Салық саясатының экономикалық мазмұны
Тақырыбы: Тұтыну несиесі мен оның дамуы
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Ι. Қазақстан Республикасы салық саясатының экономикалық мазмұны ... ... .8
1.1 Қазақстан Республикасы салық саясатының қажеттілігі мен
рөлі ... ... ... .8
1.2 Салық саясаты - мемлекеттік фискалдық саясаттың
негізі ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Қазақстан Республикасы салық саясатының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ..26
ΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясаты және оны жүзеге
асыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 32
2.1Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясатының
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Қазақстан Республикасы салық саясатының
проблемалары ... ... ... ... ... . 41
ΙΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясатын жетілдіру
бағыттары ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 62
Кіріспе
Әлемдік экономиканың жаһандануы, яғни шаруашылық өмірдің барлық
аспектілерінің интеграциялануы мен интернационализациялануы, сайып келгенде
әлемдік шаруашылықтарының түрлі салаларының өзара байланыстылығын нығайта
түсуде. Жаһандану барысында салық саясаты мен салық жүйесінің өзара
үйлесімділігі көрініс табады.
Салық саясаты мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар ел экономикасын қайта құрып, оның дамуына, ұлғаюына, саяси
әлеуметтік істердің толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмететуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық саясаты мемлекеттік бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде
мемлекттік әлеуметтік-бағдарламасын орындауда маңызы зор. Салықтар
мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезеңдеріне тән құбылыс. Олардың басты
міндеті - әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін өндірістік емес саланы
қаржыландыру болып табылады. Сонымен бірге салық жаңадан құрылған қосымша
құнды алудың тәсілі ретінде салық төлеушілердің қаржылық күйіне шешуші әсер
жасайды. Салықтың мәні әлеуметтік-экономикалық мәні мен құрылымы мен рөлі
қоғамның экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің
табиғаты және қызметімен анықталады.салықтар қоғамдық өнімнің бір бөлігі
ретінде мемлекеттік бюджеттің кірістерінің негізгі қайнар көзі ретінде
құрылуы, ертеден келе жатқан дәстүрлердің бірі және бұл дәстүр нарықтық
экономикада да әрекет етеді.
Жаңа қайта құру жағдайларында Қазақстанның салық саясатының
экономикалық даму мен жаһандану құбылысына сай қалыптастыру—еліміз үшін
стратегиялық маңызы бар мәселе. Сондықтан өз Отанымыздың салық
саясатының қазіргі жағдайын зерттеу және жетілдірудің ғылыми негізделген
әдістерін табу - объективтік қажеттілік болып табылады.
Осы жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мен дипломдық жұмысымның
тақырыбын Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясаты деп
таңдап алдым. Менің бұл дипломдық жұмысымда салық саясатының экономикалық
мазмұнынан бастап, ҚР салық саясаты және оны жүзеге асыру принциптерін,
Қазақстан Республикасының салық саясатын жетілдіру бағыттары сияқты
мәселелер талданып қарастырылған.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты: ҚР салық саясатының қалыптасу
кезеңдерін, рөлін зерттеп, оны болашақта одан әрі жетілдірілуін ғылыми
тұрғыдан негіздеп, талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
– Салық саясатының экономикалық мән - мағынасын ашып, теориялық
негіздеу;
– Қазақстан Республикасы салық саясатының қазіргі қызмет ету барысын
зерттеу;
– Қазақстан Республикасының салық саясатындағы проблемаларды қарастыру;
– Қазақстан Республикасы салық саясатын саясатын жетілдіру.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә
Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы, Батыс және Ресей елдерінің
ғалымдары Франклин, А Вагнер, А Кенэ, Аронов А.В, Кашин В.А, В Садков, Е
Збинякова, С Мельников және еліміздің ғалымдары, зерттеушілері, еңбегі
сіңген қызметкерлері және журналистері Н.З Нигматулин, Е.К Ертісбаев, Б.Ж
Ермекбаева, А.Д Үмбеталиев, Ғ.Е Керімбек, Ғ.А Лесбеков, С.А Бақытбекқызы,
Р.А Айқұлов, Қ.О Бөлшекбаева, Ж Жанділдин, Н.А Нұрхайдаров, А.С Акишева, А
Боранбаева, Қ.Қ Ілиясов, Э.Қ Ыдырысова еңбектері қарастырылды.
Ι. Салық саясатының экономикалық мазмұны
1.1 Салық саясатының қажеттілігі мен рөлі
Салық саясаты және оның қызметі нақты базисті, яғни мемлекет
қолданатын салық катынастарының объективті заңдылықтарын бейнелейді.
Экономикалық тұтқалардың ішіндегі салық саясатына маңызды рөль беріледі,
оның көмегімен мемлекет нарықтық қатынастарды қалыптастыруға әсер етеді.
Кез келген мемлекет нарыктық дамуында, экономикалық реттелуінде салық
саясатын басты роль ретінде қарастырады.
Нарықтық қатынастары жоғары дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей,
салық саясаты экономиканың мықты қаржылық басқару институттарының бірі
болып табылады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы маңызды болып табылады.
Олар өз кезегінде мемлекет енгізген салық түрлерінің, олардың құрылу
формалары мен әдістерінің, салық органдары қызметінің жиынтығын береді.
Экономиканың дамуына салық саясаты өте күшті әсер етеді.
Салық саясаты дегеніміз мемлекеттік салықтар төңірегіндегі іс-шаралар
жүйесі және ол қаржылық саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады.
Салық саясатының мазмұны мен мақсаттары коғамның әлеуметтік-
экономикалык кұрылысымен шартталған (яғни соған негізделген).
Салық саясатының мақсаты: мемлекет қазынасын қаржымен қамтамасыз ету.
Салық саясатының міндеттері: - экономикалық саясатқа өзгерістер мен
толықтырулар енгізу;
- салықтарды болжау мен жоспарлауды ұтымды ұйымдастыру;
- экономикалық материалдық әдістерді қолдану;
- мемлекет мүддесін қамтамасыз ету;
- салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
толықтығы мен мерзімділігін қамтамасыз ету.
Жүргізілу мерзіміне байланысты салық саясаты екі түрлі топқа жіктеледі:
стратегиялық және тактикалық.
Стратегиялық салық саясаты үкіметтің макродеңгейде ұзақ мерзімде
жүргізілетін іс-шаралардың жиынтығы.
Тактикалық салық саясаты нақты бір салық комитеті көлемінде белгілі
бір кезең аралығында жүргізілетін жұмыстардың жиынтығы.
Салық саясатының негізгі рөлі мемлекетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етуге, жалпы ел шаруашылығын реттеу үшін жағдайлар жасауға,
нарықтық қатынастар барысында халық табысының денгейінде болатын
теңсіздіктерді реттеу сияқты іс-шараларға бағытталған.
Экономикалық дәлелденген салық саясаты салықтық жүйе арқылы ақшалай
қаражаттары орталықтандырудың оптимальды бағыттарын қарастырады. [1]
Салық саясаты басқару және билік органдарының ғылыми дәлелденген,
экономикалық мақсатты, тактикалық және стратегиялық құқықтық қызметтерінің
жиынтығы ретінде қоғамдық игіліктің өсуін және ұдайы өндіріс қажеттілігін
қамтамасыз етуге қабілетті. Салықтық саясатты жүргізу тек қана құқықтық
тәртіпті қамтамасыз етуді, салықтық төлемдерді төлеушілерді іздестіруді
жүзеге асырмайды, сонымен қатар салық салу әсерімен қалыптасатын шаруашылық-
экономикалық қатынастарды жан-жақты бағалауды жүзеге асырады. Сонымен
салықтық саясаттың рөлі бұл салықтық заңдылықтарды автоматты көшіруді
жүзеге асыру
Жоғары дамыған салықтық қатынастар жағдайында салық саясаты халық
табысының көбеюі, аумақтық экономикалық дамуы, өндіріс құрылымының өзгеруі
мақсатында халық табысының таратылуы үшін мемлекетпен қолданылады.
Мемлекет салықтық саясатты өзгерту арқылы және салықтық механизмді
тиімді басқара отырып экономикалық тұрақты дамуға және оны ұстап тұруға
мүмкіндік алады салықтық реттеу елдің шаруашылық өмірін жақсартады.
Жақсы ұйымдастырылған және барынша бақыланатын ақша нарықтары болмаған
кезде дамушы елдердің басым көпшілігі экономиканы тұрақтандыру үшін және
ішкі қорларды шоғырландыру үшін ең біріншіден салық саясатының құралдарына
сүйенуіне тура келеді.
Экономист Адам Смиттің салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық
принциптерін қолданылу арқылы салық салудағы сорақылықтарды жойып, салық
салу жүйесін ретке келтірген болатын.
Сондықтан Адам Смит: Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі - деп жазды.
Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан Ерік берілген тонау формасы
ретінде анықтады.
Мемлекет елдің түрлі қызметтеріне ішкі және сыртқы саясаттары арқылы
араласып отырады, мысалға әлеуметтік, мәдениет, қорғаныс, қоршаған ортаны
қорғау, қаржылық және техникалық. Осылардың ішіндегі маңыздысы, салық
саясаты болып табылады, өйткені салықтық түсімдермен қалғандарының дамуы
қаржыландырылады. [2]
Салық саясаты қоғамның әрбір даму этаптарына тән, тарихи дамуға өзіндік
әсер ететін, түрлі объективті және субъективті факторларға тәуелді
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге негізделеді. Сонымен бірге,
мемелекет өзінің нақты бір даму кезеңдерінде қоғамның әлеуметтік-
экономикалық мақсат пен міндеттермен байланысты экономикалық саясатымен
сәйкес келетін салық саясатын жүргізіп отырады. Ал, нарықтық экономикадағы
салық саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты түсім
көзімен қамтамасыз ету және экономиканың тұрақтылығына қол жеткізу.
Салық саясаты мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыра отырып,
шаруашылық субъектілердің экономикалық қызметіне әсер етіп отыруы қажет,
сонымен бірге, экономикалық өсу мен өнімдердің сапасын жақсартуға мүмкіндік
жасауы тиіс. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғанындай, салық саясаты негізді
түрде қолданылса өндірістің тиімділігіне әкеледі, ал тиімсіз түрде
қолданылатын болса орны толмас зиян әкеледі.
Экономика мен салық саясатында негізгі роль ойнайтын ол - мемлекет
тарапынан өндіріске әсер етуінің жақсы көрсеткіштер үшін артықшылықтар беру
арқылы ал, салық бұзушылық болған кезде санкциялар қолдана алатын негізгі
тетігі болып табылатын салықтық ынталандыру жүйесі болып табылады. [1]
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативті актілерді шығарып қана қоймай, олардың өздеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қайта қайтару немесе қайта бөлу
мақсатында шаруашылық субъектілерінен мүліктері мен қаржыларының бір
бөлігін алу болып табылады. Осылай, салық саясаты ұлттық табыс және жалпы
ішкі өнімді тарату процесінде маңызды роль атқарады. Жалпы ішкі өнімді
бөлу және қайта бөлуде салық саясатында фискалды және реттеуші қызметтер
пайда болады. Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты
түрде әсер етеді. П.Самуэльсон айтқанындай “... адамдардың салық салу
мәселесін шеше отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен
оларға тиеселі кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың
мемлекеттік тауарлар мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына
мүмкіндік береді”.
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылық субъектілерінің
қызметтерін реттеп отырады. Сырттан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал, шындап келгенде олар бір-бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас әсер ету жүйесі болып табылады.
Дамыған нарықтық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салық саясатын
нағыз өміршең қаржы құралы ретінде пайдаланудың тиімді іс-тәжірибесі
олардың пікірлерінің дұрыстығын дәлелдеп берді.
Мемлекет нарықтық экономика жағдайында ереже бойынша, өзінің орнын
тауар өндірушілерге босата отырып, өндіріске маңызды деңгейде тікелей
араласа алмайды. Осылай, оның қаржылық қызметі құрылған байлықты алғашқы
бөлуден қайта бөлу сферасына ауысады. Осы арқылы мемлекеттің қаржылық
тәуелділігі төменгі деңгейдегі өндіріс орындарының жағдайына байланысты
болады. Егер, мысалға әкімшіл-әміршіл экономикада мемлекеттік меншік
құқығын пайдалана отырып, кәсіпорындарда құрылған өнімнің бір бөлігін алады
да, содан кейін өндірістік тұтынудың жетіспеген жерлерін дотация беру
жолымен және басқа да мемлекеттік қаржыландыру жолымен қайта жабады.
Мемлекеттің экономикаға көрсететін маңызды қызметтерінің бірі тұтыну
сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша сферасын қоғамның дамуына жұмсайды
немесе диспропорциялайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік шығындар арқылы
орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салықтық тетіктерді
мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес Үкіметінің тарихындағыдай тек
теріс нәтиже бере алады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қарастыра келе әр түрлі авторлардың бюджеттегі салық саясатының рөлі туралы
түрлі ой-пікірлері қалыптасты.
Жоғарыдағыларды тұжырымдай келе салық саясатындағы салықтық реттеуге
анықтама беруге болады, сөйтіп салықтық реттеу дегеніміз-шаруашылық
субъектілері немесе жеке тұтынушылардың қолындағы құнның бір бөлігін алу
яғни олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту
жолымен әсер етуі болып табылады. Салық саясаты солардың өздеріне ғана
тән әдістерді жүзеге асырып отырады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді
қысқарту арқылы мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес
тиімсіз өндірістің дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы
ынталандыру мысалға, “қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру” деп атауға
болатын әдіс бойынша жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық төлеуші қосымша
қаржылық ресурстарды сырттан емес, өз табысы мен құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салық саясатында көрсетілгендей өзінің және мемлекеттің
иелігінде болатын қаржы ресурсын белгілейтін жағдайды орындауы қажет.
Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай “кері қаржыландыру”
тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы кезінде айқын көрінеді.
Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де өзіне де тиесілі қаржыны
иемдене алады. Осылай салықтық реттеу практикада макроэкономикаға екінші
жағынан микроэкономикағада әсер ете алады. Әкімшіл-әміршіл реттеуге
қарағанда салықтық реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы мемлекеттің де
салық төлеушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар, салықтық ынталандыру
екі жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол: кеңейту және шектеу. Салық
салудың кеңейту жағы салық салу механизімінің жеңілдіктері арқылы көрінеді,
салық төлеуші салықтық заңдылықтарға сүйене отырып, төленетін қаржының бір
бөлігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады. Ал, шектеу жағына тоқталатын
болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің бір бөлігін өзіне қалдырады
немесе одан толықтай бас тартады. Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін
толықтырады, ал кейбір жағдайларда бірі біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынасын қарастыра отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
қарастырдық. Экономиканы мемлекеттік реттеу практикасында, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілерінің қызметін реттеу салық саясатының нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады. [4]
Сөйтіп, салық саясаты мемлекет енгізген салықтар жиынтығынан, оларды
есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады деп айтамыз.
АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: Өмірде
салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсың деп атап көрсетті.
АҚШ-та екі мейрам мейрам бар:
- туылған күн;
- салықты төлеген күн.
Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр
ретінде қалыптасқан. [4]
Салық саясатының әр-бір құрылымдық бөлімін мемлекеттік реттеудің шынайы
тетіктері ретінде қарастыруға болады. Экономикаға салық саясатының әсер
етуі тікелей емес, жанама түрде жүреді. Әйтсе де салық саясаты экономика
дамуының антициклдық құралы болып табылады, қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына белсенді әсер етеді және елдің аймақтық дамуын реттеу құралы
болуы да мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік сферасына қолдау
жасайды.Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін әсері зор. Сондай-
ақ мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық саясатының атқаратын ролі
үлкен.
Келесі салық саясатының маңызды элементтерінің бірі салықтардың төлеу
тәртібі мен мерзімі. Кез-келген салық саясатында салық төлеудің ыңғайлы
уақытын таңдау және оларды есептеудің оңайлатылған тәртібін белгілеу
негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге салықтың қалай,
қашан төлену керек екені бәрібір емес. Себебі, салық төлеушінің төлеу
мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты болып келеді.
Бір мезгілде мемлекеттің қоғамдық қызметін және азаматтардың,
кәсіпорындардың, жергілікті және аймақтық қызметтерінің жоғарлауын
қамтамасыз етуге байланысты салық саясатын құру арқашан мемлекеттің басты
мәселелерінің бірі болып келген.
Азаматтардың салық төлеуден жалтарылуын азайту қоғамның, мемлекеттің,
кәсіпорындар мен жеке тұлғалардың жауапкершілігіне және біртұтас салық
саясатына тікелей байланысты.
Салық саясаты тұтастай алғанда, салықтық әкімшілендіруді оңайлату,
салық санын оңтайландыру және салықтың жинақталуын арттыру жолымен бизнес
пен халықаралық сауданы дамытуды ынталандыруға бағытталған.
Кеден ісі бөлігінде кедендік ресімдеу рәсімдерін оңайлату жүргізіледі
және кедендік әкімшілендіру жақсартылатын болады. [5]
Бұдан басқа, салық және кеден органдары қызметінің сапасын бағалау
өлшемі өзгертілетін болады. Бағалау өлшемінің кешені бюджет кірістері
бойынша жоспарлардың орындалуын бағалауды алмастыратын болады.
Негізгі салықтардың ставкаларын төмендету көзделуде. Атап айтқанда,
өндірісті дамыту және кеңейту мақсатында қосылған құн салығына, сондай-ақ
корпорациялық табыс салығына ставкалар кезең-кезеңімен төмендетілетін
болады. Әлеуметтік салықты төмендету жалақының көлеңкелі төлемдерін одан
әрі барынша азайтуға ықпал ететін болады. Инвестицияларды ынталандыратын
жеңілдіктер жасалатын болады, бұл экономиканың өңдеуші секторының
технологиялық дамуын жеделдетуге мүмкіндік береді.
Сондай-ақ салық пен алымдардың кейбіреуін біріктіру жолымен олардың
саны қысқартылатынболады, сондай-ақ арнайы салық режимдерін қолдану
тетіктерін жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасатын болады.
Ішкі отын нарығында айқын салық салуды құру салық ауыртпалығын мұнай
өнімдері нарығының субъектілері арасында қайта бөлуді болжайды.
Уәкілетті органдардың өзара іс-қимылы кезінде ақпараттық
технологияларды және салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түсуін электрондық бақылауды кеңінен пайдалану жолымен Салықтың
жинақталуын арттырға қол жеткізілетін болады. Жалпыға бірдей
декларациялауға көшу мүмкіндігі де қарастырылатын болады.
Барлық салықтық реформалар бақылаушы органдар сыбайлас жемқорлық
деңгейін едәуір төмендеткен жағдайда ғана табысқа жететін болады, бұл басты
міндеттердің бірі болып табылады. Осы мақсатта салық органдары салық
төлеушілерге ұсынатын электрондық қызметтердің тізбесін кеңейту жолымен
кәсіпкерлік субъектілері мен бақылаушы органдардың жеке байланысын барынша
азайту ұсынылып отыр.
Мемлекет салық саясатын әлеуметтік-экономикалық және басқа да қоғамның
дамуына бағытталған экономикалық саясатпен қатар жүргізеді. Нарықтық
экономикадағы салық саясатының басты мақсаты мемлекеттік бюджетті
жеткілікті дәрежеде қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету.
Осылайша салық саясатының басты субъектісі мемлекет екенін білеміз.
Салық саясатының методологиялық шарты мен мәнін түсінуге мүмкіндік беретін
алғышарт салықтық қарым-қатынас, ал олардың негізі - қаржылық ресурстарға
қатысты мемлекет пен субъектілер арасындағы қатынас болып табылады.
Әрбір салық қаржылық-салықтық қатынас жүйесінде белгілі бір қызмет
орындап, нақты мінездемеге ие болады. Айта кететін жәйт салық саясатында
мемлекет жақсы қызметтер мен қылмыстарды бағалап және жазалап отырады.
Мемлекеттік органдардың салықтық іс-шараларға қатысты негізгі
принциптеріне, экономикалық процестердің оперативтік есебін өзгертуі және
уақытына әсер етеді. Салық саясатының көмегімен рентабельділік деңгейі,
шаруашылық субъектілердің көлемі реттеліп, тең дәрежелі талап орнап, төлем
қабілеті мемлекет тарапынан қаралады.
Мемлекеттің қазіргі кезеңдегі салық саясаты мұндай талапқа сай келмей
отыр. Жоғары деңгейде салық салу шаруашылық субъектілердің өндірістерінің
өсуімен қаржылық мүмкіндіктерін шектейді. Салық салудың нормалары мен
шарттарын жиі-жиі өзгерту экономикаға кері әсерін тигізеді немесе салықтық
жеңілдіктерді төмендетіп, шетел инвестицияларының келуіне кері әсерін
тигізеді.
Нәтижесінде салық саясатының шешімдері мыналар:
1. Мемлекетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету;
2. Ел экономикасының дамуына қолайлы жағдайлар жасау;
3. Халықтардың әртүрлі деңгейін бір жүйкге келтіру;
4. Экономикалық заңмен сәйкестендіру;
5. Макроэкономикалық тұрақтылық пен нарықтық реформаның тездетіліп
шешілуіне салықтық қолдау көрсету;
6. Салықтық база мен қаржыдық ресурстардың құрамын, құрылымын өсу
резервтер көзіне жұмылдыруды анықтау;
7. Тиімді экономика құруға қатысты шараларды қарастыру; [1]
Жоғарғы айтылғандардың бәрінен келесідей қорытынды жасауға болады:
салық саясаты мемлкетке реттеу қызметін жүзеге асыруға қажетті құрал
береді және сондай – ақ, өндірісті өз арнасына сала отырып дамытуға жағдай
жасайтын арнайы салық механизмі арқылы, мемлекетке экономикалық
процесстерді реттеуге мүмкіндік береді. Елбасымыздың 2008 жылғы жолдауында
айтқандай салық саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару саясатының
маңызды құралы болуы керек. Экономикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру
мен дамытуды ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен соны ілімді
тарту мақсатында икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының
мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймын. Ірі салық төлеушілерден
түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы министрлігінің Салық
комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру керек. Ол бөлім тексеру ісіне
мүдделер қайшылығынан ада халықаралық аудиторлық фирмаларды тартуға тиіс.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуы тиіс.
1.2 Салық саясаты - мемлекеттік фискалдық саясаттың негізі
Әр түрлі даму этапында Қазақстан түрлі экономикалық саясатты пайдаланып
экономикалық және қаржы облыстарын реттеу нормасын қадағалап отырады.
Фискальдык саясат салық айналымы облысындағы үкіметтің саясаты, яғни
мемлекеттен шығын және мемлекеттік бюджетті халықтың сыйымдылығымен
инфлияция еместік өсуге бағытталады. Фискалдық саясаттың белсенді
құралдарына салықтық төлемдер, мемлекеттік субсидиялар және мемлекеттік
шығындар жатады.
Фискалдық саясат – табыс пен салықтық түсімдердің өлшемі арасындағы
байланысты алдын ала анықтайды, әрине өзгеріп тұратын.
Батыстық экономистер салықтық саясатты жеке алып қарастырмайды, сонымен
бірге салықтың мемлекеттің әртүрлі қызметтерін және тапсырмаларын шешуді
қамтамасыз ететін мемлекеттік шығындарды құраушы ретінде зерттейді.
Олар мұндай саясатты дискреционды фискалдық саясат деп атайды. Бұл
саясат жұмысбастылық деңгейін, өндіріс көлемін, инфляция темпін өзгертуге
бағыттаған үкіметтің арнайы шешімдері нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің
сальдосының, салығының, мемлекеттік шығын мөлшерінің мақсатты өзгеруіне
бағытталды.
Сонымен бірге дискрециондық емес фискалды саясат-жиынтық табыстың
циклдық тербеліс нәтижесінде аталған мөлшерлердің автоматты түрде өзгеруі.
Бұндай саясат жалпы ұлттық өнімнің өсу кезеңінде мемлекеттік бюджеттегі
таза салықтық түсімдердің жоғарылауын ұсынады.
Мемлекеттік қаржылық реттеу негізінде салық саясатының маңызы өте
зор. Салық саясаты фискальды қызметті орындай отырып және мемлекет
пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша спецификалық өндірістік қарым
қатынасында экономикалық категория болып табылады. Қорыта айтқанда салық
саясаты реттеуші фукцияларды атқарады, яғни процесте шектеу,
санкциялау және ынталандыру орындалады.
Салықтық реттеу, бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында
құны бар жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни
олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту
жолымен орындалатын іс әрекет .
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет іс
әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс
әрекетінің дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу практикада бір жағынан сұранысқа әсер етуімен
қайта өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық
төлеушіге ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады .
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бір- ақ
бұл үшін ол мемлекетпен есептесуі керек.
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда ол,
салық саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси-әлеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. Салықтың таза қаржылық
саясатымен қатар-, деп жазды ол өз еңбегінде,- басқа да мақсатты көздейді:
салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік қызметінде
сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы қолдануға болады. Вагнердің
пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар арасында
теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді деді. Ойын жалғастыра келе ол салық тек
қана фискалды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы деп
тапты. [19]
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ, салық саясаты
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
ҚР салық саясатының қызмет ету механизміне талдау оның кәсіпкерлік
қызметтің дамуына жағдай жасайтынын, мемлекет пен салық төлеушілер
мүдделерін қорғауға мүмкіндік беретінін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта
мерзімді фискалдық саясаты Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаевтың 2007 жылғы 28 ақпандағы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты
Қазақстан халқына Жолдауын ескере отырып, Қазақстан Республикасы
Президентінің 2007 жылғы 6 ақпандағы №310 Жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды көрсеткіштерінің
және үш жылдық кезеңге арналған мемлекеттік реттеуіштердің болжамы,
мемлекеттік және салалық (секторалдық) бағдарламалар мен басқа стратегиялық
және бағдарламалық құжаттар негізінде әзірленді. [6]
Орта мерзімді перспективада бюджеттің теңгерімділігіне мұнай емес
түсімдердің есебінен біртіндеп көшу саясаты жалғасатын болады, ол
мемлекеттің ағымдағы шығыстарын мұнай секторынан түсетін түсімдердің
көлеміне қарамастан оңтайлы деңгейде қолдауды білдіреді.
2007 жылы Бюджет кодексіне Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының
қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзімді перспективаға
арналған тұжырымдамасына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар мұнай және
мұнай емес кірістердің ара жігін нақты ажыратуға мүмкіндік береді.
Ұлттық қорға жіберілетін түсімдер өнімді бөлу туралы келісім-шарт
бойынша қызметін жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылардың
төлемдерімен және мұнай операцияларынан және шикі мұнай мен газ
конденсатынан түсетін басқа да түсімдермен, оның ішінде бұрын бюджеттік
кіріс бөлігіне түскен мұнай келісім-шарттың талаптарын бұзудан түсетін
түсімдермен толықтырылды.
Мемлекеттік бюджеттің шығыстарының ұлғаюы, оларың нәтижелілігі мен
тиімділігін арттыру жөніндегі шараларын қабылдауды талап етеді. Мемлекеттік
бюджеттің шығыстары ұлғаюда, бұл 2000-2006 жылдар бойы жүргізіліп келген
бюджет процесін (Бюджет кодексі, бюджеттік бағдарламалардың паспорттары,
тиімділікті бағалау және т.б.) жетілдіру бір жағынан бюджет жүйесін ретке
келтірді, екінші жағынан мемлекеттік органдардың жауапкершілігін шектеуге
әкеп соқты және олардың мемлекет қаржысын басқару икемділіктерін тудырды.
Қазіргі ережелер, нормалар мен нормативтер қиындықпен немесе бюджет
қаражатын пайдаланудың нақты нәтижелілігін төмендету есебінен формальды
түрде орындалуда.
Бюджет процесін егжей-тегжейлі регламенттеу қажеттілігі бюджет
қаражатының жетіспеушілігімен қатар жүрген кең ауқымды құрылымдық қайта
құрылулар кезеңінде орынды болды, ел қаржысын басқару кредиторлық
берешектің өсуімен және қаржы көздерімен қамтылмаған мемлекеттік
міндеттемелер салдарынан сипатталған. Берілген проблемаларды реттемей
экономиканы тұрақтандыру және одан әрі өсіру мүмкін емес.
2006 жылға қарай қалыптастырылған рәсімдер бюджетті қалыптастыру мен
атқарудың ашықтығы мен есептілігін, сондай-ақ бюджет есептілігінің
жеделдігі мен сенімділігінің белгілі бір деңгейіне жетуге мүмкіндік берді.
Алайда, бюджет қаражатын нысаналы пайдалануды бақылаудың қазіргі жүйесі
бюджет шығыстарының ресурстарға қажеттілікке сәйкес толық қамтамасыз етеді,
бұл бекітілген көрсеткіштер мен нақты кассалық шығыстардың арасындағы
максималды дұрыс сәйкестікті қамтуды білдіреді.
Сонымен қатар, бұл ұстаным бюджетті қалыптастыру және оны атқару
кезінде жүргізіліп отырған мемлекет саясатының мақсаттарына жету дәрежесін
толық көлемде қадағалауға мүмкіндік бермейді және қолда бар ресурстарды
тиімді әрі нәтижелі пайдалануға кепілдік бермейді.
Бұл ретте, әкімшілердің жекелей алғандағы көбіне мемлекеттік органның
ішкі міндеттерін шешуге тұтастай, елдің және қоғамның міндеттерін шешпеуге
бағытталған өз қызметінің нәтижесі үшін жауапкершілігіне қатысты шын
мәнінде маңызды нормаларды орындаудың формальдылығы байқалады.
Мұндай ұстаным бюджет қаражатын пайдаланудың нәтижелілігінің орнына,
қаржы ағындарына бақылауды қалыптастыру мен сақтауға мүдделілігі көрінетін
“бюджеттік шектеулердің босаңдығын” айқындап берді.
Аталған жүйелі кемшіліктерді жоюға бюджеттік ресурстарды мемлекеттік
басқарудың тиімді жүйесін және нақты, өлшенетін қоғамдық маңызы бар
нәтижелерге қол жеткізуде бюджет процесіне барлық қатысушылардың орнықты
мүдделілігі мен қызығушылығын жасаумен тұжырымдалатын жүргізіліп отырған
әкімшілік реформаның іс-шаралары бағытталған. Бюджет жүйесі формальды емес,
нормативтік белгіленген қағидаттар мен ережелерді орындау тұрғысынан іс
жүзінде бірыңғай болады.
Берілген міндетке жету үшін біріншіден, әкімшілерге белгілі бір
нәтижелер үшін бюджеттен бөлінген қаржы ресурстарын бөлу мен пайдалануда
кеңірек тәуелсіздік беру жолымен, және екіншіден, аталған нәтижелерге қол
жеткізу мемлекеттік органдардың дербес жауапкершілігін күшейту жолымен
жоспарланып отыр.
Бюджетті жоспарлау және атқару бюджет қаражатын пайдаланудың бағыттары
мен нәтижелері туралы толық ақпаратпен сүйемелденеді, оның негізінде бюджет
саясатын өзгерту туралы шешім қабылданады, ал мемлекеттік органдар өз
функцияларының сапалы орындалуына жауапты болады.
Бюджетті жоспарлау мен атқару рәсімдерін жетілдіру шаралары мынадай
қағидаттарға негізделеді:
- стратегиялық, орта мерзімді мақсаттармен, республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының және экономиканың бәсекеге қабілеттігін орнықты өсіру
міндеттерімен үйлестіру;
- республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының және экономиканың
бәсекеге қабілеттігін орнықты өсірудің стратегиялық, орта мерзімді
міндеттерінің индикаторларына сәйкес келетін түпкі нәтижелерге және
нысаналы индикаторларға қол жеткізу;
- корпоративтік басқару;
- мемлекеттік органдар мен ұйымдардың ағымдағы және күрделі шығыстарын
қалыптастырудың объективтілігіне қол жеткізу;
- бюджетті әзірлеу және атқару жөніндегі рәсімдерді ықпалдастыру;
- мемлекеттік органның ішінде және мемлекеттік органдардың арасында
бюджетті атқару рәсімдерінде қайталанатын іс-қимылдарды болдырмау;
- ақпараттық жүйелерді оңтайлы қолдана отырып, бюджетті жоспарлау және
атқару кезеңінде еңбек өнімділігін арттыру.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу – бұл бюджет ресурстарын мемлекеттік
саясаттың басымдықтары мен бюджет қаражатын пайдаланудың күтілетін
нәтижелерінің қоғамдық маңыздылығын ескере отырып, мемлекеттің мақсаттары,
міндеттері мен функциялары бойынша бөлуді қамтамасыз ететін бюджетті
жоспарлау, атқару және атқарылуын бақылау әдісі.
Бұл әдіс шығындар мен нәтижелерді, бюджет қаражатын жұмсаудың ең тиімді
жолдарын таңдауға, жоспарланған нәтижелердің деңгейін және олардың сапасын
уақтылы бағалауға мүмкіндік береді.
Бюджет процесін реформалау қаржы менеджментінің қағидаттарын енгізу
алғышарттарын жасайды, яғни, орындайтын функцияларды әкімшілендірілетін
бағдарламалардың тиімділігі жөнінде мемлекеттік органның қызметі туралы
пікір айтуға мүмкіндік беретін нақты мүмкіндіктерге бейімдеу жөніндегі
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің өкілеттіктерін кеңейту.
2009 жылдан бастап үш жылдық бюджеттік жоспарлауға көшу іске асырылады.
2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджеттің жобасын әзірлеу
экономика дамуының бюджет кірістері мен шығыстарын орта мерзімді
болжамдауда бар тәжірибеге және бюджет процесінің жетілдірілген әдістеріне
негізделетін және қолданылатын болады.
НӘТИЖЕ
*Алынған көзі: Газет Егемен Қазақстан ҚР Үкіметінің 2008-2010 жылдарға
арналған орта мерзімді фискалдық саясат 21.04.2007ж.
Сурет 1. Бюджет процесін реформалау құрылымы
Бюджет процесі тұрақтандырылады және сабақтастырылады, өйткені
бюджетті қалыптастыру процесінің алғашқы нүктесі болып алдын-ала бекітілген
шығыстар мен кірістердің болжамы болып табылады. Бюджет “жылжымалы негізде”
қалыптастырылады, бұл ретте өткен жылғы болжам бір жылға алға жылжытылатын
болады. [6]
Елдің саяси жүйесіндегі және мемлекеттік жоспарлаудағы өзгерістер
(нәтижеге бағдарланған бюджетті жоспарлауға көшуге), жоспарлаудың қазіргі
жүйесіне жүргізілген талдауға және Дүниежүзілік Банктің инвестициялық
жобалар жөніндегі ұсыныстарына орай инвестициялық жобаларды ісі асыруға,
сондай-ақ Бюджет кодексінің нормаларына сәйкес бюджеттік инвестицияларды
жоспарлауға да және іске асыруға да тәсілдер жетілдірілетін болады.
Тұтастай, инвестициялық жобаларды іріктеу және мониториг қағидаттары мен
тетігі қайта қаралады.
Инвестициялық сипаты бар іс-шараларды іске асыру қажеттігі әзірленетін
стратегиялық құжаттар, мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде қаралатын
болады.
Инвестициялық бағдарламалардың қымбаттау проблемалары экономикалық
сараптама жүргізу сатысында уақтылы анықталатын болады, бұл жобаларды іске
асыруға арналған бюджет қаражатын тиімсіз жұмсауды қысқарту мүмкіндігін
қамтамасыз етеді.
Салық саясаты 2008-2010 жылдары елдің индустриялық-инновациялық дамуын
ынталандыруды жалғастыруға, бәсекеге қабілеттілікті және экономикадағы
берілген салық жүктемесінің ұтымды теңгерімін жасауға бағытталады.
Шағын және орта бизнеске салық салудың қазақстандық жүйесі салық
салудың төменгі ставкасымен ғана емес, сондай-ақ едәуір оңайлатылған
есептілігімен сипатталатын жеңілдетілген жүйе түрінде ұсынылған.
2006 жылғы 1 қаңтардан бастап оңайлатылған декларация негізінде арнайы
салық режимін (АСЖ) қолданатын шағын бизнес субъектілеріне арналған арнайы
салық режимін қолданудың саласын жалдамалы қызметкерлердің саны мен шекті
кірісті ұлғайту жолымен кеңейту жүргізілді.
Оңайлатылған салық режимінің қолданылуы жағдайында шағын бизнес
субъектілерінің қызметті жүзеге асырудың оң тәжірибесін ескере отырып, 2007
жылғы 1 қаңтардан бастап патент негізінде АСЖ-дағы салық ставкасының
ставкасы 3-тен 2%-ға дейін төмендетілді, оңайлатылған декларация негізінде
АСЖ-дағы жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғаларға арналған бөлетін
прогрессивтік шәкілдің орнына 3%-дан 5%-ға дейінгі және 3%-дан 7%-ға
дейінгі ставкаларымен тиісінше 3% деңгейінде бірыңғай ставка белгіленді.
Бұл шара өзінің кәсіпкерлік қабілеті мен идеяларын іске асыруға ұмтылатын
халықтың бастамашыл бөлігіне қолдау көрсетеді. [6]
2007 жылдан бастап әлемдегі ең төменгілердің бірі болған 10 пайыз
деңгейіндегі жеке табыс салығының жайпақ шәкілі енгізілді.
2008 жылы қосылған құн салығының ставкасы 13 пайызға дейін
төмендетілді. Бұл шара кәсіпорындарға өндірісті жаңғыртуға жұмсалған
қаражатты айналымнан оны кеңейтуге және дамытуға босатуға мүмкіндік берді.
Бұл ретте салық салынатын кірістен айлық есептік көрсеткіштің орнына ең
төменгі жалақы мөлшері алып тасталады. Адамдардың өзіндік материалдық әл-
ауқатын арттыруға уәждемесін арттыруға бұл норманы енгізудің негізгі әсері
болды.
Жоғары технологиялы және экспортқа бағдарланған өндіріс үшін жағдай
жасау мақсатында Қазақстанда 3 арнайы экономикалық аймақ құрылды, оларда
корпорациялық табыс салығынан, жер салығынан, мүлікке салынатын салықтан,
қосылған құн салығынан және кеден баждарына босату жүзеге асырылады.
Салық саясатының 2008-2010 жылдарға арналған негізгі бағыттары әділ әрі
сыннан өткен кұрал, экономиканың қажетті бағыттарының дамуын ынталандырушы
және мемлекеттік функцияларды толық орындауды қамтамасыз етуші ретінде
әлеуметтік маңызы бар салықтарды нығайту қажеттігін ескере отырып,
фискалдық саясаттың міндеттерін шешуге бағдарланған бұл мыналармен
тұжырымдалады:
ҚҚС ставкасын одан әрі төмендету;
экономиканың нақты секторындағы жеңілдіктердің тиімділігін арттыруды
және ынталандыратын әсерін ескере отырып, оларды оңтайландыру;
бюджеттің кірістерін қалыптастырудағы негізгі рөлді кәсіпкерліктен
біртіндеп халыққа ауыстыру шеңберінде жеке тұлғалардың пассивті кірістері
бойынша жеңілдіктерді жою.
Қосылған құн салығы бойынша шартты шығындар 2008 жылы 67,9 млрд.
теңгені (ставканың 14%-дан 13%-ға дейін төмендеуі), әлеуметтік салық
бойынша – 115,0 млрд. теңгені, (ставканың орташа 30%-ға төмендеуі
әкелінетін тауарларға кеден баждары бойынша – 17,7 млрд. теңгені (баждарды,
біріздендіруден) құрайды.
Тұтастай, мемлекеттік бюджеттің шығындары мемлекеттік бюджет кірістері
көлемінің 6,5%-ын құрайды. [6]
Осылайша, салықтар ставкаларын төмендету жоспарланып отырған кезеңде
осы салықтардан түсетін түсімдер қарқынының төмендеуіне алып келеді.
Кесте 1.
Мемлекеттік бюджетке түсетін мұнайға қатысты емес кірістердің 2008-
2010 жылдарға арналған болжамы, ЖІӨ-ге %-бен
Атауы 2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл
Мұнайға қатысты емес кірістер 18,9 19,0 19,5
Салықтық түсімдер 18,3 18,5 19,0
Салықтық емес түсімдер 0,3 0,3 0,3
Негізгі капиталды сатудан түсетін 0,3 0,2 0,2
түсімдер
*Алынған көзі: Газет Егемен Қазақстан ҚР Үкіметінің 2008-2010 жылдарға
арналған орта мерзімді фискалдық саясат 21.04.2007ж.
Келесі жылдары көрсетілген салықтардан түсетін түсімдер қарқынының одан
әрі өсуі болжанып отыр, өйткені салық жүктемесін төмендетуден күтілетін
тиімділікке қол жеткізілетіні көзделіп отыр.
2009 жылдан бастап арнайы салық режимдері реформаланады – біржолғы
талондарды қолдану аясы тарылады, патенттер жойылады, оңайлатылған
декларация бойынша жеке кәсіпкерлер-жеке тұлғалар ғана қызметін жүзеге
асыратын болады. Ірі ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер арнайы салық
режимдерінен шығарылатын болады.
Жүргізіліп отырған салық саясатына, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарының болжамды
көрсеткіштеріне сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1
қыркүйектегі №1641 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзімді
перспективаға арналған тұжырымдамасының қолданылуында 2008-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бюджеттің кірістері айқындалды.
*Алынған көзі: Газет Егемен Қазақстан ҚР Үкіметінің 2008-2010 жылдарға
арналған орта мерзімді фискалдық саясат 21.04.2007ж.
Сурет 2.Салықтық емес түсімдер және негізгі капиталды сатудан түскен
түскен түсідер. ЖІӨ-ге %-бен.
2006 жылғы 1 шілдеден бастап кәсіпорындардан түсетін тікелей салықтарды
Ұлттық қорға есепке алуды көздейтін Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры
жұмыс істеуінің жаңа жүйесіне көшуге байланысты экономиканың мұнай
секторына тәуелділігін жою мақсатында мемлекеттік бюджет мұнай емес
кірістерден қалыптастырылады.
Мұнай секторы кірістерінің 2008-2010 жылдарға арналған болжамы мұнай
және мұнай емес кірістердің аражігін нақты ажыратуды жүзеге асыруға
бағытталған бюджет заңнамасына енгізілген өзгерістерді ескере отырып,
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорын қалыптастырудың және пайдаланудың орта
мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасының шарттарын негізге алып
айқындалды.
2008 жылы Ұлттық қорға түсетін түсімдер (инвестициялық кірісті
қоспағанда) ЖІӨ-ге 7,4% деңгейінде, 2009 жылы – ЖІӨ-ге 7,2% және 2010 жылы
ЖІӨ-ге 6,8% болжанып отыр. [6] Кесте 2.
Атауы 2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл
Корпорациялық табыс салығы 4,8 4,6 4,2
Роялти 1,3 1,3 1,3
Басқа да салықтар 1,3 1,3 1,3
Жиыны: 7,4 7,2 6,8
*Алынған көзі: Газет Егемен Қазақстан ҚР Үкіметінің 2008-2010 жылдарға
арналған орта мерзімді фискалдық саясат 21.04.2007ж.
Кесте 4. Ұлттық қорға тікелей салықтар түсімдерінің болжамы, ЖІӨ-ге %-бен
Төмендеу мұнайға әлемдік бағаның тиісінше бір баррелі үшін 60 доллар
болжануына байланысты. ЖІӨ өсуінің болжанып отырған қарқыны абсолюттік
мәнде мұнай секторы кірістерінің ұлғаю болжамына қарамастан олардың өсу
қарқынынан асады, бұл ЖІӨ-дегі үлес мөлшеріне әсер етеді.
Орта мерзімді кезеңде жүргізілетін салық саясаты әлеуметтік
экономикалық саясаттың ұзақ мерзімді және орта мерзімді басымдықтарына
сәйкес, жоспарланатын нәтижелерге байланысты және салалық жоспарлау сапасын
жақсарту және өнімсіз шығыстарды қысқарту есебінен бюджеттің инвестициялық
құрамдас бөліктерін күшейте отырып, мемлекеттік міндеттемелерді толық
орындауды қамтамасыз етуге бағытталатын болады.
Салық саясаты теңгерімділік және экономиканың өсу қарқынынан
аспайтын шекте ағымдағы шығыстардың деңгейін тежеу қағидаттарына сай
болады.
Фискалдық саясаттың белсенді құралдарына салықтық төлемдер, мемлекеттік
субсидиялар және мемлекеттік шығындар жатады.
Фискалдық саясат – табыс пен салықтық түсімдердің өлшемі арасындағы
байланысты алдын ала анықтайды, әрине өзгеріп тұратын.
Кесте 3. Қазақстан Республикасының бюджетке түсімдердіің түсу барысы,
2005-2007 ж.ж.
Төлем 2005 2006 2007
түрлері
нақты (млрд. тг.)үлесі нақты
% (млрд. тг.)
Мөлшері Үлесі % Мөлшері
(млн..тг.) (млн.. тг.)
Мөлшері
(млн..тг.) Үлесі % Мөлшері
(млн.. тг.) Үлесі % өсу қарқыны
% Мөлшері
(млн.. тг.) Үлесі %
өсу қарқыны
% Жалпы салықтық
түсімдер 1 998 000
100 2 209 000
100
110,56
2 356 000
100
106,65 ҚҚС 292 831 15,7
343 925 17,1
17,44 629 278 26,5 82,96 ( *Қазақстан Республикасының
Статистикалық жылнамасы, Қаржы бөлімі, 2005-2007ж.ж )
Егер бұрын еліміздің салық саясаты іс жүзінде фискалды сипатта болса,
қазіргі кезде салық заңдылығы біршама ынталандыратын және реттеуші сипатта.
Мысалы, инвестициялық салық преференцияларды енгізу, жаңа өндіріс орнын
құрып, қызмет істеп жатқандарын кеңейтіп, жаңартуды ынталандырады, ал ол
бірден негізгі капиталдағы инвестиция көлеміне әсер етеді және олар өсу
тарапына қарай өзгереді.
Баршамызға белгілі салық саясатының ауыл шаруашылығындағы көрінісі
экономиканың біршама маңызды және ірі саласы болып табылады. Сондықтан да
әу бастан-ақ, елдегі реформаларды нарықтық айта құруды жүргізу осы саладан
да басталды.
Аграрлы сектордағы реформаларды жүргізудің негізгі мақсаты,
экономиканың өзге салаларындағы секілді салық саясатының отандық өндіріс
тиімділігін көтеру, оның көлемінің өсуі, өнім сапасын жақсарту мен оның өз
бағасын әлемдік нарықтағы бәсекеге төтеп беретін деңгейге дейін төмендету
болып табылады.
Аграрлық реформа кезінде кеткен, есептеудегі жаңылысу мен қателер және
ауыл шаруашылығындағы нарықтық қатынастарды қалыптастыруда таңдалып алынған
үлгімен байланысты жағымсыз салдарлар, экономиканың бұл саласындағы қазіргі
жағдайдың мүлде төмендеуіне алып келді. 1990-94 жылдары ауыл шаруашылығының
жалпы ішкі өнімі 45 пайызға төмендеді, сонымен қатар 1991 жылдан бастап
барлық жылдары тұрақты құлдырау тенденциясы орын алды, тек 1992 және 1999
жылдарда жақсы өнімнің әсерінен бұлай болмады. Сондықтан да салық саясаты
саласында ауылшаруашылық өндірушілеріне жақсы жағдай жасау қажеттілігі
туындады, соның ішінде басты міндет салықтық ынталандырушыны құру болды.
Ауылшаруашылық өндірісінің даму тенденциясын және оның салық саясаты
реформасымен байланысын зерттеу арқылы, салықтар негізінен, өзге де
механизмдер баға мен несиені ескерусіз, ауылшаруашылық емес салалардың
пайдалылығы төмен болатынын, осындай салалық спецификаның бар екенін
ескерусіз тек ақшаны күштеп алу құралы болғанын көруге болады.
Өзіндік қаржы ресустарының көзі болмауы және несиелік ресустардың
жетіспеушілігі шаруашылықтарға ауылшаруашылық өнімдерін өндіру кезінде
технологиялық процесстерді толық деңгейде қамтамасыз етуге мүмкіндік
бермейді, ол ауыл шаруашылығындағы Жалпы Ішкі Өнімнің төмендеуіне алып
келеді. Сондықтан да ауылшаруашылығына инвестиция салу көздерін табу
проблемасы алдыңғы орынға шықты. Мемлекеттің салық саясаты ауыл
шаруашылығына тура отандық және шетелдік инвестицияны тартуға бағытталған.
Бірақ экономикалық дағдарыс және қатаң салық саясаты ішкі инвестициялық
мүмкіндіктерді бірден шектейді. Ал шетелдік инвестиция үшін ауылшаруашылық
өндіріс саласы ең тартымсыз сала болып қалып отыр.
Жалғыз нақты инвестиция көзі мемлекеттік инвестиция және жеке ресурс
көздері болып қалып отыр. Солай бола тұра, өзін-өзі қаржыландыру деңгейі
өзіндік жинақ ақшалардың көлемінен ғана емес, салық саясаты арқылы
кәсіпорындардың өзінде жасалған қандай да бір жағдайға байланысты. Осындай
әсер ету құралының бірі табысқа салынатын салық механизмі болып табылады.
Осылайша, ауылшаруашылығы кәсіпорындарына салынатын корпоративті табыс
салығы жеткілікті деңгейде жетілдірілмеген және қайта қарауды талап етеді.
Корпоративті табыс салығының төмен ставкаларын қолдану жеткіліксіз және
қандай да бір қосымша шараларды қолдану қажет екені айқын. [11]
Әлемнің өндірістік дамыған мемлекеттерінің тәжірибесі көрсеткендей,
кәсіпкерлік шағын және орта бизнесті дамыту бағытында, елдегі әлеуметтік-
экономикалық дамудың шешуші факторларының бірі болып табылады. Тек
кәсіпкерлік қана нарықтық экономикаға қажетті икемділікті береді, ірі
қаржылық және өндірістік ресурстарды шұғылдандырады, құрылымдық қайта
құруды және ғылыми-техникалық прогресстің бірқатар бағыттарында алға
жылжуды қамтамасыз етуші негізгі факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік, ылғи да жайлы бола бермейтін
өтпелі кезеңнің күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайларында қалыптасуда.
Оның қарқынды дамуына түрлі сипаттағы көптеген қиындықтар кедергі
келтіруде. Қазақстанда бірінші орында – табысқа салынатын салықтың деңгейі
тұр. Бұл кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан көмек қажет екендігін көрсетеді.
Ауыл шаруашылығының халық шаруашылығының басқа салаларынан айырмашылығы
ол өндіріс қана емес сонымен бірге үштен бірі өмір сүру деңгейінен төмен
табыс алатын тұрғындардың 40%-нан астамы тұратын өмір сүрудің қайнаған
ортасы болып табылады. [11] Тәуелсіздік алудың алғашқы кезеңдеріндегі
туындаған тоқырау халық шаруашылығының барлық саласын қамтыған және ол ауыл
шаруашылығын да шарпымай қойған жоқ, осыдан барып тұрғындардың жаппай
ауылдарды тастап шығуы, ауыл шаруашылығының өмір сүру деңгейінің
құлдырауына әкеліп соқтырды. Нәтижесінде ауыл шаруашылығы жоғары тәуекелді
және экономиканың пайдалылығы аз саласына айналды. Жоғарыдағы кестеден
байқағанымыздай ауыл шаруашылығы өндірісінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі 7,9%
-ті ғана құрап отыр және еліміздегі мұнай өндіру саласының басымдығына және
ауылшаруашылығы өнімдерінің ішкі нарығының тұрақсыздығына байланысты,
сонымен бірге көлік шығындарының жоғарылауы салдарынан қазақстандық
өнімдердің бәсекеге қабілетсіздігі және агротехнологиялардың деңгейінің
төмен болу себептерінен оның жақын жылдардағы үлесінің көтерілуі екі талай.
Сондықтан аталған салаға мемлкет тиімді салық саясатын жүргізіп,
салықтық ставкаларды төмендетіп және салық жеңілдіктерін көбейту арқылы жан
– жақты қолдау көрсетуі тиіс. Мүлікке салынатын салық ставкасын төмендетуге
жүргізілген талдау нәтижесінде 2005 жылға қарағанда 2006 жылғы жеке
кәсіпкерлер, шағын бизнес субъектілері және мүлікте 50 пайыз құқысы бар
жеке тұлғалар мүлік салығын аз мөлшерде төлейтін болды. [12]
Егер 90 жылдардың басында ауылшаруашылығындағы кәсіпорындарға салықтық
жеңілдік болғандықтан, ауылшаруашылығында олардың саны тез өсті, сөйтіп
1993 жылдың аяғында олардың саны 35089 болса, 1995 жылдың басында сол
кәсіпорындар үшін көптеген жеңілдіктер алынып тасталғанының есебінен
олардың саны қазіргі таңда біршама азайып, 21260 дейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
Ι. Қазақстан Республикасы салық саясатының экономикалық мазмұны ... ... .8
1.1 Қазақстан Республикасы салық саясатының қажеттілігі мен
рөлі ... ... ... .8
1.2 Салық саясаты - мемлекеттік фискалдық саясаттың
негізі ... ... ... ... ... ... .15
1.3 Қазақстан Республикасы салық саясатының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ..26
ΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясаты және оны жүзеге
асыру
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... . 32
2.1Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясатының
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Қазақстан Республикасы салық саясатының
проблемалары ... ... ... ... ... . 41
ΙΙΙ. Қазақстан Республикасының салық саясатын жетілдіру
бағыттары ... ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 59
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .. 62
Кіріспе
Әлемдік экономиканың жаһандануы, яғни шаруашылық өмірдің барлық
аспектілерінің интеграциялануы мен интернационализациялануы, сайып келгенде
әлемдік шаруашылықтарының түрлі салаларының өзара байланыстылығын нығайта
түсуде. Жаһандану барысында салық саясаты мен салық жүйесінің өзара
үйлесімділігі көрініс табады.
Салық саясаты мемлекет қаржы көздерін жасақтаудың ең негізгі құралы
болуымен қатар ел экономикасын қайта құрып, оның дамуына, ұлғаюына, саяси
әлеуметтік істердің толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңінде салық саясатының негізгі
бағыты немесе салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның
тиімді қызмететуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру.
Салық саясаты мемлекеттік бюджет кірісінің негізгі көзі ретінде
мемлекттік әлеуметтік-бағдарламасын орындауда маңызы зор. Салықтар
мемлекеттің өмір сүруінің барлық кезеңдеріне тән құбылыс. Олардың басты
міндеті - әр қоғамның дамуын қамтамасыз ететін өндірістік емес саланы
қаржыландыру болып табылады. Сонымен бірге салық жаңадан құрылған қосымша
құнды алудың тәсілі ретінде салық төлеушілердің қаржылық күйіне шешуші әсер
жасайды. Салықтың мәні әлеуметтік-экономикалық мәні мен құрылымы мен рөлі
қоғамның экономикалық және саяси құрылысымен, сондай-ақ мемлекеттің
табиғаты және қызметімен анықталады.салықтар қоғамдық өнімнің бір бөлігі
ретінде мемлекеттік бюджеттің кірістерінің негізгі қайнар көзі ретінде
құрылуы, ертеден келе жатқан дәстүрлердің бірі және бұл дәстүр нарықтық
экономикада да әрекет етеді.
Жаңа қайта құру жағдайларында Қазақстанның салық саясатының
экономикалық даму мен жаһандану құбылысына сай қалыптастыру—еліміз үшін
стратегиялық маңызы бар мәселе. Сондықтан өз Отанымыздың салық
саясатының қазіргі жағдайын зерттеу және жетілдірудің ғылыми негізделген
әдістерін табу - объективтік қажеттілік болып табылады.
Осы жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, мен дипломдық жұмысымның
тақырыбын Қазіргі кезеңдегі Қазақстан Республикасының салық саясаты деп
таңдап алдым. Менің бұл дипломдық жұмысымда салық саясатының экономикалық
мазмұнынан бастап, ҚР салық саясаты және оны жүзеге асыру принциптерін,
Қазақстан Республикасының салық саясатын жетілдіру бағыттары сияқты
мәселелер талданып қарастырылған.
Дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты: ҚР салық саясатының қалыптасу
кезеңдерін, рөлін зерттеп, оны болашақта одан әрі жетілдірілуін ғылыми
тұрғыдан негіздеп, талдау жасау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттері:
– Салық саясатының экономикалық мән - мағынасын ашып, теориялық
негіздеу;
– Қазақстан Республикасы салық саясатының қазіргі қызмет ету барысын
зерттеу;
– Қазақстан Республикасының салық саясатындағы проблемаларды қарастыру;
– Қазақстан Республикасы салық саясатын саясатын жетілдіру.
Дипломдық жұмысты жазу барысында Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә
Назарбаевтің Қазақстан халқына жолдауы, Батыс және Ресей елдерінің
ғалымдары Франклин, А Вагнер, А Кенэ, Аронов А.В, Кашин В.А, В Садков, Е
Збинякова, С Мельников және еліміздің ғалымдары, зерттеушілері, еңбегі
сіңген қызметкерлері және журналистері Н.З Нигматулин, Е.К Ертісбаев, Б.Ж
Ермекбаева, А.Д Үмбеталиев, Ғ.Е Керімбек, Ғ.А Лесбеков, С.А Бақытбекқызы,
Р.А Айқұлов, Қ.О Бөлшекбаева, Ж Жанділдин, Н.А Нұрхайдаров, А.С Акишева, А
Боранбаева, Қ.Қ Ілиясов, Э.Қ Ыдырысова еңбектері қарастырылды.
Ι. Салық саясатының экономикалық мазмұны
1.1 Салық саясатының қажеттілігі мен рөлі
Салық саясаты және оның қызметі нақты базисті, яғни мемлекет
қолданатын салық катынастарының объективті заңдылықтарын бейнелейді.
Экономикалық тұтқалардың ішіндегі салық саясатына маңызды рөль беріледі,
оның көмегімен мемлекет нарықтық қатынастарды қалыптастыруға әсер етеді.
Кез келген мемлекет нарыктық дамуында, экономикалық реттелуінде салық
саясатын басты роль ретінде қарастырады.
Нарықтық қатынастары жоғары дамыған елдер тәжірибесі көрсеткендей,
салық саясаты экономиканың мықты қаржылық басқару институттарының бірі
болып табылады.
Қазақстандағы нарықтық қатынастардың қалыптасуы маңызды болып табылады.
Олар өз кезегінде мемлекет енгізген салық түрлерінің, олардың құрылу
формалары мен әдістерінің, салық органдары қызметінің жиынтығын береді.
Экономиканың дамуына салық саясаты өте күшті әсер етеді.
Салық саясаты дегеніміз мемлекеттік салықтар төңірегіндегі іс-шаралар
жүйесі және ол қаржылық саясаттың құрамдас бөлігі болып табылады.
Салық саясатының мазмұны мен мақсаттары коғамның әлеуметтік-
экономикалык кұрылысымен шартталған (яғни соған негізделген).
Салық саясатының мақсаты: мемлекет қазынасын қаржымен қамтамасыз ету.
Салық саясатының міндеттері: - экономикалық саясатқа өзгерістер мен
толықтырулар енгізу;
- салықтарды болжау мен жоспарлауды ұтымды ұйымдастыру;
- экономикалық материалдық әдістерді қолдану;
- мемлекет мүддесін қамтамасыз ету;
- салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
толықтығы мен мерзімділігін қамтамасыз ету.
Жүргізілу мерзіміне байланысты салық саясаты екі түрлі топқа жіктеледі:
стратегиялық және тактикалық.
Стратегиялық салық саясаты үкіметтің макродеңгейде ұзақ мерзімде
жүргізілетін іс-шаралардың жиынтығы.
Тактикалық салық саясаты нақты бір салық комитеті көлемінде белгілі
бір кезең аралығында жүргізілетін жұмыстардың жиынтығы.
Салық саясатының негізгі рөлі мемлекетті қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етуге, жалпы ел шаруашылығын реттеу үшін жағдайлар жасауға,
нарықтық қатынастар барысында халық табысының денгейінде болатын
теңсіздіктерді реттеу сияқты іс-шараларға бағытталған.
Экономикалық дәлелденген салық саясаты салықтық жүйе арқылы ақшалай
қаражаттары орталықтандырудың оптимальды бағыттарын қарастырады. [1]
Салық саясаты басқару және билік органдарының ғылыми дәлелденген,
экономикалық мақсатты, тактикалық және стратегиялық құқықтық қызметтерінің
жиынтығы ретінде қоғамдық игіліктің өсуін және ұдайы өндіріс қажеттілігін
қамтамасыз етуге қабілетті. Салықтық саясатты жүргізу тек қана құқықтық
тәртіпті қамтамасыз етуді, салықтық төлемдерді төлеушілерді іздестіруді
жүзеге асырмайды, сонымен қатар салық салу әсерімен қалыптасатын шаруашылық-
экономикалық қатынастарды жан-жақты бағалауды жүзеге асырады. Сонымен
салықтық саясаттың рөлі бұл салықтық заңдылықтарды автоматты көшіруді
жүзеге асыру
Жоғары дамыған салықтық қатынастар жағдайында салық саясаты халық
табысының көбеюі, аумақтық экономикалық дамуы, өндіріс құрылымының өзгеруі
мақсатында халық табысының таратылуы үшін мемлекетпен қолданылады.
Мемлекет салықтық саясатты өзгерту арқылы және салықтық механизмді
тиімді басқара отырып экономикалық тұрақты дамуға және оны ұстап тұруға
мүмкіндік алады салықтық реттеу елдің шаруашылық өмірін жақсартады.
Жақсы ұйымдастырылған және барынша бақыланатын ақша нарықтары болмаған
кезде дамушы елдердің басым көпшілігі экономиканы тұрақтандыру үшін және
ішкі қорларды шоғырландыру үшін ең біріншіден салық саясатының құралдарына
сүйенуіне тура келеді.
Экономист Адам Смиттің салықтарды ұтымды ұйымдастырудың классикалық
принциптерін қолданылу арқылы салық салудағы сорақылықтарды жойып, салық
салу жүйесін ретке келтірген болатын.
Сондықтан Адам Смит: Салық – төлеушілер үшін құлдықтың емес,
бостандықтың белгісі - деп жазды.
Философ Ф.Аквинский философиялық тұрғыдан Ерік берілген тонау формасы
ретінде анықтады.
Мемлекет елдің түрлі қызметтеріне ішкі және сыртқы саясаттары арқылы
араласып отырады, мысалға әлеуметтік, мәдениет, қорғаныс, қоршаған ортаны
қорғау, қаржылық және техникалық. Осылардың ішіндегі маңыздысы, салық
саясаты болып табылады, өйткені салықтық түсімдермен қалғандарының дамуы
қаржыландырылады. [2]
Салық саясаты қоғамның әрбір даму этаптарына тән, тарихи дамуға өзіндік
әсер ететін, түрлі объективті және субъективті факторларға тәуелді
әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешуге негізделеді. Сонымен бірге,
мемелекет өзінің нақты бір даму кезеңдерінде қоғамның әлеуметтік-
экономикалық мақсат пен міндеттермен байланысты экономикалық саясатымен
сәйкес келетін салық саясатын жүргізіп отырады. Ал, нарықтық экономикадағы
салық саясатының негізгі мақсаты – бюджеттің кіріс бөлігін тұрақты түсім
көзімен қамтамасыз ету және экономиканың тұрақтылығына қол жеткізу.
Салық саясаты мемлекеттің қаржылық ресурстарын қалыптастыра отырып,
шаруашылық субъектілердің экономикалық қызметіне әсер етіп отыруы қажет,
сонымен бірге, экономикалық өсу мен өнімдердің сапасын жақсартуға мүмкіндік
жасауы тиіс. Тарихи тәжірибе көрсетіп отырғанындай, салық саясаты негізді
түрде қолданылса өндірістің тиімділігіне әкеледі, ал тиімсіз түрде
қолданылатын болса орны толмас зиян әкеледі.
Экономика мен салық саясатында негізгі роль ойнайтын ол - мемлекет
тарапынан өндіріске әсер етуінің жақсы көрсеткіштер үшін артықшылықтар беру
арқылы ал, салық бұзушылық болған кезде санкциялар қолдана алатын негізгі
тетігі болып табылатын салықтық ынталандыру жүйесі болып табылады. [1]
Мемлекеттің экономикаға араласуы тек қана шаруашылық субъектілерінің
кәсіпкерлік іс-әрекетін дұрыс жүргізу ережелерін белгілейтін мемлекеттік
нормативті актілерді шығарып қана қоймай, олардың өздеріне және
тұрғындардың әлеуметтік топтарына қайта қайтару немесе қайта бөлу
мақсатында шаруашылық субъектілерінен мүліктері мен қаржыларының бір
бөлігін алу болып табылады. Осылай, салық саясаты ұлттық табыс және жалпы
ішкі өнімді тарату процесінде маңызды роль атқарады. Жалпы ішкі өнімді
бөлу және қайта бөлуде салық саясатында фискалды және реттеуші қызметтер
пайда болады. Мемлекет өз табысын қалыптастыра отырып экономикаға мақсатты
түрде әсер етеді. П.Самуэльсон айтқанындай “... адамдардың салық салу
мәселесін шеше отырып, қоғам қажетіне керек ресурстардың басқа адамдар мен
оларға тиеселі кәсіпорындардан салық қалай алынатынын және олардың
мемлекеттік тауарлар мен қызметтер өндіруіне қалай жұмсалатынын анықтауына
мүмкіндік береді”.
Мемлекет салықтарды ала отырып бір жағынан өзін өзі қаржыландырып
отыратын болса, екінші жағынан олар арқылы шаруашылық субъектілерінің
қызметтерін реттеп отырады. Сырттан қарағанда бұл екі функция бір біріне
қатысы жоқ екі бөлек нәрсе сияқты, ал, шындап келгенде олар бір-бірінен
бөліп алып қарауға болмайтын біртұтас әсер ету жүйесі болып табылады.
Дамыған нарықтық мемлекеттердің экономикасын реттеуде салық саясатын
нағыз өміршең қаржы құралы ретінде пайдаланудың тиімді іс-тәжірибесі
олардың пікірлерінің дұрыстығын дәлелдеп берді.
Мемлекет нарықтық экономика жағдайында ереже бойынша, өзінің орнын
тауар өндірушілерге босата отырып, өндіріске маңызды деңгейде тікелей
араласа алмайды. Осылай, оның қаржылық қызметі құрылған байлықты алғашқы
бөлуден қайта бөлу сферасына ауысады. Осы арқылы мемлекеттің қаржылық
тәуелділігі төменгі деңгейдегі өндіріс орындарының жағдайына байланысты
болады. Егер, мысалға әкімшіл-әміршіл экономикада мемлекеттік меншік
құқығын пайдалана отырып, кәсіпорындарда құрылған өнімнің бір бөлігін алады
да, содан кейін өндірістік тұтынудың жетіспеген жерлерін дотация беру
жолымен және басқа да мемлекеттік қаржыландыру жолымен қайта жабады.
Мемлекеттің экономикаға көрсететін маңызды қызметтерінің бірі тұтыну
сферасындағы тиімсіз қолданылатын ақша сферасын қоғамның дамуына жұмсайды
немесе диспропорциялайды. Мұндай қызмет түрін мемлекеттік шығындар арқылы
орындау мүмкін емес. Керісінше, кейбір жағдайларда салықтық тетіктерді
мемлекеттік шығын құралына айналдыру, Кеңес Үкіметінің тарихындағыдай тек
теріс нәтиже бере алады.
Экономиканы мемлекеттік реттеу мәселелерін шешудің түрлі жолдарын
қарастыра келе әр түрлі авторлардың бюджеттегі салық саясатының рөлі туралы
түрлі ой-пікірлері қалыптасты.
Жоғарыдағыларды тұжырымдай келе салық саясатындағы салықтық реттеуге
анықтама беруге болады, сөйтіп салықтық реттеу дегеніміз-шаруашылық
субъектілері немесе жеке тұтынушылардың қолындағы құнның бір бөлігін алу
яғни олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін азайту
жолымен әсер етуі болып табылады. Салық саясаты солардың өздеріне ғана
тән әдістерді жүзеге асырып отырады. Салық ставкасын көтеру, жеңілдіктерді
қысқарту арқылы мемлекет кейбір қызмет түрлерін шектеуге және керек емес
тиімсіз өндірістің дамуын шектеуге мүмкіндік алады. Ал, салықтар арқылы
ынталандыру мысалға, “қарама-қарсы немесе кері қаржыландыру” деп атауға
болатын әдіс бойынша жүзеге асырылады. Оның мәні сол, салық төлеуші қосымша
қаржылық ресурстарды сырттан емес, өз табысы мен құралынан ала алады.
Осыдан кейін ол салық саясатында көрсетілгендей өзінің және мемлекеттің
иелігінде болатын қаржы ресурсын белгілейтін жағдайды орындауы қажет.
Өкінішке орай, тәжірибе көрсетіп отырғанындай “кері қаржыландыру”
тиімділігі салық төлеушінің салық төлеуден жалтаруы кезінде айқын көрінеді.
Мұндай жағдайда салық төлеуші мемлекетке де өзіне де тиесілі қаржыны
иемдене алады. Осылай салықтық реттеу практикада макроэкономикаға екінші
жағынан микроэкономикағада әсер ете алады. Әкімшіл-әміршіл реттеуге
қарағанда салықтық реттеу өндіріске жанама әсер ету арқылы мемлекеттің де
салық төлеушінің де пайдасын ойлайды. Сонымен қатар, салықтық ынталандыру
екі жақты әсер ететінін айта кететін болсақ, ол: кеңейту және шектеу. Салық
салудың кеңейту жағы салық салу механизімінің жеңілдіктері арқылы көрінеді,
салық төлеуші салықтық заңдылықтарға сүйене отырып, төленетін қаржының бір
бөлігін өзінде қалдыруға мүмкіндік алады. Ал, шектеу жағына тоқталатын
болсақ, керісінше салық төлеуші төлемдердің бір бөлігін өзіне қалдырады
немесе одан толықтай бас тартады. Ынталандырудың осы екі жағы да бір-бірін
толықтырады, ал кейбір жағдайларда бірі біріне ауысады.
Салықтардың экономикалық табиғатына және салықтық реттеудің ішкі мән-
мағынасын қарастыра отырып, біз оларды біртұтас толық объект ретінде
қарастырдық. Экономиканы мемлекеттік реттеу практикасында, бәрінен бұрын
шаруашылық субъектілерінің қызметін реттеу салық саясатының нақты жетілген
тетіктері арқылы жүзеге асырылады. [4]
Сөйтіп, салық саясаты мемлекет енгізген салықтар жиынтығынан, оларды
есептеу мен төлеудің әдістерінен, сондай-ақ салықтарды басқарудың
деңгейлеріне бөлу әдістерінен тұрады деп айтамыз.
АҚШ-тың тәуелсіздік декларациясы авторларының бірі Франклин: Өмірде
салық пен өлімнен қашып құтыла алмайсың деп атап көрсетті.
АҚШ-та екі мейрам мейрам бар:
- туылған күн;
- салықты төлеген күн.
Мұндағы мақсат дамыған мемлекеттер үшін салық төлеу белгілі бір дәстүр
ретінде қалыптасқан. [4]
Салық саясатының әр-бір құрылымдық бөлімін мемлекеттік реттеудің шынайы
тетіктері ретінде қарастыруға болады. Экономикаға салық саясатының әсер
етуі тікелей емес, жанама түрде жүреді. Әйтсе де салық саясаты экономика
дамуының антициклдық құралы болып табылады, қоғамдық ұдайы өндірістің
құрылымына белсенді әсер етеді және елдің аймақтық дамуын реттеу құралы
болуы да мүмкін. Экономикалық салалардың әлеуметтік сферасына қолдау
жасайды.Экономиканың дамуына салық құрылымының тигізетін әсері зор. Сондай-
ақ мемлекет тарихи өзгерістер жасаған кезде салық саясатының атқаратын ролі
үлкен.
Келесі салық саясатының маңызды элементтерінің бірі салықтардың төлеу
тәртібі мен мерзімі. Кез-келген салық саясатында салық төлеудің ыңғайлы
уақытын таңдау және оларды есептеудің оңайлатылған тәртібін белгілеу
негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Кәсіпкерлерге салықтың қалай,
қашан төлену керек екені бәрібір емес. Себебі, салық төлеушінің төлеу
мүмкіндігі оның шаруашылық жағдайына тікелей байланысты болып келеді.
Бір мезгілде мемлекеттің қоғамдық қызметін және азаматтардың,
кәсіпорындардың, жергілікті және аймақтық қызметтерінің жоғарлауын
қамтамасыз етуге байланысты салық саясатын құру арқашан мемлекеттің басты
мәселелерінің бірі болып келген.
Азаматтардың салық төлеуден жалтарылуын азайту қоғамның, мемлекеттің,
кәсіпорындар мен жеке тұлғалардың жауапкершілігіне және біртұтас салық
саясатына тікелей байланысты.
Салық саясаты тұтастай алғанда, салықтық әкімшілендіруді оңайлату,
салық санын оңтайландыру және салықтың жинақталуын арттыру жолымен бизнес
пен халықаралық сауданы дамытуды ынталандыруға бағытталған.
Кеден ісі бөлігінде кедендік ресімдеу рәсімдерін оңайлату жүргізіледі
және кедендік әкімшілендіру жақсартылатын болады. [5]
Бұдан басқа, салық және кеден органдары қызметінің сапасын бағалау
өлшемі өзгертілетін болады. Бағалау өлшемінің кешені бюджет кірістері
бойынша жоспарлардың орындалуын бағалауды алмастыратын болады.
Негізгі салықтардың ставкаларын төмендету көзделуде. Атап айтқанда,
өндірісті дамыту және кеңейту мақсатында қосылған құн салығына, сондай-ақ
корпорациялық табыс салығына ставкалар кезең-кезеңімен төмендетілетін
болады. Әлеуметтік салықты төмендету жалақының көлеңкелі төлемдерін одан
әрі барынша азайтуға ықпал ететін болады. Инвестицияларды ынталандыратын
жеңілдіктер жасалатын болады, бұл экономиканың өңдеуші секторының
технологиялық дамуын жеделдетуге мүмкіндік береді.
Сондай-ақ салық пен алымдардың кейбіреуін біріктіру жолымен олардың
саны қысқартылатынболады, сондай-ақ арнайы салық режимдерін қолдану
тетіктерін жетілдіру жөніндегі жұмыс жалғасатын болады.
Ішкі отын нарығында айқын салық салуды құру салық ауыртпалығын мұнай
өнімдері нарығының субъектілері арасында қайта бөлуді болжайды.
Уәкілетті органдардың өзара іс-қимылы кезінде ақпараттық
технологияларды және салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдердің түсуін электрондық бақылауды кеңінен пайдалану жолымен Салықтың
жинақталуын арттырға қол жеткізілетін болады. Жалпыға бірдей
декларациялауға көшу мүмкіндігі де қарастырылатын болады.
Барлық салықтық реформалар бақылаушы органдар сыбайлас жемқорлық
деңгейін едәуір төмендеткен жағдайда ғана табысқа жететін болады, бұл басты
міндеттердің бірі болып табылады. Осы мақсатта салық органдары салық
төлеушілерге ұсынатын электрондық қызметтердің тізбесін кеңейту жолымен
кәсіпкерлік субъектілері мен бақылаушы органдардың жеке байланысын барынша
азайту ұсынылып отыр.
Мемлекет салық саясатын әлеуметтік-экономикалық және басқа да қоғамның
дамуына бағытталған экономикалық саясатпен қатар жүргізеді. Нарықтық
экономикадағы салық саясатының басты мақсаты мемлекеттік бюджетті
жеткілікті дәрежеде қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету.
Осылайша салық саясатының басты субъектісі мемлекет екенін білеміз.
Салық саясатының методологиялық шарты мен мәнін түсінуге мүмкіндік беретін
алғышарт салықтық қарым-қатынас, ал олардың негізі - қаржылық ресурстарға
қатысты мемлекет пен субъектілер арасындағы қатынас болып табылады.
Әрбір салық қаржылық-салықтық қатынас жүйесінде белгілі бір қызмет
орындап, нақты мінездемеге ие болады. Айта кететін жәйт салық саясатында
мемлекет жақсы қызметтер мен қылмыстарды бағалап және жазалап отырады.
Мемлекеттік органдардың салықтық іс-шараларға қатысты негізгі
принциптеріне, экономикалық процестердің оперативтік есебін өзгертуі және
уақытына әсер етеді. Салық саясатының көмегімен рентабельділік деңгейі,
шаруашылық субъектілердің көлемі реттеліп, тең дәрежелі талап орнап, төлем
қабілеті мемлекет тарапынан қаралады.
Мемлекеттің қазіргі кезеңдегі салық саясаты мұндай талапқа сай келмей
отыр. Жоғары деңгейде салық салу шаруашылық субъектілердің өндірістерінің
өсуімен қаржылық мүмкіндіктерін шектейді. Салық салудың нормалары мен
шарттарын жиі-жиі өзгерту экономикаға кері әсерін тигізеді немесе салықтық
жеңілдіктерді төмендетіп, шетел инвестицияларының келуіне кері әсерін
тигізеді.
Нәтижесінде салық саясатының шешімдері мыналар:
1. Мемлекетті қаржылық ресурстармен қамтамасыз ету;
2. Ел экономикасының дамуына қолайлы жағдайлар жасау;
3. Халықтардың әртүрлі деңгейін бір жүйкге келтіру;
4. Экономикалық заңмен сәйкестендіру;
5. Макроэкономикалық тұрақтылық пен нарықтық реформаның тездетіліп
шешілуіне салықтық қолдау көрсету;
6. Салықтық база мен қаржыдық ресурстардың құрамын, құрылымын өсу
резервтер көзіне жұмылдыруды анықтау;
7. Тиімді экономика құруға қатысты шараларды қарастыру; [1]
Жоғарғы айтылғандардың бәрінен келесідей қорытынды жасауға болады:
салық саясаты мемлкетке реттеу қызметін жүзеге асыруға қажетті құрал
береді және сондай – ақ, өндірісті өз арнасына сала отырып дамытуға жағдай
жасайтын арнайы салық механизмі арқылы, мемлекетке экономикалық
процесстерді реттеуге мүмкіндік береді. Елбасымыздың 2008 жылғы жолдауында
айтқандай салық саясатын реформалау күллі экономикалық жаңару саясатының
маңызды құралы болуы керек. Экономикамыздың жаңа салаларын әртараптандыру
мен дамытуды ынталандыру, бұл салаларға шетел капиталы мен соны ілімді
тарту мақсатында икемді салық және бюджет саясатын пайдалану маңызды.
Өндірісті дамыту мен кеңейту мақсатында қосымша құн салығының
мөлшерлемесін төмендету қажет деп санаймын. Ірі салық төлеушілерден
түскен салық түсімдерін жинауды тексеру үшін Қаржы министрлігінің Салық
комитетінде арнаулы бөлім құруды ойластыру керек. Ол бөлім тексеру ісіне
мүдделер қайшылығынан ада халықаралық аудиторлық фирмаларды тартуға тиіс.
Қатаң бюджет және салық тәртібі сақталуы тиіс.
1.2 Салық саясаты - мемлекеттік фискалдық саясаттың негізі
Әр түрлі даму этапында Қазақстан түрлі экономикалық саясатты пайдаланып
экономикалық және қаржы облыстарын реттеу нормасын қадағалап отырады.
Фискальдык саясат салық айналымы облысындағы үкіметтің саясаты, яғни
мемлекеттен шығын және мемлекеттік бюджетті халықтың сыйымдылығымен
инфлияция еместік өсуге бағытталады. Фискалдық саясаттың белсенді
құралдарына салықтық төлемдер, мемлекеттік субсидиялар және мемлекеттік
шығындар жатады.
Фискалдық саясат – табыс пен салықтық түсімдердің өлшемі арасындағы
байланысты алдын ала анықтайды, әрине өзгеріп тұратын.
Батыстық экономистер салықтық саясатты жеке алып қарастырмайды, сонымен
бірге салықтың мемлекеттің әртүрлі қызметтерін және тапсырмаларын шешуді
қамтамасыз ететін мемлекеттік шығындарды құраушы ретінде зерттейді.
Олар мұндай саясатты дискреционды фискалдық саясат деп атайды. Бұл
саясат жұмысбастылық деңгейін, өндіріс көлемін, инфляция темпін өзгертуге
бағыттаған үкіметтің арнайы шешімдері нәтижесінде мемлекеттік бюджеттің
сальдосының, салығының, мемлекеттік шығын мөлшерінің мақсатты өзгеруіне
бағытталды.
Сонымен бірге дискрециондық емес фискалды саясат-жиынтық табыстың
циклдық тербеліс нәтижесінде аталған мөлшерлердің автоматты түрде өзгеруі.
Бұндай саясат жалпы ұлттық өнімнің өсу кезеңінде мемлекеттік бюджеттегі
таза салықтық түсімдердің жоғарылауын ұсынады.
Мемлекеттік қаржылық реттеу негізінде салық саясатының маңызы өте
зор. Салық саясаты фискальды қызметті орындай отырып және мемлекет
пайдасына ұлттық табысты бөлу бойынша спецификалық өндірістік қарым
қатынасында экономикалық категория болып табылады. Қорыта айтқанда салық
саясаты реттеуші фукцияларды атқарады, яғни процесте шектеу,
санкциялау және ынталандыру орындалады.
Салықтық реттеу, бұл шаруашылық субъектілерінен және қолында
құны бар жеке тұтынушыларынан алым алу жолымен орындалады, яғни
олардың өндірістік және өндірістік емес тұтыну мүмкіндіктерін қысқарту
жолымен орындалатын іс әрекет .
Салық ставкасын көтеру, жеңілдікті қысқарту бойынша мемлекет іс
әрекеттердің кейбір түрлерін шектеуі кәсіпорынның қажетсіз іс
әрекетінің дамуын қысқартуы мүмкін.
Салықтық реттеу практикада бір жағынан сұранысқа әсер етуімен
қайта өндірістік жағдайын өзгертуіне, ал екінші жағынан салық
төлеушіге ынталандыру түрінде әсер етуімен анықталады .
Субъект өзінің экономикалық саясатын жүргізуге құқылы, бір- ақ
бұл үшін ол мемлекетпен есептесуі керек.
А.Вагнер 1890 жылы өзінің саяси-әлеуметтік теориясын ұсынды. Онда ол,
салық саясаты тек қана фискалды саясатты көздемеу керек, саяси-әлеуметтік
мақсатты орындауы керек екенін атап көрсетті. Салықтың таза қаржылық
саясатымен қатар-, деп жазды ол өз еңбегінде,- басқа да мақсатты көздейді:
салық көмегімен реттеушілікті жүзеге асыру керек. Реттеушілік қызметінде
сонымен бірге кейбір мүліктер мен пайданы қолдануға болады. Вагнердің
пікірі бойынша салықтар кез келген қоғамда байлықтың адамдар арасында
теңдей бөлінуін қамтамасыз етеді деді. Ойын жалғастыра келе ол салық тек
қана фискалды құрал ғана емес шаруашылыққа тікелей әсер етудің құралы деп
тапты. [19]
Тура осындай пікір француз экономисі Ф.Кенэде де қалыптасты. Өзінің
экономикалық кестесінде ол салықтың қажеттілігін, сондай-ақ, салық саясаты
капиталдың ұдайы өндірісіне әсер ету құралы деп атап көрсетті.
ҚР салық саясатының қызмет ету механизміне талдау оның кәсіпкерлік
қызметтің дамуына жағдай жасайтынын, мемлекет пен салық төлеушілер
мүдделерін қорғауға мүмкіндік беретінін көрсетіп отыр.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта
мерзімді фискалдық саясаты Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан
Назарбаевтың 2007 жылғы 28 ақпандағы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты
Қазақстан халқына Жолдауын ескере отырып, Қазақстан Республикасы
Президентінің 2007 жылғы 6 ақпандағы №310 Жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2007-2009 жылдарға арналған бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды көрсеткіштерінің
және үш жылдық кезеңге арналған мемлекеттік реттеуіштердің болжамы,
мемлекеттік және салалық (секторалдық) бағдарламалар мен басқа стратегиялық
және бағдарламалық құжаттар негізінде әзірленді. [6]
Орта мерзімді перспективада бюджеттің теңгерімділігіне мұнай емес
түсімдердің есебінен біртіндеп көшу саясаты жалғасатын болады, ол
мемлекеттің ағымдағы шығыстарын мұнай секторынан түсетін түсімдердің
көлеміне қарамастан оңтайлы деңгейде қолдауды білдіреді.
2007 жылы Бюджет кодексіне Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының
қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзімді перспективаға
арналған тұжырымдамасына енгізілген өзгерістер мен толықтырулар мұнай және
мұнай емес кірістердің ара жігін нақты ажыратуға мүмкіндік береді.
Ұлттық қорға жіберілетін түсімдер өнімді бөлу туралы келісім-шарт
бойынша қызметін жүзеге асыратын жер қойнауын пайдаланушылардың
төлемдерімен және мұнай операцияларынан және шикі мұнай мен газ
конденсатынан түсетін басқа да түсімдермен, оның ішінде бұрын бюджеттік
кіріс бөлігіне түскен мұнай келісім-шарттың талаптарын бұзудан түсетін
түсімдермен толықтырылды.
Мемлекеттік бюджеттің шығыстарының ұлғаюы, оларың нәтижелілігі мен
тиімділігін арттыру жөніндегі шараларын қабылдауды талап етеді. Мемлекеттік
бюджеттің шығыстары ұлғаюда, бұл 2000-2006 жылдар бойы жүргізіліп келген
бюджет процесін (Бюджет кодексі, бюджеттік бағдарламалардың паспорттары,
тиімділікті бағалау және т.б.) жетілдіру бір жағынан бюджет жүйесін ретке
келтірді, екінші жағынан мемлекеттік органдардың жауапкершілігін шектеуге
әкеп соқты және олардың мемлекет қаржысын басқару икемділіктерін тудырды.
Қазіргі ережелер, нормалар мен нормативтер қиындықпен немесе бюджет
қаражатын пайдаланудың нақты нәтижелілігін төмендету есебінен формальды
түрде орындалуда.
Бюджет процесін егжей-тегжейлі регламенттеу қажеттілігі бюджет
қаражатының жетіспеушілігімен қатар жүрген кең ауқымды құрылымдық қайта
құрылулар кезеңінде орынды болды, ел қаржысын басқару кредиторлық
берешектің өсуімен және қаржы көздерімен қамтылмаған мемлекеттік
міндеттемелер салдарынан сипатталған. Берілген проблемаларды реттемей
экономиканы тұрақтандыру және одан әрі өсіру мүмкін емес.
2006 жылға қарай қалыптастырылған рәсімдер бюджетті қалыптастыру мен
атқарудың ашықтығы мен есептілігін, сондай-ақ бюджет есептілігінің
жеделдігі мен сенімділігінің белгілі бір деңгейіне жетуге мүмкіндік берді.
Алайда, бюджет қаражатын нысаналы пайдалануды бақылаудың қазіргі жүйесі
бюджет шығыстарының ресурстарға қажеттілікке сәйкес толық қамтамасыз етеді,
бұл бекітілген көрсеткіштер мен нақты кассалық шығыстардың арасындағы
максималды дұрыс сәйкестікті қамтуды білдіреді.
Сонымен қатар, бұл ұстаным бюджетті қалыптастыру және оны атқару
кезінде жүргізіліп отырған мемлекет саясатының мақсаттарына жету дәрежесін
толық көлемде қадағалауға мүмкіндік бермейді және қолда бар ресурстарды
тиімді әрі нәтижелі пайдалануға кепілдік бермейді.
Бұл ретте, әкімшілердің жекелей алғандағы көбіне мемлекеттік органның
ішкі міндеттерін шешуге тұтастай, елдің және қоғамның міндеттерін шешпеуге
бағытталған өз қызметінің нәтижесі үшін жауапкершілігіне қатысты шын
мәнінде маңызды нормаларды орындаудың формальдылығы байқалады.
Мұндай ұстаным бюджет қаражатын пайдаланудың нәтижелілігінің орнына,
қаржы ағындарына бақылауды қалыптастыру мен сақтауға мүдделілігі көрінетін
“бюджеттік шектеулердің босаңдығын” айқындап берді.
Аталған жүйелі кемшіліктерді жоюға бюджеттік ресурстарды мемлекеттік
басқарудың тиімді жүйесін және нақты, өлшенетін қоғамдық маңызы бар
нәтижелерге қол жеткізуде бюджет процесіне барлық қатысушылардың орнықты
мүдделілігі мен қызығушылығын жасаумен тұжырымдалатын жүргізіліп отырған
әкімшілік реформаның іс-шаралары бағытталған. Бюджет жүйесі формальды емес,
нормативтік белгіленген қағидаттар мен ережелерді орындау тұрғысынан іс
жүзінде бірыңғай болады.
Берілген міндетке жету үшін біріншіден, әкімшілерге белгілі бір
нәтижелер үшін бюджеттен бөлінген қаржы ресурстарын бөлу мен пайдалануда
кеңірек тәуелсіздік беру жолымен, және екіншіден, аталған нәтижелерге қол
жеткізу мемлекеттік органдардың дербес жауапкершілігін күшейту жолымен
жоспарланып отыр.
Бюджетті жоспарлау және атқару бюджет қаражатын пайдаланудың бағыттары
мен нәтижелері туралы толық ақпаратпен сүйемелденеді, оның негізінде бюджет
саясатын өзгерту туралы шешім қабылданады, ал мемлекеттік органдар өз
функцияларының сапалы орындалуына жауапты болады.
Бюджетті жоспарлау мен атқару рәсімдерін жетілдіру шаралары мынадай
қағидаттарға негізделеді:
- стратегиялық, орта мерзімді мақсаттармен, республиканың әлеуметтік-
экономикалық дамуының және экономиканың бәсекеге қабілеттігін орнықты өсіру
міндеттерімен үйлестіру;
- республиканың әлеуметтік-экономикалық дамуының және экономиканың
бәсекеге қабілеттігін орнықты өсірудің стратегиялық, орта мерзімді
міндеттерінің индикаторларына сәйкес келетін түпкі нәтижелерге және
нысаналы индикаторларға қол жеткізу;
- корпоративтік басқару;
- мемлекеттік органдар мен ұйымдардың ағымдағы және күрделі шығыстарын
қалыптастырудың объективтілігіне қол жеткізу;
- бюджетті әзірлеу және атқару жөніндегі рәсімдерді ықпалдастыру;
- мемлекеттік органның ішінде және мемлекеттік органдардың арасында
бюджетті атқару рәсімдерінде қайталанатын іс-қимылдарды болдырмау;
- ақпараттық жүйелерді оңтайлы қолдана отырып, бюджетті жоспарлау және
атқару кезеңінде еңбек өнімділігін арттыру.
Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу – бұл бюджет ресурстарын мемлекеттік
саясаттың басымдықтары мен бюджет қаражатын пайдаланудың күтілетін
нәтижелерінің қоғамдық маңыздылығын ескере отырып, мемлекеттің мақсаттары,
міндеттері мен функциялары бойынша бөлуді қамтамасыз ететін бюджетті
жоспарлау, атқару және атқарылуын бақылау әдісі.
Бұл әдіс шығындар мен нәтижелерді, бюджет қаражатын жұмсаудың ең тиімді
жолдарын таңдауға, жоспарланған нәтижелердің деңгейін және олардың сапасын
уақтылы бағалауға мүмкіндік береді.
Бюджет процесін реформалау қаржы менеджментінің қағидаттарын енгізу
алғышарттарын жасайды, яғни, орындайтын функцияларды әкімшілендірілетін
бағдарламалардың тиімділігі жөнінде мемлекеттік органның қызметі туралы
пікір айтуға мүмкіндік беретін нақты мүмкіндіктерге бейімдеу жөніндегі
бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің өкілеттіктерін кеңейту.
2009 жылдан бастап үш жылдық бюджеттік жоспарлауға көшу іске асырылады.
2009-2011 жылдарға арналған республикалық бюджеттің жобасын әзірлеу
экономика дамуының бюджет кірістері мен шығыстарын орта мерзімді
болжамдауда бар тәжірибеге және бюджет процесінің жетілдірілген әдістеріне
негізделетін және қолданылатын болады.
НӘТИЖЕ
*Алынған көзі: Газет Егемен Қазақстан ҚР Үкіметінің 2008-2010 жылдарға
арналған орта мерзімді фискалдық саясат 21.04.2007ж.
Сурет 1. Бюджет процесін реформалау құрылымы
Бюджет процесі тұрақтандырылады және сабақтастырылады, өйткені
бюджетті қалыптастыру процесінің алғашқы нүктесі болып алдын-ала бекітілген
шығыстар мен кірістердің болжамы болып табылады. Бюджет “жылжымалы негізде”
қалыптастырылады, бұл ретте өткен жылғы болжам бір жылға алға жылжытылатын
болады. [6]
Елдің саяси жүйесіндегі және мемлекеттік жоспарлаудағы өзгерістер
(нәтижеге бағдарланған бюджетті жоспарлауға көшуге), жоспарлаудың қазіргі
жүйесіне жүргізілген талдауға және Дүниежүзілік Банктің инвестициялық
жобалар жөніндегі ұсыныстарына орай инвестициялық жобаларды ісі асыруға,
сондай-ақ Бюджет кодексінің нормаларына сәйкес бюджеттік инвестицияларды
жоспарлауға да және іске асыруға да тәсілдер жетілдірілетін болады.
Тұтастай, инвестициялық жобаларды іріктеу және мониториг қағидаттары мен
тетігі қайта қаралады.
Инвестициялық сипаты бар іс-шараларды іске асыру қажеттігі әзірленетін
стратегиялық құжаттар, мемлекеттік бағдарламалар шеңберінде қаралатын
болады.
Инвестициялық бағдарламалардың қымбаттау проблемалары экономикалық
сараптама жүргізу сатысында уақтылы анықталатын болады, бұл жобаларды іске
асыруға арналған бюджет қаражатын тиімсіз жұмсауды қысқарту мүмкіндігін
қамтамасыз етеді.
Салық саясаты 2008-2010 жылдары елдің индустриялық-инновациялық дамуын
ынталандыруды жалғастыруға, бәсекеге қабілеттілікті және экономикадағы
берілген салық жүктемесінің ұтымды теңгерімін жасауға бағытталады.
Шағын және орта бизнеске салық салудың қазақстандық жүйесі салық
салудың төменгі ставкасымен ғана емес, сондай-ақ едәуір оңайлатылған
есептілігімен сипатталатын жеңілдетілген жүйе түрінде ұсынылған.
2006 жылғы 1 қаңтардан бастап оңайлатылған декларация негізінде арнайы
салық режимін (АСЖ) қолданатын шағын бизнес субъектілеріне арналған арнайы
салық режимін қолданудың саласын жалдамалы қызметкерлердің саны мен шекті
кірісті ұлғайту жолымен кеңейту жүргізілді.
Оңайлатылған салық режимінің қолданылуы жағдайында шағын бизнес
субъектілерінің қызметті жүзеге асырудың оң тәжірибесін ескере отырып, 2007
жылғы 1 қаңтардан бастап патент негізінде АСЖ-дағы салық ставкасының
ставкасы 3-тен 2%-ға дейін төмендетілді, оңайлатылған декларация негізінде
АСЖ-дағы жеке кәсіпкерлер мен заңды тұлғаларға арналған бөлетін
прогрессивтік шәкілдің орнына 3%-дан 5%-ға дейінгі және 3%-дан 7%-ға
дейінгі ставкаларымен тиісінше 3% деңгейінде бірыңғай ставка белгіленді.
Бұл шара өзінің кәсіпкерлік қабілеті мен идеяларын іске асыруға ұмтылатын
халықтың бастамашыл бөлігіне қолдау көрсетеді. [6]
2007 жылдан бастап әлемдегі ең төменгілердің бірі болған 10 пайыз
деңгейіндегі жеке табыс салығының жайпақ шәкілі енгізілді.
2008 жылы қосылған құн салығының ставкасы 13 пайызға дейін
төмендетілді. Бұл шара кәсіпорындарға өндірісті жаңғыртуға жұмсалған
қаражатты айналымнан оны кеңейтуге және дамытуға босатуға мүмкіндік берді.
Бұл ретте салық салынатын кірістен айлық есептік көрсеткіштің орнына ең
төменгі жалақы мөлшері алып тасталады. Адамдардың өзіндік материалдық әл-
ауқатын арттыруға уәждемесін арттыруға бұл норманы енгізудің негізгі әсері
болды.
Жоғары технологиялы және экспортқа бағдарланған өндіріс үшін жағдай
жасау мақсатында Қазақстанда 3 арнайы экономикалық аймақ құрылды, оларда
корпорациялық табыс салығынан, жер салығынан, мүлікке салынатын салықтан,
қосылған құн салығынан және кеден баждарына босату жүзеге асырылады.
Салық саясатының 2008-2010 жылдарға арналған негізгі бағыттары әділ әрі
сыннан өткен кұрал, экономиканың қажетті бағыттарының дамуын ынталандырушы
және мемлекеттік функцияларды толық орындауды қамтамасыз етуші ретінде
әлеуметтік маңызы бар салықтарды нығайту қажеттігін ескере отырып,
фискалдық саясаттың міндеттерін шешуге бағдарланған бұл мыналармен
тұжырымдалады:
ҚҚС ставкасын одан әрі төмендету;
экономиканың нақты секторындағы жеңілдіктердің тиімділігін арттыруды
және ынталандыратын әсерін ескере отырып, оларды оңтайландыру;
бюджеттің кірістерін қалыптастырудағы негізгі рөлді кәсіпкерліктен
біртіндеп халыққа ауыстыру шеңберінде жеке тұлғалардың пассивті кірістері
бойынша жеңілдіктерді жою.
Қосылған құн салығы бойынша шартты шығындар 2008 жылы 67,9 млрд.
теңгені (ставканың 14%-дан 13%-ға дейін төмендеуі), әлеуметтік салық
бойынша – 115,0 млрд. теңгені, (ставканың орташа 30%-ға төмендеуі
әкелінетін тауарларға кеден баждары бойынша – 17,7 млрд. теңгені (баждарды,
біріздендіруден) құрайды.
Тұтастай, мемлекеттік бюджеттің шығындары мемлекеттік бюджет кірістері
көлемінің 6,5%-ын құрайды. [6]
Осылайша, салықтар ставкаларын төмендету жоспарланып отырған кезеңде
осы салықтардан түсетін түсімдер қарқынының төмендеуіне алып келеді.
Кесте 1.
Мемлекеттік бюджетке түсетін мұнайға қатысты емес кірістердің 2008-
2010 жылдарға арналған болжамы, ЖІӨ-ге %-бен
Атауы 2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл
Мұнайға қатысты емес кірістер 18,9 19,0 19,5
Салықтық түсімдер 18,3 18,5 19,0
Салықтық емес түсімдер 0,3 0,3 0,3
Негізгі капиталды сатудан түсетін 0,3 0,2 0,2
түсімдер
*Алынған көзі: Газет Егемен Қазақстан ҚР Үкіметінің 2008-2010 жылдарға
арналған орта мерзімді фискалдық саясат 21.04.2007ж.
Келесі жылдары көрсетілген салықтардан түсетін түсімдер қарқынының одан
әрі өсуі болжанып отыр, өйткені салық жүктемесін төмендетуден күтілетін
тиімділікке қол жеткізілетіні көзделіп отыр.
2009 жылдан бастап арнайы салық режимдері реформаланады – біржолғы
талондарды қолдану аясы тарылады, патенттер жойылады, оңайлатылған
декларация бойынша жеке кәсіпкерлер-жеке тұлғалар ғана қызметін жүзеге
асыратын болады. Ірі ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілер арнайы салық
режимдерінен шығарылатын болады.
Жүргізіліп отырған салық саясатына, сондай-ақ Қазақстан Республикасының
әлеуметтік-экономикалық дамуының орта мерзімді жоспарының болжамды
көрсеткіштеріне сәйкес Қазақстан Республикасы Президентінің 2005 жылғы 1
қыркүйектегі №1641 Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасы Ұлттық
қорының қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың орта мерзімді
перспективаға арналған тұжырымдамасының қолданылуында 2008-2010 жылдарға
арналған мемлекеттік бюджеттің кірістері айқындалды.
*Алынған көзі: Газет Егемен Қазақстан ҚР Үкіметінің 2008-2010 жылдарға
арналған орта мерзімді фискалдық саясат 21.04.2007ж.
Сурет 2.Салықтық емес түсімдер және негізгі капиталды сатудан түскен
түскен түсідер. ЖІӨ-ге %-бен.
2006 жылғы 1 шілдеден бастап кәсіпорындардан түсетін тікелей салықтарды
Ұлттық қорға есепке алуды көздейтін Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры
жұмыс істеуінің жаңа жүйесіне көшуге байланысты экономиканың мұнай
секторына тәуелділігін жою мақсатында мемлекеттік бюджет мұнай емес
кірістерден қалыптастырылады.
Мұнай секторы кірістерінің 2008-2010 жылдарға арналған болжамы мұнай
және мұнай емес кірістердің аражігін нақты ажыратуды жүзеге асыруға
бағытталған бюджет заңнамасына енгізілген өзгерістерді ескере отырып,
Қазақстан Республикасы Ұлттық қорын қалыптастырудың және пайдаланудың орта
мерзімді перспективаға арналған тұжырымдамасының шарттарын негізге алып
айқындалды.
2008 жылы Ұлттық қорға түсетін түсімдер (инвестициялық кірісті
қоспағанда) ЖІӨ-ге 7,4% деңгейінде, 2009 жылы – ЖІӨ-ге 7,2% және 2010 жылы
ЖІӨ-ге 6,8% болжанып отыр. [6] Кесте 2.
Атауы 2008 жыл 2009 жыл 2010 жыл
Корпорациялық табыс салығы 4,8 4,6 4,2
Роялти 1,3 1,3 1,3
Басқа да салықтар 1,3 1,3 1,3
Жиыны: 7,4 7,2 6,8
*Алынған көзі: Газет Егемен Қазақстан ҚР Үкіметінің 2008-2010 жылдарға
арналған орта мерзімді фискалдық саясат 21.04.2007ж.
Кесте 4. Ұлттық қорға тікелей салықтар түсімдерінің болжамы, ЖІӨ-ге %-бен
Төмендеу мұнайға әлемдік бағаның тиісінше бір баррелі үшін 60 доллар
болжануына байланысты. ЖІӨ өсуінің болжанып отырған қарқыны абсолюттік
мәнде мұнай секторы кірістерінің ұлғаю болжамына қарамастан олардың өсу
қарқынынан асады, бұл ЖІӨ-дегі үлес мөлшеріне әсер етеді.
Орта мерзімді кезеңде жүргізілетін салық саясаты әлеуметтік
экономикалық саясаттың ұзақ мерзімді және орта мерзімді басымдықтарына
сәйкес, жоспарланатын нәтижелерге байланысты және салалық жоспарлау сапасын
жақсарту және өнімсіз шығыстарды қысқарту есебінен бюджеттің инвестициялық
құрамдас бөліктерін күшейте отырып, мемлекеттік міндеттемелерді толық
орындауды қамтамасыз етуге бағытталатын болады.
Салық саясаты теңгерімділік және экономиканың өсу қарқынынан
аспайтын шекте ағымдағы шығыстардың деңгейін тежеу қағидаттарына сай
болады.
Фискалдық саясаттың белсенді құралдарына салықтық төлемдер, мемлекеттік
субсидиялар және мемлекеттік шығындар жатады.
Фискалдық саясат – табыс пен салықтық түсімдердің өлшемі арасындағы
байланысты алдын ала анықтайды, әрине өзгеріп тұратын.
Кесте 3. Қазақстан Республикасының бюджетке түсімдердіің түсу барысы,
2005-2007 ж.ж.
Төлем 2005 2006 2007
түрлері
нақты (млрд. тг.)үлесі нақты
% (млрд. тг.)
Мөлшері Үлесі % Мөлшері
(млн..тг.) (млн.. тг.)
Мөлшері
(млн..тг.) Үлесі % Мөлшері
(млн.. тг.) Үлесі % өсу қарқыны
% Мөлшері
(млн.. тг.) Үлесі %
өсу қарқыны
% Жалпы салықтық
түсімдер 1 998 000
100 2 209 000
100
110,56
2 356 000
100
106,65 ҚҚС 292 831 15,7
343 925 17,1
17,44 629 278 26,5 82,96 ( *Қазақстан Республикасының
Статистикалық жылнамасы, Қаржы бөлімі, 2005-2007ж.ж )
Егер бұрын еліміздің салық саясаты іс жүзінде фискалды сипатта болса,
қазіргі кезде салық заңдылығы біршама ынталандыратын және реттеуші сипатта.
Мысалы, инвестициялық салық преференцияларды енгізу, жаңа өндіріс орнын
құрып, қызмет істеп жатқандарын кеңейтіп, жаңартуды ынталандырады, ал ол
бірден негізгі капиталдағы инвестиция көлеміне әсер етеді және олар өсу
тарапына қарай өзгереді.
Баршамызға белгілі салық саясатының ауыл шаруашылығындағы көрінісі
экономиканың біршама маңызды және ірі саласы болып табылады. Сондықтан да
әу бастан-ақ, елдегі реформаларды нарықтық айта құруды жүргізу осы саладан
да басталды.
Аграрлы сектордағы реформаларды жүргізудің негізгі мақсаты,
экономиканың өзге салаларындағы секілді салық саясатының отандық өндіріс
тиімділігін көтеру, оның көлемінің өсуі, өнім сапасын жақсарту мен оның өз
бағасын әлемдік нарықтағы бәсекеге төтеп беретін деңгейге дейін төмендету
болып табылады.
Аграрлық реформа кезінде кеткен, есептеудегі жаңылысу мен қателер және
ауыл шаруашылығындағы нарықтық қатынастарды қалыптастыруда таңдалып алынған
үлгімен байланысты жағымсыз салдарлар, экономиканың бұл саласындағы қазіргі
жағдайдың мүлде төмендеуіне алып келді. 1990-94 жылдары ауыл шаруашылығының
жалпы ішкі өнімі 45 пайызға төмендеді, сонымен қатар 1991 жылдан бастап
барлық жылдары тұрақты құлдырау тенденциясы орын алды, тек 1992 және 1999
жылдарда жақсы өнімнің әсерінен бұлай болмады. Сондықтан да салық саясаты
саласында ауылшаруашылық өндірушілеріне жақсы жағдай жасау қажеттілігі
туындады, соның ішінде басты міндет салықтық ынталандырушыны құру болды.
Ауылшаруашылық өндірісінің даму тенденциясын және оның салық саясаты
реформасымен байланысын зерттеу арқылы, салықтар негізінен, өзге де
механизмдер баға мен несиені ескерусіз, ауылшаруашылық емес салалардың
пайдалылығы төмен болатынын, осындай салалық спецификаның бар екенін
ескерусіз тек ақшаны күштеп алу құралы болғанын көруге болады.
Өзіндік қаржы ресустарының көзі болмауы және несиелік ресустардың
жетіспеушілігі шаруашылықтарға ауылшаруашылық өнімдерін өндіру кезінде
технологиялық процесстерді толық деңгейде қамтамасыз етуге мүмкіндік
бермейді, ол ауыл шаруашылығындағы Жалпы Ішкі Өнімнің төмендеуіне алып
келеді. Сондықтан да ауылшаруашылығына инвестиция салу көздерін табу
проблемасы алдыңғы орынға шықты. Мемлекеттің салық саясаты ауыл
шаруашылығына тура отандық және шетелдік инвестицияны тартуға бағытталған.
Бірақ экономикалық дағдарыс және қатаң салық саясаты ішкі инвестициялық
мүмкіндіктерді бірден шектейді. Ал шетелдік инвестиция үшін ауылшаруашылық
өндіріс саласы ең тартымсыз сала болып қалып отыр.
Жалғыз нақты инвестиция көзі мемлекеттік инвестиция және жеке ресурс
көздері болып қалып отыр. Солай бола тұра, өзін-өзі қаржыландыру деңгейі
өзіндік жинақ ақшалардың көлемінен ғана емес, салық саясаты арқылы
кәсіпорындардың өзінде жасалған қандай да бір жағдайға байланысты. Осындай
әсер ету құралының бірі табысқа салынатын салық механизмі болып табылады.
Осылайша, ауылшаруашылығы кәсіпорындарына салынатын корпоративті табыс
салығы жеткілікті деңгейде жетілдірілмеген және қайта қарауды талап етеді.
Корпоративті табыс салығының төмен ставкаларын қолдану жеткіліксіз және
қандай да бір қосымша шараларды қолдану қажет екені айқын. [11]
Әлемнің өндірістік дамыған мемлекеттерінің тәжірибесі көрсеткендей,
кәсіпкерлік шағын және орта бизнесті дамыту бағытында, елдегі әлеуметтік-
экономикалық дамудың шешуші факторларының бірі болып табылады. Тек
кәсіпкерлік қана нарықтық экономикаға қажетті икемділікті береді, ірі
қаржылық және өндірістік ресурстарды шұғылдандырады, құрылымдық қайта
құруды және ғылыми-техникалық прогресстің бірқатар бағыттарында алға
жылжуды қамтамасыз етуші негізгі факторы болып табылады.
Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік, ылғи да жайлы бола бермейтін
өтпелі кезеңнің күрделі әлеуметтік-экономикалық жағдайларында қалыптасуда.
Оның қарқынды дамуына түрлі сипаттағы көптеген қиындықтар кедергі
келтіруде. Қазақстанда бірінші орында – табысқа салынатын салықтың деңгейі
тұр. Бұл кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан көмек қажет екендігін көрсетеді.
Ауыл шаруашылығының халық шаруашылығының басқа салаларынан айырмашылығы
ол өндіріс қана емес сонымен бірге үштен бірі өмір сүру деңгейінен төмен
табыс алатын тұрғындардың 40%-нан астамы тұратын өмір сүрудің қайнаған
ортасы болып табылады. [11] Тәуелсіздік алудың алғашқы кезеңдеріндегі
туындаған тоқырау халық шаруашылығының барлық саласын қамтыған және ол ауыл
шаруашылығын да шарпымай қойған жоқ, осыдан барып тұрғындардың жаппай
ауылдарды тастап шығуы, ауыл шаруашылығының өмір сүру деңгейінің
құлдырауына әкеліп соқтырды. Нәтижесінде ауыл шаруашылығы жоғары тәуекелді
және экономиканың пайдалылығы аз саласына айналды. Жоғарыдағы кестеден
байқағанымыздай ауыл шаруашылығы өндірісінің жалпы ішкі өнімдегі үлесі 7,9%
-ті ғана құрап отыр және еліміздегі мұнай өндіру саласының басымдығына және
ауылшаруашылығы өнімдерінің ішкі нарығының тұрақсыздығына байланысты,
сонымен бірге көлік шығындарының жоғарылауы салдарынан қазақстандық
өнімдердің бәсекеге қабілетсіздігі және агротехнологиялардың деңгейінің
төмен болу себептерінен оның жақын жылдардағы үлесінің көтерілуі екі талай.
Сондықтан аталған салаға мемлкет тиімді салық саясатын жүргізіп,
салықтық ставкаларды төмендетіп және салық жеңілдіктерін көбейту арқылы жан
– жақты қолдау көрсетуі тиіс. Мүлікке салынатын салық ставкасын төмендетуге
жүргізілген талдау нәтижесінде 2005 жылға қарағанда 2006 жылғы жеке
кәсіпкерлер, шағын бизнес субъектілері және мүлікте 50 пайыз құқысы бар
жеке тұлғалар мүлік салығын аз мөлшерде төлейтін болды. [12]
Егер 90 жылдардың басында ауылшаруашылығындағы кәсіпорындарға салықтық
жеңілдік болғандықтан, ауылшаруашылығында олардың саны тез өсті, сөйтіп
1993 жылдың аяғында олардың саны 35089 болса, 1995 жылдың басында сол
кәсіпорындар үшін көптеген жеңілдіктер алынып тасталғанының есебінен
олардың саны қазіргі таңда біршама азайып, 21260 дейін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz