Ұзақ мерзімді міндеттемелер ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ұйымның төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын талдау
Орындаған 4 курс студенті _________________
Ғылыми жетекші
э.ғ.к., доцент _________________ Байдәулетов М.Б.
Норма бақылаушы _________________ Калимбетова Р.Б.
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
э.ғ.к., доцент _________________ Шаяхметова К.О.
Алматы 2009 ж.
КІРІСПЕ
Қазіргі экономиканың дамуына байланысты көптеген кәсіпорындардың
белгілі бір басқарушылық шешім қабылдау мен шаруашылық қызметтің заңды және
экономикалық қорытындыларын шығаруда мүмкіндіктері ұлғайды. Шаруашылық
субьектілердің қаржылық тұрақтылық мәні обьективті өсіп келеді. Бұның
барлығы өндірістік және коммерциялық қызметті бағалаудағы, әсіресе капитал
мен пайданы пайдаланудағы қаржылық талдаудың рөлін көтереді.
Талдаудың қорытындылары әсіресе акционерлерге, кредиторларға,
инвесторларға, жабдықтаушыларға, салық органдарына, менеджерлер мен
кәсіпорын басшыларына қажет.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын обьективті сипаттайтын нақты бір
сандарды алу қаржылық талдаудың ең негізгі мақсаты болып табылады. Бұл
көбінесе активтер мен міндеттемелердің құрылысына, кредиторлармен және
дебиторлармен есеп айырысуына, пайда мен шығын құрамының өзгеруіне әсер
етеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына байланысты ақпараттармен
пайдаланушылардың толық әрі нақты қамтамасыз етілуі халықаралық стандарттың
негізгі міндеті болып табылады. Бұл арқылы қазіргі бухгалтерлік есептің
даму тұжырымдамасы қалыптасып келеді.
Пайдаланушыларға ұсынылатын ақпарат кәсіпорынға өздерінің ақша
қаражаттарын бағалауға, пайданы бөлуге және белгілі бір басқарушылық шешім
қабылдау үшін әртүрлі мерзімде ақпараттарды салыстыруға мүмкіндік беруі
керек.
Бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінде көрсетілетін қаржылық талдау
олардың ақпараттарына сыртқы кәсіпорындардың қызығушылығына байланысты
сыртқы талдаудың әлпетіне ие болады. Сыртқы есепті тексеру кезінде
шаруашылық жүргізу субьектілер туралы шектеулі ақпарат қолданылады. Бұл
ақпарат кәсіпорынның қызметін барлық жағынан анық бағалай алмайды.
Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін банктерге қосымша өтімділік
берілді. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың экономикалық
белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды.
Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5
миллион теңгеге дейін ұлғайтылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік
капиталының жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін
төмендетуге көмектесті. (Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылғы Қазақстан халқына жолдауынан).
Сонымен қатар, бірқатар заңдарға өзгеріс енгізу қажет екені белгілі
болды. Солардың арасында екінші деңгейдегі банктердің депозитшілері мен
зейнетақы қорларының салымшыларын қосымша қорғау шараларын әзірлеу, қаржы
ұйымдарының акционерлері ұйымның қаржылық жағдайын жақсарту жөніндегі
талаптарды орындамаған жағдайда өкілетті органның осыған байланысты
құзырет аясын кеңейту, қаржы ұйымдары басшыларының жауапкершілігін арттыру
мәселелері бар.
Кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсарту үшін сауатты түрде
қызметті басқару экономикалық талдау арқылы жүзеге асырылады. Талдау
арқылы кәсіпорынның қызметінің өсу қарқыны, жүйелік және тереңірек
зерттелуі жұмыс көрсеткіштеріне әсер етуші факторларды анықтауға
көмектеседі. Анықталған көрсеткіштер арқылы белгілі шешімдер қабылдауға,
жоспарлауға, қорытынды көрсеткіштерді бағалауға мүмкіндік туғызады.
Нарықтық экономикада бизнесті тану кәсіпорынның экономикалық
көрсеткіштерін талдау арқылы орындалады. Өзекті мәселелерді анықтау және
болжау үшін өндірістік және қаржылық тәуекелділікті қажет етеді.
Жинақтамалы баланспен салыстырғанда есептік кезеңдегі қаржылық
жағдай мен оның өзгерісін бағалау қаржылық тұрақтылықтың көрсеткіштерінің
талдануы түпкі негізі болды, одан қорытынды қаржылық талдау дамиды.
Баланстың өтімділігін талдау - кәсіпорынның ағымдағы
төлемқабілеттілігін бағалауға, қаржылық теңгерімді сақтау мүмкіндігін және
болашақтағы төлем қабілеттігі туралы мәлімет береді. Салыстырмалы
жинақтамалы баланс және қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері қаржылық
жағдайдың мәнін ашып түсіндіреді.
Баланстың өтімділігін қаржылық жағдайдың сыртқы әсер етуші факторлардың
қамтылуын көрсетеді, олар оның мәнімен шығарылған. Есеп негізінде талдаудың
тереңдетілген түрі оны ішкі талдаудың міндеттерімен байланыстырады.
Сондықтан қаржылық тұрақтылық факторларын зерттеу қорларды, шығынды ішкі
талдауды керек етеді, ал баланс өтімділігін бағалау дебиторлық және
кредиторлық міндеттемені ішкі талдау арқылы анықталады.
Ол талдау қорытындысындағы уақытша динамикасын жоюға, бір
жағынан мәліметтердің абсолютті көрсеткіштердің инфляциялық өзгерімдерді
азайтады, әртүрлі қаржылық – экономикалық коэффициенттердің мәндері
арасынан кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы туралы нақты шешімдер қабылдауға
мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және өтімділігін бағалау үшін
келесі негізгі әдістерді ұстанады:
- баланстық өтімділігін талдау;
- қаржы өтімділік коэффициентін бағалау және есептеу;
- қаржы ағынын талдау.
Тәжірибелерде кәсіпорынның төлем қабілетітілігі баланстың
өтімділігі арқылы көрінеді. Баланстың өтімділігінің негізгі бөлігін
бағалау – кәсіпорынның активтерімен жабылу көлемін көрсетеді,
міндеттемелерді өтеу мерзімі ақша қаражаттары қозғалу мерзіміне сәйкес
келеді.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі қаржылық тұрақтылығының маңызды
белгілерінің бірі болып табылады. Сондықтан нарық эжкономикасында оған көп
көңіл бөлінеді. өйткені ол баланстың өтімділігіне тығыз байланысты. Сонымен
бірге кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне басқа да факторлар – елдегі саяси
және экономикалық жағдай, ақша нарығының жағдайы, кепілдік және банктік
заңдардың жетілуі, меншіктің капиталмен қамтамасыз етілуі, дебиторлық
борыш, кәсіпорынның қаржылық жағдайы және басқалар әсер етеді. Төлем
қабілеттілігін талдау кезінде осы факторларды кешенді түрде қарастыру
маңызды, бұл талданатын кәсіпорынның қаржы жағдайын объективті бағалауға
мүмкіндік береді.
Аталған факторлар дипломдық жұмысымның тақырыбын таңдауға себепші
болды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына байланысты мәселелерді отандық
авторлар (К.Ш.Дүйсембаев, З.К.Дүйсембаева, С.К.Егембердиева, Б.Демеов,
А.Ағайдаров, К.К.Жүйріков, Ж.А.Сапарбаева және тағы басқалары) сонымен
қатар, ТМД елдері (Е.С.Стоянова, Э.А.Маркарьян, О.И.Лаврушина,
Ю.Г.Чернышева, Г.П. Герасименко, В. Савицкая, А.М. Ковалев, В.П.Привалов,
О.В.Ефимова және және тағы басқалары) мен шет елдің бірқатар авторлары
(Н.НЧан, А.Д.Шеремет, В.Я.Горфинкель, В.А.Швандар, В.П.Суйц, Британ
ғалымдары Тофлер мен Тншоу, Э.Альтман және тағы басқа көптеген авторлардың
еңбектерінде) егжей-тегжей қарастырған.
Ұйымның төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығына әсер ететін
факторларды талдау тақырыптың өзектілігін білдіреді.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмысымның алдына қойған мақсатына жету үшін мына төмендегі
міндеттер қойылды:
- өндірістік практикада жинаған тәжірибемді пайдалану;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
- жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау және
оларды жою жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың теориялық бөлімі қаржылық
жағдайды талдаудың түсінігін ашуға негізделген. Бұл бөлім өзіне қаржылық
жағдайды талдаудың мақсаттары, міндеттері және қажеттілігі, қаржылық
талдаудың ақпараттық негізі, әдістері мен тәсілдері туралы ақпараттарды
кіріктіреді. Жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы ұйымның Халықаралық қаржылық
есептілік стандарты және Ұлттық қаржылық есептілік стандарты бойынша есебін
ұйымдастырудың ерекшелігі көрсетілген. Екінші бөлімінде ұйымның қаржылық
тұрақтылығын талдау, яғни қаржылық тұрақтылықты талдау барысында келесідей
ішінара тақырыптар қарастырылған: шаруашылық қорлары мен қорлану көздерінің
құрамы мен құрылымының динамикасын талдау, баланс өтімділігін талдау,
кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен несиеге қабілеттілігін талдау жайлы
ақпараттар берілген. Ал, дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде жүргізілген
талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау, ұйымның күйреу
мүмкіндігін болжау және ақша ағымының төлем қабілеттілігіне әсерін анықтау
қарастырылған.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі Альянс РS компаниясының қаржылық
жағдайын талдауға және оның нәтижелері бойынша қорытынды жасауға, сонымен
қатар кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша іс-шаралар ұсынуға
негізделген.
1 ҰЙЫМНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ
МАҚСАТТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
1.1 Ұйымның Халықаралық қаржылық есептілік стандарты және Ұлттық
қаржылық есептілік стандарты бойынша есебін ұйымдастырудың
ерекшелігі
Бухгалтердің табысты және тұрақты жұмыс істеуінің шарты - сауатты
ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп болып табылады. Ретсіз, жүгенсіз
жүргізілген бухгалтерлік есеп жүйесі бухгалтерлердің қатесі мен есептік
деректерді өңдеуге кететін уақытты тиімсіз жұмсауға алып баруы мүмкін.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің мақсаты – ең аз шығындармен бастапқы
құжаттарды өткізіп, есептілікті алуға мүмкіндік беретін ең қолайлы есеп
схемасын әзірлеу және өндіру болып табылады [13].
Халықаралық стандартпен есеп саясатын құрудағы мақсат – қаржылық есеп
берудегі есебін ұйымдастыруда халықаралық тәжірибелерді оңтайлы басқару
шешімдерін қабылдауын қамтамасыз ету мақсатымен Республикадағы акционерлік
қоғамның шаруашылық жүргізу ерекшеліктерін ескере отырып, есеп беру
есебінің әдісі мен әдістемесін пайдалана отырып әзірлеу, енгізу.
Бухгалтерлік есеп әдістемесі үшін бухгалтерлік табыстың шамасы мен оның
салық салынатын базамен қандай байланысы бар екендігін түсіну және оны
түсіндіру маңызды мәселе болып табылады. Оның басты ерекшелігі: кез-
кекелген қаржылық қорытынды есеп мемлекеттік салық органдарының мүддесі
үшін құрылуға тиіс [23].
Республикамызда бухгалтерлік есепті реформалау үшін ағылшын-американдық
модель таңдалды. Қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі, кәсіпорынды
ашығырақ көрсетуге, ішкі және сыртқы инвесторлардың назарын көбірек бұруға
мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамдардың есеп беруі: әдісі мен әдістемесін халықаралық
стандартында Қаржылық қорытынды есеп берудің төмендегі концепциаларымен
қарастырылады:
- кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебін жүргізу мақсаты;
- бухгалтерлік ақпараттардың сапалық сипаттамасы;
- бухгалтерлік ақпараттарды есепке алу принциптері;
- қаржылық қорытынды есеп элементтері.
Бухгалтерлік есеп пен қазіргі экономика жүйесін ұйымдастыру мен
басқару, іскерлік, экономикадағы саясат пен шешімі, стратегия мен тактиканы
қабылдау ісіне мәліметтерді таңдауға ақпараттар дайындау болып табылады.
Осы күнгі ұйымдардың барлығы кәсіпкерлік мақсатпен әрі өнім өндіріп, әрі ол
өнімді сату арқылы табыс табу үшін құралады.Табысқа жетуде басты мақсаты
талдау, түсінік беру және ұйымның даму бағытын анықтауға, басқару шешімін
қабылдау үшін түрлі баламалы мәліметтерді таңдауға ақпараттар дайындау
болып табылады [27].
Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру шеңберіне көшу рәсімін
реттейтін құжат 1 ХҚЕС-ын алғашқы қолдану ХҚЕС (ІҒRS) болып табылады. ДСҰ-
на Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдары мен ұйымдары Бастапқы
Балансты қалыптастыруы қажет, ондағы мақсат бастапқы баланс кейіннен ХҚЕС-
ын қолдану үшін бастапқы нүкте болып табылады.
Мұнда ХҚЕС бойынша алғашқы қаржылық есептілікті жасаған кезде
қолданылатын есеп саясаты есептік күнгі ХҚЕС талаптарына сәйкес келуі тиіс
және есеп беру әдістемесі осы стандартта айқындала түседі. 1-ХҚЕС есеп
саясатындағы өзгерістер ХҚЕС-на көшкен күннен басталатын кезеңдерге
қолдануы тиіс деп нақтылайды.
ХҚЕС-1 ХҚЕС бастапқы қолдану басты мақсаты жалпы бағыттағы қаржылық
есепті ұсыну үшін негізін ашу болып табылады.
Стандарт келесілерді қамтиды:
- қаржылық есепті ұсынудың жалпы ерекшесі;
- қаржылық есеп құрылымы бойынша ұсыныстар;
- қаржылық есеп мазмұны бойынша минималды талаптар;
- қаржылық есептің ХҚЕС-на сәйкестігіне ұсыныстар;
- қаржылық есептің ХҚЕС-тан мүмкін ауытқулары бойынша ұсыныстар.
Әдістеме – латын тілінен аударғанда, қандайда ғылыми құбылыстарды
зерттеу әдістер жинағы.
Әдіс терминіне бір нәрсеге жету жолы қарағанда, әдістеме дегеніміз
шаруашылық жүргізуші субъектінің нәтижелерінің функционалданушылық кешенді
түрлі әдістермен зерттеу [24].
Әдістеме сөзі қоршаған ортадағы құбылыстардың өзгеру жүйесіндегі
көзқарастың фундоменталдық концепциаларының негізінде құрылады.
Егерде ХҚЕС әдістемесіне келсек, ол қаржылық есеп берудегі
ақпараттарды даярлауға негізделген. Ал мұның байланысы дүниежүзілік
бухгалтерлік қоғамдықтың біліктілік деңгейде қызмет атқару үшін ХҚЕС
қолдануы.
Осыған байланысты халықаралық стандарттармен жұмыс жасайтын шаруашылық
ұйымдардан, ХҚЕС-тың (талаптарын) негізінде жұмыс жасауды талап ете
алмайды.
ХҚЕС-ң жалпы әдістемесі белгілі бір ережелермен жұмыс жасауды
негіздесе, қаржылық есеп беру мақсаты ақпараттарды пайдаланушыларды
ақпаратпен қамтамасыз ету.
Қаржылық есетің есеп ақпарат жүйесі субъектінің активтерінің,
капиталдары мен міндеттемелерінің мәліметтеріне, сондай-ақ шаруашылық
өміріндегі материалдық құндылықтардың қозғалысында, өндірілген өнімдер мен
оны сатып өткізулерінде болған фактілерге сүйенеді. Бухгалтерлік ақпарат
жүйесі сыртқы (қаржылық) және ішкі (басқару есебі) болып бөлінеді. Қаржылық
есеп жөніндегі ақпараттар қаржылық есеп беру есебіне қажет ағымдағы
шығыстар және ұйымның табыстары мен дебиторлық және кредиторлық қарыздардың
көлемі туралы, қаржылық инвестицианың мөлшері мен одан алынатын
табыстардың, қаржыландыру көздерінің және тағы басқа жағдайларынан
құралады. Қаржылық есепті барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер жүргізуге
міндетті және оны ашық бұқаралық ақпарат құралдарында жариялап отырулары
керек. Дер кезінде есеп жұмысының уақытылы және сапалы жүргізілуін
қамтамасыз ету қажет.
Ол үшін шаруашылықта болып жатқан өндіріс үрдісін және оның нәтижесін
бейнелеу үшін бухгалтерлік есеп әдістері мен өлшеуіштерін білу керек.
Есеп әдістеріне жататындар: құжаттау, түгендеу, бағалау және
калькуляциялау, екі жақты жазу және шоттар жүйесі, баланстық тәсіл және
қорытынды қаржылық есеп. Ал жалпы есеп жұмысында қолданылатын
өлшеуіштердің негізгі түрлері зат өлшеуіші, ақша өлшеуіші және еңбек
өлшеуіштері қолданылады. Бухгалтерлік есептің мақсаттарын теориялық аспект
бойынша есептің даму кезеңдерімен келесі тәртіппен көрсетуге болады:
1) меншік иелерінің мүліктерінің амандығын сақтау;
2) ұйымдардың тиімді басқаруын қамтамасыз ететін бақылау құралы ретінде;
3) қаржылық нәтижелерді есептеу, яғни шаруашылық операциалардың
экономикалық және құқықтық салдарын анықтау;
4) экономикасы дамыған шет елдерге тән бухгалтерлік есепті халық
шаруашылығындағы ресурстарды қайта бөлу құралы ретінде қарайды. Осы
төртінші мақсатты жүзеге асыру үшін екі шартты жүзеге асыру керек:
- экономикалық субъектілердің қаржылық есеп беру есебінің ашықтығы;
- дамыған бағалы қағаздар нарығы.
ХҚЕС-тің әдістемесінің негізін терминология (лат.тілінен шектеу,
шекара) түсінігі, яғни стандарттардың мағнасын ашу, пайдаланушылардың
кезекті өзекті проблемаларын оңай жолдармен есеп кезінде қолдану. Атап
айтқанда практика жүзіндегі стандарттарды жеңіл түрде қолдану.
Есеп саясаты – ол ұйымдардың басқару органдарының бухгалтерлік есеп
жүргізуі және қаржылық есептемесін ашып көрсету туралы әдістемелер
жиынтығы.
Есеп саясатын құру маңызды процедура болып табылады және ол қаржылық
есептеме дайындауға әсер етеді. Шаруашылық субъектілері сияқты Қазақстан
Республикасының ұйымдары бухгалтерлік есепті және қаржылық есептеме жүргізу
үшін ішкі және сыртқы пайдаланушыларына есептік саясат жүргізеді [28].
2000 жылы Кеңеспен шығарған ХҚЕС-ты үш буклеттер: ХҚЕС, Қорытындылауға
арналған негіз және қолдану жөніндегі нұсқама мен шыққан. Осыған байланысты
Есеп саясаты ХҚЕС кешенділігіне және әдістемелік қиындығына байланысты
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне қолдануға мүлдем келмейді. Олар
үшін оңайтылған нысандары жасалуда.
Есептік саясатты жүргізу барысында 1- ХҚЕС бастапқы қолдану ІFRS-на
және басқа да стандартқа сүйенеді.
Есеп саясаты келесідей негізгі аспектілерден тұрады:
- есептік саясаттың жалпы жағдайы;
- есептік саясаттың нормативтік құқықтық базасы;
- есептік саясаттың таратылытын есептік кезеңдері;
- бағалау әдістері және қаржылық активтері мен міндеттемелерді (бастапқы
толық құны (нарықтық құны), ағымдағы құны (нарықтық құны), сатып өткізу
құны ( әділетті құны), дисконтталған құны) тану;
- ұйым қызметінің табыстары мен шығыстарын тану тәртібі және басқа да табыс
пен шығыс баптарын ашу;
- қаржылық есеп беру шоғырланған тәсілдері (егер ұйымдарының филиалдары
немесе еншілес заңды тұлғалары болған жағдайда);
- ұйымда қолданылатын бухгалтерлік есеп принциптерін ұйымдастыру,
оларды әрбір қаржылық есептеме баптарына пайдаланылады.
Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі
блоктардан тұрады:
1) жалпы бөлім;
2) ұйымдастыру бөлімі;
3) әдістемелік (методологиялық) бөлімі.
Жалпы ережелер бөлімінде қарастырылады:
- ұйым туралы жалпы мәліметтер;
- қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және осы ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптатырудың қамтамсыз
етілуі туралы оның есеп саясатының негізгі мақсаты;
- таңдап алған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің халықаралық қаржы
есептігінің барлық талаптары мен Түсіндірмелер жөніндегі тұрақты комитеттің
түсіндірмелеріне жекелей, сондай –ақ жиынтық түрінде сәйкестігін қамтамасыз
етуге тырысуды көрсету.
Әдістемелік бөлім ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ХҚЕС
ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдердін қамтуға тиіс.
Акционерлік қоғамның есеп саясатын қалыптастырған кезде қабылданған
және түсіндірме жазбада ашылуға тиісті бухгалтерлік есеп жүргізу
тәсілдеріне мыналар жатады:
- кірістерді тану;
- жиынтық қаржылық есеп жасау қағидаттары;
- материалдық (негізгі құралдар) және материалдық емес активтерді тану
және
амортизациясы;
- заемдар бойынша шығындары және басқа шығындары капиталдандыру;
- мердігер шығындары;
- инвестициалық меншік;
- қаржылық құралдар және инвестициалар;
- қорлар;
- салықтар, оның ішінде төлеу мерзімі өткен салықтар;
- резервтер (күмәнді борыштарға, кепілдіқызмет көрсетуге және т.б)
- ақша қаражатын және олардың баламаларын айқындау;
- маңызды қателер, сипаты, ағымдағы кезең үшін және барлық өткен кезеңдерге
берілгендер үшін түзету көлемі;
- есеп саясатындағы өзгертулер [28].
Өзгертулер туралы ақпаратқа мыналар кіруі тиіс:
а) есеп саясатын өзгертудің себептері;
ә) өзгертулер салдарларының ақшалай көрсеткендегі бағасы;
б) есептік жылға қаржылық есепке енгізілген бұрынғы есептік кезеңдердің
тиісті деректерінің түзетілгенін көрсету.
Ұйымдастыру бөлімі бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия
құрылымын ұйымдастыруға және оның қызметкерлерінің лауазымдық міндеттерін
бөлуге, бухгалтерлік есеп жүргізудің қолданылатын нысандарын, шоттардың
жұмысшы жоспарын және басқаларды сипаттауға жауапты тұлғаларды анықтайтын
елеулі мәселелерді қамтиды.
Егер де ағымдағы кезеңде есептік саясатта өзгеріс болса, оның болу
себебін анықтап ашып көрсету керек, өзгеруінен болған нәтижелер
Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) шотында ХҚЕС-тың көшу күніне орай
танылуы қажет [24].
Қаржы есептемесінің сыртқы пайдаланушылары ұйымның қаржылық
жағдайында, оның қызмет нәтижесі мен ақшалай қаражат ағынында үрдістерді
анықтау мақсатында қаржы есептемесінің бірнеше жылдық көрсеткіштерін
салыстыру мүмкіндігіне ие болуы керек.
Есеп саясаты стандарт ережелеріне сәйкес мынадай: қабылданған
халықаралық стандарттардың заңға сәйкес қашан талап етілген немесе сыртқы
пайдаланушыларға өте орынды әрі сенімді ақпаратты қашан ұсынған жағдайда
ғана өзгеруі мүмкін.
Есеп саясатының өзгерісін:
- ретроспективті тәсілдеме немесе
- преспективті (келешекті)тәсілдеме қолдануға брлады.
8 Таза табыс (залал), Есеп саясатындағы негізгі қателер мен
өзгерістер халықаралық стандартына сәйкес Есеп саясатының өзгеруі
ретроспективті немесе переспективті тәсілдемесі бойынша жүзеге асуы мүмкін.
1 сурет Есеп саясатының өзгеруі
Ретроспективті тәсілдеме егер жаңа есеп саясаты қалайда әрқашан
қолданылатын болса, онда солай жаңа Есеп саясаты барлық оқиғалар мен
операциаларға қолданылуы керек деген тұжырымға тоқтайды.
Преспективті тәсіл өзгеріс енген күннен бастап болған оқиғалар мен
операциаларға жаңа есеп саясатының қолданылуын білдіреді. Мейлі ол бастапқы
кезеңде бөлінбеген пайданың сальдосы немесе таза пайда немесе ағымлағы
есептік кезеңнің залалы болсын, сол себепті қолда бар сальдо қайта
саналмайды.
ХҚЕС стандартының 1 рұқсат еткен айырмашылықтары:
- бизнестің бірігуі;
- бастапқы құн ретінде қайта бағаланған құн немесе әділ құн;
- қызметкерлерге сый ақы;
- жинақталған бағам айырмалары;
- құрамдастырылған қаржы құралдары;
- еншілес, бірлескен және қауымдастырылған компаниалардың активтері мен
міндеттемелері.
Жаңа есеп саясатын қолдануды бастамас бұрын, қазіргі қолданып жүрген
есептік нысандарға енгізілген кейбір көрсеткіштерді түзету талап етіледі.
Сондай-ақ есеп саясатындағы әр нақты сұрақ есепте орын алып,
қаржылық есеп беруде дұрыс шешім мен түсінікке негіз болуы керек.
Бухгалтерияның табысты және тұрақты жұмыс істеуінің шарты - сауатты
ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп болып табылады. Ретсіз, жүгенсіз
жүргізілген бухгалтерлік есеп жүйесі бухгалтерлердің қатысы мен есептік
деректерді өңдеуге кететін уақытты тиімсіз жұмсауға алып баруы мүмкін.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің мақсаты – ең аз шығындармен бастапқы
құжаттарды өткізіп, есептілікті алуға мүмкіндік беретін ең қолайлы есеп
схемасын әзірлеу және ендіру болып табылады.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру келесі құжаттарды әзірлеуді білдіреді:
- бухгалтерлік есеп және салық салу мақсаттарына арналған ұйымның есептік
саясаты;
- бастапқы құжаттарға қол қою құқығы бар лауазымды тұлғалар тізімі және
олардың қолтаңбаларының үлгісі;
- кәсіпорын басшысының бекітілген лауазымды тұлғалар тізімінде
көрсетілмеген тұлғаларға бастапқы есептік құжаттарға қол қою құқығын беруі
туралы бұйрық жобасы;
- түзету өткізулері туралы бухгалтерлік анықтама формасы;
- Өкілдік мақсаттарға арналған қаражатты есептеу және шығындау тәртібі
туралы Ереже;
- касса қалдықтары лимитін бекіту туралы бұйрық жобасы;
- типтік шаруашылық шарттар альбомы;
- Бухгалтерлік қызмет туралы ереже;
- жұмысшылардың лауазымдық нұсқаулары;
- материалдық жауапкершілік туралы шарттар;
- құжаттарды ағымдағы мұрағаттау тәртібі туралы ереже;
- өзге де құжаттар [28].
Қазіргі кездегі бухгалтерлік есепке алу ақпараттық базаны білдіреді,
оның негізінде ұйым қаржылық есептілікті дайындайды. Бухгалтерлік есепте
қалыптастырылатын ақпарат басқарушылық, салықтық статистикалық есептілікті
жасау үшін қолданылады, қажет болған кезде осы ақпараттың негізінде
есептіліктің басқа да түрлері жасалады. Бухгалтерлік есепке алу жүйесі бір-
бірімен өзара байланыста болатын, есепке алу элементтерінің белгілі бір
тұтастығы немесе көптілігі. Мұндай жүйе логикалық кешенді қамтиды, онда
ұйымның, мемлекеттің, сондай-ақ кез келген басқа да сыртқы, сол сияқты ішкі
пайдаланушылардың экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында
қызметтің түпкі нәтижелерін дұрыс өлшеуге бағытталған ақпарат қорытылады.
Есептілікті пайдаланушылардың барлығында қаржылық есептілік жөніндегі
ақпарат нені қамтитынына қатысты белгілі бір үміт-армандары бар. Бұл үміт-
армандар уақыт өте келе дамыды және пайдаланушылар бұрын кездестірген
қаржылық есептіліктің үлгісі мен мазмұнынан туындады. Осы үміт-армандарға
бухгалтерлік есепке алу туралы заңдар, бухгалтерлік есепке алудың
регламенті мен стандарттары әсер етті. Қазақстанда үміт-армандар үлгіге
және кеңес жүйесі кезінде әзірленген қаржылық есептілікке сүйене отырып
дамыды. Шетелдік пайдаланушылардың үміт-армандары Халықаралық қаржылық
есептілік стандарттарының принциптері мен тәжірибесіне сүйене отырып
қалыптасты [27].
Кез келген әділ (сенімді) пікірден бухгалтерлік есепке алудың белгілі
бір маңызды немесе іргелі принциптеріне немесе тұжырымдамаларына
негізделген пікір орынды тұспалдануы мүмкін. Халықаралық түпмәтінде ең
болмағанда мынадай бес принцип:
- есептеу принципі;
- қызметтің үздіксіздігі;
- ақылға сыйымдылығы;
- дәйектілігі;
- мазмұнның нысаннан басымдығы іргеліге жатқызылуы мүмкін және заңнама мен
бухгалтерлік есепке алу стандарттарында көрсетілуі мүмкін.
Әдеттегі іс-тәжірибе осы принциптерді кез келген елдің бухгалтерлік
есепке алу туралы заңнамасында іске асырудан тұрады. Нақты жағдайларда осы
принциптерді қолдану көбінесе бухгалтерлік есепке алу стандарттары арқылы
жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта халықаралық талаптарға сәйкес жасалған және жұмыс
істейтін жоғары дамыған ақпараттық жүйені білдіретін экономика бірыңғай
есепке алудың жүйесі болып табылады, ол оның әртүрлі аспектілерін
(статистикалық есепке алу, салықтық есепке алу, бухгалтерлік есепке алу
және т.б.) қамтиды.
Бухгалтерлік есепке алу қойылған міндеттерге сәйкес кейіннен жинау,
жүйеге келтіру және қорыту үшін деректер көзі ретінде ғаламдық есепке алу
жүйесінің бірлігін және функционалдығын қамтамасыз ететін ең маңызды
факторы болып табылады [14].
Экономикадағы қаржылық есепке алудың ақпараттық функциясы ұйымдар
қызметінің қаржылық нәтижелеріне сүйенеді, олар ұйымның ішіндегі сол сияқты
одан тысқары жердегі ақпарат пайдаланушылардың мүдделі тобына қажет. Жоғары
сапалы есептілік капитал нарығын дамыту үшін де қажет, өйткені оның
негізінде көбінесе экономиканың ондаған жылдарға дейін дамуын айқындайтын
шектеулі ресурстарды бөлу туралы шешімдер қабылданады.
Заңды тұлға болып табылатын Қордың ірі қатысушысының қаржылық есеп
беруіне мынадай нысандар енеді:
- бухгалтерлік баланс;
- кірістер және шығыстар туралы есеп;
- ақшаның қозғалысы туралы есеп;
- меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
- есеп саясаты туралы ақпарат және түсіндірме жазба.
Есеп саясаты – бұл ұйым қаржы есептілігін дайындау және ұсыну үшін
қолданатын нақты қағидаттар, негіздер, келісімдер, ережелер және практика.
Есептік бағалаудағы өзгеріс – бұл активтің немесе міндеттемелердің
баланстық құнын немесе активті кезең-кезеңмен тұтынудың активтердің және
міндеттемелердің ағымдағы жай-күйін бағалау салдарынан болатын, сондай-ақ
оларға байланысты күтілетін болашақ пайдалар мен міндеттерге байланысты
өлшемін түзету. Есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер жаңа ақпарат
алу немесе жаңа міндеттемелердің басталу нәтижесі болып табылады және
тиісінше қателерді түзету болып табылмайды.
Ұйым жаңа есеп саясатын ретроспективалы түрде қолданған кезде, ол осы
жаңа саясатты қаншалықты нақты жүзеге асырылатындай уақыт бойынша арттағы
алыс өткен кезеңдердің салыстырмалы ақпаратына қолданады. Қандай да
болмасын өткен кезеңге ретроспективалық қолдану, егер осы кезеңнің кіріс
және сол сияқты шығыс балансындағы сомасына тиісті кумулятивтік әсер
етудегі мүмкін болмаса, шын мәнінде жүзеге асырылмайтын болып табылады.
Қаржы есептілігінде ұсынылғандықтан өткен болып табылатын кезеңге қатысты
жиынтық түзетудің сомасы ең ерте ұсынылған кезеңдердің меншікті капиталының
қозғалған әрбір құрамдас бөлігінің кіріс сальдосына қолданылады. Әдетте
түзету бөлінбеген пайдаға қатысты түзетіледі. Сонымен қатар, осы түзету
меншікті капиталдың өзге құрамдас бөлігіне қатысты да түзетіледі (мысалы,
қандай да болмасын Стандарттың немесе Түсіндірудің талаптарын сақтау үшін).
Өткен кезеңдер туралы, қаржы көрсеткіштерінің тарихи мәліметтері сияқты кез
келген өзге ақпарат та сондай-ақ қаншалықты нақты жүзеге асырылатындай тым
арттағы уақыт бойынша алыс түзетіледі.
Ұйым үшін қандай да болмасын жаңа есеп саясатын, ол осы саясатты
қолданудың барлық өткен кезеңге тиісті кумулятивтік әсер етуін айқындай
алмағандықтан, ретроспективалық түрде қолдануға шын мәнінде мүмкін болмаған
кезде, ұйым жаңа саясатты ол үшін нақты мүмкін болмайтын ең ерте кезеңнің
басынан бері перспективалық түрде қолданады. Осылайша, ол осы күнге дейін
пайда болған активтерді, міндеттемелерді және меншікті капиталды
кумулятивтік түзетудің тиісті бөлігін негізге алады. Есеп саясатына өзгеріс
жасауға, тіпті егер осы саясатты шын мәнінде перспективалық түрде қандай да
болмасын өткен кезеңге қолдануға мүмкін болмаса да, рұқсат етіледі.Жаңа
есеп саясатын бір немесе одан көп өткен кезеңдерге қолдануға шын мәнінде
мүмкін болмайтын жағдайларға арналған нұсқау бар [14].
Қандай да болмасын есеп саясатын қаржы есептілігінің операцияларға,
басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қатысты танылған немесе ашып
көрсетілген элементтеріне қолданған кезде есептік бағалауды орындау
қажеттілігі жиі болады. Есептік бағалауды жүргізу процесінің өз табиғатында
субъективтік сипаты бар және есептік бағалау есепті күннен кейін орындалуы
мүмкін. Есептік бағалауларды жасау қандай да болмасын есеп саясатын
ретроспективалық қолдану кезінде немесе алдыңғы кезеңнің қандай да болмасын
қателерін түзету үшін ретроспективалық қайта санау кезінде қиын болуы
мүмкін, себебі тиісті операция сәтіне бастап өтуі мүмкін ұзақ уақыт
кезеңінен басқа оқиғаны немесе жағдайды тану болды. Дегенмен алдыңғы
кезеңдерге жатқызылған есептік бағалаулар мақсаты ағымдағы кезең бойынша
есептік бағалауларға арналған мақсаттай болып қалады, атап айтқанда: тиісті
есептік бағалау операция, басқа оқиға немесе жағдай орын алған жағдайларды
көрсетуі тиіс.
Жаңа есеп саясатын қолдану немесе алдыңғы кезең бойынша сомаларды
түзету кезінде салдарынан алынған деректерді пайдаланбаған және болған
оқиғаны – ұйым басшылығының алдыңғы кезеңдегі ниеті қандай болғаны туралы
жорамал жасау үшін де, алдыңғы кезеңде танылған, бағаланған немесе ашып
көрсетілген сомаларды есептік бағалау үшін бағаламаған дұрыс. Мысалы, 39-
Қаржы құралдары – тану және бағалау Халықаралық стандартына сәйкес
инвестициялар ретінде бұрын жіктелген, өтеуге дейін ұсталатын қаржы
активтерін бағалауды жүргізу кезінде ұйым алдыңғы кезеңнің қатесін түзеткен
кезде, ол, егер ұйымның басшылығы салдарынан оларды өтеуге дейін ұстамауды
шешсе де, осы кезең үшін өзінің бағалау негізін өзгертпейді. Сонымен қатар,
ұйым 19-Қызметкерлерге берілетін сыйақы Халықаралық стандартына сәйкес
жалдаған қызметкерлердің науқастығы бойынша демалыстар бойынша өзінің
міндеттемелерін есептеу кезінде тиісті кезеңнің қатесін түзеткен кезде, ол
алдыңғы кезеңнің қаржы есептілігі шығару үшін бекітілгеннен кейін белгілі
болған, тұмаудың әдеттен тыс қатал эпидемиясы туралы ақпаратты есепке
қабылдамайды. Алдыңғы кезең бойынша ұсынылған салыстырмалы ақпаратқа
өзгерістер енгізу кезінде ішінара едәуір есептік бағалауды жүргізу қажет
болатын факт осы салыстырмалы ақпаратты сенімді жүргізу немесе түзету үшін
кедергі болып табылмайды [28].
1.2 Қаржылық талдаудың мақсаты мен міндеттері
Талдау сөзі гректің analysis деген сөзінен шыққан. Оның
мағынасы білемін, бөлшектеймін дегенді білдіреді және қазіргі заманда
талдау, бөлшектеу, ой таразысына салу дегенді білдіреді. Бұлай бөлшектеу
зерттеліп отырған пән, құбылыс немесе процестің адам санасының деігейінде
қоршаған ортада қарастыруға мүмкіндік береді. Алайда жинақтамалы тәжірибе
көрсеткендей талдау таза күйінде экономикалық құбылысты түсіндіре алмайды
және сол себепті зерттеліп отырған пәннің жеке бөліктері арасында байланыс
орнатып, бір-біріне тәуелділігін анықтап және оны біртұтас жүйеге келтіру
керек.
Кәсіпорын қаржылық-шаруашылық қызметінің диагностикасы мен
талдауының пәні болып жұмыстың қорытындысы, оның өзгеру себебі мен болуы
мүмкін экономикалық зардаптары табылады. Шаруашылық жүргізудің қорытындысы
кәсіпорынның қаржылық жағдайымен, алынған пайда көлемімен (экономикалық
қорытынды), өндірілген және сатылған өнім көлемімен (өндірістік қорытынды),
техникалық және әлеуметтік жағдайдың деңгеймен түсіндірілуі мүмкін.
Аталғандардың барлығы өзара байланысты және шарттасқан, себебі олар
қаржылық, экономикалық, өндірістік және әлеуметтік салалардың да қызмет
тиімділігін көрсетіп тұр [4].
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің диагностикасы мен
талдауының міндеттері олардың басқа қолданбалы салаларындағы функцияларымен
байланысты пайда болады. Олардың негізгілері:
- бизнес-жоспарлар және ішкі өндірістік нормативтер құрастырудағы ғылыми-
экономикалық негіздің артуы;
- еңбек, материалдық және қаржы ресуртарын (бөлек немесе бірге) қолданудың
тиімділік деңгейін бағалау;
- барлық қаржылық-шаруашылық қызметтің деңгейінде шығынды үнемдеу қорын
іздеу;
- басқарушылық шешімдер мен жоспардың орындалуына бақылау.
Талдауды функционалды белгілеріне байланысты бөлу оған деген
тәжірибелік қызығушылық тудырады, яғни оның қандай роль атқарып,
міндеттерді шешуіне байланысты. Талдаудың қаржылық, басқарушылық,
маркетингтік, инвестициялық, экономика-техникалық, логистикалық,
функционалды-құндық және т.б. түрлерін бөліп қарастырады.
Қаржылық талдау орталық орындардың алғашқыларының бірін алады. Ол
аудит және қаржылық менеджмент элементтерімен іске алады.
Оның негізгі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық қорытындысының
диагностикасы, қаржылық жағдайдың бағалануы және қаржылық қызметтің
тиімділігі.
Қаржылық талдау барысында келесі сұрақтарға жауап алуға болады:
- есептік жыл барысында кәсіпорынның мүліктік әлеуеті қандай және онда
қандай өзгерістер туындады;
- талданып отырған кезеңде төлемқабілеттілігі қамтамасыз етілді ме;
- кәсіпорын активтерінің құрылымы қаншалықты оптималды;
- кәсіпорын қор құрылымы қандай және онда есептік жыл барысында қандай
өзгерістер туындады;
- кәсіпорын төлемқабілеттілігін қалпына келтіруі немесе зиян перспективасы
қандай;
- жақын және алыс болашаққа қаржылық тұрақтылық қамтамасыз етілген бе;
- кәсіпорын жалдамалы құрал еліктіру дұрыс мақсат па және несие алу үшін
объективті болжамдар бар ма;
- кәсіпорын алға қойған мақсатына жету үшін басқарушылық шешімдер бағыты
қандай болуы керек [1].
Қаржылық талдаудың мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын
шығарылған қорытындылар негізінде бағалау, оның жақсаруына кеңес беру. Ол
ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Сыртқы талдау міндеттері жинақтық ақпараттың
тұтынушылар қызығушылығы арқылы анықталады.
Ішкі қаржылық талдау кәсіпорындағы қаржылық жағдайдың себептерін
тереңірек зерттейді, айналым және негізгі құралдарды тиімді пайдаланады,
көлем, өзіндік құн көрсеткіштері арасындағы өзара байланысты қарастырады.
Қаржылық талдау жүргізбес бұрын оның мақсаты мен міндеттерін анықтау
керек. Содан соң талдаудың бағдарламасы ұйымдастырылады, әдістері,
мақсаттары мен міндеттерін шешуге арналған нұсқаулары, талдаудың ақпараттық
базасы, өзгеріс туындаған сәтте қабылданатын шешім талаптары анықталады.
Әдістемелік талдаудың келесі бөліктерін қамтиды: есептік жылдағы
қаржылық жағдайдың жалпы бағалануы және өзгерісінің жалпы бағалануы;
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау; баланс жойылуын талдау;
кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және іскерлік белсенділігін талдау;
қаржылық қорытынды талдау.
Жинақтамалы баланспен салыстырғанда есептік кезеңдегі қаржылық жағдай
мен оның өзгерісін бағалау, тағы да қаржылық тұрақтылықтың көрсеткіштерінің
талдануы түпкі негізі болды, одан қорытынды қаржылық талдау дамиды.
Қаржылық талдаудың мақсаты:
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;
- белгілі бір аралық уақыттағы қаржылық жағдайдың өзгеруін анықтау;
- қаржылық жағдайда өзгерістер туғызатын негізгі факторларды анықтау;
- қаржылық жағдайдың негізгі үрдісін болжау.
Зерттеу мақсаты келесідей аналитикалық міндеттерді орындағаннан
кейін жүзеге асады:
- бухгалтерлік есептің алдын-ала көрінісі;
- кәсіпорынның меншігінің сипаттамасы;
- қаржылық тұрақтылықтың бағасы;
- жеке меншік пен қарыздық қорларының пайда болу сипаттамасы;
- пайда мен рентабельділікті талдау;
- кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметін жақсарту жолдарының
шараларыын ұйымдастыру.
Ұйымдастырушылық, техникалық және әдістемелік мүмкіндіктермен
жүзеге асатын жаттығулар талдаудың нақты мақсатын анықтайды. Көлем мен
аналитикалық ақпараттың сапасы қорытынды негізгі факторлары болып табылады
[2].
Бухгалтерлік есептің ақпараттары кәсіпорынның ағымдық,
инвестициялық және қаржылық қызметінің шешімін қабылдауда негізгі алғашқы
базасы қызметін атқарады.
Қаржылық талдаудың көмегімен төмендегідей шешімдер қабылданады:
- кәсіпорынды қысқа мерзімді қаржыландыру (айналымдағы активтерді толтыру);
- ұзақ мерзімді қаржыландыру (инвестициялық бағдарлама мен эмиссиялық
бағалы қағаздарға капитал салу);
- акция иелеріне дивидиенттерді төлеу;
- экономикалық деңгей резервтерінің мобилизациясы (сауда мен пайданың көлем
деңгейі).
Сыртқы қаржылық талдаудың ерекшеліктері:
- талдау субьектілерінің көптігі – кәсіпорынның қызметіне байланысты
ақпаратты - пайдаланушылар;
- талдау субьектілерінің мақсаты мен қызығушылықтарының айырмашылығы
- типтік методика мен есеп стандарттарын қолдану;
- кәсіпорынның ішкі және сыртқы есебіне талдаудың әсер етуі;
- кәсіпорынның қызметін сипаттайтын ақпараттарды пайдаланушыларға ашық
түрде ұсыну.
Кәсіпорынның серіктестері сыртқы қаржылық талдауды келесі бағытта
жүзеге асырады:
- қаржылық тұрақтылықты, баланстың жойылуы мен төлңу қабілеттілігін
талдау;
- активтердің, меншікті және қарызға алынған капиталдың тиімді пайдалануын
талдау;
- таза пайданың абсолюттік көрсеткіштерін зерттеу;
- табыс көрсеткіштерін талдау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының жалпы бағасы және т.б.
Ішкі қаржылық талдауды жүргізген кезде кәсіпорындағы нормативтік
және жоспарлы ақпараттар көрсеткіштері қолданылады. Сонымен қоса
синтетикалық бухгалтерлік есептегі (журнал-ордер, бас кітап жіне тағы
басқа) көрсеткіштер енеді. Негізгі талдаудың құрамы басқа да аспектілермен
толтырылады [3].
Кез келген бизнестің түпкі мақсатына жету үшін 3 түрлі аспектілер
қолданылады:
1. Қорларды (капиталды) салу шешімі.
2. Осы қорлардың көмегімен жүзеге асатын шаралар.
3. Жүзеге асатын шаралардың (қаржылық операциялар, инвестициялық жобалар
т.б.) экономикалық тиімділігінің бағасы.
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ
2.1 Шаруашылық қорлары мен қорлану көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау
Мүліктің құрамы мен оның пайда болуы кәсіпорынның мүліктік
жағдайын сипаттайды. Мүлікке, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді активтер
жатады. Мүлікке бухгалтерлік баланстың бірінші және екінші бөлімдерінде
көрсетілген қысқа мерзімді және ағымдағы активтер кіреді.
Кәсіпорын мүліктерінің таратылуын, мүліктің құны мен құрамын
зерттеу үшін арнайы аналитикалық кесте құрылады. Аналитикалық кесте
бағалауға, дәрежесін және де өзгеріс тенденциясын анықтауға мүмкіндік
береді.
Кәсіпорынның мүлкін талдау кезінде келесі заңдарды сақтаған
жөн: кәсіпорын бақылауында болатын мүлік құнының көбеюі оның болашақ
мүмкіндіктерінің артуы тенденциясын білдіреді; айналымнан тыс активтердің
үлес салмағының артуы кәсіпорын саясатының инвестициялық бағытын белгілейді
[4].
Ұзақ мерзімді қаржылық салымдардың үлес салмағының ұлғаюы,
әсіресе бір жыл ішінде ұлғаюы кезінде басқа кәсіпорындарға салынған
қорлардың тиімділігін анықтау керек. Ол үшін инвесторлік капиталға
салынатын табыс пайызын салыстыру қажет; жеке өндіріске салынған қорлардың
пайызымен салыстырғанда басқа кәсіпорындарға салынған пайыз жоғары болу
керек. Жалпы негізгі қорлар үлесінің ұлғаюымен бірге амортизациялық қорлар
да ұлғаяды. Ал айналымдағы активтердің үлес салмағының ұлғаюы кәсіпорын
қызметінің өзгергенін көрсетеді, яғни мұнда өндіріске қарағанда, мүмкін
сауда-саттық қызметі дамыған болуы мүмкін. Дегенмен, қор жүйесін міндетті
түрде қарастыру шарт, ол дегеніміз дебиторлық қарыздардың үлес салмағының
төмендеуін оң бағалайды. Көлденең талдау уақытқа байланысты есептіліктің
әрбір бабы өткен кезеңмен салыстырылады және ауытқу мөлшері анықталады. Оны
келесі аналитикалық кестеден көруге болады:
1 кесте
Альянс-PS ЖШС-нің 2006 жылғы бухгалтерлік балансы бойынша көлденең талдау
Активтер жыл жыл көлденең
басы соңы талдау
1.Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаттары және оның 890 1288 603 -881 525
эквиваленттері
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар 165 4421 066 900 643
085
Қорлар 188 972534 172345 200
ағымдағы салықтық активтер 2 406 33 422 31 016
сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер 26 053 26 053
өзге де қысқа мерзімді активтер 73 874 51 629 -22 245
қысқа мерзімді активтердің барлығы: 1 320 1 719 399 142
822 964
2. Ұзақ мерзімді активтер
1 кестенің жалғасы
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар 12 807 -12 807
ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар
Үлестік қатысу арқылы ескерілетін
инвестициялар
инвестициялық жылжымайтын мүлік
негізгі құралдар 163 146351 800188 654
биологиялық активтер
бағаланатын активтер (разведочные и
оценочные активы)
материалдық емес активтер 4 165 3 501 -664
кейінге қалдырылған салықтық активтер
өзге де ұзақ мерзімді активтер 25 640 25 640
ұзақ мерзімді активтердің барлығы: 180 118380 941200 823
БАЛАНС 1 500 2 100 599 965
940 905
Пассивтер
3. Қысқа мерзімді міндеттемелер
қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер 1 204 1 345 140 471
811 282
салықтық міндеттемелер 8 200 8 200
міндетті және ерікті төлемдер бойынша
міндеттемелер
қысқа мерзімді кредиторлық берешектер 278 486648 728370 242
қысқа мерзімді бағаланатын
міндеттемелер
өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер 57 879 62 895 5 016
қысқа мерзімді міндеттемелердің 1 541 2 065 523 929
барлығы: 176 105
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер 21 667 -21 667
ұзақ мерзімді кредиторлық берешектер
ұзақ мерзімді бағаланатын міндеттемелер
кейінге қалдырылған салықтық 2 351 6 453 4 102
міндеттемелер
өзге де ұзақ мерзімді міндеттемелер
ұзақ мерзімді міндеттемелердің барлығы:24 018 6 453 -17 565
5. Капитал
шығарылған капитал 66 48 576 48 510
эмиссиялық табыс
қаржылық құралдармен болған -68 501-52 42216 079
операциялардан залал
резервтер
бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) 4 181 33 193 29 012
аздық үлесі
капиталдың барлығы: -64 25429 347 93 601
БАЛАНС 1 500 2 100 599 965
940 905
2 кесте
Альянс-PS ЖШС-нің 2007 жылғы бухгалтерлік балансы бойынша көлденең талдау
Активтер жыл басыжыл соңыкөлденең
талдау
1.Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаттары және оның 8 603 38 850 30 247
эквиваленттері
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
2 кестенің жалғасы
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар 1 066 172 103 -893 982
085
Қорлар 534 172 831 032 296 860
ағымдағы салықтық активтер 33 422 29 837 -3 585
сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер26 053 -26 053
өзге де қысқа мерзімді активтер 51 629 96 056 44 427
қысқа мерзімді активтердің барлығы: 1 719 1 167 -552 086
964 878
2. Ұзақ мерзімді активтер
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар
ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар
Үлестік қатысу арқылы ескерілетін
инвестициялар
инвестициялық жылжымайтын мүлік
негізгі құралдар 351 800 2 232 1 880 338
138
биологиялық активтер
бағаланатын активтер (разведочные и
оценочные активы)
материалдық емес активтер 3 501 2 850 -651
кейінге қалдырылған салықтық активтер
өзге де ұзақ мерзімді активтер 25 640 -25 640
ұзақ мерзімді активтердің барлығы: 380 941 2 234 1 854 047
988
БАЛАНС 2 100 3 402 1 301 961
905 866
Пассивтер
3. Қысқа мерзімді міндеттемелер
қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер 1 345 1 141 -203 332
282 950
салықтық міндеттемелер 8 200 2 239 -5 961
міндетті және ерікті төлемдер бойынша
міндеттемелер
қысқа мерзімді кредиторлық берешектер 648 728 133 847 -514 881
қысқа мерзімді бағаланатын
міндеттемелер
өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер 62 895 191 806 128 911
қысқа мерзімді міндеттемелердің 2 065 1 469 -595 263
барлығы: 105 842
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
ұзақ мерзімді кредиторлық берешектер
ұзақ мерзімді бағаланатын
міндеттемелер
кейінге қалдырылған салықтық 6 453 238 699 232 246
міндеттемелер
өзге де ұзақ мерзімді міндеттемелер
ұзақ мерзімді міндеттемелердің 6 453 238 699 232 246
барлығы:
5. Капитал
шығарылған капитал 48 576 48 576 0
эмиссиялық табыс
сатып алынған меншіктік қаржы -52 422 52 422
құралдары
резервтер 1 489 1 489 979
979
бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) 33 193 155 770 122 577
аздық үлесі
капиталдың барлығы: 29 347 1 694 1 664 978
325 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Экономика және бизнес факультеті
Есеп және аудит кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Ұйымның төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығын талдау
Орындаған 4 курс студенті _________________
Ғылыми жетекші
э.ғ.к., доцент _________________ Байдәулетов М.Б.
Норма бақылаушы _________________ Калимбетова Р.Б.
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
э.ғ.к., доцент _________________ Шаяхметова К.О.
Алматы 2009 ж.
КІРІСПЕ
Қазіргі экономиканың дамуына байланысты көптеген кәсіпорындардың
белгілі бір басқарушылық шешім қабылдау мен шаруашылық қызметтің заңды және
экономикалық қорытындыларын шығаруда мүмкіндіктері ұлғайды. Шаруашылық
субьектілердің қаржылық тұрақтылық мәні обьективті өсіп келеді. Бұның
барлығы өндірістік және коммерциялық қызметті бағалаудағы, әсіресе капитал
мен пайданы пайдаланудағы қаржылық талдаудың рөлін көтереді.
Талдаудың қорытындылары әсіресе акционерлерге, кредиторларға,
инвесторларға, жабдықтаушыларға, салық органдарына, менеджерлер мен
кәсіпорын басшыларына қажет.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайын обьективті сипаттайтын нақты бір
сандарды алу қаржылық талдаудың ең негізгі мақсаты болып табылады. Бұл
көбінесе активтер мен міндеттемелердің құрылысына, кредиторлармен және
дебиторлармен есеп айырысуына, пайда мен шығын құрамының өзгеруіне әсер
етеді.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына байланысты ақпараттармен
пайдаланушылардың толық әрі нақты қамтамасыз етілуі халықаралық стандарттың
негізгі міндеті болып табылады. Бұл арқылы қазіргі бухгалтерлік есептің
даму тұжырымдамасы қалыптасып келеді.
Пайдаланушыларға ұсынылатын ақпарат кәсіпорынға өздерінің ақша
қаражаттарын бағалауға, пайданы бөлуге және белгілі бір басқарушылық шешім
қабылдау үшін әртүрлі мерзімде ақпараттарды салыстыруға мүмкіндік беруі
керек.
Бухгалтерлік есеп көрсеткіштерінде көрсетілетін қаржылық талдау
олардың ақпараттарына сыртқы кәсіпорындардың қызығушылығына байланысты
сыртқы талдаудың әлпетіне ие болады. Сыртқы есепті тексеру кезінде
шаруашылық жүргізу субьектілер туралы шектеулі ақпарат қолданылады. Бұл
ақпарат кәсіпорынның қызметін барлық жағынан анық бағалай алмайды.
Қаржы жүйесінің тұрақтылығын сақтау үшін банктерге қосымша өтімділік
берілді. Бұл шағын және орта бизнестің, ірі кәсіпорындардың экономикалық
белсенділігін қамтамасыз ету үшін жасалды.
Жеке тұлғалардың салымдары бойынша кепілді өтеудің сомасы 700 мыңнан 5
миллион теңгеге дейін ұлғайтылды. Мемлекет сыртқы қарыз алумен және меншік
капиталының жеткіліктілігімен байланысты банк секторының тәуекелдерін
төмендетуге көмектесті. (Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың 2009 жылғы Қазақстан халқына жолдауынан).
Сонымен қатар, бірқатар заңдарға өзгеріс енгізу қажет екені белгілі
болды. Солардың арасында екінші деңгейдегі банктердің депозитшілері мен
зейнетақы қорларының салымшыларын қосымша қорғау шараларын әзірлеу, қаржы
ұйымдарының акционерлері ұйымның қаржылық жағдайын жақсарту жөніндегі
талаптарды орындамаған жағдайда өкілетті органның осыған байланысты
құзырет аясын кеңейту, қаржы ұйымдары басшыларының жауапкершілігін арттыру
мәселелері бар.
Кәсіпорынның экономикалық жағдайын жақсарту үшін сауатты түрде
қызметті басқару экономикалық талдау арқылы жүзеге асырылады. Талдау
арқылы кәсіпорынның қызметінің өсу қарқыны, жүйелік және тереңірек
зерттелуі жұмыс көрсеткіштеріне әсер етуші факторларды анықтауға
көмектеседі. Анықталған көрсеткіштер арқылы белгілі шешімдер қабылдауға,
жоспарлауға, қорытынды көрсеткіштерді бағалауға мүмкіндік туғызады.
Нарықтық экономикада бизнесті тану кәсіпорынның экономикалық
көрсеткіштерін талдау арқылы орындалады. Өзекті мәселелерді анықтау және
болжау үшін өндірістік және қаржылық тәуекелділікті қажет етеді.
Жинақтамалы баланспен салыстырғанда есептік кезеңдегі қаржылық
жағдай мен оның өзгерісін бағалау қаржылық тұрақтылықтың көрсеткіштерінің
талдануы түпкі негізі болды, одан қорытынды қаржылық талдау дамиды.
Баланстың өтімділігін талдау - кәсіпорынның ағымдағы
төлемқабілеттілігін бағалауға, қаржылық теңгерімді сақтау мүмкіндігін және
болашақтағы төлем қабілеттігі туралы мәлімет береді. Салыстырмалы
жинақтамалы баланс және қаржылық тұрақтылық көрсеткіштері қаржылық
жағдайдың мәнін ашып түсіндіреді.
Баланстың өтімділігін қаржылық жағдайдың сыртқы әсер етуші факторлардың
қамтылуын көрсетеді, олар оның мәнімен шығарылған. Есеп негізінде талдаудың
тереңдетілген түрі оны ішкі талдаудың міндеттерімен байланыстырады.
Сондықтан қаржылық тұрақтылық факторларын зерттеу қорларды, шығынды ішкі
талдауды керек етеді, ал баланс өтімділігін бағалау дебиторлық және
кредиторлық міндеттемені ішкі талдау арқылы анықталады.
Ол талдау қорытындысындағы уақытша динамикасын жоюға, бір
жағынан мәліметтердің абсолютті көрсеткіштердің инфляциялық өзгерімдерді
азайтады, әртүрлі қаржылық – экономикалық коэффициенттердің мәндері
арасынан кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы туралы нақты шешімдер қабылдауға
мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және өтімділігін бағалау үшін
келесі негізгі әдістерді ұстанады:
- баланстық өтімділігін талдау;
- қаржы өтімділік коэффициентін бағалау және есептеу;
- қаржы ағынын талдау.
Тәжірибелерде кәсіпорынның төлем қабілетітілігі баланстың
өтімділігі арқылы көрінеді. Баланстың өтімділігінің негізгі бөлігін
бағалау – кәсіпорынның активтерімен жабылу көлемін көрсетеді,
міндеттемелерді өтеу мерзімі ақша қаражаттары қозғалу мерзіміне сәйкес
келеді.
Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі қаржылық тұрақтылығының маңызды
белгілерінің бірі болып табылады. Сондықтан нарық эжкономикасында оған көп
көңіл бөлінеді. өйткені ол баланстың өтімділігіне тығыз байланысты. Сонымен
бірге кәсіпорынның төлем қабілеттілігіне басқа да факторлар – елдегі саяси
және экономикалық жағдай, ақша нарығының жағдайы, кепілдік және банктік
заңдардың жетілуі, меншіктің капиталмен қамтамасыз етілуі, дебиторлық
борыш, кәсіпорынның қаржылық жағдайы және басқалар әсер етеді. Төлем
қабілеттілігін талдау кезінде осы факторларды кешенді түрде қарастыру
маңызды, бұл талданатын кәсіпорынның қаржы жағдайын объективті бағалауға
мүмкіндік береді.
Аталған факторлар дипломдық жұмысымның тақырыбын таңдауға себепші
болды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына байланысты мәселелерді отандық
авторлар (К.Ш.Дүйсембаев, З.К.Дүйсембаева, С.К.Егембердиева, Б.Демеов,
А.Ағайдаров, К.К.Жүйріков, Ж.А.Сапарбаева және тағы басқалары) сонымен
қатар, ТМД елдері (Е.С.Стоянова, Э.А.Маркарьян, О.И.Лаврушина,
Ю.Г.Чернышева, Г.П. Герасименко, В. Савицкая, А.М. Ковалев, В.П.Привалов,
О.В.Ефимова және және тағы басқалары) мен шет елдің бірқатар авторлары
(Н.НЧан, А.Д.Шеремет, В.Я.Горфинкель, В.А.Швандар, В.П.Суйц, Британ
ғалымдары Тофлер мен Тншоу, Э.Альтман және тағы басқа көптеген авторлардың
еңбектерінде) егжей-тегжей қарастырған.
Ұйымның төлем қабілеттілігі мен қаржылық тұрақтылығына әсер ететін
факторларды талдау тақырыптың өзектілігін білдіреді.
Дипломдық жұмысымның мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
және оны жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу.
Дипломдық жұмысымның алдына қойған мақсатына жету үшін мына төмендегі
міндеттер қойылды:
- өндірістік практикада жинаған тәжірибемді пайдалану;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау;
- жүргізілген талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау және
оларды жою жолдарын ұсыну.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланған әдебиеттерден тұрады. Жұмыстың теориялық бөлімі қаржылық
жағдайды талдаудың түсінігін ашуға негізделген. Бұл бөлім өзіне қаржылық
жағдайды талдаудың мақсаттары, міндеттері және қажеттілігі, қаржылық
талдаудың ақпараттық негізі, әдістері мен тәсілдері туралы ақпараттарды
кіріктіреді. Жұмыстың бірінші бөлімінде жалпы ұйымның Халықаралық қаржылық
есептілік стандарты және Ұлттық қаржылық есептілік стандарты бойынша есебін
ұйымдастырудың ерекшелігі көрсетілген. Екінші бөлімінде ұйымның қаржылық
тұрақтылығын талдау, яғни қаржылық тұрақтылықты талдау барысында келесідей
ішінара тақырыптар қарастырылған: шаруашылық қорлары мен қорлану көздерінің
құрамы мен құрылымының динамикасын талдау, баланс өтімділігін талдау,
кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен несиеге қабілеттілігін талдау жайлы
ақпараттар берілген. Ал, дипломдық жұмыстың үшінші бөлімінде жүргізілген
талдау нәтижелері бойынша жетіспеушіліктерді анықтау, ұйымның күйреу
мүмкіндігін болжау және ақша ағымының төлем қабілеттілігіне әсерін анықтау
қарастырылған.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігі Альянс РS компаниясының қаржылық
жағдайын талдауға және оның нәтижелері бойынша қорытынды жасауға, сонымен
қатар кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту бойынша іс-шаралар ұсынуға
негізделген.
1 ҰЙЫМНЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІГІ МЕН ҚАРЖЫЛЫҚ ТАЛДАУДЫҢ
МАҚСАТТАРЫ МЕН МІНДЕТТЕРІ
1.1 Ұйымның Халықаралық қаржылық есептілік стандарты және Ұлттық
қаржылық есептілік стандарты бойынша есебін ұйымдастырудың
ерекшелігі
Бухгалтердің табысты және тұрақты жұмыс істеуінің шарты - сауатты
ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп болып табылады. Ретсіз, жүгенсіз
жүргізілген бухгалтерлік есеп жүйесі бухгалтерлердің қатесі мен есептік
деректерді өңдеуге кететін уақытты тиімсіз жұмсауға алып баруы мүмкін.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің мақсаты – ең аз шығындармен бастапқы
құжаттарды өткізіп, есептілікті алуға мүмкіндік беретін ең қолайлы есеп
схемасын әзірлеу және өндіру болып табылады [13].
Халықаралық стандартпен есеп саясатын құрудағы мақсат – қаржылық есеп
берудегі есебін ұйымдастыруда халықаралық тәжірибелерді оңтайлы басқару
шешімдерін қабылдауын қамтамасыз ету мақсатымен Республикадағы акционерлік
қоғамның шаруашылық жүргізу ерекшеліктерін ескере отырып, есеп беру
есебінің әдісі мен әдістемесін пайдалана отырып әзірлеу, енгізу.
Бухгалтерлік есеп әдістемесі үшін бухгалтерлік табыстың шамасы мен оның
салық салынатын базамен қандай байланысы бар екендігін түсіну және оны
түсіндіру маңызды мәселе болып табылады. Оның басты ерекшелігі: кез-
кекелген қаржылық қорытынды есеп мемлекеттік салық органдарының мүддесі
үшін құрылуға тиіс [23].
Республикамызда бухгалтерлік есепті реформалау үшін ағылшын-американдық
модель таңдалды. Қабылданған бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі, кәсіпорынды
ашығырақ көрсетуге, ішкі және сыртқы инвесторлардың назарын көбірек бұруға
мүмкіндік береді.
Акционерлік қоғамдардың есеп беруі: әдісі мен әдістемесін халықаралық
стандартында Қаржылық қорытынды есеп берудің төмендегі концепциаларымен
қарастырылады:
- кәсіпорынның қаржылық қорытынды есебін жүргізу мақсаты;
- бухгалтерлік ақпараттардың сапалық сипаттамасы;
- бухгалтерлік ақпараттарды есепке алу принциптері;
- қаржылық қорытынды есеп элементтері.
Бухгалтерлік есеп пен қазіргі экономика жүйесін ұйымдастыру мен
басқару, іскерлік, экономикадағы саясат пен шешімі, стратегия мен тактиканы
қабылдау ісіне мәліметтерді таңдауға ақпараттар дайындау болып табылады.
Осы күнгі ұйымдардың барлығы кәсіпкерлік мақсатпен әрі өнім өндіріп, әрі ол
өнімді сату арқылы табыс табу үшін құралады.Табысқа жетуде басты мақсаты
талдау, түсінік беру және ұйымның даму бағытын анықтауға, басқару шешімін
қабылдау үшін түрлі баламалы мәліметтерді таңдауға ақпараттар дайындау
болып табылады [27].
Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіру шеңберіне көшу рәсімін
реттейтін құжат 1 ХҚЕС-ын алғашқы қолдану ХҚЕС (ІҒRS) болып табылады. ДСҰ-
на Қазақстан Республикасының акционерлік қоғамдары мен ұйымдары Бастапқы
Балансты қалыптастыруы қажет, ондағы мақсат бастапқы баланс кейіннен ХҚЕС-
ын қолдану үшін бастапқы нүкте болып табылады.
Мұнда ХҚЕС бойынша алғашқы қаржылық есептілікті жасаған кезде
қолданылатын есеп саясаты есептік күнгі ХҚЕС талаптарына сәйкес келуі тиіс
және есеп беру әдістемесі осы стандартта айқындала түседі. 1-ХҚЕС есеп
саясатындағы өзгерістер ХҚЕС-на көшкен күннен басталатын кезеңдерге
қолдануы тиіс деп нақтылайды.
ХҚЕС-1 ХҚЕС бастапқы қолдану басты мақсаты жалпы бағыттағы қаржылық
есепті ұсыну үшін негізін ашу болып табылады.
Стандарт келесілерді қамтиды:
- қаржылық есепті ұсынудың жалпы ерекшесі;
- қаржылық есеп құрылымы бойынша ұсыныстар;
- қаржылық есеп мазмұны бойынша минималды талаптар;
- қаржылық есептің ХҚЕС-на сәйкестігіне ұсыныстар;
- қаржылық есептің ХҚЕС-тан мүмкін ауытқулары бойынша ұсыныстар.
Әдістеме – латын тілінен аударғанда, қандайда ғылыми құбылыстарды
зерттеу әдістер жинағы.
Әдіс терминіне бір нәрсеге жету жолы қарағанда, әдістеме дегеніміз
шаруашылық жүргізуші субъектінің нәтижелерінің функционалданушылық кешенді
түрлі әдістермен зерттеу [24].
Әдістеме сөзі қоршаған ортадағы құбылыстардың өзгеру жүйесіндегі
көзқарастың фундоменталдық концепциаларының негізінде құрылады.
Егерде ХҚЕС әдістемесіне келсек, ол қаржылық есеп берудегі
ақпараттарды даярлауға негізделген. Ал мұның байланысы дүниежүзілік
бухгалтерлік қоғамдықтың біліктілік деңгейде қызмет атқару үшін ХҚЕС
қолдануы.
Осыған байланысты халықаралық стандарттармен жұмыс жасайтын шаруашылық
ұйымдардан, ХҚЕС-тың (талаптарын) негізінде жұмыс жасауды талап ете
алмайды.
ХҚЕС-ң жалпы әдістемесі белгілі бір ережелермен жұмыс жасауды
негіздесе, қаржылық есеп беру мақсаты ақпараттарды пайдаланушыларды
ақпаратпен қамтамасыз ету.
Қаржылық есетің есеп ақпарат жүйесі субъектінің активтерінің,
капиталдары мен міндеттемелерінің мәліметтеріне, сондай-ақ шаруашылық
өміріндегі материалдық құндылықтардың қозғалысында, өндірілген өнімдер мен
оны сатып өткізулерінде болған фактілерге сүйенеді. Бухгалтерлік ақпарат
жүйесі сыртқы (қаржылық) және ішкі (басқару есебі) болып бөлінеді. Қаржылық
есеп жөніндегі ақпараттар қаржылық есеп беру есебіне қажет ағымдағы
шығыстар және ұйымның табыстары мен дебиторлық және кредиторлық қарыздардың
көлемі туралы, қаржылық инвестицианың мөлшері мен одан алынатын
табыстардың, қаржыландыру көздерінің және тағы басқа жағдайларынан
құралады. Қаржылық есепті барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер жүргізуге
міндетті және оны ашық бұқаралық ақпарат құралдарында жариялап отырулары
керек. Дер кезінде есеп жұмысының уақытылы және сапалы жүргізілуін
қамтамасыз ету қажет.
Ол үшін шаруашылықта болып жатқан өндіріс үрдісін және оның нәтижесін
бейнелеу үшін бухгалтерлік есеп әдістері мен өлшеуіштерін білу керек.
Есеп әдістеріне жататындар: құжаттау, түгендеу, бағалау және
калькуляциялау, екі жақты жазу және шоттар жүйесі, баланстық тәсіл және
қорытынды қаржылық есеп. Ал жалпы есеп жұмысында қолданылатын
өлшеуіштердің негізгі түрлері зат өлшеуіші, ақша өлшеуіші және еңбек
өлшеуіштері қолданылады. Бухгалтерлік есептің мақсаттарын теориялық аспект
бойынша есептің даму кезеңдерімен келесі тәртіппен көрсетуге болады:
1) меншік иелерінің мүліктерінің амандығын сақтау;
2) ұйымдардың тиімді басқаруын қамтамасыз ететін бақылау құралы ретінде;
3) қаржылық нәтижелерді есептеу, яғни шаруашылық операциалардың
экономикалық және құқықтық салдарын анықтау;
4) экономикасы дамыған шет елдерге тән бухгалтерлік есепті халық
шаруашылығындағы ресурстарды қайта бөлу құралы ретінде қарайды. Осы
төртінші мақсатты жүзеге асыру үшін екі шартты жүзеге асыру керек:
- экономикалық субъектілердің қаржылық есеп беру есебінің ашықтығы;
- дамыған бағалы қағаздар нарығы.
ХҚЕС-тің әдістемесінің негізін терминология (лат.тілінен шектеу,
шекара) түсінігі, яғни стандарттардың мағнасын ашу, пайдаланушылардың
кезекті өзекті проблемаларын оңай жолдармен есеп кезінде қолдану. Атап
айтқанда практика жүзіндегі стандарттарды жеңіл түрде қолдану.
Есеп саясаты – ол ұйымдардың басқару органдарының бухгалтерлік есеп
жүргізуі және қаржылық есептемесін ашып көрсету туралы әдістемелер
жиынтығы.
Есеп саясатын құру маңызды процедура болып табылады және ол қаржылық
есептеме дайындауға әсер етеді. Шаруашылық субъектілері сияқты Қазақстан
Республикасының ұйымдары бухгалтерлік есепті және қаржылық есептеме жүргізу
үшін ішкі және сыртқы пайдаланушыларына есептік саясат жүргізеді [28].
2000 жылы Кеңеспен шығарған ХҚЕС-ты үш буклеттер: ХҚЕС, Қорытындылауға
арналған негіз және қолдану жөніндегі нұсқама мен шыққан. Осыған байланысты
Есеп саясаты ХҚЕС кешенділігіне және әдістемелік қиындығына байланысты
шағын және орта кәсіпкерлік субъектілеріне қолдануға мүлдем келмейді. Олар
үшін оңайтылған нысандары жасалуда.
Есептік саясатты жүргізу барысында 1- ХҚЕС бастапқы қолдану ІFRS-на
және басқа да стандартқа сүйенеді.
Есеп саясаты келесідей негізгі аспектілерден тұрады:
- есептік саясаттың жалпы жағдайы;
- есептік саясаттың нормативтік құқықтық базасы;
- есептік саясаттың таратылытын есептік кезеңдері;
- бағалау әдістері және қаржылық активтері мен міндеттемелерді (бастапқы
толық құны (нарықтық құны), ағымдағы құны (нарықтық құны), сатып өткізу
құны ( әділетті құны), дисконтталған құны) тану;
- ұйым қызметінің табыстары мен шығыстарын тану тәртібі және басқа да табыс
пен шығыс баптарын ашу;
- қаржылық есеп беру шоғырланған тәсілдері (егер ұйымдарының филиалдары
немесе еншілес заңды тұлғалары болған жағдайда);
- ұйымда қолданылатын бухгалтерлік есеп принциптерін ұйымдастыру,
оларды әрбір қаржылық есептеме баптарына пайдаланылады.
Есеп саясаты өз құрылымы мен мазмұндық нысаны бойынша үш дәстүрлі
блоктардан тұрады:
1) жалпы бөлім;
2) ұйымдастыру бөлімі;
3) әдістемелік (методологиялық) бөлімі.
Жалпы ережелер бөлімінде қарастырылады:
- ұйым туралы жалпы мәліметтер;
- қаржылық жағдайлар, қызмет нәтижелері және осы ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістер туралы шынайы ақпаратты қалыптатырудың қамтамсыз
етілуі туралы оның есеп саясатының негізгі мақсаты;
- таңдап алған есеп саясаты арқылы қаржы есептілігінің халықаралық қаржы
есептігінің барлық талаптары мен Түсіндірмелер жөніндегі тұрақты комитеттің
түсіндірмелеріне жекелей, сондай –ақ жиынтық түрінде сәйкестігін қамтамасыз
етуге тырысуды көрсету.
Әдістемелік бөлім ақпаратты қаржы есептілігінде көрсетудің ХҚЕС
ұсынатын таңдаулы баламаларға орай нақты тәсілдердін қамтуға тиіс.
Акционерлік қоғамның есеп саясатын қалыптастырған кезде қабылданған
және түсіндірме жазбада ашылуға тиісті бухгалтерлік есеп жүргізу
тәсілдеріне мыналар жатады:
- кірістерді тану;
- жиынтық қаржылық есеп жасау қағидаттары;
- материалдық (негізгі құралдар) және материалдық емес активтерді тану
және
амортизациясы;
- заемдар бойынша шығындары және басқа шығындары капиталдандыру;
- мердігер шығындары;
- инвестициалық меншік;
- қаржылық құралдар және инвестициалар;
- қорлар;
- салықтар, оның ішінде төлеу мерзімі өткен салықтар;
- резервтер (күмәнді борыштарға, кепілдіқызмет көрсетуге және т.б)
- ақша қаражатын және олардың баламаларын айқындау;
- маңызды қателер, сипаты, ағымдағы кезең үшін және барлық өткен кезеңдерге
берілгендер үшін түзету көлемі;
- есеп саясатындағы өзгертулер [28].
Өзгертулер туралы ақпаратқа мыналар кіруі тиіс:
а) есеп саясатын өзгертудің себептері;
ә) өзгертулер салдарларының ақшалай көрсеткендегі бағасы;
б) есептік жылға қаржылық есепке енгізілген бұрынғы есептік кезеңдердің
тиісті деректерінің түзетілгенін көрсету.
Ұйымдастыру бөлімі бухгалтерлік есепті жүргізуге, бухгалтерия
құрылымын ұйымдастыруға және оның қызметкерлерінің лауазымдық міндеттерін
бөлуге, бухгалтерлік есеп жүргізудің қолданылатын нысандарын, шоттардың
жұмысшы жоспарын және басқаларды сипаттауға жауапты тұлғаларды анықтайтын
елеулі мәселелерді қамтиды.
Егер де ағымдағы кезеңде есептік саясатта өзгеріс болса, оның болу
себебін анықтап ашып көрсету керек, өзгеруінен болған нәтижелер
Бөлінбеген пайда (жабылмаған залал) шотында ХҚЕС-тың көшу күніне орай
танылуы қажет [24].
Қаржы есептемесінің сыртқы пайдаланушылары ұйымның қаржылық
жағдайында, оның қызмет нәтижесі мен ақшалай қаражат ағынында үрдістерді
анықтау мақсатында қаржы есептемесінің бірнеше жылдық көрсеткіштерін
салыстыру мүмкіндігіне ие болуы керек.
Есеп саясаты стандарт ережелеріне сәйкес мынадай: қабылданған
халықаралық стандарттардың заңға сәйкес қашан талап етілген немесе сыртқы
пайдаланушыларға өте орынды әрі сенімді ақпаратты қашан ұсынған жағдайда
ғана өзгеруі мүмкін.
Есеп саясатының өзгерісін:
- ретроспективті тәсілдеме немесе
- преспективті (келешекті)тәсілдеме қолдануға брлады.
8 Таза табыс (залал), Есеп саясатындағы негізгі қателер мен
өзгерістер халықаралық стандартына сәйкес Есеп саясатының өзгеруі
ретроспективті немесе переспективті тәсілдемесі бойынша жүзеге асуы мүмкін.
1 сурет Есеп саясатының өзгеруі
Ретроспективті тәсілдеме егер жаңа есеп саясаты қалайда әрқашан
қолданылатын болса, онда солай жаңа Есеп саясаты барлық оқиғалар мен
операциаларға қолданылуы керек деген тұжырымға тоқтайды.
Преспективті тәсіл өзгеріс енген күннен бастап болған оқиғалар мен
операциаларға жаңа есеп саясатының қолданылуын білдіреді. Мейлі ол бастапқы
кезеңде бөлінбеген пайданың сальдосы немесе таза пайда немесе ағымлағы
есептік кезеңнің залалы болсын, сол себепті қолда бар сальдо қайта
саналмайды.
ХҚЕС стандартының 1 рұқсат еткен айырмашылықтары:
- бизнестің бірігуі;
- бастапқы құн ретінде қайта бағаланған құн немесе әділ құн;
- қызметкерлерге сый ақы;
- жинақталған бағам айырмалары;
- құрамдастырылған қаржы құралдары;
- еншілес, бірлескен және қауымдастырылған компаниалардың активтері мен
міндеттемелері.
Жаңа есеп саясатын қолдануды бастамас бұрын, қазіргі қолданып жүрген
есептік нысандарға енгізілген кейбір көрсеткіштерді түзету талап етіледі.
Сондай-ақ есеп саясатындағы әр нақты сұрақ есепте орын алып,
қаржылық есеп беруде дұрыс шешім мен түсінікке негіз болуы керек.
Бухгалтерияның табысты және тұрақты жұмыс істеуінің шарты - сауатты
ұйымдастырылған бухгалтерлік есеп болып табылады. Ретсіз, жүгенсіз
жүргізілген бухгалтерлік есеп жүйесі бухгалтерлердің қатысы мен есептік
деректерді өңдеуге кететін уақытты тиімсіз жұмсауға алып баруы мүмкін.
Бухгалтерлік есеп жүргізудің мақсаты – ең аз шығындармен бастапқы
құжаттарды өткізіп, есептілікті алуға мүмкіндік беретін ең қолайлы есеп
схемасын әзірлеу және ендіру болып табылады.
Бухгалтерлік есепті ұйымдастыру келесі құжаттарды әзірлеуді білдіреді:
- бухгалтерлік есеп және салық салу мақсаттарына арналған ұйымның есептік
саясаты;
- бастапқы құжаттарға қол қою құқығы бар лауазымды тұлғалар тізімі және
олардың қолтаңбаларының үлгісі;
- кәсіпорын басшысының бекітілген лауазымды тұлғалар тізімінде
көрсетілмеген тұлғаларға бастапқы есептік құжаттарға қол қою құқығын беруі
туралы бұйрық жобасы;
- түзету өткізулері туралы бухгалтерлік анықтама формасы;
- Өкілдік мақсаттарға арналған қаражатты есептеу және шығындау тәртібі
туралы Ереже;
- касса қалдықтары лимитін бекіту туралы бұйрық жобасы;
- типтік шаруашылық шарттар альбомы;
- Бухгалтерлік қызмет туралы ереже;
- жұмысшылардың лауазымдық нұсқаулары;
- материалдық жауапкершілік туралы шарттар;
- құжаттарды ағымдағы мұрағаттау тәртібі туралы ереже;
- өзге де құжаттар [28].
Қазіргі кездегі бухгалтерлік есепке алу ақпараттық базаны білдіреді,
оның негізінде ұйым қаржылық есептілікті дайындайды. Бухгалтерлік есепте
қалыптастырылатын ақпарат басқарушылық, салықтық статистикалық есептілікті
жасау үшін қолданылады, қажет болған кезде осы ақпараттың негізінде
есептіліктің басқа да түрлері жасалады. Бухгалтерлік есепке алу жүйесі бір-
бірімен өзара байланыста болатын, есепке алу элементтерінің белгілі бір
тұтастығы немесе көптілігі. Мұндай жүйе логикалық кешенді қамтиды, онда
ұйымның, мемлекеттің, сондай-ақ кез келген басқа да сыртқы, сол сияқты ішкі
пайдаланушылардың экономикалық мүдделерін қамтамасыз ету мақсатында
қызметтің түпкі нәтижелерін дұрыс өлшеуге бағытталған ақпарат қорытылады.
Есептілікті пайдаланушылардың барлығында қаржылық есептілік жөніндегі
ақпарат нені қамтитынына қатысты белгілі бір үміт-армандары бар. Бұл үміт-
армандар уақыт өте келе дамыды және пайдаланушылар бұрын кездестірген
қаржылық есептіліктің үлгісі мен мазмұнынан туындады. Осы үміт-армандарға
бухгалтерлік есепке алу туралы заңдар, бухгалтерлік есепке алудың
регламенті мен стандарттары әсер етті. Қазақстанда үміт-армандар үлгіге
және кеңес жүйесі кезінде әзірленген қаржылық есептілікке сүйене отырып
дамыды. Шетелдік пайдаланушылардың үміт-армандары Халықаралық қаржылық
есептілік стандарттарының принциптері мен тәжірибесіне сүйене отырып
қалыптасты [27].
Кез келген әділ (сенімді) пікірден бухгалтерлік есепке алудың белгілі
бір маңызды немесе іргелі принциптеріне немесе тұжырымдамаларына
негізделген пікір орынды тұспалдануы мүмкін. Халықаралық түпмәтінде ең
болмағанда мынадай бес принцип:
- есептеу принципі;
- қызметтің үздіксіздігі;
- ақылға сыйымдылығы;
- дәйектілігі;
- мазмұнның нысаннан басымдығы іргеліге жатқызылуы мүмкін және заңнама мен
бухгалтерлік есепке алу стандарттарында көрсетілуі мүмкін.
Әдеттегі іс-тәжірибе осы принциптерді кез келген елдің бухгалтерлік
есепке алу туралы заңнамасында іске асырудан тұрады. Нақты жағдайларда осы
принциптерді қолдану көбінесе бухгалтерлік есепке алу стандарттары арқылы
жүзеге асырылады.
Қазіргі уақытта халықаралық талаптарға сәйкес жасалған және жұмыс
істейтін жоғары дамыған ақпараттық жүйені білдіретін экономика бірыңғай
есепке алудың жүйесі болып табылады, ол оның әртүрлі аспектілерін
(статистикалық есепке алу, салықтық есепке алу, бухгалтерлік есепке алу
және т.б.) қамтиды.
Бухгалтерлік есепке алу қойылған міндеттерге сәйкес кейіннен жинау,
жүйеге келтіру және қорыту үшін деректер көзі ретінде ғаламдық есепке алу
жүйесінің бірлігін және функционалдығын қамтамасыз ететін ең маңызды
факторы болып табылады [14].
Экономикадағы қаржылық есепке алудың ақпараттық функциясы ұйымдар
қызметінің қаржылық нәтижелеріне сүйенеді, олар ұйымның ішіндегі сол сияқты
одан тысқары жердегі ақпарат пайдаланушылардың мүдделі тобына қажет. Жоғары
сапалы есептілік капитал нарығын дамыту үшін де қажет, өйткені оның
негізінде көбінесе экономиканың ондаған жылдарға дейін дамуын айқындайтын
шектеулі ресурстарды бөлу туралы шешімдер қабылданады.
Заңды тұлға болып табылатын Қордың ірі қатысушысының қаржылық есеп
беруіне мынадай нысандар енеді:
- бухгалтерлік баланс;
- кірістер және шығыстар туралы есеп;
- ақшаның қозғалысы туралы есеп;
- меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп;
- есеп саясаты туралы ақпарат және түсіндірме жазба.
Есеп саясаты – бұл ұйым қаржы есептілігін дайындау және ұсыну үшін
қолданатын нақты қағидаттар, негіздер, келісімдер, ережелер және практика.
Есептік бағалаудағы өзгеріс – бұл активтің немесе міндеттемелердің
баланстық құнын немесе активті кезең-кезеңмен тұтынудың активтердің және
міндеттемелердің ағымдағы жай-күйін бағалау салдарынан болатын, сондай-ақ
оларға байланысты күтілетін болашақ пайдалар мен міндеттерге байланысты
өлшемін түзету. Есептік бухгалтерлік бағалаулардағы өзгерістер жаңа ақпарат
алу немесе жаңа міндеттемелердің басталу нәтижесі болып табылады және
тиісінше қателерді түзету болып табылмайды.
Ұйым жаңа есеп саясатын ретроспективалы түрде қолданған кезде, ол осы
жаңа саясатты қаншалықты нақты жүзеге асырылатындай уақыт бойынша арттағы
алыс өткен кезеңдердің салыстырмалы ақпаратына қолданады. Қандай да
болмасын өткен кезеңге ретроспективалық қолдану, егер осы кезеңнің кіріс
және сол сияқты шығыс балансындағы сомасына тиісті кумулятивтік әсер
етудегі мүмкін болмаса, шын мәнінде жүзеге асырылмайтын болып табылады.
Қаржы есептілігінде ұсынылғандықтан өткен болып табылатын кезеңге қатысты
жиынтық түзетудің сомасы ең ерте ұсынылған кезеңдердің меншікті капиталының
қозғалған әрбір құрамдас бөлігінің кіріс сальдосына қолданылады. Әдетте
түзету бөлінбеген пайдаға қатысты түзетіледі. Сонымен қатар, осы түзету
меншікті капиталдың өзге құрамдас бөлігіне қатысты да түзетіледі (мысалы,
қандай да болмасын Стандарттың немесе Түсіндірудің талаптарын сақтау үшін).
Өткен кезеңдер туралы, қаржы көрсеткіштерінің тарихи мәліметтері сияқты кез
келген өзге ақпарат та сондай-ақ қаншалықты нақты жүзеге асырылатындай тым
арттағы уақыт бойынша алыс түзетіледі.
Ұйым үшін қандай да болмасын жаңа есеп саясатын, ол осы саясатты
қолданудың барлық өткен кезеңге тиісті кумулятивтік әсер етуін айқындай
алмағандықтан, ретроспективалық түрде қолдануға шын мәнінде мүмкін болмаған
кезде, ұйым жаңа саясатты ол үшін нақты мүмкін болмайтын ең ерте кезеңнің
басынан бері перспективалық түрде қолданады. Осылайша, ол осы күнге дейін
пайда болған активтерді, міндеттемелерді және меншікті капиталды
кумулятивтік түзетудің тиісті бөлігін негізге алады. Есеп саясатына өзгеріс
жасауға, тіпті егер осы саясатты шын мәнінде перспективалық түрде қандай да
болмасын өткен кезеңге қолдануға мүмкін болмаса да, рұқсат етіледі.Жаңа
есеп саясатын бір немесе одан көп өткен кезеңдерге қолдануға шын мәнінде
мүмкін болмайтын жағдайларға арналған нұсқау бар [14].
Қандай да болмасын есеп саясатын қаржы есептілігінің операцияларға,
басқа оқиғаларға немесе жағдайларға қатысты танылған немесе ашып
көрсетілген элементтеріне қолданған кезде есептік бағалауды орындау
қажеттілігі жиі болады. Есептік бағалауды жүргізу процесінің өз табиғатында
субъективтік сипаты бар және есептік бағалау есепті күннен кейін орындалуы
мүмкін. Есептік бағалауларды жасау қандай да болмасын есеп саясатын
ретроспективалық қолдану кезінде немесе алдыңғы кезеңнің қандай да болмасын
қателерін түзету үшін ретроспективалық қайта санау кезінде қиын болуы
мүмкін, себебі тиісті операция сәтіне бастап өтуі мүмкін ұзақ уақыт
кезеңінен басқа оқиғаны немесе жағдайды тану болды. Дегенмен алдыңғы
кезеңдерге жатқызылған есептік бағалаулар мақсаты ағымдағы кезең бойынша
есептік бағалауларға арналған мақсаттай болып қалады, атап айтқанда: тиісті
есептік бағалау операция, басқа оқиға немесе жағдай орын алған жағдайларды
көрсетуі тиіс.
Жаңа есеп саясатын қолдану немесе алдыңғы кезең бойынша сомаларды
түзету кезінде салдарынан алынған деректерді пайдаланбаған және болған
оқиғаны – ұйым басшылығының алдыңғы кезеңдегі ниеті қандай болғаны туралы
жорамал жасау үшін де, алдыңғы кезеңде танылған, бағаланған немесе ашып
көрсетілген сомаларды есептік бағалау үшін бағаламаған дұрыс. Мысалы, 39-
Қаржы құралдары – тану және бағалау Халықаралық стандартына сәйкес
инвестициялар ретінде бұрын жіктелген, өтеуге дейін ұсталатын қаржы
активтерін бағалауды жүргізу кезінде ұйым алдыңғы кезеңнің қатесін түзеткен
кезде, ол, егер ұйымның басшылығы салдарынан оларды өтеуге дейін ұстамауды
шешсе де, осы кезең үшін өзінің бағалау негізін өзгертпейді. Сонымен қатар,
ұйым 19-Қызметкерлерге берілетін сыйақы Халықаралық стандартына сәйкес
жалдаған қызметкерлердің науқастығы бойынша демалыстар бойынша өзінің
міндеттемелерін есептеу кезінде тиісті кезеңнің қатесін түзеткен кезде, ол
алдыңғы кезеңнің қаржы есептілігі шығару үшін бекітілгеннен кейін белгілі
болған, тұмаудың әдеттен тыс қатал эпидемиясы туралы ақпаратты есепке
қабылдамайды. Алдыңғы кезең бойынша ұсынылған салыстырмалы ақпаратқа
өзгерістер енгізу кезінде ішінара едәуір есептік бағалауды жүргізу қажет
болатын факт осы салыстырмалы ақпаратты сенімді жүргізу немесе түзету үшін
кедергі болып табылмайды [28].
1.2 Қаржылық талдаудың мақсаты мен міндеттері
Талдау сөзі гректің analysis деген сөзінен шыққан. Оның
мағынасы білемін, бөлшектеймін дегенді білдіреді және қазіргі заманда
талдау, бөлшектеу, ой таразысына салу дегенді білдіреді. Бұлай бөлшектеу
зерттеліп отырған пән, құбылыс немесе процестің адам санасының деігейінде
қоршаған ортада қарастыруға мүмкіндік береді. Алайда жинақтамалы тәжірибе
көрсеткендей талдау таза күйінде экономикалық құбылысты түсіндіре алмайды
және сол себепті зерттеліп отырған пәннің жеке бөліктері арасында байланыс
орнатып, бір-біріне тәуелділігін анықтап және оны біртұтас жүйеге келтіру
керек.
Кәсіпорын қаржылық-шаруашылық қызметінің диагностикасы мен
талдауының пәні болып жұмыстың қорытындысы, оның өзгеру себебі мен болуы
мүмкін экономикалық зардаптары табылады. Шаруашылық жүргізудің қорытындысы
кәсіпорынның қаржылық жағдайымен, алынған пайда көлемімен (экономикалық
қорытынды), өндірілген және сатылған өнім көлемімен (өндірістік қорытынды),
техникалық және әлеуметтік жағдайдың деңгеймен түсіндірілуі мүмкін.
Аталғандардың барлығы өзара байланысты және шарттасқан, себебі олар
қаржылық, экономикалық, өндірістік және әлеуметтік салалардың да қызмет
тиімділігін көрсетіп тұр [4].
Кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметінің диагностикасы мен
талдауының міндеттері олардың басқа қолданбалы салаларындағы функцияларымен
байланысты пайда болады. Олардың негізгілері:
- бизнес-жоспарлар және ішкі өндірістік нормативтер құрастырудағы ғылыми-
экономикалық негіздің артуы;
- еңбек, материалдық және қаржы ресуртарын (бөлек немесе бірге) қолданудың
тиімділік деңгейін бағалау;
- барлық қаржылық-шаруашылық қызметтің деңгейінде шығынды үнемдеу қорын
іздеу;
- басқарушылық шешімдер мен жоспардың орындалуына бақылау.
Талдауды функционалды белгілеріне байланысты бөлу оған деген
тәжірибелік қызығушылық тудырады, яғни оның қандай роль атқарып,
міндеттерді шешуіне байланысты. Талдаудың қаржылық, басқарушылық,
маркетингтік, инвестициялық, экономика-техникалық, логистикалық,
функционалды-құндық және т.б. түрлерін бөліп қарастырады.
Қаржылық талдау орталық орындардың алғашқыларының бірін алады. Ол
аудит және қаржылық менеджмент элементтерімен іске алады.
Оның негізгі мақсаты – кәсіпорынның қаржылық қорытындысының
диагностикасы, қаржылық жағдайдың бағалануы және қаржылық қызметтің
тиімділігі.
Қаржылық талдау барысында келесі сұрақтарға жауап алуға болады:
- есептік жыл барысында кәсіпорынның мүліктік әлеуеті қандай және онда
қандай өзгерістер туындады;
- талданып отырған кезеңде төлемқабілеттілігі қамтамасыз етілді ме;
- кәсіпорын активтерінің құрылымы қаншалықты оптималды;
- кәсіпорын қор құрылымы қандай және онда есептік жыл барысында қандай
өзгерістер туындады;
- кәсіпорын төлемқабілеттілігін қалпына келтіруі немесе зиян перспективасы
қандай;
- жақын және алыс болашаққа қаржылық тұрақтылық қамтамасыз етілген бе;
- кәсіпорын жалдамалы құрал еліктіру дұрыс мақсат па және несие алу үшін
объективті болжамдар бар ма;
- кәсіпорын алға қойған мақсатына жету үшін басқарушылық шешімдер бағыты
қандай болуы керек [1].
Қаржылық талдаудың мақсаты – кәсіпорынның қаржылық жағдайын
шығарылған қорытындылар негізінде бағалау, оның жақсаруына кеңес беру. Ол
ішкі және сыртқы болуы мүмкін. Сыртқы талдау міндеттері жинақтық ақпараттың
тұтынушылар қызығушылығы арқылы анықталады.
Ішкі қаржылық талдау кәсіпорындағы қаржылық жағдайдың себептерін
тереңірек зерттейді, айналым және негізгі құралдарды тиімді пайдаланады,
көлем, өзіндік құн көрсеткіштері арасындағы өзара байланысты қарастырады.
Қаржылық талдау жүргізбес бұрын оның мақсаты мен міндеттерін анықтау
керек. Содан соң талдаудың бағдарламасы ұйымдастырылады, әдістері,
мақсаттары мен міндеттерін шешуге арналған нұсқаулары, талдаудың ақпараттық
базасы, өзгеріс туындаған сәтте қабылданатын шешім талаптары анықталады.
Әдістемелік талдаудың келесі бөліктерін қамтиды: есептік жылдағы
қаржылық жағдайдың жалпы бағалануы және өзгерісінің жалпы бағалануы;
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын талдау; баланс жойылуын талдау;
кәсіпорынның төлем қабілеттілігін және іскерлік белсенділігін талдау;
қаржылық қорытынды талдау.
Жинақтамалы баланспен салыстырғанда есептік кезеңдегі қаржылық жағдай
мен оның өзгерісін бағалау, тағы да қаржылық тұрақтылықтың көрсеткіштерінің
талдануы түпкі негізі болды, одан қорытынды қаржылық талдау дамиды.
Қаржылық талдаудың мақсаты:
- кәсіпорынның қаржылық жағдайын анықтау;
- белгілі бір аралық уақыттағы қаржылық жағдайдың өзгеруін анықтау;
- қаржылық жағдайда өзгерістер туғызатын негізгі факторларды анықтау;
- қаржылық жағдайдың негізгі үрдісін болжау.
Зерттеу мақсаты келесідей аналитикалық міндеттерді орындағаннан
кейін жүзеге асады:
- бухгалтерлік есептің алдын-ала көрінісі;
- кәсіпорынның меншігінің сипаттамасы;
- қаржылық тұрақтылықтың бағасы;
- жеке меншік пен қарыздық қорларының пайда болу сипаттамасы;
- пайда мен рентабельділікті талдау;
- кәсіпорынның қаржылық шаруашылық қызметін жақсарту жолдарының
шараларыын ұйымдастыру.
Ұйымдастырушылық, техникалық және әдістемелік мүмкіндіктермен
жүзеге асатын жаттығулар талдаудың нақты мақсатын анықтайды. Көлем мен
аналитикалық ақпараттың сапасы қорытынды негізгі факторлары болып табылады
[2].
Бухгалтерлік есептің ақпараттары кәсіпорынның ағымдық,
инвестициялық және қаржылық қызметінің шешімін қабылдауда негізгі алғашқы
базасы қызметін атқарады.
Қаржылық талдаудың көмегімен төмендегідей шешімдер қабылданады:
- кәсіпорынды қысқа мерзімді қаржыландыру (айналымдағы активтерді толтыру);
- ұзақ мерзімді қаржыландыру (инвестициялық бағдарлама мен эмиссиялық
бағалы қағаздарға капитал салу);
- акция иелеріне дивидиенттерді төлеу;
- экономикалық деңгей резервтерінің мобилизациясы (сауда мен пайданың көлем
деңгейі).
Сыртқы қаржылық талдаудың ерекшеліктері:
- талдау субьектілерінің көптігі – кәсіпорынның қызметіне байланысты
ақпаратты - пайдаланушылар;
- талдау субьектілерінің мақсаты мен қызығушылықтарының айырмашылығы
- типтік методика мен есеп стандарттарын қолдану;
- кәсіпорынның ішкі және сыртқы есебіне талдаудың әсер етуі;
- кәсіпорынның қызметін сипаттайтын ақпараттарды пайдаланушыларға ашық
түрде ұсыну.
Кәсіпорынның серіктестері сыртқы қаржылық талдауды келесі бағытта
жүзеге асырады:
- қаржылық тұрақтылықты, баланстың жойылуы мен төлңу қабілеттілігін
талдау;
- активтердің, меншікті және қарызға алынған капиталдың тиімді пайдалануын
талдау;
- таза пайданың абсолюттік көрсеткіштерін зерттеу;
- табыс көрсеткіштерін талдау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының жалпы бағасы және т.б.
Ішкі қаржылық талдауды жүргізген кезде кәсіпорындағы нормативтік
және жоспарлы ақпараттар көрсеткіштері қолданылады. Сонымен қоса
синтетикалық бухгалтерлік есептегі (журнал-ордер, бас кітап жіне тағы
басқа) көрсеткіштер енеді. Негізгі талдаудың құрамы басқа да аспектілермен
толтырылады [3].
Кез келген бизнестің түпкі мақсатына жету үшін 3 түрлі аспектілер
қолданылады:
1. Қорларды (капиталды) салу шешімі.
2. Осы қорлардың көмегімен жүзеге асатын шаралар.
3. Жүзеге асатын шаралардың (қаржылық операциялар, инвестициялық жобалар
т.б.) экономикалық тиімділігінің бағасы.
2 КӘСІПОРЫННЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУ
2.1 Шаруашылық қорлары мен қорлану көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау
Мүліктің құрамы мен оның пайда болуы кәсіпорынның мүліктік
жағдайын сипаттайды. Мүлікке, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді активтер
жатады. Мүлікке бухгалтерлік баланстың бірінші және екінші бөлімдерінде
көрсетілген қысқа мерзімді және ағымдағы активтер кіреді.
Кәсіпорын мүліктерінің таратылуын, мүліктің құны мен құрамын
зерттеу үшін арнайы аналитикалық кесте құрылады. Аналитикалық кесте
бағалауға, дәрежесін және де өзгеріс тенденциясын анықтауға мүмкіндік
береді.
Кәсіпорынның мүлкін талдау кезінде келесі заңдарды сақтаған
жөн: кәсіпорын бақылауында болатын мүлік құнының көбеюі оның болашақ
мүмкіндіктерінің артуы тенденциясын білдіреді; айналымнан тыс активтердің
үлес салмағының артуы кәсіпорын саясатының инвестициялық бағытын белгілейді
[4].
Ұзақ мерзімді қаржылық салымдардың үлес салмағының ұлғаюы,
әсіресе бір жыл ішінде ұлғаюы кезінде басқа кәсіпорындарға салынған
қорлардың тиімділігін анықтау керек. Ол үшін инвесторлік капиталға
салынатын табыс пайызын салыстыру қажет; жеке өндіріске салынған қорлардың
пайызымен салыстырғанда басқа кәсіпорындарға салынған пайыз жоғары болу
керек. Жалпы негізгі қорлар үлесінің ұлғаюымен бірге амортизациялық қорлар
да ұлғаяды. Ал айналымдағы активтердің үлес салмағының ұлғаюы кәсіпорын
қызметінің өзгергенін көрсетеді, яғни мұнда өндіріске қарағанда, мүмкін
сауда-саттық қызметі дамыған болуы мүмкін. Дегенмен, қор жүйесін міндетті
түрде қарастыру шарт, ол дегеніміз дебиторлық қарыздардың үлес салмағының
төмендеуін оң бағалайды. Көлденең талдау уақытқа байланысты есептіліктің
әрбір бабы өткен кезеңмен салыстырылады және ауытқу мөлшері анықталады. Оны
келесі аналитикалық кестеден көруге болады:
1 кесте
Альянс-PS ЖШС-нің 2006 жылғы бухгалтерлік балансы бойынша көлденең талдау
Активтер жыл жыл көлденең
басы соңы талдау
1.Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаттары және оның 890 1288 603 -881 525
эквиваленттері
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар 165 4421 066 900 643
085
Қорлар 188 972534 172345 200
ағымдағы салықтық активтер 2 406 33 422 31 016
сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер 26 053 26 053
өзге де қысқа мерзімді активтер 73 874 51 629 -22 245
қысқа мерзімді активтердің барлығы: 1 320 1 719 399 142
822 964
2. Ұзақ мерзімді активтер
1 кестенің жалғасы
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар 12 807 -12 807
ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар
Үлестік қатысу арқылы ескерілетін
инвестициялар
инвестициялық жылжымайтын мүлік
негізгі құралдар 163 146351 800188 654
биологиялық активтер
бағаланатын активтер (разведочные и
оценочные активы)
материалдық емес активтер 4 165 3 501 -664
кейінге қалдырылған салықтық активтер
өзге де ұзақ мерзімді активтер 25 640 25 640
ұзақ мерзімді активтердің барлығы: 180 118380 941200 823
БАЛАНС 1 500 2 100 599 965
940 905
Пассивтер
3. Қысқа мерзімді міндеттемелер
қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер 1 204 1 345 140 471
811 282
салықтық міндеттемелер 8 200 8 200
міндетті және ерікті төлемдер бойынша
міндеттемелер
қысқа мерзімді кредиторлық берешектер 278 486648 728370 242
қысқа мерзімді бағаланатын
міндеттемелер
өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер 57 879 62 895 5 016
қысқа мерзімді міндеттемелердің 1 541 2 065 523 929
барлығы: 176 105
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер 21 667 -21 667
ұзақ мерзімді кредиторлық берешектер
ұзақ мерзімді бағаланатын міндеттемелер
кейінге қалдырылған салықтық 2 351 6 453 4 102
міндеттемелер
өзге де ұзақ мерзімді міндеттемелер
ұзақ мерзімді міндеттемелердің барлығы:24 018 6 453 -17 565
5. Капитал
шығарылған капитал 66 48 576 48 510
эмиссиялық табыс
қаржылық құралдармен болған -68 501-52 42216 079
операциялардан залал
резервтер
бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) 4 181 33 193 29 012
аздық үлесі
капиталдың барлығы: -64 25429 347 93 601
БАЛАНС 1 500 2 100 599 965
940 905
2 кесте
Альянс-PS ЖШС-нің 2007 жылғы бухгалтерлік балансы бойынша көлденең талдау
Активтер жыл басыжыл соңыкөлденең
талдау
1.Қысқа мерзімді активтер
Ақша қаражаттары және оның 8 603 38 850 30 247
эквиваленттері
Қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар
2 кестенің жалғасы
Қысқа мерзімді дебиторлық борыштар 1 066 172 103 -893 982
085
Қорлар 534 172 831 032 296 860
ағымдағы салықтық активтер 33 422 29 837 -3 585
сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер26 053 -26 053
өзге де қысқа мерзімді активтер 51 629 96 056 44 427
қысқа мерзімді активтердің барлығы: 1 719 1 167 -552 086
964 878
2. Ұзақ мерзімді активтер
ұзақ мерзімді қаржылық инвестициялар
ұзақ мерзімді дебиторлық борыштар
Үлестік қатысу арқылы ескерілетін
инвестициялар
инвестициялық жылжымайтын мүлік
негізгі құралдар 351 800 2 232 1 880 338
138
биологиялық активтер
бағаланатын активтер (разведочные и
оценочные активы)
материалдық емес активтер 3 501 2 850 -651
кейінге қалдырылған салықтық активтер
өзге де ұзақ мерзімді активтер 25 640 -25 640
ұзақ мерзімді активтердің барлығы: 380 941 2 234 1 854 047
988
БАЛАНС 2 100 3 402 1 301 961
905 866
Пассивтер
3. Қысқа мерзімді міндеттемелер
қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер 1 345 1 141 -203 332
282 950
салықтық міндеттемелер 8 200 2 239 -5 961
міндетті және ерікті төлемдер бойынша
міндеттемелер
қысқа мерзімді кредиторлық берешектер 648 728 133 847 -514 881
қысқа мерзімді бағаланатын
міндеттемелер
өзге де қысқа мерзімді міндеттемелер 62 895 191 806 128 911
қысқа мерзімді міндеттемелердің 2 065 1 469 -595 263
барлығы: 105 842
4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер
ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер
ұзақ мерзімді кредиторлық берешектер
ұзақ мерзімді бағаланатын
міндеттемелер
кейінге қалдырылған салықтық 6 453 238 699 232 246
міндеттемелер
өзге де ұзақ мерзімді міндеттемелер
ұзақ мерзімді міндеттемелердің 6 453 238 699 232 246
барлығы:
5. Капитал
шығарылған капитал 48 576 48 576 0
эмиссиялық табыс
сатып алынған меншіктік қаржы -52 422 52 422
құралдары
резервтер 1 489 1 489 979
979
бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) 33 193 155 770 122 577
аздық үлесі
капиталдың барлығы: 29 347 1 694 1 664 978
325 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz