Жұмыссыз қылмыскердің типологиясы
Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ӘОЖ 343.23-057.19 (574)
Қолжазба құқығында
Халықтың маргиналды бөлігі арасындағы қылмыстардың алдын алу
(жұмыссыздар)
12.00.08 – қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық-атқарушылық құқығы
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
заң ғылымдарының докторы,
профессор Алауханов Е.О.
Қазақстан Республикасы
Алматы
2009
Мазмұны
Белгілеулер мен қысқартулар тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлік-
криминологиялық зерттеулер
объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
2
1.1 Жұмыссыздықты әлеуметтік-экономикалық және
криминологиялық мәселе ретінде
қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Қылмыскерлікті жұмыссыздар ортасындағы құбылыс
ретінде
қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.3 Қылмыс жасаған жұмыссыздың жеке басының
криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 30
1.4 Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлік детерминациясының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
2 Жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын
алудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 59
2.1 Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлікпен күрестің жалпы
әлеуметтік
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 59
2.2 Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлікпен күрестің
арнайы-криминологиялық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
2.3 Жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алудың
ұйымдық-құқықтық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 90
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 107
Қосымша А.
Сауалнама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...115
Белгілеулер мен қысқартулар тізімі
1. ААІЖ – автоматтандырылған ақпараттық-іздестіру жүйесі.
2. АТҚБ – автоматтық-техникалық қызмет басқармасы.
3. БАЭ – Біріккен Араб Эмираты.
4. БҒМ – Білім және ғылым министрлігі
5. БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
6. ЕК – Еңбек кодексі
7. ЕтЗК – Еңбек туралы Заңдар кодексі
8. ЖЭС - Жаңа экономикалық саясат
9. КАО – Криминалдық ақпарат орталығы
10. КБК – Кедендік бақылау комитеті
11. КҚПБ – Көші-қон полициясының бөлімі
12. КПБ – Криминалдық полиция бөлімі
13. КПБас. – Криминалдық полиция басқармасы
14. КТІБ – Қылмыскер ісі жөніндегі бөлімше
15. КІІД – Көліктегі ішкі істер департаменті
16. ҚАЖБ – Қылмыстық-атқару жүйесінің басқармасы
17. Қаз КСР – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
18. ҚК – Қылмыстық кодекс
19. ҚМ – Қаржы министрлігі
20. ҚСжАЕК – Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитеті
21. МӨЗ – Мұнай өңдеу зауыты
22. ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
23. ТҚД – Техникалық қызмет департаменті
24. ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
25. ҰҚК – Ұлттық қауіпсіздік комитеті
26. ҰҚТ – Ұйымдасқан қылмыстық топ
27. ХЕҰ – Халықаралық еңбек ұйымы
28. ХКК – Халық комиссарлар кеңесі
29. ІІД – Ішкі істер департаменті
30. ІІМ – Ішкі істер министрлігі
31. ІІО – Ішкі істер органдары
32. ШҚО – Шығыс Қазақстан облысы
33. ЭСҚКА – Экономикалық және сыбайлас қылмыскерлікпен күресу
жөніндегі агенттік
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация жұмыссыздар санатына жататын
адамдардың қылмыс жасауына ықпал ететін себептер мен жағдайларды, олармен
байланысты алдын алу мәселелерін зерттеуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзат баласы қылмыскерлік пен оны
тудыратын себептерге қоғам әрқашан ерекше назар аудара отырып, онымен
күрестің тиімді жолын ұдайы іздестіріп келеді. Бірақ бұл күрделі мәселе
мемлекет арқылы толық шешілмейді, бұл ретте қоғамның және азаматтық
институттардың да маңызы зор. Яғни, қылмыстың алдын алу аса қажет. Ол
туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев та 2008 жылғы
Қазақстан халқына жасаған Жолдауында атап өтті. Онда: Мемлекеттің басым
бағыты – жазалаушы іс-әрекет емес, құқық бұзушылықтардың алдын алу болып
табылады. Сондықтан, аталған жылы Құқық бұзушылықтардың алдын алу туралы
заң жобасын әзірлеп, Парламентке енгізу қажет [1, 12 б.], – деп
көрсетілді. Елбасы, әсіресе, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту,
азаматтардың құқықтары мен бостандығын қорғау, қылмыскерліктің алдын алу,
оның аса қауіпті түрлері – ұйымдасқан, рецидивтік, экономикалық
қылмыскерлікпен және сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселелеріне баса мән
берді. Ол өз сөзінде: біздің ел әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жүргізу
және демократиялық мемлекеттілік құру барысында қайта құру саясатының
қоғамдағы тұрақтылыққа, азаматтардың жақсы ахуалды өміріне қауіп төндіретін
криминогендік процестермен тоқайласып отыр [2, 1 б.], – деген еді.
Жалпы, құқықтық мемлекет құру дегеніміз – тек материалдық-техникалық
база құру емес, сонымен қатар қоғамның өнегелік келбетін түзеу, оның рухани
мәдениетін дамыту. Оны жүзеге асыруда жастар тәрбиесі маңызды орын алады.
Ол туралы Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында, баланың
мемлекет қорғауында екендігі және оның мемлекет үшін аса құндылық болып
табылатындығы [3, 26 б.] атап көрсетілген.
Осы аталғандардың ішінде шешімі әлеуметтік қатынастарды жетілдірумен,
адамдардың әрекет-қылықтарын реттеумен байланысты көптеген әлеуметтік
мәселелер арасында жұмыссыздардың қылмыстық іс-әрекеттерінің алдын алу
мәселесі айрықша орында тұр [4, 26 б.].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында да оның дамуына кедергі
келтіретін және қылмыстың артуына себеп болып отырған – елде орын алып
отырған жаппай жұмыссыздық. Оны криминологтардың барлығы бірдей
қылмыскерліктің басты себептерінің бірі ретінде танып отыр. Қылмыскерліктің
қазіргі мәселелері әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістермен тығыз
байланысты, олар азаматтардың күнделікті өмірінен көрініс табуда.
Мысалы, Қазақстан Республикасы ІІМ-нің ТҚД мәліметтеріне қарасақ, 2006
жылы айқындалған қылмыскерлердің 54,2%-ында қылмыс жасаған кезде тұрақты
табыс көзі болмаған, олардың 9,6%-ы жұмыссыз жүрген [4, 3 б.]. Ал, 2007
жылы айқындалған қылмыскерлердің 53,3%-ында қылмыс жасаған кезде тұрақты
табыс көзі болмаған, оның 9,8%-ы жұмыссыз жүрген [4, 4 б.].
Жұмыссыз азаматтар қазіргі қылмыскерліктің барлық түріне жасап отыр
десе болады. Ұрлау, тонау, алаяқтық сияқты меншікке бағытталған қылмыстар
бірінші қатарға шықты. Адам өлтіру, денеге ауыр жарақат салу, бопсалаушылық
сияқты адам өміріне қатысты қылмыстар да кең етек алды. Есірткінің, қару-
жарақтың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстар да көбейді.
Оған себеп, адамдардың жүріс-тұрыс, іс-қылықтарын реттейтін бұрынғы
қалыптасып қалған құндылықтар мен нормалардың сырт қалуы, ал олардың орнын
басқан жаңа құндылықтар мен нормалардың өмірге толық ене қоймаған кезеңде
адамдардың іс-әрекеттерінің қалыпты күйден ауытқуына кері әсерін тигізеді
[5, 12 б.]. Біздің елдегі қоғамдық қатынастардың кешегі өткен социалистік
кезеңінде жұмыссыздықты тек капиталистік елдерге ғана тән құбылыс деп
санадық, оны кеңестік идеологтар әлемдік интерполициямен күресте күшті қару
ретінде пайдаланды [6, 26 б.].
Сонымен қатар, мемлекетте социалистік экономиканың көңілге қонымсыз
үрдістерінен туындаған жұмыссыздықтың жасырын нысандары есепке алынбады,
оған кездейсоқ нәрсе ретінде қарады. Ал социалистік жүйе мұндай жағдайдың
орын алу себебін және оның қылмыскерлікпен байланысын түсіндіруге талпыныс
жасаған ғалымдардың пікірлерімен санаспады.
1980 жылдарда қайта құру үрдістері және оған жалғасқан 90-жылдарда
экономикалық өзгеріс бұрынғы мемлекеттік құрылыстан қалған жараның бетін
ашып ғана қоймады, жаңа мәселелер тудырды, яғни, бүгінгі күні ұлттық
қасіретке айналып отырған жұмыссыздықты алып келді. Еңбекке қабілетті
мыңдаған адамдар мемлекетке қажетсіз болып қалды, олар тіршілік қамын ойлап
базарларда арба сүйреп кетті (мысалы, Алматы қаласында):
• 1998 жылы – 925 мың адам, немесе экономикалық белсенді халықтың
13,1%;
• 1999 жылы – 950 мың адам, немесе экономикалық белсенді халықтың
13,5%;
• 2000 жылы – 906 мың адам, немесе экономикалық белсенді халықтың
12,8%-ы;
• 2001 жылы – 780 мың адам, яғни экономикалық белсенді халықтың
10,4%;
• 2002 жылы – 690 мың адам, яғни экономикалық белсенді халықтың
9,3% [7, 86 б.].
• 2007 жылы – 555 мың адам, яғни экономикалық белсенді халықтың
6,4 %;
• 2008 жылы – 560 мың адам, яғни экономикалық белсенді халықтың 7
%.
Мұндай жағдай көрші елдерде де қалыптасты. Мысалы, Ресей Федерациясының
статистика жөніндегі Мемлекеттік комитетінің мәліметтері бойынша 2006
жылдың желтоқсан айында жұмыссыздар саны 6 млн-ға жуықтаған, оның 1 млн 600
мыңы жұмысбастылық қызметінде (еңбек биржасында тіркелген) [8, 111 б.].
Ал 1-қаңтар 2009 жылдың мәліметіне қарағанда, Республика көлемінде 25 %
мекемелердің жұмысы тоқтап, ондағы 7229 адам жұмыссыз қалған. Еңбек және
әлеуметтік қорғау министрі Бердібек Сапарбаев өзінің сөзінде: 234 мекеме
жартылай жұмыс жасауда, ондағы жұмыс істейтін 72 196 адамдардың ішінен 28
818 адамдар лажсыздан еңбек демалысына жіберілген, – деп көрсетті[9, 6
б.].
Қазіргі кезде де Қазақстан Республикасында жұмыссыздық мәселесінің
шешімі табылмай тұр (оған әлемдегі ипотекалық дағдарыс та ықпал етуде).
2005–2007 жылдары Қызылорда, Қостанай (бұрынғы Торғай облысының аумағы),
Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан облыстары еңбек рыногында елеулі
мәселелері бар аумақтарға жатқызылды (экономикасы нашар дамыған деп
танылды).
Сондықтан, бүгінгі шиеленісті криминалдық ахуалды жақсарту үшін
қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық және саяси мәселені түбірлі өзгерту
керек. Оны жүзеге асыру үшін, зерделеніп отырған құбылыстардың пайда
болуына және таралуына әсерін тигізетін факторларды, халықаралық-құқықтық
тәжірибені зерттеу негізінде отандық қылмыстық заңнаманы ары қарай
жетілдіру жөнінде ұсыныстар даярлау қажет.
Криминология ғылымына фактылар керек, сонда ғана ғылым әлеуметтік-
экономикалық үрдістерді және қылмыскерліктің өсуі нәтижесінде бой көтеретін
келеңсіз салдарларды зерделеп-зерттей алады.
Қылмыскерліктің жұмыссыздыққа криминогендік тәуелділігі жұмыссыздардың
қылмыстарынан туындайды. Бұл жерде мұндай қылмыскерліктің заңдылықтары мен
үрдістері, жұмыссыздар қылмыскерлігіне жағдай тудыратын себептер, бұл
адамдардың жұмыссыздығынан және олар жасаған қылмыстардың сипатынан ашық
көрініп тұрған олардың жеке дара қасиеттері айқын көрініс табады.
Бұл мәселе жұмыссыздар жасайтын қылмыстардың алдын алу үшін,
жұмыссыздық алып келетін кез келген басқа да криминалдық зардаптарға,
тіптен жұмыссыздықтың алдын алуды кешенді ықпал етуді ұйымдастыру үшін де
жан-жақты зерттеуді керек етеді.
Аталған криминология тұрғысынан маңыздылығы бар сипаттамалар ғылымда
толықтай көрініс таппағандықтан диссертант, оның өзектілігіне мән бере
отырып, өзінің диссертациялық зерттеуіне арқау қылды.
Сондықтан да аталған жұмыстың отандық заң ғылымындағы алғашқы кешенді
диссертациялық зерттеулердің бірі екендігін атап өткен жөн.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диссертациялық зерттеулер жүргізу
барысында Н.С. Таганцев, А. Аванесов, Ю.М. Антонян, М.М. Бабаев,
М.И. Ветров, С.Е. Вицин, Л.Д. Гаухман, А.И. Долгова, З.С. Зарипов,
К.Е. Игошев, И.И. Карпец, В.М. Коган, В.Е. Квашис, В.Н. Кудрявцев,
Н.Ф. Кузнецова, С.Я. Лебедев, В.В. Лунеев, Г.И. Миньковский, А.В. Наумов,
В.С. Овчинский, О.В. Старков сияқты кеңестік (ресейлік) және ТМД елдері
ғылымдарының еңбектері зерделеніп, жұмыста қолданылды.
Сонымен қатар К.Р. Абдрасулова, К. Жаянбаев, И. Исмаилов,
Ю.М. Каракетов, Л.И. Сыдықова, Б.Г. Түгелбаева, М.Х. Рустамбаев сияқты
өзбек, қырғыз ғалымдарының да еңбектерін атап өткен жөн.
Ал отандық ғалымдардан Н.М. Абдиров, А.Н. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, Т.К.
Әкімжанов, И.Ш. Борчашвили, К.Ж. Балтабаев, У.С. Жекебаев,
Р.Е. Джансарева, Н.О. Дулатбеков, А.Ш. Есжанов, Б.Ж. Жунусов,
М.К. Ынтықбаев, С.М. Иманбаев, И.В. Корзун, Е.И. Қайыржанов,
Н.И. Каирова, Г.С. Мәуленов, А.Х. Миндагулов, С.С. Молдабаев,
М.С. Нәрікбаев, Р.Т. Нұртаев, С.М. Рахметов, В.В. Роот, Г.Р. Рустемова,
А. Смағұлов, Б.К. Сыздық, Н.М. Турецкий, Д.С. Чукмаитов, А. Масалимова,
А. Құлсариева және т.б. өз жұмыстарында сөз етті.
Заңгерлердің, экономистердің, психологтардың, социологтардың,
дәрігерлер мен басқа мамандардың жұмыссыздықтың әлеуметтік-экономикалық
және басқадай зардаптарына қатысты жарияланымдары жеткілікті болғанмен,
өкінішке қарай бұл мәселенің шешімі табылмай тұр. Жұмыссыздықтың
криминологиялық мәселесінде криминологтар, қылмыстық құқық саласының
мамандары зерттемеген көптеген аспектілер бар, сондықтан да бұл тақырыптың
маңыздылығы артады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты
– жұмыссыздар арасындағы қылмыскерліктің криминологиялық заңдылықтарын
анықтау және білу. Алынған ақпаратты талдау негізінде жұмыссыздықты және
одан туындайтын қылмыскерлікті әлеуметтік-құқықтық бақылаудың тиімділігін
арттыруға бағытталған ұсыныстар даярлау керек.
Бұл мақсатқа жету үшін мына міндеттер орындалуы тиіс:
• әлеуметтік және криминологиялық мәселеге айналған жұмыссыздықтың
негізгі қасиетін, сипатын және зардаптарын зерделеу;
• жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алуда маңызды
интеллектуалдық аспап болып саналатын ұғымдық аппаратты айқындау;
• жұмыссыздар арасындағы қылмыскерліктің негізгі криминологиялық
көрсеткіштерін айқындау және оларды талдау;
• жұмыссызды қылмысқа жетелейтін сыртқы ортаның объективтік
факторлары мен адамның жеке басының субъективтік қасиеттерін
айқындап зерттеу;
• жұмыссыздықтың және жұмыссыздар арасындағы қылмыскерліктің алдын
алуға бағытталған құқықтық құралдар мен ұйымдық шараларды талдау;
• жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алу жүйесін жетілдіру
жөнінде кешенді ұсыныстар даярлау, оларға дәлел келтіріп тексеру
және практикаға енгізу.
Зерттеудің объектісі мен заты. Бұл зерттеудің объектісіне жұмыссыздар
арасында жасалған қылмыстарға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар,
жұмыссыздар арасындағы қылмыскерліктің жалпы әлеуметтік мәселесі жатады.
Диссертациялық зерттеу затына жататындар:
• жұмыссыздар жасайтын қылмыстардың жалпы жайы;
• бұл қылмыстардың жасалу себептері мен жағдайлары;
• олардың құрылымы мен детерминанттары, жұмыссыз азаматтардың құқыққа
қайшы әрекеттерінің сылтау ерекшеліктері;
• жұмыссыз қылмыскердің жеке басы;
• жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алу.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Диссертациялық зерттеу
барысында, индукция, дедукция, тарихи талдама, салыстыру, статистика
әдістері қолданылды. Сонымен қатар, социологиялық әдістемелер: сауалнама
тарату, сұхбаттасу және сараптық бағалау қолданылды.
Статистикалық ақпаратты өңдегенде статистикалық бақылау әдістері,
деректер мен топтастырулар, негізгі статистикалық өлшемдердің есептері
қолданылды.
Жұмыстың теориялық негізін белгілі шетелдік және отандық ғалымдардың
қылмыстық құқық, қылмыстық-атқарушылық құқық және криминология саласындағы
ғылыми еңбектері құрады.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасы Конституциясының,
Қазақстан Республикасы заңдарының, Қазақстан Республикасының қылмыстық және
қылмыстық-атқарушылық заңдарының, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
қаулыларының негізгі ережелері, халықаралық-құқықтық актілер және т.б.
құрады.
Зерттеудің эмпирикалық базасына мыналар алынды:
• архивтердегі 650 қылмыстық істің материалдары (Алматы қаласының
Алмалы және Әуезов аудандық соттарының, Астана қаласының Сарыарқа
және Алматы аудандық соттарының, Шымкент қалалық сотының);
• елдің бірқатар аймақтарында 850 азаматқа қойылған сұрақтардың
нәтижелері (Астана, Алматы, Қарағанды, Өскемен және Оңтүстік
Қазақстан облыстарының Шымкент қаласында, Мақтаарал ауданында) ;
• Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Алматы қаласы мен
Алматы облысында орналасқан ЛА-1558 және ЛА-1554 түзеу
мекемелеріндегі 500 сотталғанға қойылған сұрақтардың нәтижелері;
• Криминалдық полицияның, тергеу органдарының, қала, аудан Ішкі істер
бөлімдерінің, Ішкі істер департаменттерінің практикалық
қызметкерлеріне қойылған сұрақтардың нәтижелері (Алматы, Астана,
Шымкент қалалары);
• Ішкі істер министрлігінің ТҚД-нің, Әділет министрлігінің ҚАҚК-нің
және Бас прокуратураның ТБ-ның статистикалық мәліметтері.
Сондай-ақ басқа авторлардың ұқсас зерттеулерінің нәтижелері зерделенді,
олар жасаған тұжырымдар бұл зерттеудің нәтижелерімен салыстыру үшін ғана
пайдаланылды.
Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлік мәселесін автордың криминологиялық
ғылыми тұрғысынан кешенді қарастыруын диссертациялық зерттеудің ғылыми
жаңалығына жатқызу керек, бұл ретте ол:
а) жұмыссыздықтың криминогендік зардаптары туралы жаңа мәліметтерге
талдама жасаған;
б) жұмыссыздардың қылмыстары, олардың себептері мен жағдайлары,
жұмыссыз қылмыскердің жеке басы туралы бұрын болмайтын криминологиялық
ақпаратты зерделеген;
в) жұмыссыздықтың криминогендік зардаптарын әлеуметтік және ұйымдық-
құқықтық бақылаудың тиімділігін арттыруға және жұмыссыздар жасайтын
қылмыстардың алдын алуға бағытталған ұсыныстар даярлады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
1. Жұмыссыздық әрқашан да қылмыскерлік және оның алдын алумен өзара
тығыз байланысты, яғни жұмыссыздық қазіргі қоғамдағы
қылмыскерліктің себептерінің бірі болып табылады.
2. Жұмыссыз азаматтар ортасындағы қылмыскерлік – Қазақстан
Республикасының аумағында жұмыссыз азаматтар жасайтын және бір
ортаға біріккен жұмыссыз азаматтарға қатысты жасалатын қылмыстардың
органикалық жиынтығы (жүйесі).
3. Жұмыссыз ұғымы – жұмысбастылық қызметінде ресми тіркелген немесе
жұмыс іздеуші азаматтар ғана емес, еш жерде жұмыс істемейтін, тосын
табысы бар немесе қылмыстық жолмен тапқан табысымен өмір сүруші
адамдарды қамтиды.
4. Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерліктің өзіндік ерекшелігі сол, ол
қоғам үшін аса қауіпті және оның даму динамикасы келеңсіз
үрдістермен сипатталады. Жұмыссыздар жасайтын қылмыстардың басым
көпшілігін тұрақты табыс көзі жоқ адамдар жасайды.
5. Қылмыскердің, әдетте, өнегелік және құқықтық санасы төмен келеді,
олар қоғамға қарсы әрекеттерге бейім болады, агрессивтік мінез
көрсетеді.
6. Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлікте криминалдық және
виктимологиялық факторлардың арақатынасы тұрақты болып келеді [10,
10 б.].
Жұмыссыздардың виктимділігінің ерекшелігі мыналардан көрініс табады:
• Бірден көзге түсетіндіктен, себебі жұмыссыздардың виктимделуінің
зардабы адамның жеке басының шеңберінен шығып, қоғам мәселесіне
айналып отыр;
• Олар жас шегімен (жұмыссыздардың көпшілігі негізінен 30-ға дейінгі,
өмірлік тәжірибесі аз жастар) ерекшеленеді;
Жұмыссыз азаматтар арасындағы қылмыстардың детерминациясында кешенді
сипат бар, ол әртүрлі, атап айтқанда – ғаламдық, республикалық және
аймақтық деңгейдегі көптеген өзара әрекеттестіктің нәтижесі болып табылады.
7. Жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алу дегеніміз – қылмыс
жасаудың себептері мен жағдайларын ашуға, жоюға, бәсеңдетуге және
бейтараптандыруға, сондай-ақ тіршілік жағдайы мен (немесе) іс-қылығы сенім
тудырмайтын адамдардың қылмыстық жолға түсуіне немесе қайта оралуына
тосқауыл болуға тиісті мемлекеттік және қоғамдық шаралар жүйесі.
Жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алғанда жалпы әлеуметтік,
криминологиялық және ұйымдық-құқықтық сипаттағы шараларды бөлектеген дұрыс.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Зерттеудің теориялық маңыздылығы
алынған нәтижелердің сонылығынан туындайды. Автор зерттеген мәселелер мен
алынған нәтижелер жұмыссыздар жасайтын қылмыстармен күрестің тиімділігін
көтеруге бағытталған бірқатар ұсыныстар жасауға мүмкіндік беріп отыр.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы сол, оның кейбір жекелеген
ережелерін қылмыскерліктің алдын алу жөнінде бағдарламалар жасап, оларды
іске асыру барысында, жоғары оқу орындарында криминология, қылмыстық құқық,
әлеуметтану және еңбек құқығы курстарын жүргізгенде қолдануға болады.
Диссертациялық зерттеудің нәтижелері құқық қорғау органдары мен
соттардың қызметі үшін ғана емес, халықтың жұмысбастылық мәселесін шешуге
тиісті әлеуметтік және басқа ұйымдар үшін де маңызды болып табылады.
Диссертациялық зерттеуде жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын
алуды заңдық, ақпараттық және ұйымдық-құқықтық қамтамасыз етуді жетілдіру
үшін маңызы бар бірқатар тұжырымдар жасалған.
Жұмыссыздардың қылмыскерлігі туралы жаңа криминологиялық ақпарат басқа
да гуманитарлық зерттеулердің (негізінен – әлеуметтану және психология,
сондай-ақ қылмыстық құқық саласындағы) дамуына ықпалын тигізуі мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жүргізілген зерттеулердің негізгі
нәтижелері, теориялық ережелері, оларға негізделген тұжырымдар мен
ұсыныстар Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық құқық және криминология кафедрасында
талқыланды.
Негізгі теориялық ережелерді, зерттеу нәтижелерінен туындаған
тұжырымдар мен ғылыми-практикалық ұсыныстарды автор халықаралық және
ведомствоаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндады, Қазақстан
Республикасы БҒМ-нің Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитеті ұсынған
жорналдарда жариялады.
Сонымен қатар, диссертациялық зерттеудің нәтижелері, тұжырымдары мен
ұсыныстары Астана және Алматы қалаларының, Оңтүстік Қазақстан облыстық Ішкі
істер департаменттерінің тәжірибелік қызметіне және Қ.А. Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінің оқу үрдісіне ендірілді.
Диссертация құрылымы белгілеулер мен қысқартулар, кіріспеден, екі
бөлімнен, сегіз бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлік – криминологиялық зерттеу
объектісі
1.1 Жұмыссыздықты әлеуметтік-экономикалық және криминологиялық мәселе
ретінде қарастыру
Жұмыссыздық және жұмыссыздар мәселе әртүрлі ғылымдар (әлеуметтану,
экономика, философия және т.б.) шеңберінде зерделенді және зерделенуде, ол
бәрінен бұрын жұмыссыздықтың әлеуметтік-экономикалық және құқықтық құбылыс
ретінде бір мәнді еместігімен және одан туындайтын зардаптармен байланысты.
Бұл мәселе криминология үшін де қызығушылық тудыруда, себебі жұмыссыздықтың
қылмыскерлікке теріс ықпал ететіндігі сөзсіз.
Криминология, социологиялық ғылым ретінде... – дейді А.Б. Сахаров, –
қылмыскерлікпен қандай да бір байланыстағы барлық құбылыстардың әлеуметтік
аспектілеріне енуге, ол байланыстың өзін ғана емес, оны тудыратын
әлеуметтік жағдайларды да айқындауға тиіс. Криминологияны мұндай міндеттен
босату оны қылмыскерліктің себептері мен жағдайларының едәуір бөлігін
зерттеуден босату, оның қылмыстардан алдын ала сақтандырудағы рөлін шектеу
болып табылады [11, 10 б.].
Жұмыссыздық ерте заманнан бар құбылыс. Перикл кезіндегі афиндік
демократияда жұмыссыздық зардаптарын жеңуге шара қолданылған, жаулап алған
жерлерді отарлаған, үлкен-үлкен қоғамдық құрылыстар жүргізген, ақылы
қызметтер белгілеген, т.б.
Мысалы, Рим патрициялары империя кезінде пролетарлар тобырын ұстаған,
оларды ақшамен, азық-түлікпен қамтамасыз етіп, саяси қақтығыстарда
пайдаланған. Бірақ мұндай шаралар уақытша ғана болатын, сондықтан олар кең
таралмады. Ал Англиядағы және Батыс Еуропаның басқа елдеріндегі өнеркәсіп
революциясы, өндірісте машина пайдалану кезінде жұмыссыздық кең өріс алды
[12, 201 б.].
Капитализм кезіндегі еңбек және жұмысбастылық рыногының мәселелерін
А.Смит, Д.Рикардо, Ж.Б. Сей, А.Маршалл, А.Питу, Дж.Кейс сияқты экономистер
жан-жақты зерделеді.
А.Смит пен Д.Рикардо еңбек рыногы мен тауар рыногында өнімі бар капитал
салымының көлемі мен жұмысбастылық көлемінің арасында өздігінен
белгіленетін өзара қатынасқа баға беруге әрекеттенді [13, 90 б.].
Ж.Б. Сей рынок заңын қалыптастырды, ол нарықтық реттеу толық
жұмысбастылықты қамтамасыз етеді деп санады [14, 13 б.].
А.Маршалдың пікірінше, жұмысбастылықты қамтамасыз етуде сұраным мен
ұсынымды реттеудің маңызы зор екен, ал жоғары еңбекақы қалайда
жұмысбастылықты азайтып, жұмыссыздықты көбейтеді дейді ол [15, 34 б.].
А.Питу өзінің Жұмыссыздық теориясы атты кітабында жұмысбастылық
теориясының негізгі ережелерін баяндайды. Ерікті жұмыссыздықты
жақтаушылардың бірі болғандықтан ол жұмыссыздықтың себебі жалақы деңгейінің
жоғары болуында, егер ол төмен болса жұмысбастылық көбейеді, өндіріс жағына
азаяды, нәтижесінде қосымша жұмысшылар жалдауға мүмкіндік туады дейді ол
[16, 45 б.].
Дж.Кейстің пікірінше, қоғамның басты мәселесі деп саналатын мәжбүрлі
жұмыссыздық капитализм кезінде болады, ал толық ұсыным мен толық сұраным
сәйкес келгенде толық жұмысбастылыққа қол жетеді, тауарлар мен қызмет
көрсетуге жалпы сұраным олардың ұсынымынан аз болғанда жұмыссыздық жабылады
екен [17, 78 б.].
Жұмыссыздық мәселесінің бір мәнді еместігі марксистік экономикалық
еңбектерде де көрсетілген.
К.Маркс жұмысбастылық пен жұмысбасты еместікке толықтай түсініктеме
берген, олар еңбекпен айналысуды әлеуметтік зерделеудің ғылыми негізін
құрады, онда тек техникалық және экономикалық ғана емес, әлеуметтік те
аспекті бар деді. Ары қарай ол капитализм кезінде жұмысшы күшіне қарағанда
өндіріске қаражаттың көп жұмсалатындығын, сондықтан да жұмысшы күшіне
сұранымның азаятындығын, жұмыссыздықтың көбейетіндігін көрсетті.
Халық саны туралы заңды ойлап тауып К.Маркс халық санының артығы
дегеніміз – жұмыссыз халық екендігін дәлелдеді, халық санының артықтығы,
жұмыссыздық және пролетариаттың күйзелісті жағдайы арасында байланыс бар
екендігін көрсетті [18, 81 б.].
Жас Кеңес республикасының алғашқы онжылдығында жұмыссыздық жаппай етек
алды. ЖЭС (НЭП) кезінде ол қаланы да, ауылды да жайлады, жұмыс істегісі
келетін 100 адамның орта есеппен 30-на ғана жұмыс табылды.
Сол кездегі Үлкен кеңес энциклопедиясында (1927 жылғы) былай делінген:
Капиталистік қоғамда өндірісте жұмыс істейтін жұмысшылармен қатар, өз
күшін сатқысы келетін, бірақ сатып алушы таппаған біршама адамдар әрқашанда
болады. Бұл адамдар жұмыссыздар, ал құбылыстың өзі – жұмыссыздық деп
аталады [19, 45 б.].
1930 жылдардың басында ЖЭС жойылып, тауар-ақша қатынастары тыйылды.
Орталықтандырылған және жоспарлы-бөлу экономикасын қалыптастыру басталды,
мемлекетке еңбектенудің жалпыға бірдейлігі және міндеттілігі жарияланды.
Елді қарқынды индустрияландыру саясатының негізінде ашық жаппай
жұмыссыздықты жоюға мүмкіндік туды. Мұның бәрі өндірісте артық жұмысшы күші
бола тұрып жаппай жұмысбастылықты сырттай сақтауға жағдай тудырды.
Профессорлар Алауханов Е.О. және Зарипов З.С. Профилактика
преступлений атты еңбектерінде жұмыссыздыққа мынадай анықтама берген:
Жұмыссыздық өндірістің капиталистік тәсіліне ғана тән құбылыс, онда
еңбекшілердің бір бөлігі жұмыс таба алмайды, олар артық бас қосалқы жұмыс
күшіне айналады [20, 67 б.]. Бұл анықтамада да адам капиталистік құрылыста
ғана өзіне жұмыс таба алмайтындығы, жұмыссыздықтың капиталистік құбылыс
екендігі көрсетілген. Мұнда экономикалықтан гөрі саяси рең басым, ол
бұрынғы Кеңестер Одағының саясаты үшін тиімді еді.
Жоспарлы экономика жағдайында ашық формадағы жұмыссыздық болмады,
себебі нақты социализмнің басты жетістігі жұмыссыздықтың жойылып, толық
жұмысбастылықтың жарияланғандығы еді. Жұмыссыздарға материалдық көмек
көрсету жүйесі болмады, себебі ондайлардың болуы мүмкін емес деп саналды.
Еңбек рыногы қазіргі экономикалық маңызды буындарының бірі болып
табылады. Экономикалық режимнің ауысуы қалай да қиындық тудырады, себебі
миллиондаған адамдар үшін еңбек негізгі табыс көзі болды.
Қазіргі экономикалық әдебиетте жұмыссыздық және жұмыссыздар
ұғымдарына бір мәнді түсініктеме жоқ. Мысалы, экономикалық сөздікте
жұмыссыздыққа еңбекке қабілеті бар адамдардың өздері атқара алатын жұмысты
таба алмайтын әлеуметтік-экономикалық жағдай деп анықтама берілген. Ал,
жұмыссыз адамға жұмыс істей алатын және жұмыс істегісі келетін, бірақ
өзіне байланысты емес себептермен жұмыссыз жүрген және табысы жоқ еңбекке
қабілетті жастағы адам деп түсініктеме берілген [21, 142 б.].
Бірақ, біздің пікірімізше, жұмыссыздықтың қоғамның қазіргі кездегі
жайына неғұрлым толық және сәтті берілген анықтамасы мынадай – Жұмыссыздық
– нарықтық экономикасы бар қоғамға тән, күрделі, көп аспектілі әлеуметтік-
экономикалық құбылыс, ал халықтың еңбекке қабілеті бар бір бөлігі еңбек
рыногында өз күшіне қолданыс таппайды, нәтижесінде өмір сүрудің негізгі
көзі болып саналатын жалақыдан айырылады [22, 124 б.].
Ал, жұмыссыз ұғымына ... елде тұрақты тұратын (алты айдан аса,
босқындардан басқа), жұмысқа кірісуге дайын, қолайлы жұмыс табу мақсатында
жұмысбастылық орталығында тіркелген және заңға сәйкес жұмыссыз деп танылған
(жұмыссыз мәртебесін алған), жұмыс және табысы (кірісі) жоқ, еңбекке
қабілетті азамат деп анықтама берілген [23, 56 б.].
Әлеуметтік мәртебе санаты адамның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
жағдайын білдіреді, ол оның қандай да бір әлеуметтік маңыздылығы бар өз
белсенділігін жүзеге асырудағы құқықтарын, міндеттерін, бостандығын,
мүмкіндіктері мен құралдарын қамтамасыз етеді.
Ғылыми әдебиетте жұмыссыздық пен жұмыссыздың басқа да анықтамаларын
кездестіруге болады.
Мысалы, докторант-ізденуші А.Р. Масалимова жұмыссыз азамат санатына
жұмысқа қабілетті жастағы, жұмысбастылық қызметіне жүгінген жұмыссыздардың
барлығын емес, тек еңбек өтілі жоқ, алғаш жұмыс іздеушілерді, сондай-ақ оқу
орнын бітіріп мамандық алған, бірақ еңбек рыногында сұраным жоқ адамдарды
ғана немесе кәсіби стажының жоқтығынан қиындық көрушілерді жатқызу керек
деп санайды [24, 20 б.].
Профессор Е.О. Алаухановтың пікірінше, жұмыссыздар құрамы едәуір
тұрақты, аса жылжымалы әлеуметтік топты құрайды, олардың құрылымы
тиянақсыз, мұқтаждығы толықтай ұғынылмаған, сондықтан олар өз мүдделерін
өздерінше іске асыруға қабілетті емес. Бұл топтың аралықтағы әлеуметтік
жағдайын сипаттайтын мұндай кейпі жұмыссыздарды қоғамда жаңа әлеуметтік
құрылымдар қалыптастыру үшін негіз ретінде алдыңғы топқа жатқызуға
мүмкіндік береді [25, 65 б.].
Біздің диссертациялық зерттеу шегінде уақытша жұмыс істемеуші сияқты
аралас ұғымға да анықтама беру керек. Ондайлар қатарына кәсіпорында жалақы
төлемегендіктен немесе өндіріс тоқтағандықтан әкімшілік демалыста жүрген
адамдарды, сондай-ақ 2-3 күн немесе апта жұмыс істемейтін адамдарды да
(мысалы, Қуат құрылыс компаниясы) жатқызу керек. Жұмыс істемейтін адамдар
тобына еш жерде және ешқашан жұмыс істемеген адамдарды немесе денсаулығына
байланысты жұмыс істей алмайтындарды, қоғамның маргиналдық тобының
өкілдерін жатқызуға болады. Азаматтардың бұл санатының өкілдерін (дәлірек
айтсақ – маскүнемдерді, нашақорларды, қаңғыбастарды, тұрақты мекен-жайы жоқ
адамдарды және т.б.) сот статикасында тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға
жатқызады.
Айта кететін бір жағдай – көптеген жұмыссыз азаматтар, мемлекеттік
жұмысбастылық қызметінде жұмыссыз ретінде ресми тіркелгенімен, бірден жұмыс
табыла қоймаса есептен шығып жұмысты өз бетімен іздестіреді. Мұндай
жағдайда олар тұрақты табыс көзі жоқ адамдар ретінде анықталуға тиіс.
Сонымен қатар жұмысы жоқ көптеген азаматтар, тұрақты табыс көзі
болмағандықтан өздерін күнделікті өмірде жұмыссызбын деп атайды. Мұны
жұмыссыздық мәселесі жайындағы қоғамдық пікірді зерделеу кезінде ескеру
керек.
Елдің 9 аймағында жұмыссыздықтың азайып, бесеуінде көбейіп отырғанын
статистика көрсетті. Соңғы топқа Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау және Оңтүстік
Қазақстан облыстары жатады.
Халықаралық еңбек ұйымының критерийі бойынша жұмыссызға экономикалық
белсенділікті өлшеу үшін белгіленген жастағы адамдар жатады, олар сол
қарастырылған кезеңде мынадай шарттарға сәйкес келуге тиіс:
• Жұмысы (табысы бар) болмауға;
• Жұмыс іздестіріп жүруге;
• Белгілі бір уақыт аралығында жұмысқа кірісуге дайын болуы тиіс.
Оқушылар, студенттер, зейнеткерлер және мүгедектер, егер олар жұмыс
іздеп жүрсе және оған кірісуге даяр болса, онда жұмыссыз деп саналады.
Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің пікірінше 4 айдан аса уақыт
жалақы төленбеген азаматтарды да жұмыссыздар деп санау керек, онда
Халықаралық еңбек ұйымының критерийі бойынша жұмыссыздар қатарына тағы да
60-65 мыңдай адам қосылады.
Айта кету керек, біздің азаматтардың құндылықтар иерархиясында жұмыс –
отбасынан кейінгі екінші орында тұр, оның маңыздылығын зерттеу барысында
респонденттердің 83%-ы қолдады [26, 90 б.].
Ішінара алынған жауаптарға қарағанда, экономикалық белсенді халықтың
ішінде әрбір оныншы адам өзін жұмыссызбын деп санайды екен. Бірақ ресми
тіркелген жұмыссыздар саны олардың нақты санынан аз, ал халықтан алынған
жауап бойынша көп. Өздерін жұмыссыз деп санайтын 640 мың адамның 30 мыңға
жуығы, шартқа отырмаса да, еңбек кітапшасы болмаса да, жұмыс істейді
(бұлардың қатарына криминалдық бизнеспен айналысатындарды жатқызуға
болады).
Ал жұмыссыз деген түсінікке азаматтардың өздері қалай қарайды екен?
Мысалы, үй шаруасымен айналысатын әйелдер де, еш жерде жұмыс істеп көрмеген
және жұмыс істегісі келмейтіндер де өздерін жұмыссыздар қатарына жатқызады.
Жұмысбасты болмай жұмыссыз қалғандардың басым көпшілігі үзбей жұмыс
іздестіреді, дағдарысты кезеңді өтуге, өзінің еңбек қабілетін толықтай
пайдалануға тырысады. Мұны өздері сондай жағдайда қалған жұмыссыздардың
пікірлерін зерделеу көрсетті.
Мысалы, жұмысын жоғалтқан адам ең алдымен кімге иек арта алады? деген
сұраққа респонденттер мынадай жауап берді:
• 62%-ы – тек өзіңе;
• 24%-ы – мемлекеттік жұмысбастылық қызметіне;
• 9%-ы – атқарушы биліктің жергілікті әкімшілігіне;
• 5%-ы – кәсіпорын басшылығына.
Мемлекеттік жұмысбастылық қызметіне жүгінудегі мақсатын жұмыссыздар
былайша түсіндіреді:
44%-ы – кез келген мамандық бойынша жұмыс істегісі келеді;
28%-ы – мамандығын өзгертуге немесе жаңа мамандық алуға дайын;
15%-ы – өз мамандығы бойынша жұмыс істегісі келеді;
13%-ы – жұмыссыз мәртебесін иемденгенде адамға берілетін тиісті
жеңілдіктер мен кепілдіктерді алғысы келеді.
Қандай тәсілдермен ақша тапқыңыз келеді? деген сұраққа жұмыссыз
еркектер мынадай жауап берді:
32%-ы – сауда-делдалдық қызметпен айналысқысы келеді;
28%-ы – жақсы ақшаға қандай жұмысты болса да орындауға даяр;
11%-ы – ақша табудың кез келген мүмкіндігін пайдалануға, бірнеше жерде
жұмыс істеуге даяр;
29%-ы – жауап беруге қиналады.
Бұл сұраққа әйелдер мынадай жауап қайтарған:
• 36%-ы – бірнеше жерде жұмыс істегісі келеді;
• 19%-ы – сауда-делдалдық қызметпен айналысқысы келеді;
• 9%-ы – көше саудасына қатысқанды теріс көрмейді;
• 3%-ы – жақсы ақша үшін кез келген жұмысқа даяр;
• 33%-ы – жауапқа қиналады [27, 10 б.].
Алынған жауаптарға қарағанда, еркектердің табысты кез келген жолмен,
тіптен қылмыстық жолмен де табуға даяр екендігін көреміз. Ол түсінікті де,
себебі біздің елде еңбек бағаланбайды, одан уыс толатындай табыс табу
мүмкін емес.
Азаматтардан алынған жауаптардың нәтижесі көрсетіп отырғандай, 1999
жылы респонденттердің 53%-ы, яғни жартысынан көбісі, ал 2006 жылы – 35,7%-ы
өз жағдайын нашар деп бағалаған [28, 6 б.]. Бірақ мұндай оң динамика
жұмыссыздардың болашақ үшін үрейлі жағдайын өзгертпеді – 43% және 37%
тиісінше. Бәлкім адамдар жұмыссыздыққа көндіге бастады, дегенмен олардың
болашақ үшін үрейі басылатын емес. Әрине, мұндай үрейлі жағдайдың өзгеруі
мүмкін, ол жұмыссыз мәртебесі жағдайында болу кезеңіне және мамандық
бойынша жұмысқа тұру мүмкіндігіне байланысты.
Зерттеулердің нәтижелеріне қарасақ, респонденттер өздерінің жұмыссыздар
тобына жатуын өздерімен емес, елден, экономикадағы, өз кәсіпорнындағы
қалыптасқан жағдаймен байланыстырады. Жұмыс іздестірудің көптеген жолы
болғанмен жұмысқа тұрудың екі тәсілі ғана өтімді екен:
- таныстардың, туыстардың ұсынысы бойынша;
- жұмысбастылық қызметі арқылы.
Респонденттердің пікірінше, жұмысбастылық қызметінің міндеті тек
жұмысқа тұруға көмектесу ғана емес, жәрдемақы төлеу де екен.
Жұмыс істемейтін азаматтардың материалдық әл-ауқатын зерттеу кезінде
Бұрын қол жететін қандай басты материалдық игіліктен жұмыссыз болғандықтан
бас тартуға тура келді деген сұраққа мынадай жауаптар алынды:
- ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар алудан – 83%:
- бұрын қоректеніп жүрген тағамдардан – 37%:
- отбасын құрып, балалы болудан – 17% [29, 11 б.].
Жұмыссыздардың отбастары пайдаланып жүрген негізгі материалдық
игіліктерді олар жұмыс істеп жүрген кезде иемденген. Сұралғандардың 72%-ы
өздерінің материалдық жағдайларының нашарлауын жұмыссыздықтың салдары деп
санайды.
Психологиялық тұрғыдан алғанда, жұмыссыздық қоғамға және жеке адамға
әртүрлі әсер етеді. Адамды мазалайтыны – негізінен материалдық факторлар,
яғни оның отбасының кірісі күрт азаяды, өзі жұмыссыздар қатарынан орын
алады.
Жұмыссыз азаматтар мәселелерін зерттеуші психологтар жұмыссыздық
жағдайында адам белсенділігінің, жауаптылығының, өзін-өзі бақылай
алатындығының аса маңызды екендігін айтады, мұндай қасиеттер қазіргі
экономикалық жағдайға көндігудің шешуші факторлары екен.
Адамның жұмыссыздыққа әлеуметтік және психологиялық бейімделуіне қарай
социологтар мен психологтар жұмыссыздарды мынадай типтерге бөледі:
- жұмыссыз қалған және объективтік (экономикалық) мән-жайларға
байланысты оны таба алмаған жұмыссыздар;
- жағдайдан ақыл-ойының, мінезінің немесе денсаулығының
ерекшеліктерінің нәтижесінде шыға алмаған жұмыссыздар (материалдық
жұмыссыздық);
- өз мәселесін шешу үшін өз еркімен жұмыссыз болған адамдар.
Іс жүзіндегі және ресми жұмыссыздық көрсеткіштерінің арақатынасында да
ауытқушылық бар.
Өзіне өзі қол жұмсау мен экономикалық және әлеуметтік тұрақсыздық
арасында да тікелей байланыстың бар екендігі белгілі.
Мысалы, өзіне өзі қол жұмсайтындардың көпшілігі білім деңгейі жоғары
емес, әлеуметтік мәртебесі төмен адамдар (жұмысшылар, жұмыссыздар, жұмыс
істемейтіндер және оқушылар) [30, 56 б.].
Ресейлік әріптестердің зерттеулеріне назар аударалық [31, 9 б.].
1-кесте – Ресей халқының 1990 жылы өзіне өзі қол жұмсаған кейбір
топтарының сандық көрсеткіші (100 000 адамға шаққанда)
Әлеуметтік мәртебесі Қала ауыл
Жұмысбасты халық 13,4 30,9
Жұмысбасты еместер 19,9 29,1
Нашақорлар 177,8 322,6
Некеде тұратындар 15,4 26,2
Некеде тұрмайтындар 28,9 45,9
Психикасы бұзылғандар 95,2 107,3
Мүгедектер 109,8 104,3
Жұмыссыздық пен басқадай әлеуметтік құбылыстар арасындағы өзара
байланыстылықты зерттеген американ профессоры М.Х. Бреннердің пікірінше,
жұмыссыздық деңгейінің бір пайызға көтерілуі халық өлімінің 2%-ға, өзіне
өзі қол жұмсаудың 4%-ға, психиатриялық емханаға жүгінуді 3,4%-ға арттырады
екен [32, 94 б.].
Жұмыссыздарға жүргізілген бақылау олардың жұмыстан босанғаннан кейін
қатты уайымдайтығын көрсетті, ал қоғамдық қызметтен қол үзіп қалу бұл
сезімді ушықтырады екен.
Криминолог ғалымдар жұмыссыздықты күрделі рухани әлеуметтік-
экономикалық феноменге жатқызады, олар қоғамдағы саяси, экономикалық,
әлеуметтік өзгерістерден кейін жүргізілген реформаға байланысты жіберілген
қателіктердің, қоғамдық қатынастардың түбірімен бұзылуының салдарынан
қылмыскерлік бірден етек алады дейді олар.
Біздің пікірімізше, қазіргі жағдайға Ю.М. Антонян 221 сипаттама берген:
Қоғамның жоғарғы және төменгі топтарының ара алшақтығы, олардың өмір салты
мен тұрмыс жағдайындағы салыстыруға келмейтін өзгешеліктер, біреулерінің
билікке, байлыққа кенелуі, екіншілерінің құр алақан қалуы оларды бір
бірінен жатсындырды. Араларында сенімсіздік, өшпенділік туды [33, 78 б.].
Қазақстан мен Ресейде (ТМД-ның басқа мемлекеттерінде де) адамдардың
барлығы бірдей жабайы рынок жағдайына бейімделе қоймаған, жаңа
экономикалық, әлеуметтік-психологиялық жағдайды жатсынды. Қылмыскерліктің
әлеуметтік процестермен тығыз байланыста екендігі айқын көрініс тапты.
1990 жылдардың басынан бастап Қазақстан мен Ресейден қылмыскерлік бай
және кедей деп бөлінді [34, 202 б.].
Қоғам мен мемлекеттегі әлеуметтік-психологиялық жағдай реформа жүзеге
асырыла бастағаннан криминалдық сипат алды. Бастапқыда капиталистерді
классикалық, яғни криминалдық жолмен жасаған дұрыс деп танылды. ТМД
елдерінде жабайы Батыс елдеріндегі жағдайдың үлгісі жасалды, не құқықтық,
не моральдық нормаларды сақтаған адамдардың ғана қолы жүрді. Мысал
ретінде жекешелендіруді алуға болады, ол түгелдей криминалдық үрдіске
айналды.
Жеке билік құрылымдарын дамыту қылмыстық капиталдарды заңдастыруға
мүмкіндік тудырды. Ірі капитал (ауыр және жеңіл өнеркәсіп объектілері)
қылмыстық құлшынысқа себепші болды, сондықтан да көптеген қылмыстар
неғұрлым ірі бизнес жасау үшін экономикалық айналымға кіру мақсатында
жасалды [35, 21 б.].
Кедейлердің қылмыскерлігін бұрынғы да кейінгі маргиналдық топтарға
(жұмыссыз педагогтарға, дәрігерлерге, инженерлерге және т.б.) жатқызу
керек, олар қайыр сұрауға дейін жеткен адамдар.
Сот статистикасында және мемлекеттік статистикалық есеп-қисапта
жұмыссыз ұғымы бар, ал тұрақты табыс көзі жоқ ұғымына жұмыс
істемейтін не жұмыс істемеген және оқымаған еңбекке қабілетті адам,
белгілі бір айналысатын жұмысы жоқ еңбекке қабілетті адам, еңбекке
қабілетсіз (жұмыс істемейтін), басқадаймен айналысатын адам деп анықтама
берген.
Қылмыстық іс материалдарына қарағанда сот органдары адамдардың бұл
санатына мына азаматтарды жатқызады:
- тұрақты табыс көзі жоқтарды;
- қоғамның маргиналдық тобының өкілдерін;
- қылмыстық топтардың мүшелерін;
- криминалдық элементтерді.
Көріп отырғанымыздай, сот практикасында жұмыссыз ұғымына неше түрлі
анықтама берілген. Ал, ІІМ-нің статистикалық есептерінде тек жұмыссыз
ұғымы ғана бар.
Қазақстан Республикасының кейбір қалаларында статистикалық есепте
белгілі тұратын орны жоқ және мигрант адамдар санаты тұрақты табыс көзі
жоқ адамдар санатынан бөлек алынған (мысалы, Алматы, Астана қалаларында).
Тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға сот статистикасы мен құқық қорғау
органдарының статистикасы қоғамның маргиналдық тобының өкілдерін –
маскүнемдерді, нашақорларды, қайыршылар мен қаңғыбастарды, белгілі тұратын
орны жоқ адамдарды жатқызады.
Криминологиялық тұрғыда, яғни біздің зерттеулер шегінде жұмыссыз ұғымын
тек жұмысбастылық қызметінде ресми тіркелген немесе жұмыс іздеуші азамат
ретінде ғана емес, еш жерде жұмыс істемейтін, кездейсоқ табысы бар немесе
қылмыстық жолмен табысқа күн көретін адам ретінде анықтаған дұрыс.
Практика көрсетіп отырғандай, қазіргі қылмыстық топтар ресми түрде еш
жерде жұмыс істемейтін, табысты қылмыстық жолмен, мысалы, бопсалаушылықпен
табатын еңбекке қабілеті бар жас адамдардан жасақталған. Көптеген жас
адамдар жұмыс іздеуден саналы түрде бас тартады, қылмыстық қызметті
ұнатады, ұйымдасқан қылмыстық топқа кіріп немесе криминалдық бизнеспен
айналысып мол табыс табуға ұмтылады.
Бұл тұрғыдан П.Г. Пономаревтің айтқаны орынды: Қазіргі Ресей
жағдайында жұмыссыздардың едәуір бөлігі өзін және қарамағындағыны асырау
үшін кез келген жұмысты істеуге даяр тұрғандар емес, тіптен қылмыстық
жолмен болса да көп ақша табу мақсатында коммерциялық немесе коммерция
төңірегіндегі салада жүруді армандайтындар [36, 2 б.]. Мұның зардабы өте
қауіпті, себебі ол келешек қылмыскерліктің ерекшелігі мен деңгейін
анықтайтын болады.
Таңдаудың негізінде белгілі бір өмір салтына ұмтылыстан туған саналы
шешім жатса да, ол таңдауға қоғамның дағдарысты жағдаймен, бұрынғы
моральдық негіздің күйреуімен байланысты көптеген объективті мән-жайлар
әсер етеді. Қазіргі экономикалық жағдай қылмыскерлікке түрткі болатын
кейбір факторларды бетке шығарды [37, 2 б.].
Біз жауап алған 18 бен 45 жас аралығындағы жұмыссыздар мен тұрақты
табыс көзі жоқтардың 42,3%-ы экономикалық жағдай қысып тұрған кезде
қылмыстық әрекетке баруының мүмкін екендігін айтқан. Мұндай жауап
бергендердің көпшілігі (62,3%) 18 бен 29 жас аралығындағы жас адамдар,
бұлардың 71%-дайы еркектер [38, 13 б.].
Айта кету керек, жұмыссыздықтың экономикалық жағы едәуір зерделенген.
Бірақ оның әлеуметтік зардабына әзірге жеткілікті назар аударылмай отыр.
Экономикалық қиын жағдайда қылмыстық іс-әрекет дағдыға айналды, тіптен
жекелеген адамдардың ғана емес, бүтіндей топтардың күн көріс көзіне
айналды, – дейді криминологтар [39, 17 б.]. Жұмысын жоғалтқандардың көбісі
қатты уайымға түсіп, күйзелетін көрінеді. Кейбіреулері ішімдікке салынады
екен.
Жұмыссыз қалған адамның бос уақыты көп болады, олар немен айналысарын
білмейді, кейде ашу-ызаға бой алдырады, сол тұстарда қылмыстық әрекеттерге
де баруы мүмкін. Ұзақ уақыт жұмыссыз жүрген және қанша талпынса да жұмысқа
тұра алмаған адам өзін ешқайда керексізбін деп сезінеді, өзіне сенімін
жоғалтады [40, 12 б.].
Жұмыссыздықтың адамға тигізер теріс ықпалының әсерінен ол кейде оғаш
қылықтар жасауға дейін барады [41, 12 б.].
Қылмыс жасаған жұмыссыздардың 61%-ы сол қылмыс жасауына өздерінің
жұмыссыз қалғандығының себеп болғандығын айтқан – қылмысты ашынғандықтан,
ызамен жасаған.
Сарапшылардың пікірінше, ыза-ашуға бой алдырған адам ішімдік немесе
есірткі қолданса, қылмыстың жасалу мүмкіндігі артады екен [42, 7 б.].
Қылмыс жасаған жұмыссыздардың басым көпшілігінің (70%-ға жуығының) іс-
әрекетінде аса агрессивтік сипат болған. Олардың көбісі өз ісіне отбасын
асырау керек болды деген сылтау айтады, ал кейбіреулері (30%-ы) жұмысқа
құлшыныс танытпайды [43, 11 б.].
Криминологтардың айтуынша, мұндай адамдар ұрыс-керіске бейім тұрады
және оларда аяушылық болмайды. Мысалы, жұмыссыз қылмыскерлер жасаған әрбір
үш адам өлтірудің біреуінде олар жәбірленушіні қорлап азаптаған, ал зорлық
көрсетіп жасаған әр бес қылмыстың біреуінде жәбірленушіні кемітуге, өзінің
одан үстем екендігін көрсетуге тырысқан. Олар өздеріне қандай да бір үрей
төніп тұр деп ойлайды, сол қауіптен қорғанудың әрқашанда жолын іздейді.
Жұмыссыз қылмыскерлердің қылмыстық белсенділігінің жоғары екендігін,
қылмысқа бейімділігін әртүрлі психологиялық зерттеулер көрсетіп отыр.
Мысалы, қылмыс жасағанда жұмыссыз немесе тұрақты табыс көзі жоқ адам
жайшылықта еленбейтін нәрсені көңілге ауыр алып, түймедей нәрсені түйедей
қылған. Әр істің, көздің астарынан өзін кемсіткендікті, менсінбеуді,
қорлағандықты іздеген [44, 45 б.].
Сонымен қатар жұмыссыз қылмыскерлер криминалдық қызметті өздерінің
басқалардан кем еместігін дәлелдеудің жолы деп біледі.
Және де жауап алынған жұмыссыз қылмыскерлердің және қылмыс жасаған
кезде жұмыссыз жүргендердің (негізінен 30 жасқа дейінгілер) 21%-ы бос
уақыттарын қалай өткізуді білмегендіктен қылмысқа барғандығын айтқан. Ал
37%-ы қылмыс жасамай ақша табудың тәсілін білмеген [45, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 343.23-057.19 (574)
Қолжазба құқығында
Халықтың маргиналды бөлігі арасындағы қылмыстардың алдын алу
(жұмыссыздар)
12.00.08 – қылмыстық құқық және криминология;
қылмыстық-атқарушылық құқығы
Заң ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми жетекші
заң ғылымдарының докторы,
профессор Алауханов Е.О.
Қазақстан Республикасы
Алматы
2009
Мазмұны
Белгілеулер мен қысқартулар тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 3
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлік-
криминологиялық зерттеулер
объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...1
2
1.1 Жұмыссыздықты әлеуметтік-экономикалық және
криминологиялық мәселе ретінде
қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Қылмыскерлікті жұмыссыздар ортасындағы құбылыс
ретінде
қарастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 22
1.3 Қылмыс жасаған жұмыссыздың жеке басының
криминологиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 30
1.4 Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлік детерминациясының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 47
2 Жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын
алудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 59
2.1 Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлікпен күрестің жалпы
әлеуметтік
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 59
2.2 Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлікпен күрестің
арнайы-криминологиялық
шаралары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
75
2.3 Жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алудың
ұйымдық-құқықтық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... 90
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .. 107
Қосымша А.
Сауалнама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...115
Белгілеулер мен қысқартулар тізімі
1. ААІЖ – автоматтандырылған ақпараттық-іздестіру жүйесі.
2. АТҚБ – автоматтық-техникалық қызмет басқармасы.
3. БАЭ – Біріккен Араб Эмираты.
4. БҒМ – Білім және ғылым министрлігі
5. БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
6. ЕК – Еңбек кодексі
7. ЕтЗК – Еңбек туралы Заңдар кодексі
8. ЖЭС - Жаңа экономикалық саясат
9. КАО – Криминалдық ақпарат орталығы
10. КБК – Кедендік бақылау комитеті
11. КҚПБ – Көші-қон полициясының бөлімі
12. КПБ – Криминалдық полиция бөлімі
13. КПБас. – Криминалдық полиция басқармасы
14. КТІБ – Қылмыскер ісі жөніндегі бөлімше
15. КІІД – Көліктегі ішкі істер департаменті
16. ҚАЖБ – Қылмыстық-атқару жүйесінің басқармасы
17. Қаз КСР – Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы
18. ҚК – Қылмыстық кодекс
19. ҚМ – Қаржы министрлігі
20. ҚСжАЕК – Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитеті
21. МӨЗ – Мұнай өңдеу зауыты
22. ОҚО – Оңтүстік Қазақстан облысы
23. ТҚД – Техникалық қызмет департаменті
24. ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
25. ҰҚК – Ұлттық қауіпсіздік комитеті
26. ҰҚТ – Ұйымдасқан қылмыстық топ
27. ХЕҰ – Халықаралық еңбек ұйымы
28. ХКК – Халық комиссарлар кеңесі
29. ІІД – Ішкі істер департаменті
30. ІІМ – Ішкі істер министрлігі
31. ІІО – Ішкі істер органдары
32. ШҚО – Шығыс Қазақстан облысы
33. ЭСҚКА – Экономикалық және сыбайлас қылмыскерлікпен күресу
жөніндегі агенттік
Кіріспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертация жұмыссыздар санатына жататын
адамдардың қылмыс жасауына ықпал ететін себептер мен жағдайларды, олармен
байланысты алдын алу мәселелерін зерттеуге арналған.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адамзат баласы қылмыскерлік пен оны
тудыратын себептерге қоғам әрқашан ерекше назар аудара отырып, онымен
күрестің тиімді жолын ұдайы іздестіріп келеді. Бірақ бұл күрделі мәселе
мемлекет арқылы толық шешілмейді, бұл ретте қоғамның және азаматтық
институттардың да маңызы зор. Яғни, қылмыстың алдын алу аса қажет. Ол
туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев та 2008 жылғы
Қазақстан халқына жасаған Жолдауында атап өтті. Онда: Мемлекеттің басым
бағыты – жазалаушы іс-әрекет емес, құқық бұзушылықтардың алдын алу болып
табылады. Сондықтан, аталған жылы Құқық бұзушылықтардың алдын алу туралы
заң жобасын әзірлеп, Парламентке енгізу қажет [1, 12 б.], – деп
көрсетілді. Елбасы, әсіресе, заңдылық пен құқық тәртібін нығайту,
азаматтардың құқықтары мен бостандығын қорғау, қылмыскерліктің алдын алу,
оның аса қауіпті түрлері – ұйымдасқан, рецидивтік, экономикалық
қылмыскерлікпен және сыбайлас жемқорлықпен күрес мәселелеріне баса мән
берді. Ол өз сөзінде: біздің ел әлеуметтік-экономикалық өзгерістер жүргізу
және демократиялық мемлекеттілік құру барысында қайта құру саясатының
қоғамдағы тұрақтылыққа, азаматтардың жақсы ахуалды өміріне қауіп төндіретін
криминогендік процестермен тоқайласып отыр [2, 1 б.], – деген еді.
Жалпы, құқықтық мемлекет құру дегеніміз – тек материалдық-техникалық
база құру емес, сонымен қатар қоғамның өнегелік келбетін түзеу, оның рухани
мәдениетін дамыту. Оны жүзеге асыруда жастар тәрбиесі маңызды орын алады.
Ол туралы Қазақстан Республикасы Конституциясының 27-бабында, баланың
мемлекет қорғауында екендігі және оның мемлекет үшін аса құндылық болып
табылатындығы [3, 26 б.] атап көрсетілген.
Осы аталғандардың ішінде шешімі әлеуметтік қатынастарды жетілдірумен,
адамдардың әрекет-қылықтарын реттеумен байланысты көптеген әлеуметтік
мәселелер арасында жұмыссыздардың қылмыстық іс-әрекеттерінің алдын алу
мәселесі айрықша орында тұр [4, 26 б.].
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында да оның дамуына кедергі
келтіретін және қылмыстың артуына себеп болып отырған – елде орын алып
отырған жаппай жұмыссыздық. Оны криминологтардың барлығы бірдей
қылмыскерліктің басты себептерінің бірі ретінде танып отыр. Қылмыскерліктің
қазіргі мәселелері әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістермен тығыз
байланысты, олар азаматтардың күнделікті өмірінен көрініс табуда.
Мысалы, Қазақстан Республикасы ІІМ-нің ТҚД мәліметтеріне қарасақ, 2006
жылы айқындалған қылмыскерлердің 54,2%-ында қылмыс жасаған кезде тұрақты
табыс көзі болмаған, олардың 9,6%-ы жұмыссыз жүрген [4, 3 б.]. Ал, 2007
жылы айқындалған қылмыскерлердің 53,3%-ында қылмыс жасаған кезде тұрақты
табыс көзі болмаған, оның 9,8%-ы жұмыссыз жүрген [4, 4 б.].
Жұмыссыз азаматтар қазіргі қылмыскерліктің барлық түріне жасап отыр
десе болады. Ұрлау, тонау, алаяқтық сияқты меншікке бағытталған қылмыстар
бірінші қатарға шықты. Адам өлтіру, денеге ауыр жарақат салу, бопсалаушылық
сияқты адам өміріне қатысты қылмыстар да кең етек алды. Есірткінің, қару-
жарақтың заңсыз айналымымен байланысты қылмыстар да көбейді.
Оған себеп, адамдардың жүріс-тұрыс, іс-қылықтарын реттейтін бұрынғы
қалыптасып қалған құндылықтар мен нормалардың сырт қалуы, ал олардың орнын
басқан жаңа құндылықтар мен нормалардың өмірге толық ене қоймаған кезеңде
адамдардың іс-әрекеттерінің қалыпты күйден ауытқуына кері әсерін тигізеді
[5, 12 б.]. Біздің елдегі қоғамдық қатынастардың кешегі өткен социалистік
кезеңінде жұмыссыздықты тек капиталистік елдерге ғана тән құбылыс деп
санадық, оны кеңестік идеологтар әлемдік интерполициямен күресте күшті қару
ретінде пайдаланды [6, 26 б.].
Сонымен қатар, мемлекетте социалистік экономиканың көңілге қонымсыз
үрдістерінен туындаған жұмыссыздықтың жасырын нысандары есепке алынбады,
оған кездейсоқ нәрсе ретінде қарады. Ал социалистік жүйе мұндай жағдайдың
орын алу себебін және оның қылмыскерлікпен байланысын түсіндіруге талпыныс
жасаған ғалымдардың пікірлерімен санаспады.
1980 жылдарда қайта құру үрдістері және оған жалғасқан 90-жылдарда
экономикалық өзгеріс бұрынғы мемлекеттік құрылыстан қалған жараның бетін
ашып ғана қоймады, жаңа мәселелер тудырды, яғни, бүгінгі күні ұлттық
қасіретке айналып отырған жұмыссыздықты алып келді. Еңбекке қабілетті
мыңдаған адамдар мемлекетке қажетсіз болып қалды, олар тіршілік қамын ойлап
базарларда арба сүйреп кетті (мысалы, Алматы қаласында):
• 1998 жылы – 925 мың адам, немесе экономикалық белсенді халықтың
13,1%;
• 1999 жылы – 950 мың адам, немесе экономикалық белсенді халықтың
13,5%;
• 2000 жылы – 906 мың адам, немесе экономикалық белсенді халықтың
12,8%-ы;
• 2001 жылы – 780 мың адам, яғни экономикалық белсенді халықтың
10,4%;
• 2002 жылы – 690 мың адам, яғни экономикалық белсенді халықтың
9,3% [7, 86 б.].
• 2007 жылы – 555 мың адам, яғни экономикалық белсенді халықтың
6,4 %;
• 2008 жылы – 560 мың адам, яғни экономикалық белсенді халықтың 7
%.
Мұндай жағдай көрші елдерде де қалыптасты. Мысалы, Ресей Федерациясының
статистика жөніндегі Мемлекеттік комитетінің мәліметтері бойынша 2006
жылдың желтоқсан айында жұмыссыздар саны 6 млн-ға жуықтаған, оның 1 млн 600
мыңы жұмысбастылық қызметінде (еңбек биржасында тіркелген) [8, 111 б.].
Ал 1-қаңтар 2009 жылдың мәліметіне қарағанда, Республика көлемінде 25 %
мекемелердің жұмысы тоқтап, ондағы 7229 адам жұмыссыз қалған. Еңбек және
әлеуметтік қорғау министрі Бердібек Сапарбаев өзінің сөзінде: 234 мекеме
жартылай жұмыс жасауда, ондағы жұмыс істейтін 72 196 адамдардың ішінен 28
818 адамдар лажсыздан еңбек демалысына жіберілген, – деп көрсетті[9, 6
б.].
Қазіргі кезде де Қазақстан Республикасында жұмыссыздық мәселесінің
шешімі табылмай тұр (оған әлемдегі ипотекалық дағдарыс та ықпал етуде).
2005–2007 жылдары Қызылорда, Қостанай (бұрынғы Торғай облысының аумағы),
Маңғыстау және Оңтүстік Қазақстан облыстары еңбек рыногында елеулі
мәселелері бар аумақтарға жатқызылды (экономикасы нашар дамыған деп
танылды).
Сондықтан, бүгінгі шиеленісті криминалдық ахуалды жақсарту үшін
қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық және саяси мәселені түбірлі өзгерту
керек. Оны жүзеге асыру үшін, зерделеніп отырған құбылыстардың пайда
болуына және таралуына әсерін тигізетін факторларды, халықаралық-құқықтық
тәжірибені зерттеу негізінде отандық қылмыстық заңнаманы ары қарай
жетілдіру жөнінде ұсыныстар даярлау қажет.
Криминология ғылымына фактылар керек, сонда ғана ғылым әлеуметтік-
экономикалық үрдістерді және қылмыскерліктің өсуі нәтижесінде бой көтеретін
келеңсіз салдарларды зерделеп-зерттей алады.
Қылмыскерліктің жұмыссыздыққа криминогендік тәуелділігі жұмыссыздардың
қылмыстарынан туындайды. Бұл жерде мұндай қылмыскерліктің заңдылықтары мен
үрдістері, жұмыссыздар қылмыскерлігіне жағдай тудыратын себептер, бұл
адамдардың жұмыссыздығынан және олар жасаған қылмыстардың сипатынан ашық
көрініп тұрған олардың жеке дара қасиеттері айқын көрініс табады.
Бұл мәселе жұмыссыздар жасайтын қылмыстардың алдын алу үшін,
жұмыссыздық алып келетін кез келген басқа да криминалдық зардаптарға,
тіптен жұмыссыздықтың алдын алуды кешенді ықпал етуді ұйымдастыру үшін де
жан-жақты зерттеуді керек етеді.
Аталған криминология тұрғысынан маңыздылығы бар сипаттамалар ғылымда
толықтай көрініс таппағандықтан диссертант, оның өзектілігіне мән бере
отырып, өзінің диссертациялық зерттеуіне арқау қылды.
Сондықтан да аталған жұмыстың отандық заң ғылымындағы алғашқы кешенді
диссертациялық зерттеулердің бірі екендігін атап өткен жөн.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Диссертациялық зерттеулер жүргізу
барысында Н.С. Таганцев, А. Аванесов, Ю.М. Антонян, М.М. Бабаев,
М.И. Ветров, С.Е. Вицин, Л.Д. Гаухман, А.И. Долгова, З.С. Зарипов,
К.Е. Игошев, И.И. Карпец, В.М. Коган, В.Е. Квашис, В.Н. Кудрявцев,
Н.Ф. Кузнецова, С.Я. Лебедев, В.В. Лунеев, Г.И. Миньковский, А.В. Наумов,
В.С. Овчинский, О.В. Старков сияқты кеңестік (ресейлік) және ТМД елдері
ғылымдарының еңбектері зерделеніп, жұмыста қолданылды.
Сонымен қатар К.Р. Абдрасулова, К. Жаянбаев, И. Исмаилов,
Ю.М. Каракетов, Л.И. Сыдықова, Б.Г. Түгелбаева, М.Х. Рустамбаев сияқты
өзбек, қырғыз ғалымдарының да еңбектерін атап өткен жөн.
Ал отандық ғалымдардан Н.М. Абдиров, А.Н. Ағыбаев, Е.О. Алауханов, Т.К.
Әкімжанов, И.Ш. Борчашвили, К.Ж. Балтабаев, У.С. Жекебаев,
Р.Е. Джансарева, Н.О. Дулатбеков, А.Ш. Есжанов, Б.Ж. Жунусов,
М.К. Ынтықбаев, С.М. Иманбаев, И.В. Корзун, Е.И. Қайыржанов,
Н.И. Каирова, Г.С. Мәуленов, А.Х. Миндагулов, С.С. Молдабаев,
М.С. Нәрікбаев, Р.Т. Нұртаев, С.М. Рахметов, В.В. Роот, Г.Р. Рустемова,
А. Смағұлов, Б.К. Сыздық, Н.М. Турецкий, Д.С. Чукмаитов, А. Масалимова,
А. Құлсариева және т.б. өз жұмыстарында сөз етті.
Заңгерлердің, экономистердің, психологтардың, социологтардың,
дәрігерлер мен басқа мамандардың жұмыссыздықтың әлеуметтік-экономикалық
және басқадай зардаптарына қатысты жарияланымдары жеткілікті болғанмен,
өкінішке қарай бұл мәселенің шешімі табылмай тұр. Жұмыссыздықтың
криминологиялық мәселесінде криминологтар, қылмыстық құқық саласының
мамандары зерттемеген көптеген аспектілер бар, сондықтан да бұл тақырыптың
маңыздылығы артады.
Зерттеудің мақсаттары мен міндеттері. Диссертациялық зерттеудің мақсаты
– жұмыссыздар арасындағы қылмыскерліктің криминологиялық заңдылықтарын
анықтау және білу. Алынған ақпаратты талдау негізінде жұмыссыздықты және
одан туындайтын қылмыскерлікті әлеуметтік-құқықтық бақылаудың тиімділігін
арттыруға бағытталған ұсыныстар даярлау керек.
Бұл мақсатқа жету үшін мына міндеттер орындалуы тиіс:
• әлеуметтік және криминологиялық мәселеге айналған жұмыссыздықтың
негізгі қасиетін, сипатын және зардаптарын зерделеу;
• жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алуда маңызды
интеллектуалдық аспап болып саналатын ұғымдық аппаратты айқындау;
• жұмыссыздар арасындағы қылмыскерліктің негізгі криминологиялық
көрсеткіштерін айқындау және оларды талдау;
• жұмыссызды қылмысқа жетелейтін сыртқы ортаның объективтік
факторлары мен адамның жеке басының субъективтік қасиеттерін
айқындап зерттеу;
• жұмыссыздықтың және жұмыссыздар арасындағы қылмыскерліктің алдын
алуға бағытталған құқықтық құралдар мен ұйымдық шараларды талдау;
• жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алу жүйесін жетілдіру
жөнінде кешенді ұсыныстар даярлау, оларға дәлел келтіріп тексеру
және практикаға енгізу.
Зерттеудің объектісі мен заты. Бұл зерттеудің объектісіне жұмыссыздар
арасында жасалған қылмыстарға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар,
жұмыссыздар арасындағы қылмыскерліктің жалпы әлеуметтік мәселесі жатады.
Диссертациялық зерттеу затына жататындар:
• жұмыссыздар жасайтын қылмыстардың жалпы жайы;
• бұл қылмыстардың жасалу себептері мен жағдайлары;
• олардың құрылымы мен детерминанттары, жұмыссыз азаматтардың құқыққа
қайшы әрекеттерінің сылтау ерекшеліктері;
• жұмыссыз қылмыскердің жеке басы;
• жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алу.
Зерттеудің әдістемелік және теориялық негіздері. Диссертациялық зерттеу
барысында, индукция, дедукция, тарихи талдама, салыстыру, статистика
әдістері қолданылды. Сонымен қатар, социологиялық әдістемелер: сауалнама
тарату, сұхбаттасу және сараптық бағалау қолданылды.
Статистикалық ақпаратты өңдегенде статистикалық бақылау әдістері,
деректер мен топтастырулар, негізгі статистикалық өлшемдердің есептері
қолданылды.
Жұмыстың теориялық негізін белгілі шетелдік және отандық ғалымдардың
қылмыстық құқық, қылмыстық-атқарушылық құқық және криминология саласындағы
ғылыми еңбектері құрады.
Зерттеудің нормативтік базасын Қазақстан Республикасы Конституциясының,
Қазақстан Республикасы заңдарының, Қазақстан Республикасының қылмыстық және
қылмыстық-атқарушылық заңдарының, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты
қаулыларының негізгі ережелері, халықаралық-құқықтық актілер және т.б.
құрады.
Зерттеудің эмпирикалық базасына мыналар алынды:
• архивтердегі 650 қылмыстық істің материалдары (Алматы қаласының
Алмалы және Әуезов аудандық соттарының, Астана қаласының Сарыарқа
және Алматы аудандық соттарының, Шымкент қалалық сотының);
• елдің бірқатар аймақтарында 850 азаматқа қойылған сұрақтардың
нәтижелері (Астана, Алматы, Қарағанды, Өскемен және Оңтүстік
Қазақстан облыстарының Шымкент қаласында, Мақтаарал ауданында) ;
• Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің Алматы қаласы мен
Алматы облысында орналасқан ЛА-1558 және ЛА-1554 түзеу
мекемелеріндегі 500 сотталғанға қойылған сұрақтардың нәтижелері;
• Криминалдық полицияның, тергеу органдарының, қала, аудан Ішкі істер
бөлімдерінің, Ішкі істер департаменттерінің практикалық
қызметкерлеріне қойылған сұрақтардың нәтижелері (Алматы, Астана,
Шымкент қалалары);
• Ішкі істер министрлігінің ТҚД-нің, Әділет министрлігінің ҚАҚК-нің
және Бас прокуратураның ТБ-ның статистикалық мәліметтері.
Сондай-ақ басқа авторлардың ұқсас зерттеулерінің нәтижелері зерделенді,
олар жасаған тұжырымдар бұл зерттеудің нәтижелерімен салыстыру үшін ғана
пайдаланылды.
Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлік мәселесін автордың криминологиялық
ғылыми тұрғысынан кешенді қарастыруын диссертациялық зерттеудің ғылыми
жаңалығына жатқызу керек, бұл ретте ол:
а) жұмыссыздықтың криминогендік зардаптары туралы жаңа мәліметтерге
талдама жасаған;
б) жұмыссыздардың қылмыстары, олардың себептері мен жағдайлары,
жұмыссыз қылмыскердің жеке басы туралы бұрын болмайтын криминологиялық
ақпаратты зерделеген;
в) жұмыссыздықтың криминогендік зардаптарын әлеуметтік және ұйымдық-
құқықтық бақылаудың тиімділігін арттыруға және жұмыссыздар жасайтын
қылмыстардың алдын алуға бағытталған ұсыныстар даярлады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі ережелер:
1. Жұмыссыздық әрқашан да қылмыскерлік және оның алдын алумен өзара
тығыз байланысты, яғни жұмыссыздық қазіргі қоғамдағы
қылмыскерліктің себептерінің бірі болып табылады.
2. Жұмыссыз азаматтар ортасындағы қылмыскерлік – Қазақстан
Республикасының аумағында жұмыссыз азаматтар жасайтын және бір
ортаға біріккен жұмыссыз азаматтарға қатысты жасалатын қылмыстардың
органикалық жиынтығы (жүйесі).
3. Жұмыссыз ұғымы – жұмысбастылық қызметінде ресми тіркелген немесе
жұмыс іздеуші азаматтар ғана емес, еш жерде жұмыс істемейтін, тосын
табысы бар немесе қылмыстық жолмен тапқан табысымен өмір сүруші
адамдарды қамтиды.
4. Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерліктің өзіндік ерекшелігі сол, ол
қоғам үшін аса қауіпті және оның даму динамикасы келеңсіз
үрдістермен сипатталады. Жұмыссыздар жасайтын қылмыстардың басым
көпшілігін тұрақты табыс көзі жоқ адамдар жасайды.
5. Қылмыскердің, әдетте, өнегелік және құқықтық санасы төмен келеді,
олар қоғамға қарсы әрекеттерге бейім болады, агрессивтік мінез
көрсетеді.
6. Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлікте криминалдық және
виктимологиялық факторлардың арақатынасы тұрақты болып келеді [10,
10 б.].
Жұмыссыздардың виктимділігінің ерекшелігі мыналардан көрініс табады:
• Бірден көзге түсетіндіктен, себебі жұмыссыздардың виктимделуінің
зардабы адамның жеке басының шеңберінен шығып, қоғам мәселесіне
айналып отыр;
• Олар жас шегімен (жұмыссыздардың көпшілігі негізінен 30-ға дейінгі,
өмірлік тәжірибесі аз жастар) ерекшеленеді;
Жұмыссыз азаматтар арасындағы қылмыстардың детерминациясында кешенді
сипат бар, ол әртүрлі, атап айтқанда – ғаламдық, республикалық және
аймақтық деңгейдегі көптеген өзара әрекеттестіктің нәтижесі болып табылады.
7. Жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алу дегеніміз – қылмыс
жасаудың себептері мен жағдайларын ашуға, жоюға, бәсеңдетуге және
бейтараптандыруға, сондай-ақ тіршілік жағдайы мен (немесе) іс-қылығы сенім
тудырмайтын адамдардың қылмыстық жолға түсуіне немесе қайта оралуына
тосқауыл болуға тиісті мемлекеттік және қоғамдық шаралар жүйесі.
Жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын алғанда жалпы әлеуметтік,
криминологиялық және ұйымдық-құқықтық сипаттағы шараларды бөлектеген дұрыс.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы. Зерттеудің теориялық маңыздылығы
алынған нәтижелердің сонылығынан туындайды. Автор зерттеген мәселелер мен
алынған нәтижелер жұмыссыздар жасайтын қылмыстармен күрестің тиімділігін
көтеруге бағытталған бірқатар ұсыныстар жасауға мүмкіндік беріп отыр.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы сол, оның кейбір жекелеген
ережелерін қылмыскерліктің алдын алу жөнінде бағдарламалар жасап, оларды
іске асыру барысында, жоғары оқу орындарында криминология, қылмыстық құқық,
әлеуметтану және еңбек құқығы курстарын жүргізгенде қолдануға болады.
Диссертациялық зерттеудің нәтижелері құқық қорғау органдары мен
соттардың қызметі үшін ғана емес, халықтың жұмысбастылық мәселесін шешуге
тиісті әлеуметтік және басқа ұйымдар үшін де маңызды болып табылады.
Диссертациялық зерттеуде жұмыссыздар арасындағы қылмыстардың алдын
алуды заңдық, ақпараттық және ұйымдық-құқықтық қамтамасыз етуді жетілдіру
үшін маңызы бар бірқатар тұжырымдар жасалған.
Жұмыссыздардың қылмыскерлігі туралы жаңа криминологиялық ақпарат басқа
да гуманитарлық зерттеулердің (негізінен – әлеуметтану және психология,
сондай-ақ қылмыстық құқық саласындағы) дамуына ықпалын тигізуі мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Жүргізілген зерттеулердің негізгі
нәтижелері, теориялық ережелері, оларға негізделген тұжырымдар мен
ұсыныстар Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің
қылмыстық іс жүргізу, қылмыстық құқық және криминология кафедрасында
талқыланды.
Негізгі теориялық ережелерді, зерттеу нәтижелерінен туындаған
тұжырымдар мен ғылыми-практикалық ұсыныстарды автор халықаралық және
ведомствоаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда баяндады, Қазақстан
Республикасы БҒМ-нің Білім және ғылым саласындағы бақылау Комитеті ұсынған
жорналдарда жариялады.
Сонымен қатар, диссертациялық зерттеудің нәтижелері, тұжырымдары мен
ұсыныстары Астана және Алматы қалаларының, Оңтүстік Қазақстан облыстық Ішкі
істер департаменттерінің тәжірибелік қызметіне және Қ.А. Ясауи атындағы
Халықаралық қазақ-түрік университетінің оқу үрдісіне ендірілді.
Диссертация құрылымы белгілеулер мен қысқартулар, кіріспеден, екі
бөлімнен, сегіз бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 Жұмыссыздар арасындағы қылмыскерлік – криминологиялық зерттеу
объектісі
1.1 Жұмыссыздықты әлеуметтік-экономикалық және криминологиялық мәселе
ретінде қарастыру
Жұмыссыздық және жұмыссыздар мәселе әртүрлі ғылымдар (әлеуметтану,
экономика, философия және т.б.) шеңберінде зерделенді және зерделенуде, ол
бәрінен бұрын жұмыссыздықтың әлеуметтік-экономикалық және құқықтық құбылыс
ретінде бір мәнді еместігімен және одан туындайтын зардаптармен байланысты.
Бұл мәселе криминология үшін де қызығушылық тудыруда, себебі жұмыссыздықтың
қылмыскерлікке теріс ықпал ететіндігі сөзсіз.
Криминология, социологиялық ғылым ретінде... – дейді А.Б. Сахаров, –
қылмыскерлікпен қандай да бір байланыстағы барлық құбылыстардың әлеуметтік
аспектілеріне енуге, ол байланыстың өзін ғана емес, оны тудыратын
әлеуметтік жағдайларды да айқындауға тиіс. Криминологияны мұндай міндеттен
босату оны қылмыскерліктің себептері мен жағдайларының едәуір бөлігін
зерттеуден босату, оның қылмыстардан алдын ала сақтандырудағы рөлін шектеу
болып табылады [11, 10 б.].
Жұмыссыздық ерте заманнан бар құбылыс. Перикл кезіндегі афиндік
демократияда жұмыссыздық зардаптарын жеңуге шара қолданылған, жаулап алған
жерлерді отарлаған, үлкен-үлкен қоғамдық құрылыстар жүргізген, ақылы
қызметтер белгілеген, т.б.
Мысалы, Рим патрициялары империя кезінде пролетарлар тобырын ұстаған,
оларды ақшамен, азық-түлікпен қамтамасыз етіп, саяси қақтығыстарда
пайдаланған. Бірақ мұндай шаралар уақытша ғана болатын, сондықтан олар кең
таралмады. Ал Англиядағы және Батыс Еуропаның басқа елдеріндегі өнеркәсіп
революциясы, өндірісте машина пайдалану кезінде жұмыссыздық кең өріс алды
[12, 201 б.].
Капитализм кезіндегі еңбек және жұмысбастылық рыногының мәселелерін
А.Смит, Д.Рикардо, Ж.Б. Сей, А.Маршалл, А.Питу, Дж.Кейс сияқты экономистер
жан-жақты зерделеді.
А.Смит пен Д.Рикардо еңбек рыногы мен тауар рыногында өнімі бар капитал
салымының көлемі мен жұмысбастылық көлемінің арасында өздігінен
белгіленетін өзара қатынасқа баға беруге әрекеттенді [13, 90 б.].
Ж.Б. Сей рынок заңын қалыптастырды, ол нарықтық реттеу толық
жұмысбастылықты қамтамасыз етеді деп санады [14, 13 б.].
А.Маршалдың пікірінше, жұмысбастылықты қамтамасыз етуде сұраным мен
ұсынымды реттеудің маңызы зор екен, ал жоғары еңбекақы қалайда
жұмысбастылықты азайтып, жұмыссыздықты көбейтеді дейді ол [15, 34 б.].
А.Питу өзінің Жұмыссыздық теориясы атты кітабында жұмысбастылық
теориясының негізгі ережелерін баяндайды. Ерікті жұмыссыздықты
жақтаушылардың бірі болғандықтан ол жұмыссыздықтың себебі жалақы деңгейінің
жоғары болуында, егер ол төмен болса жұмысбастылық көбейеді, өндіріс жағына
азаяды, нәтижесінде қосымша жұмысшылар жалдауға мүмкіндік туады дейді ол
[16, 45 б.].
Дж.Кейстің пікірінше, қоғамның басты мәселесі деп саналатын мәжбүрлі
жұмыссыздық капитализм кезінде болады, ал толық ұсыным мен толық сұраным
сәйкес келгенде толық жұмысбастылыққа қол жетеді, тауарлар мен қызмет
көрсетуге жалпы сұраным олардың ұсынымынан аз болғанда жұмыссыздық жабылады
екен [17, 78 б.].
Жұмыссыздық мәселесінің бір мәнді еместігі марксистік экономикалық
еңбектерде де көрсетілген.
К.Маркс жұмысбастылық пен жұмысбасты еместікке толықтай түсініктеме
берген, олар еңбекпен айналысуды әлеуметтік зерделеудің ғылыми негізін
құрады, онда тек техникалық және экономикалық ғана емес, әлеуметтік те
аспекті бар деді. Ары қарай ол капитализм кезінде жұмысшы күшіне қарағанда
өндіріске қаражаттың көп жұмсалатындығын, сондықтан да жұмысшы күшіне
сұранымның азаятындығын, жұмыссыздықтың көбейетіндігін көрсетті.
Халық саны туралы заңды ойлап тауып К.Маркс халық санының артығы
дегеніміз – жұмыссыз халық екендігін дәлелдеді, халық санының артықтығы,
жұмыссыздық және пролетариаттың күйзелісті жағдайы арасында байланыс бар
екендігін көрсетті [18, 81 б.].
Жас Кеңес республикасының алғашқы онжылдығында жұмыссыздық жаппай етек
алды. ЖЭС (НЭП) кезінде ол қаланы да, ауылды да жайлады, жұмыс істегісі
келетін 100 адамның орта есеппен 30-на ғана жұмыс табылды.
Сол кездегі Үлкен кеңес энциклопедиясында (1927 жылғы) былай делінген:
Капиталистік қоғамда өндірісте жұмыс істейтін жұмысшылармен қатар, өз
күшін сатқысы келетін, бірақ сатып алушы таппаған біршама адамдар әрқашанда
болады. Бұл адамдар жұмыссыздар, ал құбылыстың өзі – жұмыссыздық деп
аталады [19, 45 б.].
1930 жылдардың басында ЖЭС жойылып, тауар-ақша қатынастары тыйылды.
Орталықтандырылған және жоспарлы-бөлу экономикасын қалыптастыру басталды,
мемлекетке еңбектенудің жалпыға бірдейлігі және міндеттілігі жарияланды.
Елді қарқынды индустрияландыру саясатының негізінде ашық жаппай
жұмыссыздықты жоюға мүмкіндік туды. Мұның бәрі өндірісте артық жұмысшы күші
бола тұрып жаппай жұмысбастылықты сырттай сақтауға жағдай тудырды.
Профессорлар Алауханов Е.О. және Зарипов З.С. Профилактика
преступлений атты еңбектерінде жұмыссыздыққа мынадай анықтама берген:
Жұмыссыздық өндірістің капиталистік тәсіліне ғана тән құбылыс, онда
еңбекшілердің бір бөлігі жұмыс таба алмайды, олар артық бас қосалқы жұмыс
күшіне айналады [20, 67 б.]. Бұл анықтамада да адам капиталистік құрылыста
ғана өзіне жұмыс таба алмайтындығы, жұмыссыздықтың капиталистік құбылыс
екендігі көрсетілген. Мұнда экономикалықтан гөрі саяси рең басым, ол
бұрынғы Кеңестер Одағының саясаты үшін тиімді еді.
Жоспарлы экономика жағдайында ашық формадағы жұмыссыздық болмады,
себебі нақты социализмнің басты жетістігі жұмыссыздықтың жойылып, толық
жұмысбастылықтың жарияланғандығы еді. Жұмыссыздарға материалдық көмек
көрсету жүйесі болмады, себебі ондайлардың болуы мүмкін емес деп саналды.
Еңбек рыногы қазіргі экономикалық маңызды буындарының бірі болып
табылады. Экономикалық режимнің ауысуы қалай да қиындық тудырады, себебі
миллиондаған адамдар үшін еңбек негізгі табыс көзі болды.
Қазіргі экономикалық әдебиетте жұмыссыздық және жұмыссыздар
ұғымдарына бір мәнді түсініктеме жоқ. Мысалы, экономикалық сөздікте
жұмыссыздыққа еңбекке қабілеті бар адамдардың өздері атқара алатын жұмысты
таба алмайтын әлеуметтік-экономикалық жағдай деп анықтама берілген. Ал,
жұмыссыз адамға жұмыс істей алатын және жұмыс істегісі келетін, бірақ
өзіне байланысты емес себептермен жұмыссыз жүрген және табысы жоқ еңбекке
қабілетті жастағы адам деп түсініктеме берілген [21, 142 б.].
Бірақ, біздің пікірімізше, жұмыссыздықтың қоғамның қазіргі кездегі
жайына неғұрлым толық және сәтті берілген анықтамасы мынадай – Жұмыссыздық
– нарықтық экономикасы бар қоғамға тән, күрделі, көп аспектілі әлеуметтік-
экономикалық құбылыс, ал халықтың еңбекке қабілеті бар бір бөлігі еңбек
рыногында өз күшіне қолданыс таппайды, нәтижесінде өмір сүрудің негізгі
көзі болып саналатын жалақыдан айырылады [22, 124 б.].
Ал, жұмыссыз ұғымына ... елде тұрақты тұратын (алты айдан аса,
босқындардан басқа), жұмысқа кірісуге дайын, қолайлы жұмыс табу мақсатында
жұмысбастылық орталығында тіркелген және заңға сәйкес жұмыссыз деп танылған
(жұмыссыз мәртебесін алған), жұмыс және табысы (кірісі) жоқ, еңбекке
қабілетті азамат деп анықтама берілген [23, 56 б.].
Әлеуметтік мәртебе санаты адамның қоғамдық қатынастар жүйесіндегі
жағдайын білдіреді, ол оның қандай да бір әлеуметтік маңыздылығы бар өз
белсенділігін жүзеге асырудағы құқықтарын, міндеттерін, бостандығын,
мүмкіндіктері мен құралдарын қамтамасыз етеді.
Ғылыми әдебиетте жұмыссыздық пен жұмыссыздың басқа да анықтамаларын
кездестіруге болады.
Мысалы, докторант-ізденуші А.Р. Масалимова жұмыссыз азамат санатына
жұмысқа қабілетті жастағы, жұмысбастылық қызметіне жүгінген жұмыссыздардың
барлығын емес, тек еңбек өтілі жоқ, алғаш жұмыс іздеушілерді, сондай-ақ оқу
орнын бітіріп мамандық алған, бірақ еңбек рыногында сұраным жоқ адамдарды
ғана немесе кәсіби стажының жоқтығынан қиындық көрушілерді жатқызу керек
деп санайды [24, 20 б.].
Профессор Е.О. Алаухановтың пікірінше, жұмыссыздар құрамы едәуір
тұрақты, аса жылжымалы әлеуметтік топты құрайды, олардың құрылымы
тиянақсыз, мұқтаждығы толықтай ұғынылмаған, сондықтан олар өз мүдделерін
өздерінше іске асыруға қабілетті емес. Бұл топтың аралықтағы әлеуметтік
жағдайын сипаттайтын мұндай кейпі жұмыссыздарды қоғамда жаңа әлеуметтік
құрылымдар қалыптастыру үшін негіз ретінде алдыңғы топқа жатқызуға
мүмкіндік береді [25, 65 б.].
Біздің диссертациялық зерттеу шегінде уақытша жұмыс істемеуші сияқты
аралас ұғымға да анықтама беру керек. Ондайлар қатарына кәсіпорында жалақы
төлемегендіктен немесе өндіріс тоқтағандықтан әкімшілік демалыста жүрген
адамдарды, сондай-ақ 2-3 күн немесе апта жұмыс істемейтін адамдарды да
(мысалы, Қуат құрылыс компаниясы) жатқызу керек. Жұмыс істемейтін адамдар
тобына еш жерде және ешқашан жұмыс істемеген адамдарды немесе денсаулығына
байланысты жұмыс істей алмайтындарды, қоғамның маргиналдық тобының
өкілдерін жатқызуға болады. Азаматтардың бұл санатының өкілдерін (дәлірек
айтсақ – маскүнемдерді, нашақорларды, қаңғыбастарды, тұрақты мекен-жайы жоқ
адамдарды және т.б.) сот статикасында тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға
жатқызады.
Айта кететін бір жағдай – көптеген жұмыссыз азаматтар, мемлекеттік
жұмысбастылық қызметінде жұмыссыз ретінде ресми тіркелгенімен, бірден жұмыс
табыла қоймаса есептен шығып жұмысты өз бетімен іздестіреді. Мұндай
жағдайда олар тұрақты табыс көзі жоқ адамдар ретінде анықталуға тиіс.
Сонымен қатар жұмысы жоқ көптеген азаматтар, тұрақты табыс көзі
болмағандықтан өздерін күнделікті өмірде жұмыссызбын деп атайды. Мұны
жұмыссыздық мәселесі жайындағы қоғамдық пікірді зерделеу кезінде ескеру
керек.
Елдің 9 аймағында жұмыссыздықтың азайып, бесеуінде көбейіп отырғанын
статистика көрсетті. Соңғы топқа Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау және Оңтүстік
Қазақстан облыстары жатады.
Халықаралық еңбек ұйымының критерийі бойынша жұмыссызға экономикалық
белсенділікті өлшеу үшін белгіленген жастағы адамдар жатады, олар сол
қарастырылған кезеңде мынадай шарттарға сәйкес келуге тиіс:
• Жұмысы (табысы бар) болмауға;
• Жұмыс іздестіріп жүруге;
• Белгілі бір уақыт аралығында жұмысқа кірісуге дайын болуы тиіс.
Оқушылар, студенттер, зейнеткерлер және мүгедектер, егер олар жұмыс
іздеп жүрсе және оған кірісуге даяр болса, онда жұмыссыз деп саналады.
Еңбек және әлеуметтік қорғау министрлігінің пікірінше 4 айдан аса уақыт
жалақы төленбеген азаматтарды да жұмыссыздар деп санау керек, онда
Халықаралық еңбек ұйымының критерийі бойынша жұмыссыздар қатарына тағы да
60-65 мыңдай адам қосылады.
Айта кету керек, біздің азаматтардың құндылықтар иерархиясында жұмыс –
отбасынан кейінгі екінші орында тұр, оның маңыздылығын зерттеу барысында
респонденттердің 83%-ы қолдады [26, 90 б.].
Ішінара алынған жауаптарға қарағанда, экономикалық белсенді халықтың
ішінде әрбір оныншы адам өзін жұмыссызбын деп санайды екен. Бірақ ресми
тіркелген жұмыссыздар саны олардың нақты санынан аз, ал халықтан алынған
жауап бойынша көп. Өздерін жұмыссыз деп санайтын 640 мың адамның 30 мыңға
жуығы, шартқа отырмаса да, еңбек кітапшасы болмаса да, жұмыс істейді
(бұлардың қатарына криминалдық бизнеспен айналысатындарды жатқызуға
болады).
Ал жұмыссыз деген түсінікке азаматтардың өздері қалай қарайды екен?
Мысалы, үй шаруасымен айналысатын әйелдер де, еш жерде жұмыс істеп көрмеген
және жұмыс істегісі келмейтіндер де өздерін жұмыссыздар қатарына жатқызады.
Жұмысбасты болмай жұмыссыз қалғандардың басым көпшілігі үзбей жұмыс
іздестіреді, дағдарысты кезеңді өтуге, өзінің еңбек қабілетін толықтай
пайдалануға тырысады. Мұны өздері сондай жағдайда қалған жұмыссыздардың
пікірлерін зерделеу көрсетті.
Мысалы, жұмысын жоғалтқан адам ең алдымен кімге иек арта алады? деген
сұраққа респонденттер мынадай жауап берді:
• 62%-ы – тек өзіңе;
• 24%-ы – мемлекеттік жұмысбастылық қызметіне;
• 9%-ы – атқарушы биліктің жергілікті әкімшілігіне;
• 5%-ы – кәсіпорын басшылығына.
Мемлекеттік жұмысбастылық қызметіне жүгінудегі мақсатын жұмыссыздар
былайша түсіндіреді:
44%-ы – кез келген мамандық бойынша жұмыс істегісі келеді;
28%-ы – мамандығын өзгертуге немесе жаңа мамандық алуға дайын;
15%-ы – өз мамандығы бойынша жұмыс істегісі келеді;
13%-ы – жұмыссыз мәртебесін иемденгенде адамға берілетін тиісті
жеңілдіктер мен кепілдіктерді алғысы келеді.
Қандай тәсілдермен ақша тапқыңыз келеді? деген сұраққа жұмыссыз
еркектер мынадай жауап берді:
32%-ы – сауда-делдалдық қызметпен айналысқысы келеді;
28%-ы – жақсы ақшаға қандай жұмысты болса да орындауға даяр;
11%-ы – ақша табудың кез келген мүмкіндігін пайдалануға, бірнеше жерде
жұмыс істеуге даяр;
29%-ы – жауап беруге қиналады.
Бұл сұраққа әйелдер мынадай жауап қайтарған:
• 36%-ы – бірнеше жерде жұмыс істегісі келеді;
• 19%-ы – сауда-делдалдық қызметпен айналысқысы келеді;
• 9%-ы – көше саудасына қатысқанды теріс көрмейді;
• 3%-ы – жақсы ақша үшін кез келген жұмысқа даяр;
• 33%-ы – жауапқа қиналады [27, 10 б.].
Алынған жауаптарға қарағанда, еркектердің табысты кез келген жолмен,
тіптен қылмыстық жолмен де табуға даяр екендігін көреміз. Ол түсінікті де,
себебі біздің елде еңбек бағаланбайды, одан уыс толатындай табыс табу
мүмкін емес.
Азаматтардан алынған жауаптардың нәтижесі көрсетіп отырғандай, 1999
жылы респонденттердің 53%-ы, яғни жартысынан көбісі, ал 2006 жылы – 35,7%-ы
өз жағдайын нашар деп бағалаған [28, 6 б.]. Бірақ мұндай оң динамика
жұмыссыздардың болашақ үшін үрейлі жағдайын өзгертпеді – 43% және 37%
тиісінше. Бәлкім адамдар жұмыссыздыққа көндіге бастады, дегенмен олардың
болашақ үшін үрейі басылатын емес. Әрине, мұндай үрейлі жағдайдың өзгеруі
мүмкін, ол жұмыссыз мәртебесі жағдайында болу кезеңіне және мамандық
бойынша жұмысқа тұру мүмкіндігіне байланысты.
Зерттеулердің нәтижелеріне қарасақ, респонденттер өздерінің жұмыссыздар
тобына жатуын өздерімен емес, елден, экономикадағы, өз кәсіпорнындағы
қалыптасқан жағдаймен байланыстырады. Жұмыс іздестірудің көптеген жолы
болғанмен жұмысқа тұрудың екі тәсілі ғана өтімді екен:
- таныстардың, туыстардың ұсынысы бойынша;
- жұмысбастылық қызметі арқылы.
Респонденттердің пікірінше, жұмысбастылық қызметінің міндеті тек
жұмысқа тұруға көмектесу ғана емес, жәрдемақы төлеу де екен.
Жұмыс істемейтін азаматтардың материалдық әл-ауқатын зерттеу кезінде
Бұрын қол жететін қандай басты материалдық игіліктен жұмыссыз болғандықтан
бас тартуға тура келді деген сұраққа мынадай жауаптар алынды:
- ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарлар алудан – 83%:
- бұрын қоректеніп жүрген тағамдардан – 37%:
- отбасын құрып, балалы болудан – 17% [29, 11 б.].
Жұмыссыздардың отбастары пайдаланып жүрген негізгі материалдық
игіліктерді олар жұмыс істеп жүрген кезде иемденген. Сұралғандардың 72%-ы
өздерінің материалдық жағдайларының нашарлауын жұмыссыздықтың салдары деп
санайды.
Психологиялық тұрғыдан алғанда, жұмыссыздық қоғамға және жеке адамға
әртүрлі әсер етеді. Адамды мазалайтыны – негізінен материалдық факторлар,
яғни оның отбасының кірісі күрт азаяды, өзі жұмыссыздар қатарынан орын
алады.
Жұмыссыз азаматтар мәселелерін зерттеуші психологтар жұмыссыздық
жағдайында адам белсенділігінің, жауаптылығының, өзін-өзі бақылай
алатындығының аса маңызды екендігін айтады, мұндай қасиеттер қазіргі
экономикалық жағдайға көндігудің шешуші факторлары екен.
Адамның жұмыссыздыққа әлеуметтік және психологиялық бейімделуіне қарай
социологтар мен психологтар жұмыссыздарды мынадай типтерге бөледі:
- жұмыссыз қалған және объективтік (экономикалық) мән-жайларға
байланысты оны таба алмаған жұмыссыздар;
- жағдайдан ақыл-ойының, мінезінің немесе денсаулығының
ерекшеліктерінің нәтижесінде шыға алмаған жұмыссыздар (материалдық
жұмыссыздық);
- өз мәселесін шешу үшін өз еркімен жұмыссыз болған адамдар.
Іс жүзіндегі және ресми жұмыссыздық көрсеткіштерінің арақатынасында да
ауытқушылық бар.
Өзіне өзі қол жұмсау мен экономикалық және әлеуметтік тұрақсыздық
арасында да тікелей байланыстың бар екендігі белгілі.
Мысалы, өзіне өзі қол жұмсайтындардың көпшілігі білім деңгейі жоғары
емес, әлеуметтік мәртебесі төмен адамдар (жұмысшылар, жұмыссыздар, жұмыс
істемейтіндер және оқушылар) [30, 56 б.].
Ресейлік әріптестердің зерттеулеріне назар аударалық [31, 9 б.].
1-кесте – Ресей халқының 1990 жылы өзіне өзі қол жұмсаған кейбір
топтарының сандық көрсеткіші (100 000 адамға шаққанда)
Әлеуметтік мәртебесі Қала ауыл
Жұмысбасты халық 13,4 30,9
Жұмысбасты еместер 19,9 29,1
Нашақорлар 177,8 322,6
Некеде тұратындар 15,4 26,2
Некеде тұрмайтындар 28,9 45,9
Психикасы бұзылғандар 95,2 107,3
Мүгедектер 109,8 104,3
Жұмыссыздық пен басқадай әлеуметтік құбылыстар арасындағы өзара
байланыстылықты зерттеген американ профессоры М.Х. Бреннердің пікірінше,
жұмыссыздық деңгейінің бір пайызға көтерілуі халық өлімінің 2%-ға, өзіне
өзі қол жұмсаудың 4%-ға, психиатриялық емханаға жүгінуді 3,4%-ға арттырады
екен [32, 94 б.].
Жұмыссыздарға жүргізілген бақылау олардың жұмыстан босанғаннан кейін
қатты уайымдайтығын көрсетті, ал қоғамдық қызметтен қол үзіп қалу бұл
сезімді ушықтырады екен.
Криминолог ғалымдар жұмыссыздықты күрделі рухани әлеуметтік-
экономикалық феноменге жатқызады, олар қоғамдағы саяси, экономикалық,
әлеуметтік өзгерістерден кейін жүргізілген реформаға байланысты жіберілген
қателіктердің, қоғамдық қатынастардың түбірімен бұзылуының салдарынан
қылмыскерлік бірден етек алады дейді олар.
Біздің пікірімізше, қазіргі жағдайға Ю.М. Антонян 221 сипаттама берген:
Қоғамның жоғарғы және төменгі топтарының ара алшақтығы, олардың өмір салты
мен тұрмыс жағдайындағы салыстыруға келмейтін өзгешеліктер, біреулерінің
билікке, байлыққа кенелуі, екіншілерінің құр алақан қалуы оларды бір
бірінен жатсындырды. Араларында сенімсіздік, өшпенділік туды [33, 78 б.].
Қазақстан мен Ресейде (ТМД-ның басқа мемлекеттерінде де) адамдардың
барлығы бірдей жабайы рынок жағдайына бейімделе қоймаған, жаңа
экономикалық, әлеуметтік-психологиялық жағдайды жатсынды. Қылмыскерліктің
әлеуметтік процестермен тығыз байланыста екендігі айқын көрініс тапты.
1990 жылдардың басынан бастап Қазақстан мен Ресейден қылмыскерлік бай
және кедей деп бөлінді [34, 202 б.].
Қоғам мен мемлекеттегі әлеуметтік-психологиялық жағдай реформа жүзеге
асырыла бастағаннан криминалдық сипат алды. Бастапқыда капиталистерді
классикалық, яғни криминалдық жолмен жасаған дұрыс деп танылды. ТМД
елдерінде жабайы Батыс елдеріндегі жағдайдың үлгісі жасалды, не құқықтық,
не моральдық нормаларды сақтаған адамдардың ғана қолы жүрді. Мысал
ретінде жекешелендіруді алуға болады, ол түгелдей криминалдық үрдіске
айналды.
Жеке билік құрылымдарын дамыту қылмыстық капиталдарды заңдастыруға
мүмкіндік тудырды. Ірі капитал (ауыр және жеңіл өнеркәсіп объектілері)
қылмыстық құлшынысқа себепші болды, сондықтан да көптеген қылмыстар
неғұрлым ірі бизнес жасау үшін экономикалық айналымға кіру мақсатында
жасалды [35, 21 б.].
Кедейлердің қылмыскерлігін бұрынғы да кейінгі маргиналдық топтарға
(жұмыссыз педагогтарға, дәрігерлерге, инженерлерге және т.б.) жатқызу
керек, олар қайыр сұрауға дейін жеткен адамдар.
Сот статистикасында және мемлекеттік статистикалық есеп-қисапта
жұмыссыз ұғымы бар, ал тұрақты табыс көзі жоқ ұғымына жұмыс
істемейтін не жұмыс істемеген және оқымаған еңбекке қабілетті адам,
белгілі бір айналысатын жұмысы жоқ еңбекке қабілетті адам, еңбекке
қабілетсіз (жұмыс істемейтін), басқадаймен айналысатын адам деп анықтама
берген.
Қылмыстық іс материалдарына қарағанда сот органдары адамдардың бұл
санатына мына азаматтарды жатқызады:
- тұрақты табыс көзі жоқтарды;
- қоғамның маргиналдық тобының өкілдерін;
- қылмыстық топтардың мүшелерін;
- криминалдық элементтерді.
Көріп отырғанымыздай, сот практикасында жұмыссыз ұғымына неше түрлі
анықтама берілген. Ал, ІІМ-нің статистикалық есептерінде тек жұмыссыз
ұғымы ғана бар.
Қазақстан Республикасының кейбір қалаларында статистикалық есепте
белгілі тұратын орны жоқ және мигрант адамдар санаты тұрақты табыс көзі
жоқ адамдар санатынан бөлек алынған (мысалы, Алматы, Астана қалаларында).
Тұрақты табыс көзі жоқ адамдарға сот статистикасы мен құқық қорғау
органдарының статистикасы қоғамның маргиналдық тобының өкілдерін –
маскүнемдерді, нашақорларды, қайыршылар мен қаңғыбастарды, белгілі тұратын
орны жоқ адамдарды жатқызады.
Криминологиялық тұрғыда, яғни біздің зерттеулер шегінде жұмыссыз ұғымын
тек жұмысбастылық қызметінде ресми тіркелген немесе жұмыс іздеуші азамат
ретінде ғана емес, еш жерде жұмыс істемейтін, кездейсоқ табысы бар немесе
қылмыстық жолмен табысқа күн көретін адам ретінде анықтаған дұрыс.
Практика көрсетіп отырғандай, қазіргі қылмыстық топтар ресми түрде еш
жерде жұмыс істемейтін, табысты қылмыстық жолмен, мысалы, бопсалаушылықпен
табатын еңбекке қабілеті бар жас адамдардан жасақталған. Көптеген жас
адамдар жұмыс іздеуден саналы түрде бас тартады, қылмыстық қызметті
ұнатады, ұйымдасқан қылмыстық топқа кіріп немесе криминалдық бизнеспен
айналысып мол табыс табуға ұмтылады.
Бұл тұрғыдан П.Г. Пономаревтің айтқаны орынды: Қазіргі Ресей
жағдайында жұмыссыздардың едәуір бөлігі өзін және қарамағындағыны асырау
үшін кез келген жұмысты істеуге даяр тұрғандар емес, тіптен қылмыстық
жолмен болса да көп ақша табу мақсатында коммерциялық немесе коммерция
төңірегіндегі салада жүруді армандайтындар [36, 2 б.]. Мұның зардабы өте
қауіпті, себебі ол келешек қылмыскерліктің ерекшелігі мен деңгейін
анықтайтын болады.
Таңдаудың негізінде белгілі бір өмір салтына ұмтылыстан туған саналы
шешім жатса да, ол таңдауға қоғамның дағдарысты жағдаймен, бұрынғы
моральдық негіздің күйреуімен байланысты көптеген объективті мән-жайлар
әсер етеді. Қазіргі экономикалық жағдай қылмыскерлікке түрткі болатын
кейбір факторларды бетке шығарды [37, 2 б.].
Біз жауап алған 18 бен 45 жас аралығындағы жұмыссыздар мен тұрақты
табыс көзі жоқтардың 42,3%-ы экономикалық жағдай қысып тұрған кезде
қылмыстық әрекетке баруының мүмкін екендігін айтқан. Мұндай жауап
бергендердің көпшілігі (62,3%) 18 бен 29 жас аралығындағы жас адамдар,
бұлардың 71%-дайы еркектер [38, 13 б.].
Айта кету керек, жұмыссыздықтың экономикалық жағы едәуір зерделенген.
Бірақ оның әлеуметтік зардабына әзірге жеткілікті назар аударылмай отыр.
Экономикалық қиын жағдайда қылмыстық іс-әрекет дағдыға айналды, тіптен
жекелеген адамдардың ғана емес, бүтіндей топтардың күн көріс көзіне
айналды, – дейді криминологтар [39, 17 б.]. Жұмысын жоғалтқандардың көбісі
қатты уайымға түсіп, күйзелетін көрінеді. Кейбіреулері ішімдікке салынады
екен.
Жұмыссыз қалған адамның бос уақыты көп болады, олар немен айналысарын
білмейді, кейде ашу-ызаға бой алдырады, сол тұстарда қылмыстық әрекеттерге
де баруы мүмкін. Ұзақ уақыт жұмыссыз жүрген және қанша талпынса да жұмысқа
тұра алмаған адам өзін ешқайда керексізбін деп сезінеді, өзіне сенімін
жоғалтады [40, 12 б.].
Жұмыссыздықтың адамға тигізер теріс ықпалының әсерінен ол кейде оғаш
қылықтар жасауға дейін барады [41, 12 б.].
Қылмыс жасаған жұмыссыздардың 61%-ы сол қылмыс жасауына өздерінің
жұмыссыз қалғандығының себеп болғандығын айтқан – қылмысты ашынғандықтан,
ызамен жасаған.
Сарапшылардың пікірінше, ыза-ашуға бой алдырған адам ішімдік немесе
есірткі қолданса, қылмыстың жасалу мүмкіндігі артады екен [42, 7 б.].
Қылмыс жасаған жұмыссыздардың басым көпшілігінің (70%-ға жуығының) іс-
әрекетінде аса агрессивтік сипат болған. Олардың көбісі өз ісіне отбасын
асырау керек болды деген сылтау айтады, ал кейбіреулері (30%-ы) жұмысқа
құлшыныс танытпайды [43, 11 б.].
Криминологтардың айтуынша, мұндай адамдар ұрыс-керіске бейім тұрады
және оларда аяушылық болмайды. Мысалы, жұмыссыз қылмыскерлер жасаған әрбір
үш адам өлтірудің біреуінде олар жәбірленушіні қорлап азаптаған, ал зорлық
көрсетіп жасаған әр бес қылмыстың біреуінде жәбірленушіні кемітуге, өзінің
одан үстем екендігін көрсетуге тырысқан. Олар өздеріне қандай да бір үрей
төніп тұр деп ойлайды, сол қауіптен қорғанудың әрқашанда жолын іздейді.
Жұмыссыз қылмыскерлердің қылмыстық белсенділігінің жоғары екендігін,
қылмысқа бейімділігін әртүрлі психологиялық зерттеулер көрсетіп отыр.
Мысалы, қылмыс жасағанда жұмыссыз немесе тұрақты табыс көзі жоқ адам
жайшылықта еленбейтін нәрсені көңілге ауыр алып, түймедей нәрсені түйедей
қылған. Әр істің, көздің астарынан өзін кемсіткендікті, менсінбеуді,
қорлағандықты іздеген [44, 45 б.].
Сонымен қатар жұмыссыз қылмыскерлер криминалдық қызметті өздерінің
басқалардан кем еместігін дәлелдеудің жолы деп біледі.
Және де жауап алынған жұмыссыз қылмыскерлердің және қылмыс жасаған
кезде жұмыссыз жүргендердің (негізінен 30 жасқа дейінгілер) 21%-ы бос
уақыттарын қалай өткізуді білмегендіктен қылмысқа барғандығын айтқан. Ал
37%-ы қылмыс жасамай ақша табудың тәсілін білмеген [45, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz