
сыйлйққа сағатын алып, тыныш қана зейнетке шығады.
Дегенімен де бұл жіктеудің шегі де бар, мүмкін сәтті бір финал бір
адам үшін ұтысты болса, екінші адамға дәл сол финал керісінше болу мүмкін.
Сценарий балалық шақтағы шешілмеген негізгі сұрақтын сиқырлы шешімі
болып табылады: махаббат пен ардақтауға қалай жетуге болады?
Өмірлік сценариді таладу барысында Я.Стюарт және В.Джойнс сценарлық
процестің алты негзгі паттерндарын бөліп шығарады: әлі жоқ (пока не),
кейін (после), ешқашан, әрдайым, дерлік (всегда) және ашық соңы.
Транзактілі талдау мазмұнын ашу үшін Берннің бір қатар ізбасарларының
еңбектері қарастырылған. Олардың ішінде Клод Штайнер, Томас Харрис, Мэри
гулдинг, Ян Стюарт және Вэн Джойнс. Ресейлік психологияда транзактілі
талдау В.В.Макаровтің еңбегінде ұсынылған.
Бүкіл Берннің классикалық транзактілі талдауы үлкен бес топқа бөлуге
болады: экзистенциалды позицияларды талдау, құрылымдық талдау, өзара
әрекеттесуді талдау, психологиялық ойындарды талдау және өмірлік
сценарилерді талдау.
1. Тіркелген экзистенционалды позицияларды талдау
Әр адамда негізгі, өмірлік нұсқауы, тіркелген өмірлік позициясы бар.Ол
өзі, басқалар, қоршаған орта туралы негізгі түсініктер. Өмірлік позиция
ұғымдары: (life position) Мен ОК – Сен ОК (тұтас тұлға), Мен ОК емес – Сен
ОК (өзінді бағаламау), Мен ОК – Сен ОК емес (басқаларға басымдылық ету),
Мен ОК емес – Сен ОК емес (өмірден түңілу). Кейін бұл идеяны Т.Харрис
дамытты [8]. Бұл позицияның біреусін таңдай отырып, бала бүкіл сценариді
соған ыңғайластырады.
2. Құрлымдық талдау
Транзактілі талдауда адамда үш эго-күй болады немесе Мен-күйлер:
- Ата-ана;
- Ересек;
- Бала.
Осы эго - күйлерді біз кейінрек қарастырармыз.
3. Өзара әрекеттесулерді талдау
Қоғамға тәуелсіз индивидуум өз уақытын екі жолмен ұйымдасу мүмкін: іс-
әрекет және қиял жолымен. Дәстүрлер, уақытты өткізу, ойындар, жақындық және
осының бәріне негіз бола алатын іс-әрекет.
4. Ұғынылмаған өмірлік жоспарлардың немесе өмірлік сценарилерді талдау
Ұғынылмаған өмірлік жоспарлар өмірлік сценарилер деп аталынды.
Сценаридің формуласы: сценарлық тиым салулар қосу сценарлық жазулар және
шешімдер. Жазулар (предписания) балаға не істеу керек екендігін айтады,
тиым салулар – не істеуге болмайды туралы. Жазуларды орындау
марапатталынады, тиым салулар жазаланады. Бұл мінез-құлықтын отбасылық
бағдарламаның модификациясы өз балаларын ата-аналарға бақылауға
көмектеседі.
Тиым салулар + жазулар ( Шешімдер =
Сценарий
(не істеуге болмайды) (не істеу керек) (бала 4 позициялардың (6
бәреуін)
біреуін
таңдайды)
Сценариға қарап бала ойнайтын ойындарды таңдайды
Тейби Кейлер минисценариларды ұсынды:
1. Директива (Мен + егер) ешқандай сезім жоқ.
2. Стопор (Мен – Сен +)
3. Пәле жабу (Мен + Сен -)
4. Үмітті жоғалту (Мен – Сен -)
Осылайша Эрик Берннің өмірлік сценарий ұғымы және оның із басарларының
қосқан үлестерін толықтай қарастырып шықтық. Әрине Берннің психологиялық
практикаға қосқан үлесі зор – едәуір транзактілі таладу бағытын
қалыптастырған. Ары қарай бұл бағыттын негізгі бір ұғымдарының бірі өмірлік
сценариді шетел психологияда (А.Адлер) және отандық психологияда
(К.А.Абульханова–Славская) ұқсас немесе жақын теорияларды қарастырайық.
Альфред Адлер Берн сияқты З.Фрейдтің шәкірті болған, кейін әр қайсысы
Фрейдтің психоанализінан бас тартып жеке бағыттарын қалыптастырған..
Дегенімен олардың еңбектерінде психоанализ идеялары байқалады [9].
А.Адлер толық емес комплексі, компенсация идеяларымен танымал. Сонымен
қатар индивидуалды стиль ұғымын еңгізен еді, сондықтан оның теориясы
индивидуалды теория деп аталады.
Алғашқы вариантта өмірдің стилі ол өмірлік жоспар немесе жетекші
бейне деп түсіндірген [10]. Кейін Адлердің динамикалық теорияның ерекше
компоненті болды. Адлер бойынша өмірдің стилі өзіне қырлардың уникалды
бірігуі, мінез–құлқы және әдеттер тәсілін еңгізе отырып индивидуумның
қайталанбас бейнесін анықтайды. Өмірдің стилін дұрыс түсіну үшін толық емес
комплексі және компенсация ұғымын қарастыруымыз қажет.
Балалық шақта әр адам өзін толық дамыған деп санамайды, сондықтан
өзінің кемшіліктерін компенсациялауға тырысады. Мысалы: нашар координациясы
бар бала өзінің компенсаторлық күшін керемет атлетикалық қасиетін жасауға
жұмсайды. Оның мінез–құлығы, өзінің физикалық кемшіліктерін ұғынуға
бағытталып оның өмірінің стиліне айналады. Немесе керемет спортшы бола
алмайтынын түсінген бойжеткен ғылымның кандидаты болуды армандайды. Бүкіл
уақытын кітапханада өткізуге тырысады және де көп деген әрекеттері
отырылынып жасалынады,ткөп ойлануға, талдауға, қортындылауға тура келеді.
Сонымен, өмірдің стилі толық емес сезімін жеңуге бағытталуына, тырысуға
негізделеді.
Адлер бойынша өмірдің стилі 4, 5 жаста нығайып, тұтастай өзгермеуге
дерлік. Әрине адамдар өзінің индивидуалды өмір стилінің көрсетуге жаңа
тәсілдерін іздейді, бірақ ол ерте балалық шақта салынып қойған құрылымды
дамыту. Өмір стилін қалыптасуға болашақта мінез–құлықтын басты желісі болып
қала береді. Адлер әр түрлі өмірлік стилдерін қалыптастыратын компенсация
түрлерін бөліп шығарған:
1. Толық емес сезімін сәтті компенсациясы нәтижесінде, басым болу
ұмтылысы әдлеуметтік қызығушылықпен сяйкес келеді.
2. Компенсациядан үстем ол бір қырды немесе қабілтті даму
нәтижесінде өмірге бі жақты бейімделу б.т.
3. Ауруға шалдығу. Адам ауру симптомдардың арқасында өзінің
сәтсіздігін ақтайды [10].
Демек Адлер мен Берннің теориялары биологиялық детерминизмге ие
екендігін көріп тұрмыз. Өмірлік стиль сценарий сияқты – ол жоспар. Сол
жоспар адамның идеяларын болашақта жүзеге асуына итермелейді [11].
Енді бұл мәселе отандық психологияда қалайша дамығанын қарастырайық.
С.Л.Рубинштейн үшін өмірлік жол – ол тек қана алға емес, адам бомысының
мінсіз жоғарғы формаларға талпыну және әрекетін бағыттау. Рубинштейн
бойынша өмір сүрудің екі негізгі тәсілі бар [12]. Біріншісі қатынастардың,
өндірістік, достық, серіктестік, бәсекелестік және т.б. қатынастардың
жүзеге асыруымен байланысты. Екінші өмір сүру амалы тек тұлғаның өзіндік
жетілу ғана емес, өмірге тұтас өзінің қатынасын философиялық тұрғыда ұғыну.
Бұл жерде адам күнделікті өмірден абстрактілікке икемі бола отырып тұлға
дамуға, творчествоға, рефлексияға, пайымдауға қабілетті. Кейін Ксения
Александровна Абульханова – Славская осы амалдардың негізгі сипаттамаларын
бір уақытта кеңейтіп және өмірлік стратегия ұғымы деп нақтылады [13].
Адам өмірінің стратегиясы үш негізгі белгіден тұрады. Адам үшін
негізгі бағыт ол өмір сүру тәсілін таңдау, оның басты мақсаттарын анықтау
және мақсаттың кезеңдерін бөлу. Бастапқы кезде стретагия ол өмірдің
мағынасы, идеалды жоспар ретінде құрылып практикада жүзеге асуын талап
етеді. Өмір стратегияның екінші белгісі – ол өмірдің қарам–қайшылықтарын
шешу мақсатымен жоспарларды жүзеге асыру. Үшінші белгі ол творчество, өз
өмірінің құндылықтарын жасап шығару, өз қажеттіліктерін өмірімен ерекше
құндылық ретінде біріктіру. Қызығұшылықтардан, қанағаттанудан және жаңа
іздеуден туратын өмірдің құндылықтары Абульханова бойынша өмірдің өнімі,
индивидуалды өмір стратегиясы б.т.
Стратегия өз бетінше универсалды заң, өмірдің әр түрлі аяларында
адамның өзін жетілу амалы. Әр адам өз өмірін өзі жасағандықтан индивидуалды
жетістік – индивидуалды жаңа ашылу болып табылады. Нәтижесінде әр адам өзі
жасаған өмірінде өмір сүреді. Тек бір принципиалды айырмашылық бар, біреуі
шын мәнінде саналы түрде өмірін құруға тырысса, екіншісі қолдағы барына
қанағаттанады. Тұлға өз өмірін ұйымдастырады, өмір барысын реттейді,
бағытты таңдап іске асырады.
70–ші жылдары қоғамдағы саяси әдебиетте белсенді өмірлік позиция ұғымы
п.б. Әлеуметтанушылар бұл ұғымды өмірде қолданылатын рольдердің жиынтығы
ретінде түсіндіруге тырысты, бірақ мұндай анықтаулар тұлға өзінің өмірлік
ролдерін қалайша жүзеге асатынын таппады. Абульханова–Славская бойынша
тұлғаның өмірлік позициясы – өмірге деген қатынастардың жиынтығы деген.
В.Н.Мясищев қатынас ретінде тұлға үшін субъективті мәні бар жиынтық деп
түсінген, ал өмірлік жоспар субъективті қатынастарды ғана емес, ол өмірде
тұлғаның әрекеттік, практикалық іске асуы.
Өмірдегі ең маңызды іс – ол рухани, мәдениетті, өнегелі құндылықтарды
анықтау, таңдау іске асыру. Бұл құндылықтарды жасап шығару өмірдің
принциптеріне алып келеді, ал іске асыру үшін күрес – өмірдің стратегиялық
бағытқа айналу мүмкін.
Кең мағынада стратегия (көп деген өмірлік тактикаларға қарағанда) – ол
өмірдің әр түрлі жағдайларында принципиалды іске асатын тұлғаның өзіндік
индивидуалдылығын өмірдің жағдайларымен біріктіру, қайта өңдеуіне және
дамуға қабілетті.
Стратегия белсенді және белсенді емес болып бөлінеді. Тұлға жоғарғы
дәрежедегі рефлексиямен субъективтілікпен ерекшелене отырып белсенді өмір
стратегиясын құрады. Ал белсенді емес керісінше.
С.Л.Рубинштейн былай деп жазған: ... адам тұтастай өмірдің ішінде,
оның әр бір қатынасы бүкіл өмірге емес, бөлек құбылыстарға деген қатынас.
Мұндай қатынастың өмірде жоқ болуы, адам өмірден шығып кетпеу, одан тыс
рефлексия позициясын ала алмаумен байланысты. Бұл саналанбайтын өмірге
деген қатынасы [12].
Бұл Рубинштейннің айтып кеткен өмірлік жол моделін кейін
Абульханова–Славская белсенді емес өмір стратегия деп атайды. Осы жерде
Э.Берннің өмірлік сценариі ұғымы өте жақын.
Тұлға сценаридан босауға тырысқан кезде жаңа белгісіз жолмен жүреді,
белсенділікті артырып, өзінің шешімі үшін жауапкершілікті қолға алып,
автономияға, өмірлік шешімдерді саналы түрде ұғынуға тырысады. Мұндай
стартегия тұлғаның өз өмір жолының субъектісі болуға қабілетін сипаттайды
және ол субъетіліктің жоғары деңгейдің көрінуі [14].
Керісінше сценарий шеңберіндегі адам жағымсыз эмоцияларға, жаңаға қарсы
болу, қорқыныш, төменгі деңгейдегі субъектілікке ие болады.
Сценаридің, стильдің және стратегияның негізі болып әр түрлі психикалық
феномен, күй, жағдай және т.б. болу мүмкін.
2. Тұлғаның өмірлік сценариі ретінде қазақ ертегілері
Ары қарай түсінікті болу үшін ертек, миф, аңыз ұғымдардың айырмашылығын
айтып кетейік.
Ертек – ол сиқырлы фантастикалық күштердің қалыптасуымен ойдан
шығарылған адамдар және құбылыстар жайлы және көбінесе халықтың поэтикалық
шығармасы.
Миф – батырлар, құдайлар, табиғаттың құбылыстарының п.б. туралы көне
халық аңызы.
Аңыз – белгілі бір тарихи құбылыс туралы поэтикалық шығармасы [15].
Демек, барлық елдің ертегілеріне тән – ол ертегінің ойдан
шығарылғандығы. Дәл осы ғажайып ерекшелігі ертегіні ирреалды ауыз
беллетристикасы деп анықтатқызды. Бірақ ертегінің ирреалды фантастикалық
шынайлықпен шарттылығы жоққа шығарып қана қоймай шынайлыққа бет бұрып, оған
әсер етуге тырысады. Сондықтан ертек өмірімен тығыз байланысты. Осыдан
ертегінің тәрбиелік функциясы шығады, жақсылық, әділеттілік, ақиқаттын
пропагандасы шығады. Баланың тұлға ретінде қалыптасуында ертегінің ролі
маңызды, ертек өзінің танымдық функциясын баланың интеллектісіне шабуылшы
процесс ретінде емес, ол эмоционалды - сезімдік құрлымы арқылы жүреді.
Қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып, хатқа түсуі, баспа жүзінде
шығуы 19 ғасырдың екінші жартысынан басталады деуге болады. Бұл ретте
Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваев т.б. ғалымдардың айрықша
еңбек сіңіргендігін айта кетуіміз керек. Сол сияқты А.Алекторов,
А.Васильев, Н.Пантусов, Б.Дауылбаев, Т.Сейфуллин, О.Әлжанов, Ж.Айманов,
М.Ибрагимов және т.б. зерттеушілер қазақ халқының ертегілерін жинап, сол
кездегі баспасөз беттерінде үзбей жариялап тұрды.
А.Васильев қазақ ертегілерін жинауды 1890 жылдары бастады. Ол көбінесе
ертегілерді Торғай облысында тұратын қазақтардан жазып алады. Кйін қызмет
бабында ел аралаған кезінде көптеген ертегілерді қағазға түсіріп отырған.
Соларды жинақтай келіп 1898 жылы жарық көрген Образцы киргизской народной
словесности деп аталатын кітабына тек қана қазақ ертегілерін кіргізген.
А.Васильев 1906 жылы Ы.Алтынсаринның Қазақ хрестоматиясынан қайта
шығарған кезде ағартушының өзі қалдырып кеткен жазбалардан деп Қара
батыр, Алтын Айдар, Тазша бала ертегілерін қосқан. Бұл нұсқалардың
соңғы екеуі Васильевтің 1898 жылғы өз кітабынан алынған үлгілер болады.
Сөйтіп жинаушы барлығы 23 ертегі жазып алып, жариялағаны белгілі болып
отыр. Қазірде осы үлгілердің 13-і қазақ ертегілері жинағына кіріп, рухани
айналымға қосылған.
А.Васильев жариялаған ертегілерді жинау әдісіндегі кемшілік – олардың
кімнен, қай жерде жазып алынғанын көрсетілмеген. Сол себепті айтылмыш
ертегілерді айтушыларды анықтау, нұсқалардың таралу аймағын белгілеу қиынға
түсіп отыр. Дегенімен, мұның өзі Васильев жариялаған ертегі нұсқаларының
бағасын кеміт алмаса керек. Бұл үлгілер көптомдық Ертегілер жинағына
енген 372 қазақ ертегісінің сапында ұлттық рухани дүниеміздің алтын қорын
құрап отыр [16].
Ертегілер арқылы оқушылардың адамгершілік және эстетикалық тәлім
тәрбиесінің дамуына ықпал жасады. Баланы мұратқа жеңіске, жетістікке жету
жолында белсенділікке, әділеттілікке, әрекеттілікке үйретеді. Өмірде
кздесетін жайттардың, яғни жақсылық пен жамандықтың, мейрімділік пен
қатыгездіктің, шындық пен өтіріктін, әділіттілік пен әділетсіздіктің,
әдемілік пен ұсқынсыздықтың, еңбекқорлық пен жалқаулықтың және т.б. ара
жігін ажыратып, түйсіне білуге, бағалай алуға жол ашады.
Ертегі – тәрбие құралы. Қазақ халқының өз ұрпағын жақсыдан үйреніп,
жаманнан жирендіретін, балалар қызыға оқып, сүйіп тыңдайтын ертегілері
мол.
Қазақ ертегілері не үшін қажет екенін әдебиет зерттеуші ғалым
А.Байтурсынов: Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, кезектігіне қарай
жауап беріледі. Ертегінің керек орындары:
1. Халықтын ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі
тіл жағынан керек нәрсе.
2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор
керегі бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді.
3. Бұрынғылардың сана-саңлау, қалпы-салты жағынан дерек берумен
керегі бар нәрсе - деп айтқан болатын.
Қазақ халық ертегілері мейрімділікке, адалдыққа, әділеттілікке
үйретеді. Жамандықтан, құлықтан, өтіріктен, зұлымдылықтан аулақ болуға
тәрбиелейді. Әрдайым татулық, бірлік, ынтымақ жеңетінін көрсетеді [17].
Қай елдің ауызша шығармаларын алсақ та, барлығында ертегі халықтық
шығармалардың мол саласы екенін көреміз. Сол барлық елдер фольклорында
ертегі деген атау әрі саны мол, әрі алуаны көп шығармалардың тобына
арналған жыйнақты атауға болады. Жалпы барлық ертегілерге ортақ ерекшелік:
бұлар қара сөзбен айтылытын оқиғалы, көркем мәнін. Ертегілер негізінде
шаруа кәсіппен, қоғамдық құрылыс тартыстармен, тарихпен байланысты боп
келеді. Осы аталған қызығықты әңгіменің бәрі-бәрі де ертегінің түрлеріне
қосылады.
Белинский былай деген халық шығармасы Халық жанының айнасы.
Добролюбов та ертегілер жайлы сөз қылғанда ең алдымен, сол ертегілердің
халық ортасында сақталу, айтылу жағдайларын сипаттау керек дейді. Сонымен
қатар ертегіге халықтың өзінің қандай екенін ашуды шарт етеді. Добролюбов:
Ертегі бізге ең алдымен халықтын мінездейтін материал есебінде қажет
деген [18].
Қазақ ертегілерінің жеке түрлерін тексеруден бұрын бұл уақытқа шейін
сол қазақ ертегісін зерттеуде істелген еңбектер жайын қысқаша шолып өту
қажет. Жалпы алғанда қазақ ертегілері, негізінде орыс оқымыстыларының
еңбегімен жиналып зерттелініп басталынған. Бұл жай, әсіресе 19 ғасырдағы
және 20 ғасыр басындағы, революциядан бұрынғы жайларды еске алсақ айқын
көрінеді.
Қазақ ертегісін зерттеу жұмысының басы сол ертегілерді жинап
жариялаудан басталады. Бұл жөнінде бір топ зерттеушілер қазақ ертегілерін
қазақ айтушылардың ауызынан қазақша жазып алып, жинап бастырған. Ал тағы
бір топ зерттеушілер қазақ ертегілерін орысшаға аударып, орыс тілінде
жариялайды. Бұл салада еңбек еткендер В.В.Радлов, Березин, А.Диваев сияқты
кісілер. Екінші түрде орыс тілінде қазақ ертегілерін, аңыздарын мол
жариялаған адамдар - Алекторов, Потанин, Диваев және басқа бір неше
жинаушылар бар. Орыс тіліне аударып, қазақ ертегілерін, аңыздарын көп
таратқан бірталай баспа орындары да бар: Шоқан қазақ ертегілерінің
көпшілігінде Афанасьев жариялаған орыс ертгісіне ұқсас әңгімелер көп екенін
айтады. Бұл пікірді Алекторов да қостайды. Ол қазақ ертегілерінің көбінде
Солтүстік елдер ертегісімен ұқсастық бар екенін айтады.
Қазақ ертегісінің, өзге халықтық ауыз әдебиет үлгілеріндей, ең мол
жайылып, ретті түрде жазылып, топталып зерттелуі және жариялану кезі Ұлы
Қазан төңкерістен кейін ерекше дами түсті.
Қазақ ертегілерін зерттеуде, жинап, топтап жариялаудан үш түрлі ерекше
қателіктер болған. Ең әуелгі ертегілердің анық халықтық үлгілерінің өзін
ғана іріктеп, талдап алып тексеру ісі ретке қойылмаған. Сондықтан халық
ертегісінің қатарына халықтық санаға жат хандық – феодалдық салт-сананы,
кейде байшыл – ұлтшылдық сананы дәріптейтін және де халыққа қас ниетте
болған хан тұқымдарын дәріптейтін ертегілер халық ертегісі қатарында
талғаусыз ниетпен әдейлеп басылып жариялана берген. Екінші бір кемшілік –
қазақ ертеілері қазақ халқының жалпы тарихынан бөлініп алынып, өз бетінде
бір бөлек дүниедей жалпы қоғам тарихынан оқшауланып тексерілетін. Сталиннің
мәдениет халықтың тарихымен бірге жасап, бірге өзгеріп отыратыны жөнінде
айтқан ғылымдық, басшылық ойлары бұл жөнде ескерілмеген. Қазақ халқының
жалпы тарихымен және әр дәуірдегі тарихтық қоғамдық өзгерістермен
байланыстыра тексермегендіктен, ертегілер тек жанр түрінде ғана топталып,
жетіліп қоғам тарихынан тысқары, заманы жоқ беймезгіл бір туындылар
есебінде, шалағай тексерілетін болған.
Үшінші қателік: ертегілер жөніндегі Лениннің: Әр бір ұлт мәдениетінде
екі мәдениет бар деген қағидасы ескерілмеу себепті халықтық ертеіглердің
негізгі үлкен өзгешелігі еленбеген. Ертегілер жөнінде В.И.Лениннің пікірі
бойынша: ертегіні қоғамдық-саяси тұрғыдан қарап, халықтын арманы мен
мүддесі тұрғысында зерттеу, жазу керек. Және де халықтық ертегілер біздің
уақытымызда халықтын психологиясын зерттеу үшін керек, қажет бұйымдар деп
бағалаған.
Осы айтылғанға сәйкес қазақ ертегісін дұрыс зерттеудің ғылымдық-
жүйелік, идеялық-тарихтық бағыты айқындалады. Ленин айтқан мақсатпен
зерттеу жүргізгенде халық ертегісінің мазмұнынан танылатын өзгеше
қасиеттерін айрықша атап өту керек. Сонда ертегі әр заманның айғағы
болғандықтан, онда білім берерлік, халықтық өнерлік қасиеттер бар екенін
алдын ала есте тұту шарт. Сөз өнерінің басы фальклорда деген Горькийдің
айтқанын еске алсақ, ертегіде білімге жалғас өнер де, көркемдік те егіз
сыңар болатынын аңғарамыз. Сонымен қатар, халық ертегісін зерттеудегі ең
зор мақсат сол ертегілердің негізгі идеялық мазмұнын саралап, айқындап
ашуда. Бұл жөнінде ең алдымен, халық ертегісі, халықтың қанаушыларына
қарсы, сол халықтың таптық жиренішін қалай көрсететінін ашу шарт. Халық
шығармасы жөніндегі ғылымның методологиясын дамытуда зор еңбек еткен
А.М.Горький ертегіге жанастыра айтқан біраз ойларын және де еске алу қажет.
Бұл жөніндегі Горькидің аса маңызды пікірінің бірі –халық ертегісінің
негізгі еңбекке сүйенетіндігін ашады.
М.О.Әуезов қазақ халық ертегілерін үш үлкен дәуірге бөледі [18].
Бірінші дәуірі - есте жоқ ескі замандардан басталып, өткен ғасырдың
60 – шы жылдарына дейін созылған Қазақстандағы, феодализм дәуірімен
байланысты ертегілер болады. Екінші топ ертегілер 60 - шы жылдарғы
Россиядан және Қазақстанда болған реформалардан соңғы тарихи дәуірдің
шаруашылық – қоғамдық, тарихтық ерекшеліктерімен байланысты болған
ертегілер тобы. Үшінші топ социализм дәуірінің ертегілері.
Ертегінің мағынасында екі элемент сақталынған: фантазия және ақиқат.
Осы негізінде ертегінің классификациясы туындайды. Шартты түрде –
жануарларға арналған ертегілер, ерекше және ғажайып ертегілер, оқиғалық
және әлеуметтік–тұрмыстық ертегілер, сатирикалық ертегілер, анекдот
ертегілері және т.б. [19]. Типологияның бастамасы И.И.Срезневский орыс
фольклористикадан шыққан. Ол ертегіні мифтік, болмаған және фантастикалық–
юморлы деп бөлінген. Бірақ бұл топтаманы осы саладағы зерттеушілер толықтап
өзгертті.
Тұрмыстық жағдайда ертегінің п.б. және іске асуы халықтын еңбектік
іс–әрекетімен, жергілікті тұрмысы мен және сол жердің табиғаты мен
байланысты. Сондықтан ұлттық немесе аймақтық тиістілік халық ертегінің
мазмұны мен дидактикасына әсер етеді.
Көп деген ертегілер жинағы ұлттық–географиялық принципі бойынша
құрылу фактін анықтайды. Осы мағынада ертегінің дәстүрлі құрылымдық
жинақтары көркемдік өлке танумен ұлттық мәдениетімен немесе этноспен
таныстырудың ғажайып құралы.
Нартов К.М. жанрлық–мазмұндық принципі бойынша ертегілерді топтастыруға
тырысты:
1. Жануарлар туралы ертегілер. Ұлттық поэзия бүкіл әлемді құшағына
алды, оның объектісі тек адамға ғана тән емес планетаның бүкіл тірі
мен тірі емес заттарда кіреді.
2. Сиқырлы ертегілер. Сиқырлы ертегінің басқа ертегілерден бөлу өте
күрделі: өйткені ойдан шығарылған және ғажайып ертегілердің
көбісінде кездеседі.
3. Тұрмыстық ертегілер. Тұрмыстық ертегінің сипаты ол күнделікті
өмірдің сүреттелінуі. Тұрмыстық ертегінің конфликті келесіде:
парасаттылық, шыншылдық, мейрімділік, адамгершілік адамның жағымсыз
қасиеттеріне қарсы турады. Олар қызғаныш, сарандық, кекшілдік,
жалғандылық [19].
Тұрмыстық ертегілердің бірнеше түрлері бар: әлеуметтік – тұрмыстық,
сатирикалық, новелистикалық және т.б.
Ертегілерді біріктіретін негізгісі – ол оның өнегелі анықталуы және
әлемнің барлық еретгілері жақсылық жақта және жамандылықпен күреседі.
Ертегі – ұжымдық, фольклорлы сананың нәтижесі. Ертегінің сәтті аяқталуы
– ол ертектегі басты кейіпкердің барлық іс–әрекет негізін құрайтын
гуманистикалық оптимизм.
Қазақ фольклористері батырлық ертегі жанры бөліп алып, оны қиял–ғажайып
ертегі мен новеллалық ертегінің, сондай–ақ қиял–ғажайып ертегі мен
қаһармандық эпостың аралығындағы жанр деген пікірге келді [16].
Қазақтын батырлық ертегілері екі сипатта болады. Бірі – көне заманда
миф пен хикаяла, нанымдар мен ғажайып ертегілер негізінде п.б дамыған
көркем ертегілер. Мысалы Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай сияқты
классикалық фольклор үлгілері. Бұлар қиял–ғажайып ертегілерінен кейінгі
жанрдың үлгілері. Сол себепті мұнда архаикалық элементтері көп. Екіншісі –
қаһармандық эпостың ертегі түрінде айтылған нұсқалары. Олардың ішінен бір
жағынан көне түрлері, яғни жырға жақындайды. Бірақ толық ертегіге айналып
үлгермеген шығармалар бар. Ал екінші жағынан классикалық батырлар жырының
қара сөзге ауысқан үлгілері де кездеседі.
Сонымен қатар көне заманның фольклорының нұсқасы болып саналатын
адамның айдаһармен, жезтырнақпен, албастымен тағыда басқа сондай
мақұлықтармен кездесуі жайлы хикаялар бар. Сондықтан қазақ фольклотистикасы
оларды топтап, хикая жанры деп атайды. Олардың саны көп емес.
Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін
ертегілердің ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні
зор. Қазақ ертегілері сан алуан. Табылдиев Ә. олардың саны төрт мынға жуық
деп айтып кеткен және ертегілердің классификациясын ұсынған еді. Олар:
хайунаттар туралы ертегілер, қиялғажайып ертегілер, тұрмыс салтқа
байланысты ертегілер, батырлық ертегілер, күлдіргі ертегілер.
Хайунаттар туралы ертегілер көне заманда елдің және аңдардың, малдың
киесі бар деген сенім қалыптасқан кезде пайда болған . Ол дами келе,
тыңдаушыны қуанты, қөңілдендіретін ертегілермен толысты. Қазіргі
хайуанаттар туралы ертегілерде космосқа ұшып жүрген хайуанаттар мен төрт
түлікті көреміз. Хайуанаттар туралы ертегілер қазақ философиясында өте
жақсы қарастырылған [19].
Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, балалық шақтың
болашағын елестетіп, келешекке сеніммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі
ертегілер – қиял ғажайып ертегілері.
Тұрмыс салтқа байланысты ертегілер халықтын тарихи талаптарына
байланысты туған. Онда бай баласымен жарлы баласының таптық айырмашылықтаы
сөз болады, ақылды кедей мен сараң бай болады, қанатсыз саудагер, ақымақ
хан мен данышпан шаруаның іс–әрекеттері мінез–құлықтары сүреттелінеді.
Ертегілер–ұлттық даналыққа, арманға, сенімге, үмітке толы. Ертегілерде
жалпы және ұлттықта бар. Адам барлық жерде адам болып қала береді, ол еңбек
етеді, балаларын өсіреді, үміт артады, қарым–қатынаста болады,
әділетсіздікті десзінеді және мейрімді адамдардыда кездестіреді. Осының
бәрі болды да әр түрлі ұлттарда қала береді және осының бәрі поэтикалық
творчествода көрінуін байқаймыз [18].
1 бөлім бойынша тұжырым
Тұлғаның өмірлік сценариін теориялық зерттеу атты бірінші бөлімде
біз шетел және кеңес психологиясында “сценарий” мәселесін теориялық талдауы
мен тұлғаның өмірлік сценариі ретінде қазақ ертегілер кіші бөлімдерді
қарастырған едік.
Зертеуді бастамас бұрын Эрик Берннің транзактілі талдау теориясына
қысқаша шолу жасалынды. Э.Берннің транзактілі теориясының негізгі бір
компоненті ретінде сценарий ұымының анықтамасын, қайнар көзін және
табиғаты ашылды. Бұл ұғымның түп мәнін ашу үшін шетелдік және отандық
психологияда ұқсас немесе жақын теорияларды алынды. Олар: А.Адлердің өмір
стиль теориясы және К.А.Абульханова-Славскаяның өмірлік стратегиясы.
Берн бойынша сценарий – ол ата-ананың әсері негізінде балалық шақта
қалыптасатын, біртіндеп жүзеге асатын өмірлік жоспар. Бұл психологиялық
импульс үлкен күшпен адамды өзінің қарсыласуында еркін таңдауына қарамай өз
тағдырына итермелейді.
Берн барлық адамдардың мінез-құлықтарын белгілі формула бойынша
жүрмейді, керісінше тұлға ретінде шынайы адам рационалды және алдын ала
белгілі үлгі бойынша әрекеттесіп, назарына басқа адамның әрекеттерін,
пікірлерін тындайды. Ал формула бойынша жүретін адамдардың шынайы емес
тұлға деп атап, адамзаттың көбісі солардан тұрады деген.
С.Л.Рубинштейн үшін өмірлік жол – ол тек қана алға емес, адам бомысының
мінсіз жоғарғы формаларға талпыну және әрекетін бағыттау. Адам күнделікті
өмірден абстрактілікке икемі бола отырып тұлға дамуға, творчествоға,
рефлексияға, пайымдауға қабілетті. Кейін Ксения Александровна Абульханова –
Славская осы амалдардың негізгі сипаттамаларын бір уақытта кеңейтіп және
өмірлік стратегия ұғымы деп нақтылады [13].
Адам өмірінің стратегиясы үш негізгі белгіден тұрады. Адам үшін
негізгі бағыт ол өмір сүру тәсілін таңдау, оның басты мақсаттарын анықтау
және мақсаттың кезеңдерін бөлу. Бастапқы кезде стретагия ол өмірдің
мағынасы, идеалды жоспар ретінде құрылып практикада жүзеге асуын талап
етеді. Өмір стратегияның екінші белгісі – ол өмірдің қарам–қайшылықтарын
шешу мақсатымен жоспарларды жүзеге асыру. Үшінші белгі ол творчество деп
айтып кеткен едік. Қызығұшылықтардан, қанағаттанудан және жаңа іздеуден
туратын өмірдің құндылықтары Абульханова бойынша өмірдің өнімі,
индивидуалды өмір стратегиясы б.т.
Ал Адлер бойынша өмірдің стилі 4, 5 жаста нығайып, тұтастай өзгермеуге
дерлік. Әрине адамдар өзінің индивидуалды өмір стилінің көрсетуге жаңа
тәсілдерін іздейді, бірақ ол ерте балалық шақта салынып қойған құрылымды
дамыту. Адлер мен Берннің теориялары биологиялық детерминизмге ие екендігін
көріп тұрмыз. Өмірлік стиль сценарий сияқты – ол жоспар. Сол жоспар адамның
идеяларын болашақта жүзеге асуына итермелейді [11].
Осылайша 1 бөлімде сценарий ұғымының теориялық негізді қарастырдық
2 БӨЛІМ
ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІН ЗЕРТТЕУІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Әлем ертегілерінің теориялары
Сиқырлы ертегілер ұжымдық бейсананың психологиялық процестердің
тікелей бейнеленуі, сондықтан ғылыми бейнелену үшін өзінің құндылығы
бойынша басқа да материалдардан артық [21].
К.Г.Юнгтың концепциясы бойынша әр бір архетип психикалық феномен,
сондықтан архетиптік образдың мазмұнын ойлау тіліне қанағаттанарлықтай
аудару мүмкін емес [22]. Бұл жағдайда ең дұрысы, - ол өзінің психикалық
тәжірибе негізінде сипаттау. Сонымен, сиқырлы ертегінің өзі ең жақсы
түсіндіру, ал оның мәні ертегінің даму барысында бірігетін мотивтердің
жиынтығына негізделген. Әр бір сиқырлы ертек жабық жүйе, ол бір - бірін
ауыстыратын символдық картиналар мен құбылыстардан тұратын психологиялық
мәнін білдіреді [23].
Юнгтің интерпритация спецификасын бастамастан бұрын осы мәселеге
арналған сиқырлы ертегіні зерттеудің тарихына және әр түрлі мектептердің
теориясы мен әдебиеттерге тоқталайық. Мысалы, Платонның диалогтарында ерте
заманда жасы үлкен әйелдер өздерінің балаларына символдық оқиғаларды –
мифтерді (mythoi) айтқанарын байқауға болады. Сол кезде-ақ сиқырлы
ертегілер балаларды тәрбиелеу және оқытумен байланысты болған. Кейінгі
антикалық заманда б.э. II ғасырының философы және жазушысы Апулей өзінің
Алтын Есек танымал романының Амур және Психея атты ертегіні қосқан, ал
ол ертек өз кезегінде фальклористикалық ертегілік сюжет типіне жатады.
Осыдан келесі нәтиже жасауға болады – бұл ертегінің типі (жануарға айналған
әйел өз сүйіктісін құтқарады) өзгерусіз екі мың жылдай өмір сүріп келе
жатыр. Бірақ ертегілер ертерек болды деген мәліметтер бар, египеттік
папируста және тас стелласында ең ежелгі ертегілер табылған еді. Олардың
ішінде ең танымалы – ол екі ағайынды туралы ертек: Ануп (грекше Анибус)
және Бат. Ондағы сюжет қазіргі барлық еуропалық мемлекеттерде жиі
кездесетін ертегілерге ұқсас болып келеді. Сонымен үш мың жылдық тарихы бар
жазбаша дәстүріміз бар, және ең қызықтысы – негізгі мотивтер содан бері
өзгермеген. Ал О.Шмидтің құдіреттіліктің пайда болу туралы теориясы
бойынша негізгі ертегінің тақырыбы тіптен Христостың туылғанға дейінгі 25
мың жыл бұрын бізге келген деген ой бар.
XVII – XVIII ғасырда сиқырлы ертегілер балаларға ғана емес ересек
адамдарға айтылған. (Бұл практика осы күнге дейін алыстатылған алғашқы
өркениет орталықтарынды сақталған). Ертегілерге деген ғылыми қызығушылықты
XVIII ғ. И.И.Винкельман, И.Г.Гаман және И.Г.Гердер туғызған еді. Кейбір
ғалымдар, мәселен, К.Моритц оған поэтикалық интерпритация берген. Гердер
болса ертегі өзіне байырғы сенімдердің символдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ПСИХОЛОГИЯ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК ПЕДАГОГИКА КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
ТҰЛҒАНЫҢ ӨМІР ЖОЛЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІНІҢ АЛАТЫН ОРНЫ
Орындаушы:
050503 –Психология
4 курс студенті _____________________
(қолы, күні)
Ғылыми жетекші:
пс.магистрі, аға оқытушы _________________________ М.А.
Қуаналиева
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
---- ------------- 2009 ж.
Психология және әлеуметтік
педагогика пәндер кафедрасының
меңгерушісі, профессор ____________________ Р.Б. Каримова
(қолы,
күні)
Алматы, 2009
Реферат
Магистерлік диссертация көлемі:
Қолданған әдебиеттер саны:
Кесте саны: 2
Сүрет саны: 4
Қоданылған негізгі ұғымдар: “сценарий” ұғымы, транзактілі талдау,
эго–күйлер, ертегілер психологиясы, ертегілер функциясы.
Жұмыстың мақсаты: қазақ ертегілерінде сценаридің алатын орнын анықтау.
Пәні: қазақ ертегілерінің негізіндегі тұлғаның өмірлік сценариінің алатын
орны.
Объектісі: қазақ ертегілердегі тұлғаның өмірлік сценариі.
Міндеттері:
- Тақырып бойынша ғылыми әдебиетерге талдау жасау;
- Ертегілерге (Қоңыр мерген, Патшаның үш қызы) транзактілі және
психологиялық талдау жасау;
- Эмпирикалық зерттеу жүргізу.
Болжамдары:
Н1: қазақ ертегілерінің негізіндегі сценариларда Э.Берн бойынша Ата-ана
позициясы басым.
Н0: қазақ ертегілерінің негізіндегі сценариларда Э.Берн бойынша Ата-ана
позициясы басым емес.
Әдәстемелер: контент талдау.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Тұлғаның өмірлік сценариін теориялық зерттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Шетел және кеңес психологиясында “сценарий” мәселесін
теориялық талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Тұлғаның өмірлік сценариі ретінде қазақ ертегілері
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 12
1 бөлім бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 18
2 Қазақ ертегілерінің зерттеудегі психологиялық ерекшеліктер
... ... ... ... 19
2.1 Әлем ертегілерінің психологиялық теориялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 19
2.1.1 Ертегілердің функциялары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
2.2 Қазақ ертегілердің психологиялық ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2 бөлім бойынша тұжырым
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 33
3 Э. Берн трансактілік талдау концепциясы негізінде қазақ ертегілердің
психологиялық құрлымын эмпирикалық зерттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34
3.1 Э.Берннің транзактілі талдау концепциясы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
3.2 Қоңыр мерген ертегінің транзактілі талдауы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
Кіріспе
“Қазақ ертегілеріндегі тұлғаның өмірлік сценариінде алатын орны” атты
магистерлік жұмысымызда Берннің обзорлы–теоретикалық теорияның талдауы,
оның ішінде “сценарий” ұғымының қайнар көзі мен табиғаты терең
қарастырылады, сценарий ретінде қазақ ертегілер алынып, олардың теориясы
сипатталынып транзатілі талдау жасалынады.
Жұмыстың мақсаты: қазақ ертегілеріндегі тұлғаның өмірлік сценариінде
алатын орнын анықтау.
Берілген тақырыптың өзектілігі біздің ойымызша психологиялық қоғамның
тұлғаның өмірлік сценариі ретінде ертегілердің психологиясына толық көңіл
бөлмеуі.
Қазіргі уақытқа дейін филологияда, фольклористикада, педагогикада және
де басқа ғылымдарда ертегі халық қазынасы, “әр ел мәдениетінің айнасы
ретінде”, тәрбиелеу құралы деп қарастырылса, ал психология ұжымдық
бейсананың көрінісі (Юнг), алдын ала (психологиялық) дайындалу құралы
(К.П.Эстесс) деп түсінген. Бірақ біз өз кезегімізде еңгізер жаңалығымыз –
ол өмірлік сценарий ретінде қазақ ертегілерді талқылаймыз.
Зерттеу міндеттері:
1 Тақырып бойынша ғылыми әдебиетерге талдау жасау;
2 Ертегілерге (Қоңыр мерген, Патшаның үш қызы) транзактілі және
психологиялық талдау жасау.
3. Эмпирикалық зерттеу жүргізу.
Зерттеу объектісі: қазақ ертегілердегі тұлғаның өмірлік сценариі.
Зерттеу пәні: қазақ ертегілерінің негізіндегі тұлғаның өмірлік
сценариінің алатын орны.
Зерттеу болжамы:
Н1: қазақ ертегілерінің негізіндегі сценариларда Э.Берн бойынша Ата-ана
позициясы басым.
Н0: қазақ ертегілерінің негізіндегі сценариларда Э.Берн бойынша Ата-ана
позициясы басым емес.
Тұлғаның қалыптасуы – мазмұны және құрлымы бойынша күрделі процесс.
Адамның рухани құндылығының қалыптасуында эффективті механизм ретінде
баланы мәдениет әлеміне еңгіздіретін субмәдениетінде маңызды роль атқаратын
ертек табылады [1]. Өз кезегінде көп функционалды – ол баланы өзін
түсінуге, серіктестіктен өзін қуанышты сезінуге, өзінің уникалдылығын
көрсетуге көмектеседі. Ол баланы индивидуалды және ұжымдық творчествосының
субъектісіне қаратқызады: ертегідегі бар аламзатық потенциалын байытады.
Ертегі ол мінез–құлықтын мотивін өзгертетін мықты детерминанта ғана
емес, ол адамзат қоғамын біріктіретін әлеуметтік күші ретінде келусішілік
зонасы болады [2].
1 БӨЛІМ
ТҰЛҒАНЫҢ ӨМІРЛІК СЦЕНАРИІН ТЕОРИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУІ
1.1 Шетел және кеңес психологиясында сценарий мәселесін теориялық талдау
Бұл бөлімде Э.Берннің транзактілі теориясының негізгі бір компоненті
ретінде сценарий ұымының анықтамасын, қайнар көзін және табиғатын ашамыз.
Бұл ұғымның түп мәнін ашу үшін шетелдік және отандық психологияда ұқсас
немесе жақын теорияларды қарастырамыз. Олар: А.Адлердің өмір стиль теориясы
және К.А.Абульханова-Славскаяның өмірлік стратегиясы.
Эрик Берн (Эрик Леонард Бернштейн) 1910 жылы Монреаль қаласында дүние
келген. Медициналық колледжге түсіп 1935 жылы дәрігер болып шықты. Кейін
американдық азаматтықты қабылдап Берн фамилиясын алды.
Эрик Берн өзінің бір неше еңбектерімен танымал, әсіресе Иры, в которые
ирают люди. Люди, которые играют в игры. Бұл еңбектің екінші бөлігі
басқаша Адам тағдырының психологиясы деп аталады және біздің жұмысымыздың
негізі еңбектерінің бірі.
Берн бойынша әр адамның тағдыры қоршаған әлемге деген өзінің ақыл-ой
қатынасымен ойлауымен анықталады және өз өмірін өзі жоспарлайды. Әр адам
балалық шағында, жиірек бейсаналы тұрғыда болашақ өмірі туралы ойлайды,
өмірлік сценариін кино көргендей ойша қарастырып шығады [3].
Сценарий – ол ата-ананың әсері негізінде балалық шақта қалыптасатын,
біртіндеп жүзеге асатын өмірлік жоспар. Бұл психологиялық импульс үлкен
күшпен адамды өзінің қарсыласуында еркін таңдауына қарамай өз тағдырына
итермелейді.
Берн барлық адамдардың мінез-құлықтарын белгілі формула бойынша
жүрмейді, керісінше тұлға ретінде шынайы адам рационалды және алдын ала
белгілі үлгі бойынша әрекеттесіп, назарына басқа адамның әрекеттерін,
пікірлерін тындайды. Ал формула бойынша жүретін адамдардың шынайы емес
тұлға деп атап, адамзаттың көбісі солардан тұрады деген.
Сценаридің алғашқы және ең архаикалық түрі – ол қоршаған орта баланың
санасында әлі толық қалыптаспаған кезіндегі алғашқы протокол. Өсе келе
бала сценариін қайта өңдейді. Оған қалыпты жағдайда жануарлар туралы
аңыздар және сиқырлы ертегілер бар үлгі бойынша жүреді деген Берннің ойы
Юнг және Фрейдтің идеяларына негізделеген. Фрейд көп деген өмір сүру
аспектілерін Эдип мифтің драмасымен сәйкестендірген. Сценарлық талдау Эдип
– ол экспозициясы, кульминациясы және финалы бар, сценалармен актілерге
шынайлықта жүзеге асып отырған драма.
Кейбір ғалымдар – Фрейдтің ізбасарлары Эдипті – реакциялардың талдауы
ғана емес, ол драма деп есептесе, басқа психологтар ең маңызды мифтер және
сиқырлы ертегілер бір фундаменталды сюжеттен шығып бүкіл әлемнің көп деген
адамдардың фантазияларында немесе шынайы өмірлерінде іске асады деген
пікірді ұстанады. Ең байырғы сценарлық психоаналитиктер Ежелгі Үндістанда
болған. Олардың болжамдары, өмірді түсіндіруі астрологиялық идеяларға
негізделген. Бұл жерде Берн (3-4 ғғ. шамасында) панчатантраны
(үндістанның біс кітаптық санскрит әдебиеті) айтып кеткен еді [4].
Ян Стюарт және Вэнн Джойнс Берннің айтып кеткен өмірлік сценарий
құрлымына келесіні қосады. Дуниеге келеселысымен адам өз өмірінің сценариін
жаза бастайды, 4 жасқа таман мазмұнның негізгі моменттері анықталады, 7
жасқа дейін маңызды бөлшектерін еңгізіп, 7-12 жас аралығында жетіледі.
Өмірлік сценарий (Life script) жастық шақта қайта қарастырылынады, ал
ересек жаста әдетте өмірлік сценариді ұғынбайды және де өмірлік сценаримен
мінез-құлық стратегия ұғымы синоним болып табылады.
Транзактілі талдаудың негізгі ұғымы бола отырып өмірлік сценарий
психотерапиялық іс-әрекетте өте маңызды. Адамдар санадан тыс өз бастарына
мәселені қайтып тауып алатындығын анықтау үшін сценариға талдау жасайды. Әр
бір тарихи оқиға сияқты өмірлік сценарида басы, ортасы және соңы болады.
Онда кейіпкер, жауыз және басқада персонаждар, негізгі тақырып және бөлек
сюжеттер бар. Өмірлік сценарий комедиялық немесе трагедиялық; қызықты және
қызықсыз; жанды тебірентетін немесе ұятқа ұшырататын деп бөлінеді.
Өмірлік сценаридің анықталынуы және табиғаты
Алғаш рет сценарий теориясы жоғарда айтылып кеткендей Эрик Бернмен және
оның әріптестері әсіресе Клод Стайнермен 60-шы жылдардың ортасында
жасалған. Содан бері көп деген авторлар оған өздерінің оригиналды ойларын
еңгізген [5].
Принципы группового лечения атты еңбегінде Берн сценариді бейсаналы
өмірілік жоспар деп анықтаған [6]. Кейін Что вы говорите после того как
сказали здраствуйте деген кітабында толық анықтама беріп кеткен: Өмірлік
жоспар балалық шақта құрылып, ата-аналармен мақұлданады, оқиғалармен
ақталынып және жол таңдауда шыңына жетеді. Сценариді түсіну үшін жоғарғы
анықтамалардың бөлшектерін талдау қажет.
Сценарий – бұл өмір жоспары. Балалық әсерлер ересек адамның мінез-құлық
патерндарына үлкен әсер тигізеді деген ой транзактілі таладауда ғана емес
басқада психологияның бағыттарында орталық идея болып табылады. Транзактілі
талдауда сценарий теориясының негізгі ерекшелігі – ол өмірге деген негізгі
көз қарастарды қалыптастыру емес, ол өз өмірінің негізгі жоспарын құру.
Теорияға сәйкес бұл жоспар нақты белгіленген басы, ортасы және соңы бар
драма формасы ретінде құрастырылады.
Сценаридің финалы болады. Сценарий теориясының басқа басты ерекшелігі
ол - өмірлік жоспар таңдалынған альтернативада кульминацияға жетеді.
Сценаридің бастапқы сценадан бастап соңғы сценаға алып келуге жасалынған.
Адам сценарий туралы өзі шешім қабылдайды. Берн сценариді балалық
шақта құрылған өмірлік жоспары деп анықтаған еді. Демек, бұл баланың өзі
қабылдаған шешімі. Әрине сценариді таңдау шешімге ересек адамдар немесе
қоршаған орта әсер еткені мен бала оны өзі қабылдайды. Оның дәлелі – ол әр
түрлі балалар бірдей ортада тәрбиеленгені мен жоспарлары әр түрлі. Бұл
жерде Берн екі ағайынды туралы мысал келтіреді: екі ағайынды балаларға
анасы екеуінде жындыханаға түсесіндер деген. Соңында біреуі психиатрлық
емханада созылмалы ауруға шалдықса, екіншісі психиатр болады.
Шешім қабылдау сөздіктегі түсініктен қарағанда шамасымен басқа. Өз
сценариі туралы шешімді бала ойламай қабылдайды Ең алғашқы шешімдер,
сезімдер нәтижесінде және әлі сөйлей алмайтын деңгейдеқабылданады.
Сценарий ата – аналармен нығайтылынады. Ата–аналар баланы белгілі шешім
қабылдауға мәжбүр ете алмасада, дегенімен олар оған үлкен әсер етеді.
Өмірінің алғашқы күндерінен бастап ата–ана белгі жібереді соның негізінде
бала өзі, басқа дадамдар және өмір туралы түсініктеріқалыптаса бастайды.
Сценарий санадан тыс. Ересек жаста түс және фантазиялар арқылы балалық
шақты еске түсіре аламыз. Сол арқылы сценариді біле отыра адам өз
әрекеттерінің мағынасын түсінеді.
Сценарий ақтау мақсатында шынайлықты өзгерту. Өз қажеттілігін жүзеге
асыруда, бомысқа кедергі ретінде әр қауіпті мұқият қарастыруда шынайлық
өзгереді.
Сценаридің қайнар көзі. Сценарий келесі екі негіздерден қалыптасады:
1. Баланың өміріне қауіпті әлемде аман қалу үшін сценарлық шешімдер
ең жақсы стратегия б.т.
2. Сценарлық шешімдер баланың эмоциясына сәйкес және оны шынайлықты
тексеру амалы ретінде қабылданады.
Дұшпандық әлемді сезіну. Нәресте үшін әлемді дәу ададарғана
мекендейді. Күтпеген кездеқатты дауыстын шығуы бала үшін оның өміріне қауып
ретінде сигнал болу мүмкін. Еш бір сөз немесе ойланбай–ақ баланың анасы
немесе әкесі кетіп қалса, ол өзінің өліп қалатындығын біледі. Егерде ол аш
немесе тоңса, ал анасы қасына келмесе, онда да мүмкін бала ол өлімге
апаратын жол деп түсінеді немесе өлімнен басқада қорқынышты сезімдерді
білдіреді.
Мүмкін бала екі немесе үш жасында інісі не қарындасы туылса, ол одан
өліп қалмайтынын түсінгенімен, жана туылған нәресте ана махаббатын алып
алама деген қорқыныш болады.
Сценаридің қалыптасу кезіндегі уақытта бала үнемі басыңқы жағдайда
болады. Бала үшін бұл күш өмір немесе өліммен, кейін өз қажетіліктерін
қанағаттандыру немесе қанағаттандырылмау мүмкіншілігімен байланысты болады.
Осындай жағдайларға орай бала тірі қалу мақсатымен және өз қажеттіліктерін
толық қанағаттандыру үшін стратегияны таңдайды. Бұл жерде өзіміз көріп
тұрғанда Берн стратегия ұғымын анықтамайды, бірақ сценарий ұғыммен синоним
ретінде айтын кетеді жәнеде сценарий ұғыммен өмілік курс (course) немесе
бағыт ұғымдардың арасында айырмашылықты жүргізген. Сценарий жоғарыда
айтылып кеткендей ол адамның болашаққа деген құрылған жоспары, ал өмілік
баы – шынайы болып жатқан дәл осы кездегі жағдай. Өмірлік бағыт өз ара
байланысты 4 фактордың негізінде құрылады – ол тұқым құалаушылық, сыртқы
жағдайлар, сценарий, автономдық шешімдер.
Сценарий қалыптасуындағы екнші маңызды негізді Стэнн Вуллэмс шынайлықты
және эмоцияларды алғашқы тексеруі деп бөледі. Баланың ойлауы және
эмоцияларыда ересек адамда сияқты болмайды және де сценарлық шешімдер
баланың ойлауы мен сезімдер ерекшеліктеріне сәйкес қабылданады.
Сценаридің мағынасын ашу үшін Ян Стюарт және Вэнн Джойнс бірнеше
жаттығу тізімін ұсынған. Олар – кейіпкер, ертек немесе басня, түс,
бөлмедегі зат, өмірге ойын немесе сахнадағы пьеса ретінде қарау [7].
Сценаридің мазмұны не және процессі қалай жүреді. Бір адамның
сценарий мазмұны екінші адамның сценариіна ұқсамайды. Мазмұны бойынша
сценарий үш топқа бөлінеді: жеңімпаз, жеңілген және жеңімпаз емес.
Жеңімпаздың сценарий. Берн жеңімпазды алдына қойған мақсатқа жеткен
деп анықтады және оның нәтижесінде өмірін өзгертеді деп Роберт Гулдинг
осқан еді. Жеңіс ретінде алдына қойылған мақсат оңай және еркін түрде ету
деп түсініледі.
Жеңілгеннің сценарий. Жеңілгенадам ол қойылған мақсатқа жетпеген
адам. Сценаридің таргедиялық финалына байланысты жеңілгендерді үш дәрежеге
жіктеуге болаы. Бірнеше дәрежедегі жеңілген адамның сценариі ол аса маңызды
емес сәтсіздіктер. Мысалы жұмыста қайталанатын ұрыстар ұзақ емес депрессия
немесе институтқа тұсер кездегі сәтсіздік. Екінші дәрежедегі жеңілген адам
жағымсыз сезімдерді бастан кешеді. Ол жұмыстан шығарым тастауы, қатты
ауырып емханаға жату немесе ұлгере алмау үшін университеттен шығарып
тастау. Сценаридің үшінші дәрежесі өлімге, күрделі ауруға немесе сотталынып
кетуге алып келеді.
Жеңімпаз еместің ценариі. Жеңімпаз емест сценариі бар адам алтын
ортада болады. Күннен күнге өз жүгін арқалап кішкене жеңіліп және кішкене
ұтылып жүреді. Ондай адам ешқашан тәуекелге бармайды. Сондықтан бұл
сценариді қарапайым деп атайды. Жұмыста жеңіпаз еместер бастықта болмайды,
жұмыстан да оны шығарып тастамайды да. Ол соңына дейін жұмыс істеп,
сыйлйққа сағатын алып, тыныш қана зейнетке шығады.
Дегенімен де бұл жіктеудің шегі де бар, мүмкін сәтті бір финал бір
адам үшін ұтысты болса, екінші адамға дәл сол финал керісінше болу мүмкін.
Сценарий балалық шақтағы шешілмеген негізгі сұрақтын сиқырлы шешімі
болып табылады: махаббат пен ардақтауға қалай жетуге болады?
Өмірлік сценариді таладу барысында Я.Стюарт және В.Джойнс сценарлық
процестің алты негзгі паттерндарын бөліп шығарады: әлі жоқ (пока не),
кейін (после), ешқашан, әрдайым, дерлік (всегда) және ашық соңы.
Транзактілі талдау мазмұнын ашу үшін Берннің бір қатар ізбасарларының
еңбектері қарастырылған. Олардың ішінде Клод Штайнер, Томас Харрис, Мэри
гулдинг, Ян Стюарт және Вэн Джойнс. Ресейлік психологияда транзактілі
талдау В.В.Макаровтің еңбегінде ұсынылған.
Бүкіл Берннің классикалық транзактілі талдауы үлкен бес топқа бөлуге
болады: экзистенциалды позицияларды талдау, құрылымдық талдау, өзара
әрекеттесуді талдау, психологиялық ойындарды талдау және өмірлік
сценарилерді талдау.
1. Тіркелген экзистенционалды позицияларды талдау
Әр адамда негізгі, өмірлік нұсқауы, тіркелген өмірлік позициясы бар.Ол
өзі, басқалар, қоршаған орта туралы негізгі түсініктер. Өмірлік позиция
ұғымдары: (life position) Мен ОК – Сен ОК (тұтас тұлға), Мен ОК емес – Сен
ОК (өзінді бағаламау), Мен ОК – Сен ОК емес (басқаларға басымдылық ету),
Мен ОК емес – Сен ОК емес (өмірден түңілу). Кейін бұл идеяны Т.Харрис
дамытты [8]. Бұл позицияның біреусін таңдай отырып, бала бүкіл сценариді
соған ыңғайластырады.
2. Құрлымдық талдау
Транзактілі талдауда адамда үш эго-күй болады немесе Мен-күйлер:
- Ата-ана;
- Ересек;
- Бала.
Осы эго - күйлерді біз кейінрек қарастырармыз.
3. Өзара әрекеттесулерді талдау
Қоғамға тәуелсіз индивидуум өз уақытын екі жолмен ұйымдасу мүмкін: іс-
әрекет және қиял жолымен. Дәстүрлер, уақытты өткізу, ойындар, жақындық және
осының бәріне негіз бола алатын іс-әрекет.
4. Ұғынылмаған өмірлік жоспарлардың немесе өмірлік сценарилерді талдау
Ұғынылмаған өмірлік жоспарлар өмірлік сценарилер деп аталынды.
Сценаридің формуласы: сценарлық тиым салулар қосу сценарлық жазулар және
шешімдер. Жазулар (предписания) балаға не істеу керек екендігін айтады,
тиым салулар – не істеуге болмайды туралы. Жазуларды орындау
марапатталынады, тиым салулар жазаланады. Бұл мінез-құлықтын отбасылық
бағдарламаның модификациясы өз балаларын ата-аналарға бақылауға
көмектеседі.
Тиым салулар + жазулар ( Шешімдер =
Сценарий
(не істеуге болмайды) (не істеу керек) (бала 4 позициялардың (6
бәреуін)
біреуін
таңдайды)
Сценариға қарап бала ойнайтын ойындарды таңдайды
Тейби Кейлер минисценариларды ұсынды:
1. Директива (Мен + егер) ешқандай сезім жоқ.
2. Стопор (Мен – Сен +)
3. Пәле жабу (Мен + Сен -)
4. Үмітті жоғалту (Мен – Сен -)
Осылайша Эрик Берннің өмірлік сценарий ұғымы және оның із басарларының
қосқан үлестерін толықтай қарастырып шықтық. Әрине Берннің психологиялық
практикаға қосқан үлесі зор – едәуір транзактілі таладу бағытын
қалыптастырған. Ары қарай бұл бағыттын негізгі бір ұғымдарының бірі өмірлік
сценариді шетел психологияда (А.Адлер) және отандық психологияда
(К.А.Абульханова–Славская) ұқсас немесе жақын теорияларды қарастырайық.
Альфред Адлер Берн сияқты З.Фрейдтің шәкірті болған, кейін әр қайсысы
Фрейдтің психоанализінан бас тартып жеке бағыттарын қалыптастырған..
Дегенімен олардың еңбектерінде психоанализ идеялары байқалады [9].
А.Адлер толық емес комплексі, компенсация идеяларымен танымал. Сонымен
қатар индивидуалды стиль ұғымын еңгізен еді, сондықтан оның теориясы
индивидуалды теория деп аталады.
Алғашқы вариантта өмірдің стилі ол өмірлік жоспар немесе жетекші
бейне деп түсіндірген [10]. Кейін Адлердің динамикалық теорияның ерекше
компоненті болды. Адлер бойынша өмірдің стилі өзіне қырлардың уникалды
бірігуі, мінез–құлқы және әдеттер тәсілін еңгізе отырып индивидуумның
қайталанбас бейнесін анықтайды. Өмірдің стилін дұрыс түсіну үшін толық емес
комплексі және компенсация ұғымын қарастыруымыз қажет.
Балалық шақта әр адам өзін толық дамыған деп санамайды, сондықтан
өзінің кемшіліктерін компенсациялауға тырысады. Мысалы: нашар координациясы
бар бала өзінің компенсаторлық күшін керемет атлетикалық қасиетін жасауға
жұмсайды. Оның мінез–құлығы, өзінің физикалық кемшіліктерін ұғынуға
бағытталып оның өмірінің стиліне айналады. Немесе керемет спортшы бола
алмайтынын түсінген бойжеткен ғылымның кандидаты болуды армандайды. Бүкіл
уақытын кітапханада өткізуге тырысады және де көп деген әрекеттері
отырылынып жасалынады,ткөп ойлануға, талдауға, қортындылауға тура келеді.
Сонымен, өмірдің стилі толық емес сезімін жеңуге бағытталуына, тырысуға
негізделеді.
Адлер бойынша өмірдің стилі 4, 5 жаста нығайып, тұтастай өзгермеуге
дерлік. Әрине адамдар өзінің индивидуалды өмір стилінің көрсетуге жаңа
тәсілдерін іздейді, бірақ ол ерте балалық шақта салынып қойған құрылымды
дамыту. Өмір стилін қалыптасуға болашақта мінез–құлықтын басты желісі болып
қала береді. Адлер әр түрлі өмірлік стилдерін қалыптастыратын компенсация
түрлерін бөліп шығарған:
1. Толық емес сезімін сәтті компенсациясы нәтижесінде, басым болу
ұмтылысы әдлеуметтік қызығушылықпен сяйкес келеді.
2. Компенсациядан үстем ол бір қырды немесе қабілтті даму
нәтижесінде өмірге бі жақты бейімделу б.т.
3. Ауруға шалдығу. Адам ауру симптомдардың арқасында өзінің
сәтсіздігін ақтайды [10].
Демек Адлер мен Берннің теориялары биологиялық детерминизмге ие
екендігін көріп тұрмыз. Өмірлік стиль сценарий сияқты – ол жоспар. Сол
жоспар адамның идеяларын болашақта жүзеге асуына итермелейді [11].
Енді бұл мәселе отандық психологияда қалайша дамығанын қарастырайық.
С.Л.Рубинштейн үшін өмірлік жол – ол тек қана алға емес, адам бомысының
мінсіз жоғарғы формаларға талпыну және әрекетін бағыттау. Рубинштейн
бойынша өмір сүрудің екі негізгі тәсілі бар [12]. Біріншісі қатынастардың,
өндірістік, достық, серіктестік, бәсекелестік және т.б. қатынастардың
жүзеге асыруымен байланысты. Екінші өмір сүру амалы тек тұлғаның өзіндік
жетілу ғана емес, өмірге тұтас өзінің қатынасын философиялық тұрғыда ұғыну.
Бұл жерде адам күнделікті өмірден абстрактілікке икемі бола отырып тұлға
дамуға, творчествоға, рефлексияға, пайымдауға қабілетті. Кейін Ксения
Александровна Абульханова – Славская осы амалдардың негізгі сипаттамаларын
бір уақытта кеңейтіп және өмірлік стратегия ұғымы деп нақтылады [13].
Адам өмірінің стратегиясы үш негізгі белгіден тұрады. Адам үшін
негізгі бағыт ол өмір сүру тәсілін таңдау, оның басты мақсаттарын анықтау
және мақсаттың кезеңдерін бөлу. Бастапқы кезде стретагия ол өмірдің
мағынасы, идеалды жоспар ретінде құрылып практикада жүзеге асуын талап
етеді. Өмір стратегияның екінші белгісі – ол өмірдің қарам–қайшылықтарын
шешу мақсатымен жоспарларды жүзеге асыру. Үшінші белгі ол творчество, өз
өмірінің құндылықтарын жасап шығару, өз қажеттіліктерін өмірімен ерекше
құндылық ретінде біріктіру. Қызығұшылықтардан, қанағаттанудан және жаңа
іздеуден туратын өмірдің құндылықтары Абульханова бойынша өмірдің өнімі,
индивидуалды өмір стратегиясы б.т.
Стратегия өз бетінше универсалды заң, өмірдің әр түрлі аяларында
адамның өзін жетілу амалы. Әр адам өз өмірін өзі жасағандықтан индивидуалды
жетістік – индивидуалды жаңа ашылу болып табылады. Нәтижесінде әр адам өзі
жасаған өмірінде өмір сүреді. Тек бір принципиалды айырмашылық бар, біреуі
шын мәнінде саналы түрде өмірін құруға тырысса, екіншісі қолдағы барына
қанағаттанады. Тұлға өз өмірін ұйымдастырады, өмір барысын реттейді,
бағытты таңдап іске асырады.
70–ші жылдары қоғамдағы саяси әдебиетте белсенді өмірлік позиция ұғымы
п.б. Әлеуметтанушылар бұл ұғымды өмірде қолданылатын рольдердің жиынтығы
ретінде түсіндіруге тырысты, бірақ мұндай анықтаулар тұлға өзінің өмірлік
ролдерін қалайша жүзеге асатынын таппады. Абульханова–Славская бойынша
тұлғаның өмірлік позициясы – өмірге деген қатынастардың жиынтығы деген.
В.Н.Мясищев қатынас ретінде тұлға үшін субъективті мәні бар жиынтық деп
түсінген, ал өмірлік жоспар субъективті қатынастарды ғана емес, ол өмірде
тұлғаның әрекеттік, практикалық іске асуы.
Өмірдегі ең маңызды іс – ол рухани, мәдениетті, өнегелі құндылықтарды
анықтау, таңдау іске асыру. Бұл құндылықтарды жасап шығару өмірдің
принциптеріне алып келеді, ал іске асыру үшін күрес – өмірдің стратегиялық
бағытқа айналу мүмкін.
Кең мағынада стратегия (көп деген өмірлік тактикаларға қарағанда) – ол
өмірдің әр түрлі жағдайларында принципиалды іске асатын тұлғаның өзіндік
индивидуалдылығын өмірдің жағдайларымен біріктіру, қайта өңдеуіне және
дамуға қабілетті.
Стратегия белсенді және белсенді емес болып бөлінеді. Тұлға жоғарғы
дәрежедегі рефлексиямен субъективтілікпен ерекшелене отырып белсенді өмір
стратегиясын құрады. Ал белсенді емес керісінше.
С.Л.Рубинштейн былай деп жазған: ... адам тұтастай өмірдің ішінде,
оның әр бір қатынасы бүкіл өмірге емес, бөлек құбылыстарға деген қатынас.
Мұндай қатынастың өмірде жоқ болуы, адам өмірден шығып кетпеу, одан тыс
рефлексия позициясын ала алмаумен байланысты. Бұл саналанбайтын өмірге
деген қатынасы [12].
Бұл Рубинштейннің айтып кеткен өмірлік жол моделін кейін
Абульханова–Славская белсенді емес өмір стратегия деп атайды. Осы жерде
Э.Берннің өмірлік сценариі ұғымы өте жақын.
Тұлға сценаридан босауға тырысқан кезде жаңа белгісіз жолмен жүреді,
белсенділікті артырып, өзінің шешімі үшін жауапкершілікті қолға алып,
автономияға, өмірлік шешімдерді саналы түрде ұғынуға тырысады. Мұндай
стартегия тұлғаның өз өмір жолының субъектісі болуға қабілетін сипаттайды
және ол субъетіліктің жоғары деңгейдің көрінуі [14].
Керісінше сценарий шеңберіндегі адам жағымсыз эмоцияларға, жаңаға қарсы
болу, қорқыныш, төменгі деңгейдегі субъектілікке ие болады.
Сценаридің, стильдің және стратегияның негізі болып әр түрлі психикалық
феномен, күй, жағдай және т.б. болу мүмкін.
2. Тұлғаның өмірлік сценариі ретінде қазақ ертегілері
Ары қарай түсінікті болу үшін ертек, миф, аңыз ұғымдардың айырмашылығын
айтып кетейік.
Ертек – ол сиқырлы фантастикалық күштердің қалыптасуымен ойдан
шығарылған адамдар және құбылыстар жайлы және көбінесе халықтың поэтикалық
шығармасы.
Миф – батырлар, құдайлар, табиғаттың құбылыстарының п.б. туралы көне
халық аңызы.
Аңыз – белгілі бір тарихи құбылыс туралы поэтикалық шығармасы [15].
Демек, барлық елдің ертегілеріне тән – ол ертегінің ойдан
шығарылғандығы. Дәл осы ғажайып ерекшелігі ертегіні ирреалды ауыз
беллетристикасы деп анықтатқызды. Бірақ ертегінің ирреалды фантастикалық
шынайлықпен шарттылығы жоққа шығарып қана қоймай шынайлыққа бет бұрып, оған
әсер етуге тырысады. Сондықтан ертек өмірімен тығыз байланысты. Осыдан
ертегінің тәрбиелік функциясы шығады, жақсылық, әділеттілік, ақиқаттын
пропагандасы шығады. Баланың тұлға ретінде қалыптасуында ертегінің ролі
маңызды, ертек өзінің танымдық функциясын баланың интеллектісіне шабуылшы
процесс ретінде емес, ол эмоционалды - сезімдік құрлымы арқылы жүреді.
Қазақ ертегілерінің ел арасынан жиналып, хатқа түсуі, баспа жүзінде
шығуы 19 ғасырдың екінші жартысынан басталады деуге болады. Бұл ретте
Ш.Уәлиханов, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов, Ә.Диваев т.б. ғалымдардың айрықша
еңбек сіңіргендігін айта кетуіміз керек. Сол сияқты А.Алекторов,
А.Васильев, Н.Пантусов, Б.Дауылбаев, Т.Сейфуллин, О.Әлжанов, Ж.Айманов,
М.Ибрагимов және т.б. зерттеушілер қазақ халқының ертегілерін жинап, сол
кездегі баспасөз беттерінде үзбей жариялап тұрды.
А.Васильев қазақ ертегілерін жинауды 1890 жылдары бастады. Ол көбінесе
ертегілерді Торғай облысында тұратын қазақтардан жазып алады. Кйін қызмет
бабында ел аралаған кезінде көптеген ертегілерді қағазға түсіріп отырған.
Соларды жинақтай келіп 1898 жылы жарық көрген Образцы киргизской народной
словесности деп аталатын кітабына тек қана қазақ ертегілерін кіргізген.
А.Васильев 1906 жылы Ы.Алтынсаринның Қазақ хрестоматиясынан қайта
шығарған кезде ағартушының өзі қалдырып кеткен жазбалардан деп Қара
батыр, Алтын Айдар, Тазша бала ертегілерін қосқан. Бұл нұсқалардың
соңғы екеуі Васильевтің 1898 жылғы өз кітабынан алынған үлгілер болады.
Сөйтіп жинаушы барлығы 23 ертегі жазып алып, жариялағаны белгілі болып
отыр. Қазірде осы үлгілердің 13-і қазақ ертегілері жинағына кіріп, рухани
айналымға қосылған.
А.Васильев жариялаған ертегілерді жинау әдісіндегі кемшілік – олардың
кімнен, қай жерде жазып алынғанын көрсетілмеген. Сол себепті айтылмыш
ертегілерді айтушыларды анықтау, нұсқалардың таралу аймағын белгілеу қиынға
түсіп отыр. Дегенімен, мұның өзі Васильев жариялаған ертегі нұсқаларының
бағасын кеміт алмаса керек. Бұл үлгілер көптомдық Ертегілер жинағына
енген 372 қазақ ертегісінің сапында ұлттық рухани дүниеміздің алтын қорын
құрап отыр [16].
Ертегілер арқылы оқушылардың адамгершілік және эстетикалық тәлім
тәрбиесінің дамуына ықпал жасады. Баланы мұратқа жеңіске, жетістікке жету
жолында белсенділікке, әділеттілікке, әрекеттілікке үйретеді. Өмірде
кздесетін жайттардың, яғни жақсылық пен жамандықтың, мейрімділік пен
қатыгездіктің, шындық пен өтіріктін, әділіттілік пен әділетсіздіктің,
әдемілік пен ұсқынсыздықтың, еңбекқорлық пен жалқаулықтың және т.б. ара
жігін ажыратып, түйсіне білуге, бағалай алуға жол ашады.
Ертегі – тәрбие құралы. Қазақ халқының өз ұрпағын жақсыдан үйреніп,
жаманнан жирендіретін, балалар қызыға оқып, сүйіп тыңдайтын ертегілері
мол.
Қазақ ертегілері не үшін қажет екенін әдебиет зерттеуші ғалым
А.Байтурсынов: Ертегінің қадірі қанша деп сұрағанда, кезектігіне қарай
жауап беріледі. Ертегінің керек орындары:
1. Халықтын ұмытылған сөздері ертегіден табылмақ. Олай болса, ертегі
тіл жағынан керек нәрсе.
2. Бала әдебиеті жоқ жерде баланың рухын, қиялын тәрбиелеуге зор
керегі бар нәрсе. Баланы қиялдауға, сөйлеуге үйретеді.
3. Бұрынғылардың сана-саңлау, қалпы-салты жағынан дерек берумен
керегі бар нәрсе - деп айтқан болатын.
Қазақ халық ертегілері мейрімділікке, адалдыққа, әділеттілікке
үйретеді. Жамандықтан, құлықтан, өтіріктен, зұлымдылықтан аулақ болуға
тәрбиелейді. Әрдайым татулық, бірлік, ынтымақ жеңетінін көрсетеді [17].
Қай елдің ауызша шығармаларын алсақ та, барлығында ертегі халықтық
шығармалардың мол саласы екенін көреміз. Сол барлық елдер фольклорында
ертегі деген атау әрі саны мол, әрі алуаны көп шығармалардың тобына
арналған жыйнақты атауға болады. Жалпы барлық ертегілерге ортақ ерекшелік:
бұлар қара сөзбен айтылытын оқиғалы, көркем мәнін. Ертегілер негізінде
шаруа кәсіппен, қоғамдық құрылыс тартыстармен, тарихпен байланысты боп
келеді. Осы аталған қызығықты әңгіменің бәрі-бәрі де ертегінің түрлеріне
қосылады.
Белинский былай деген халық шығармасы Халық жанының айнасы.
Добролюбов та ертегілер жайлы сөз қылғанда ең алдымен, сол ертегілердің
халық ортасында сақталу, айтылу жағдайларын сипаттау керек дейді. Сонымен
қатар ертегіге халықтың өзінің қандай екенін ашуды шарт етеді. Добролюбов:
Ертегі бізге ең алдымен халықтын мінездейтін материал есебінде қажет
деген [18].
Қазақ ертегілерінің жеке түрлерін тексеруден бұрын бұл уақытқа шейін
сол қазақ ертегісін зерттеуде істелген еңбектер жайын қысқаша шолып өту
қажет. Жалпы алғанда қазақ ертегілері, негізінде орыс оқымыстыларының
еңбегімен жиналып зерттелініп басталынған. Бұл жай, әсіресе 19 ғасырдағы
және 20 ғасыр басындағы, революциядан бұрынғы жайларды еске алсақ айқын
көрінеді.
Қазақ ертегісін зерттеу жұмысының басы сол ертегілерді жинап
жариялаудан басталады. Бұл жөнінде бір топ зерттеушілер қазақ ертегілерін
қазақ айтушылардың ауызынан қазақша жазып алып, жинап бастырған. Ал тағы
бір топ зерттеушілер қазақ ертегілерін орысшаға аударып, орыс тілінде
жариялайды. Бұл салада еңбек еткендер В.В.Радлов, Березин, А.Диваев сияқты
кісілер. Екінші түрде орыс тілінде қазақ ертегілерін, аңыздарын мол
жариялаған адамдар - Алекторов, Потанин, Диваев және басқа бір неше
жинаушылар бар. Орыс тіліне аударып, қазақ ертегілерін, аңыздарын көп
таратқан бірталай баспа орындары да бар: Шоқан қазақ ертегілерінің
көпшілігінде Афанасьев жариялаған орыс ертгісіне ұқсас әңгімелер көп екенін
айтады. Бұл пікірді Алекторов да қостайды. Ол қазақ ертегілерінің көбінде
Солтүстік елдер ертегісімен ұқсастық бар екенін айтады.
Қазақ ертегісінің, өзге халықтық ауыз әдебиет үлгілеріндей, ең мол
жайылып, ретті түрде жазылып, топталып зерттелуі және жариялану кезі Ұлы
Қазан төңкерістен кейін ерекше дами түсті.
Қазақ ертегілерін зерттеуде, жинап, топтап жариялаудан үш түрлі ерекше
қателіктер болған. Ең әуелгі ертегілердің анық халықтық үлгілерінің өзін
ғана іріктеп, талдап алып тексеру ісі ретке қойылмаған. Сондықтан халық
ертегісінің қатарына халықтық санаға жат хандық – феодалдық салт-сананы,
кейде байшыл – ұлтшылдық сананы дәріптейтін және де халыққа қас ниетте
болған хан тұқымдарын дәріптейтін ертегілер халық ертегісі қатарында
талғаусыз ниетпен әдейлеп басылып жариялана берген. Екінші бір кемшілік –
қазақ ертеілері қазақ халқының жалпы тарихынан бөлініп алынып, өз бетінде
бір бөлек дүниедей жалпы қоғам тарихынан оқшауланып тексерілетін. Сталиннің
мәдениет халықтың тарихымен бірге жасап, бірге өзгеріп отыратыны жөнінде
айтқан ғылымдық, басшылық ойлары бұл жөнде ескерілмеген. Қазақ халқының
жалпы тарихымен және әр дәуірдегі тарихтық қоғамдық өзгерістермен
байланыстыра тексермегендіктен, ертегілер тек жанр түрінде ғана топталып,
жетіліп қоғам тарихынан тысқары, заманы жоқ беймезгіл бір туындылар
есебінде, шалағай тексерілетін болған.
Үшінші қателік: ертегілер жөніндегі Лениннің: Әр бір ұлт мәдениетінде
екі мәдениет бар деген қағидасы ескерілмеу себепті халықтық ертеіглердің
негізгі үлкен өзгешелігі еленбеген. Ертегілер жөнінде В.И.Лениннің пікірі
бойынша: ертегіні қоғамдық-саяси тұрғыдан қарап, халықтын арманы мен
мүддесі тұрғысында зерттеу, жазу керек. Және де халықтық ертегілер біздің
уақытымызда халықтын психологиясын зерттеу үшін керек, қажет бұйымдар деп
бағалаған.
Осы айтылғанға сәйкес қазақ ертегісін дұрыс зерттеудің ғылымдық-
жүйелік, идеялық-тарихтық бағыты айқындалады. Ленин айтқан мақсатпен
зерттеу жүргізгенде халық ертегісінің мазмұнынан танылатын өзгеше
қасиеттерін айрықша атап өту керек. Сонда ертегі әр заманның айғағы
болғандықтан, онда білім берерлік, халықтық өнерлік қасиеттер бар екенін
алдын ала есте тұту шарт. Сөз өнерінің басы фальклорда деген Горькийдің
айтқанын еске алсақ, ертегіде білімге жалғас өнер де, көркемдік те егіз
сыңар болатынын аңғарамыз. Сонымен қатар, халық ертегісін зерттеудегі ең
зор мақсат сол ертегілердің негізгі идеялық мазмұнын саралап, айқындап
ашуда. Бұл жөнінде ең алдымен, халық ертегісі, халықтың қанаушыларына
қарсы, сол халықтың таптық жиренішін қалай көрсететінін ашу шарт. Халық
шығармасы жөніндегі ғылымның методологиясын дамытуда зор еңбек еткен
А.М.Горький ертегіге жанастыра айтқан біраз ойларын және де еске алу қажет.
Бұл жөніндегі Горькидің аса маңызды пікірінің бірі –халық ертегісінің
негізгі еңбекке сүйенетіндігін ашады.
М.О.Әуезов қазақ халық ертегілерін үш үлкен дәуірге бөледі [18].
Бірінші дәуірі - есте жоқ ескі замандардан басталып, өткен ғасырдың
60 – шы жылдарына дейін созылған Қазақстандағы, феодализм дәуірімен
байланысты ертегілер болады. Екінші топ ертегілер 60 - шы жылдарғы
Россиядан және Қазақстанда болған реформалардан соңғы тарихи дәуірдің
шаруашылық – қоғамдық, тарихтық ерекшеліктерімен байланысты болған
ертегілер тобы. Үшінші топ социализм дәуірінің ертегілері.
Ертегінің мағынасында екі элемент сақталынған: фантазия және ақиқат.
Осы негізінде ертегінің классификациясы туындайды. Шартты түрде –
жануарларға арналған ертегілер, ерекше және ғажайып ертегілер, оқиғалық
және әлеуметтік–тұрмыстық ертегілер, сатирикалық ертегілер, анекдот
ертегілері және т.б. [19]. Типологияның бастамасы И.И.Срезневский орыс
фольклористикадан шыққан. Ол ертегіні мифтік, болмаған және фантастикалық–
юморлы деп бөлінген. Бірақ бұл топтаманы осы саладағы зерттеушілер толықтап
өзгертті.
Тұрмыстық жағдайда ертегінің п.б. және іске асуы халықтын еңбектік
іс–әрекетімен, жергілікті тұрмысы мен және сол жердің табиғаты мен
байланысты. Сондықтан ұлттық немесе аймақтық тиістілік халық ертегінің
мазмұны мен дидактикасына әсер етеді.
Көп деген ертегілер жинағы ұлттық–географиялық принципі бойынша
құрылу фактін анықтайды. Осы мағынада ертегінің дәстүрлі құрылымдық
жинақтары көркемдік өлке танумен ұлттық мәдениетімен немесе этноспен
таныстырудың ғажайып құралы.
Нартов К.М. жанрлық–мазмұндық принципі бойынша ертегілерді топтастыруға
тырысты:
1. Жануарлар туралы ертегілер. Ұлттық поэзия бүкіл әлемді құшағына
алды, оның объектісі тек адамға ғана тән емес планетаның бүкіл тірі
мен тірі емес заттарда кіреді.
2. Сиқырлы ертегілер. Сиқырлы ертегінің басқа ертегілерден бөлу өте
күрделі: өйткені ойдан шығарылған және ғажайып ертегілердің
көбісінде кездеседі.
3. Тұрмыстық ертегілер. Тұрмыстық ертегінің сипаты ол күнделікті
өмірдің сүреттелінуі. Тұрмыстық ертегінің конфликті келесіде:
парасаттылық, шыншылдық, мейрімділік, адамгершілік адамның жағымсыз
қасиеттеріне қарсы турады. Олар қызғаныш, сарандық, кекшілдік,
жалғандылық [19].
Тұрмыстық ертегілердің бірнеше түрлері бар: әлеуметтік – тұрмыстық,
сатирикалық, новелистикалық және т.б.
Ертегілерді біріктіретін негізгісі – ол оның өнегелі анықталуы және
әлемнің барлық еретгілері жақсылық жақта және жамандылықпен күреседі.
Ертегі – ұжымдық, фольклорлы сананың нәтижесі. Ертегінің сәтті аяқталуы
– ол ертектегі басты кейіпкердің барлық іс–әрекет негізін құрайтын
гуманистикалық оптимизм.
Қазақ фольклористері батырлық ертегі жанры бөліп алып, оны қиял–ғажайып
ертегі мен новеллалық ертегінің, сондай–ақ қиял–ғажайып ертегі мен
қаһармандық эпостың аралығындағы жанр деген пікірге келді [16].
Қазақтын батырлық ертегілері екі сипатта болады. Бірі – көне заманда
миф пен хикаяла, нанымдар мен ғажайып ертегілер негізінде п.б дамыған
көркем ертегілер. Мысалы Ер Төстік, Керқұла атты Кендебай сияқты
классикалық фольклор үлгілері. Бұлар қиял–ғажайып ертегілерінен кейінгі
жанрдың үлгілері. Сол себепті мұнда архаикалық элементтері көп. Екіншісі –
қаһармандық эпостың ертегі түрінде айтылған нұсқалары. Олардың ішінен бір
жағынан көне түрлері, яғни жырға жақындайды. Бірақ толық ертегіге айналып
үлгермеген шығармалар бар. Ал екінші жағынан классикалық батырлар жырының
қара сөзге ауысқан үлгілері де кездеседі.
Сонымен қатар көне заманның фольклорының нұсқасы болып саналатын
адамның айдаһармен, жезтырнақпен, албастымен тағыда басқа сондай
мақұлықтармен кездесуі жайлы хикаялар бар. Сондықтан қазақ фольклотистикасы
оларды топтап, хикая жанры деп атайды. Олардың саны көп емес.
Алғашқы қауымнан бастап, бала тәрбиесіне ерекше әсер ететін
ертегілердің ойлап шығарған адамзат тарихында ертегілердің тәрбиелік мәні
зор. Қазақ ертегілері сан алуан. Табылдиев Ә. олардың саны төрт мынға жуық
деп айтып кеткен және ертегілердің классификациясын ұсынған еді. Олар:
хайунаттар туралы ертегілер, қиялғажайып ертегілер, тұрмыс салтқа
байланысты ертегілер, батырлық ертегілер, күлдіргі ертегілер.
Хайунаттар туралы ертегілер көне заманда елдің және аңдардың, малдың
киесі бар деген сенім қалыптасқан кезде пайда болған . Ол дами келе,
тыңдаушыны қуанты, қөңілдендіретін ертегілермен толысты. Қазіргі
хайуанаттар туралы ертегілерде космосқа ұшып жүрген хайуанаттар мен төрт
түлікті көреміз. Хайуанаттар туралы ертегілер қазақ философиясында өте
жақсы қарастырылған [19].
Ертегілердің ішіндегі баланың қиялын шарықтатып, балалық шақтың
болашағын елестетіп, келешекке сеніммен қарауға тәрбиелейтін ең әсерлі
ертегілер – қиял ғажайып ертегілері.
Тұрмыс салтқа байланысты ертегілер халықтын тарихи талаптарына
байланысты туған. Онда бай баласымен жарлы баласының таптық айырмашылықтаы
сөз болады, ақылды кедей мен сараң бай болады, қанатсыз саудагер, ақымақ
хан мен данышпан шаруаның іс–әрекеттері мінез–құлықтары сүреттелінеді.
Ертегілер–ұлттық даналыққа, арманға, сенімге, үмітке толы. Ертегілерде
жалпы және ұлттықта бар. Адам барлық жерде адам болып қала береді, ол еңбек
етеді, балаларын өсіреді, үміт артады, қарым–қатынаста болады,
әділетсіздікті десзінеді және мейрімді адамдардыда кездестіреді. Осының
бәрі болды да әр түрлі ұлттарда қала береді және осының бәрі поэтикалық
творчествода көрінуін байқаймыз [18].
1 бөлім бойынша тұжырым
Тұлғаның өмірлік сценариін теориялық зерттеу атты бірінші бөлімде
біз шетел және кеңес психологиясында “сценарий” мәселесін теориялық талдауы
мен тұлғаның өмірлік сценариі ретінде қазақ ертегілер кіші бөлімдерді
қарастырған едік.
Зертеуді бастамас бұрын Эрик Берннің транзактілі талдау теориясына
қысқаша шолу жасалынды. Э.Берннің транзактілі теориясының негізгі бір
компоненті ретінде сценарий ұымының анықтамасын, қайнар көзін және
табиғаты ашылды. Бұл ұғымның түп мәнін ашу үшін шетелдік және отандық
психологияда ұқсас немесе жақын теорияларды алынды. Олар: А.Адлердің өмір
стиль теориясы және К.А.Абульханова-Славскаяның өмірлік стратегиясы.
Берн бойынша сценарий – ол ата-ананың әсері негізінде балалық шақта
қалыптасатын, біртіндеп жүзеге асатын өмірлік жоспар. Бұл психологиялық
импульс үлкен күшпен адамды өзінің қарсыласуында еркін таңдауына қарамай өз
тағдырына итермелейді.
Берн барлық адамдардың мінез-құлықтарын белгілі формула бойынша
жүрмейді, керісінше тұлға ретінде шынайы адам рационалды және алдын ала
белгілі үлгі бойынша әрекеттесіп, назарына басқа адамның әрекеттерін,
пікірлерін тындайды. Ал формула бойынша жүретін адамдардың шынайы емес
тұлға деп атап, адамзаттың көбісі солардан тұрады деген.
С.Л.Рубинштейн үшін өмірлік жол – ол тек қана алға емес, адам бомысының
мінсіз жоғарғы формаларға талпыну және әрекетін бағыттау. Адам күнделікті
өмірден абстрактілікке икемі бола отырып тұлға дамуға, творчествоға,
рефлексияға, пайымдауға қабілетті. Кейін Ксения Александровна Абульханова –
Славская осы амалдардың негізгі сипаттамаларын бір уақытта кеңейтіп және
өмірлік стратегия ұғымы деп нақтылады [13].
Адам өмірінің стратегиясы үш негізгі белгіден тұрады. Адам үшін
негізгі бағыт ол өмір сүру тәсілін таңдау, оның басты мақсаттарын анықтау
және мақсаттың кезеңдерін бөлу. Бастапқы кезде стретагия ол өмірдің
мағынасы, идеалды жоспар ретінде құрылып практикада жүзеге асуын талап
етеді. Өмір стратегияның екінші белгісі – ол өмірдің қарам–қайшылықтарын
шешу мақсатымен жоспарларды жүзеге асыру. Үшінші белгі ол творчество деп
айтып кеткен едік. Қызығұшылықтардан, қанағаттанудан және жаңа іздеуден
туратын өмірдің құндылықтары Абульханова бойынша өмірдің өнімі,
индивидуалды өмір стратегиясы б.т.
Ал Адлер бойынша өмірдің стилі 4, 5 жаста нығайып, тұтастай өзгермеуге
дерлік. Әрине адамдар өзінің индивидуалды өмір стилінің көрсетуге жаңа
тәсілдерін іздейді, бірақ ол ерте балалық шақта салынып қойған құрылымды
дамыту. Адлер мен Берннің теориялары биологиялық детерминизмге ие екендігін
көріп тұрмыз. Өмірлік стиль сценарий сияқты – ол жоспар. Сол жоспар адамның
идеяларын болашақта жүзеге асуына итермелейді [11].
Осылайша 1 бөлімде сценарий ұғымының теориялық негізді қарастырдық
2 БӨЛІМ
ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІН ЗЕРТТЕУІНДЕГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1. Әлем ертегілерінің теориялары
Сиқырлы ертегілер ұжымдық бейсананың психологиялық процестердің
тікелей бейнеленуі, сондықтан ғылыми бейнелену үшін өзінің құндылығы
бойынша басқа да материалдардан артық [21].
К.Г.Юнгтың концепциясы бойынша әр бір архетип психикалық феномен,
сондықтан архетиптік образдың мазмұнын ойлау тіліне қанағаттанарлықтай
аудару мүмкін емес [22]. Бұл жағдайда ең дұрысы, - ол өзінің психикалық
тәжірибе негізінде сипаттау. Сонымен, сиқырлы ертегінің өзі ең жақсы
түсіндіру, ал оның мәні ертегінің даму барысында бірігетін мотивтердің
жиынтығына негізделген. Әр бір сиқырлы ертек жабық жүйе, ол бір - бірін
ауыстыратын символдық картиналар мен құбылыстардан тұратын психологиялық
мәнін білдіреді [23].
Юнгтің интерпритация спецификасын бастамастан бұрын осы мәселеге
арналған сиқырлы ертегіні зерттеудің тарихына және әр түрлі мектептердің
теориясы мен әдебиеттерге тоқталайық. Мысалы, Платонның диалогтарында ерте
заманда жасы үлкен әйелдер өздерінің балаларына символдық оқиғаларды –
мифтерді (mythoi) айтқанарын байқауға болады. Сол кезде-ақ сиқырлы
ертегілер балаларды тәрбиелеу және оқытумен байланысты болған. Кейінгі
антикалық заманда б.э. II ғасырының философы және жазушысы Апулей өзінің
Алтын Есек танымал романының Амур және Психея атты ертегіні қосқан, ал
ол ертек өз кезегінде фальклористикалық ертегілік сюжет типіне жатады.
Осыдан келесі нәтиже жасауға болады – бұл ертегінің типі (жануарға айналған
әйел өз сүйіктісін құтқарады) өзгерусіз екі мың жылдай өмір сүріп келе
жатыр. Бірақ ертегілер ертерек болды деген мәліметтер бар, египеттік
папируста және тас стелласында ең ежелгі ертегілер табылған еді. Олардың
ішінде ең танымалы – ол екі ағайынды туралы ертек: Ануп (грекше Анибус)
және Бат. Ондағы сюжет қазіргі барлық еуропалық мемлекеттерде жиі
кездесетін ертегілерге ұқсас болып келеді. Сонымен үш мың жылдық тарихы бар
жазбаша дәстүріміз бар, және ең қызықтысы – негізгі мотивтер содан бері
өзгермеген. Ал О.Шмидтің құдіреттіліктің пайда болу туралы теориясы
бойынша негізгі ертегінің тақырыбы тіптен Христостың туылғанға дейінгі 25
мың жыл бұрын бізге келген деген ой бар.
XVII – XVIII ғасырда сиқырлы ертегілер балаларға ғана емес ересек
адамдарға айтылған. (Бұл практика осы күнге дейін алыстатылған алғашқы
өркениет орталықтарынды сақталған). Ертегілерге деген ғылыми қызығушылықты
XVIII ғ. И.И.Винкельман, И.Г.Гаман және И.Г.Гердер туғызған еді. Кейбір
ғалымдар, мәселен, К.Моритц оған поэтикалық интерпритация берген. Гердер
болса ертегі өзіне байырғы сенімдердің символдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz