АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

РЕФЕРАТ

Тақырыбы: "Сейтқали Меңдешов - қоғам қайраткері"

Тексерген: Байсалбаева Т.М.
Орындаған: Нұрлан А.Н.
Мамандығы: 6В01301 "Бастауышта оқыту педагогикасы мен әдістемесі"

Алматы, 2020
Сейтқали Меңдешов-қоғам қайраткері.

І. Сейтқали Меңдешевтің Қазан төңкерісіне дейінгі өмір жолы Қазақтың ірі тарихи тұлғаларының бірі - Сейтқали Меңдешев. Ол қазақ халқының Қазан төңкерісіне дейінгі зиялылардың бірі және бірегейі. Ұлт мүддесі жолында қызмет еткен қайраткер. Ол көзінің тірісінде-ақ тұңғыш қазақ президенті, қазақ жерінің жоқшысы атанған. Сейітқали Меңдешев 1882 жылы Бөкей Ордасының Қамыссамар көлінің жағасындағы шағын ауылда жылы дүниеге келген. Оның өскен ауылының кәсібі балық аулау болатын. Өсе келе Сейітқали да осы кәсіппен шұғылданады. Тұрмыс пен тіршіліктің арқауы болған балық байлығы Сейітқалиды өзен-көлдің сырына тереңірек үңілуге, оны молырақ оқып білуге ынтазар етті. Бірақ тағдыр Сейітқалиды балықшылықтан аулаққа алып кетті. Бұған туған ауылының Новая Казанкамен іргелес болып, орысша-қазақша оқытатын мектептің болуы себеп еді. Ол Қазан қаласында оқыған кезінде тек қана білім қумай, прогресшіл бағыттағы оқытушылармен де танысып, байланыс жасап, саяси жағынан да білімін толықтырып, дүниеге көзқарасын қалыптастыра бастайды. Алғаш еңбек жолын 1903 жылы қазақ балаларына білім, тәрбие беруден бастап, он үш жылдай ұстаздық қызмет атқарады. Сол кезде ол қоғамдықсаяси қозғалысқа, мәдени ағарту істеріне белсене араласады. 1905 жылғы бірінші орыс революциясы жас мұғалім Сейітқали Мендешевке үлкен әсер етті. Осы революциядан кейін Орда қаласы айдаудағы орыс революционерлерінің саяси жұмыстар орталығына айналды. Ол С.Меңдешев секілді алдыңғы қатарлы оқыған қазақ жастарының саяси көзқарасының қалыптасуына үлкен әсерін тигізді. 1907-1908 жылдары революцияшыл мұғалімдер, дәрігерлер Ордада жасырын кәсіпшілік одағын ұйымдастырады. Оны ұйымдастырушылардың бірі - Сейітқали Мендешев болды. Сонымен қатар С.Меңдешев жергілікті жерде оқыған сауатты адамдардың басын қосып, 1911 жылы Ордада Қазақстан газетін шығару ісін ұйымдастырғандардың да бірі болды. Газетте патша үкіметінің еңбекші тапты қанап, надандықта ұстап отырғаны түсіндірілді.Газеттің бағдарламасында үкіметтің өкім - жарлықтары, қоғамдық мәселелер,агенттік жедел хаттар, жергілікті өмір, биржа,сот хроникасы, әр түрлі сыртқы және ішкі хабарлар, өлеңдер көрініс табатындығы көрсетілді.Алғашқы екі номері Астраханьдағы Окурь және Алресьянц баспаханасынан шығарылды.Редақтор Е.Бұйрин газет шығарудағы қиындықтарға байланысты жергілікті татар баспагерлерінің қолдауымен кавказдық газет шығарушылармен одақ жасасты.Газетті шығару қаржылық қиындықтарға байланысты Орал қаласына ауыстырылды. Қазақстан газеті сол кездегі қазақ тұрмысынан көп мәселе көтерген. Осы кез Сейітқали Меңдешевтің саяси тұлға ретінде қалыптасуының алғашқы баспалдағы болды. Жылдар өткен сайын Сейітқали саяси жұмыста шындала түсті. Оның бұл кездегі саяси көзқарасының қалыптасуына Петербургте болуы да ерекше әсер етті. Ол 1913 жылы Петербургте болған Бүкіл Ресейлік халық ағарту съезіне Бөкей ордасы қазақтары арасында халық ағарту ісінің жайы жөнінде баяндама жасап, қазақ балаларының білімге құштар екенін, бірақ оған қолы жетпей отырғанын мәлімдейді. Ол бұл сапарында Петербургтің саяси ахуалымен кеңірек танысып қайтады. Сондықтан Қазақ жеріндегі 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліске белсене қатысты. Бұған осы оқиға болар алдында Петербургке екінші рет барып қайтуы, оннан тағы да үлкен саяси нәрмен оралуы себеп болды. Сейітқали Мендешевтің Петербургке бұл жолғы сапары мына жағдайға байланысты болды: Астрахань губернаторының жер бөлу жөніндегі әділетсізідігіне Бөкей Ордасының бір топ қазақтары наразы еді. Осыған орай арызбен сол кезеңнің беделді екі адамы - Нығметолла Ыбрагимов пен Ғұбайдолла Ахметовты Петербургке жіберуді ұйғарды. Ол екеуі Петербургке Сейітқали Мендешевтің жол бастап баруын және патша әкімшілігіне жолыққанда тілмәш болуын қалайды, ал Сейітқали олардың өтінішін қабыл алады. Петербургте болған кезінде Сейітқали 1-дүниежүзілік соғыстың барысы, жұмысшылардың толқуы, интеллигенцияның озық ойлы жөнінде көп мағлұматтарға қанығады. С.Мендешев Петербургтен ауылға шілде айының басында оралады. Ол ауылда 19 бен 43 жас арасындағы қазақ жігіттерінің патшаның бұйрығына қарсы толқу, наразылық барын естиді. Мобилизацияға жергілікті әкімдер-ауылнайлар, болыстық страшиналар белсене кіріскен. Олар патша жарлығына қарсылық білдірушілерді сол арада атып тастауға дейін тәртіп береді. Қара жұмысқа адам бермеуге жергілікті адамдар, барлық ауылдар қарсылық білдіріп, санақшыларды қуып жібереді. Ауыл азаматтары қолдарына қару алып атқа міне бастайды. Петербургтегі саяси толқулардың ортасынан келген Сейітқали Мендешев қазақ ауылдарының басын біріктіруді, оларды қаруландыруды ойлайды да, осы мақсатпен ол Жаңақалаға келген бойда-ақ өзімен пікірлес жолдастары Мұқтар Сәрсембаев пен Нұғыман Залиевті және басқаларды шақырып ақылдасады. Дегенмен, жергілікті би-болыстар да қарап жатпайды. Олар патшаның жарлығын екі етпей орындауға барлық күштерін салып бағады. Қамыссамар правителі Нұрым Қарабаев Астраханнан шыққан патша уәкілі Аракчеевтің келуімен байланысты болыс, старшиналардың жиылысын шақырады. Бұған ауылдың кейбір беделді азаматтарын да қатыстырады. Ондағы мақсат Германиямен соғыста халі төмендеген патша армиясына көмек беру еді. Олардың бұл жоспарын қазақтар жүзеге асыртпауға күш жұмсайды. Қарсылық білдірушілердің ішінде Сейітқали Мендешев те болды. Ол осы жиналыста Қазақтың жастарын мал есебінде майдандағы қара жұмысқа алу әділетке жатпайды. Егер біздің жігіттерді алатын болса, ол үшін әуелі қазақ жігіттерін оқытып, көзін ашу керек, - дейді. Чиновник Аракчеев терісіне сыймай қатты ашу шақырады: Өшір үніңді, саған кім үйретті? Қазақ жастарын майдан жұмысына пайдалану туралы сенен ешкім де ақыл сұраған жоқ! Мынау айтып тұрғанын патша ағзамға қарсы сөздер. Бұл бұзақылығының үшін ұлы императордың алдында жауап бересің, - деп жекіреді. Бұл сөзді естігенде 80 жастағы Тастанбек Желдібаев деген ақсақал орнынан ұшып түрегеледі. Ол осы өңірдің өжет, шешен, әрі қара қылды қақ жарған турашыл ақсақалы болатын. Көз алдында өршіге алқынып дөрекілік көрсеткен Астрахань губернаторының уәкілін көріп, оны бүріп алатын қырандай қатты ұстанады. Тастанбек Желдібаев өз сөзінің аяғын: - Патшаңа сәлем айт, біз кісі бермейміз. Қанша керек болса да, ол бізден ақша алатын болсын, - деп бітіреді. Сонымен жиналғандар қара жұмысқа адам бермейтіндіктерін ашық айтып тарқасады. Әрине, генерал-губернатордың уәкілімен бұлайша сөзге келіп жүз шайысудың арты шатаққа тірелетінін Сейітқали Мендешев бастаған топ анық аңғарады. Келесі күні ол Жаңақалаға барып, ауылдағы наразылық білдірушілерге басшылық ететін орталықтар ұйымдастыру жөнінде кеңеседі. Осы мақсатпен көп адамдар ауылға аттанады. Көтерілісшілер қатарының ұлғаюына байланысты ҚарабаевАракчеев Астраханнан қосымша отряд алдырады. 22 шілде күні Жаңақалаға Ордадан Яков Крицкий бастаған отряд келіп, С.Мендешевке Астрахань губернаторының тұтқынға алу жөніндегі құжатымен таныстырады. Тұтқынға алынған 6 адамның ішінде С.Мендешев, Т.Желдібаев, Н.Залиев және әкімдердің көзінің қырында жүрген Сүндетқали Нұрсарин де болады. Ордаға келген тағы да бір қазақ жігітін қосып Астрахандағы түрмеге айдайды. Астрахань түрмесінде Сейітқали 1916 жылдың желтоқсанына дейін отырады. Ол түрмеден келген соң, ауылына аялдамастан Таловкаға жүріп кетеді. Бұл жөнінде Куйбышев облысының Большая Глушица селосында тұрған Мусин Мерген деген адам былай дейді: мен оның делбешісі болып бардым. Таловкада Тереньев деген орыстың үйіне түстік. Сейітқалидің келген хабарын естіп, семинариядағы әріптесі Мұхамбетрахым Қарабаев біз отырған үйге іздеп келді. Амандасып болған соң: - Неге біздің үйге түспедің? - деді Қарабаев. - Сенде кісі қарайтын бет бар ма? Бізде қазақ баласының тағдырын ойыншыққа айналдырамыз деген серт болып па еді? -деген Сейітқалидің сөзіне Қарабаев ешнәрсе айта алмай қалып: - Өкпең болса үйге жүр, сонда айтарсың, - деді. Сейітқали бармайтынын кесіп айтты. Кейін білдім, Мендешев Таловкаға Аракчеевті іздеп, оның қазақ даласындағы қылмыстарын бетіне басу үшін барыпты. Бірақ ол бізден бұрын кетіп қалғандықтан, жолығыса алмадық. Кеңес өкіметі орнағанға дейін қазақтардың сауатын ашуға, олардың теңдігін қорғауға айтарлықтай еңбек сіңірген Сейітқали Мендешев 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі кезінде қыруар қоғамдық маңызы бар жұмыстар атқарды. Қолынан келгенше көтерілістің сәтті аяқталуына қызмет етті. Бұл келтірілген фактілер ол атқарған жұмыстардың оннан бірі десек те болады.

ІІ. Қайсар ұлдың қоғам қайраткерлік тұлғасы
С.Меңдешов 1917 жылы ақпан төңкерісі қарсаңында боса елге оралысымен өзінің туған өңірі Бөкей ордасында, кейін Қазақстан көлемінде Кеңес үкіметін орнатуға белсене араласты. Қазіргі Хан Ордасы ауылында 1916-1920 жылдары С.Меңдешев тұрған үй бар.() 1918 жылы қыркүйекте Ордада мұғалімдердің Бөкей облыстық тұңғыш съезі халық ағарту мәселесінің жайын сөз етіп, оған С.Меңдешев басшылық жасады. Ол халық ағарту ісімен шұғылданумен қатар, ауылдарда кеңес өкіметін нығайту, кедейлер комитетін құру, қазақтың тұңғыш атты әскер полкін жасақтау, жастарды комсомол ұйымына тарту мәселелерін шешуге белсенді түрде қатынасты. Бастапқыда Советтердің Орда Орталық Атқару Комитетінің мүшесі және ағарту комиссары, ал 1919 жылы оның төрағасы болды. Сол жылы Мұғалім журналын шығаруға қатысқан. Сейітқали Мендешев 1919 жылы маусымда пролетариаттың ұлы көсемі Ленинмен кездесіп, халқының тағдыры мен болашағы жөнінде онымен тұңғыш сыр бөліскен бас көтерер қазақ азаматтарының бірі болды. Алғаш оны Ордалық большевиктермен бірге Ильичтің өзі шақыртты. Көсем оларды қуана қабылдап, кең отырып әңгімелесіп, елдің патшалық монархия кезінде бұратана деп аталған қазақ халқының хал-жағдайын сұрап көп жайға қаныға түскен. Мендешев елге оралысымен, революциялық комитетінің міндеттерін іске асыруға жанын сала кірісті.1919жылы тамызда Бөкей даласында Кеңес үкіметін орнатушылардың бірі Сейтқали Меңдешев РКП (б) мүшелігіне алынды. РКП (б) Орда комитеті өзінің қаулысында былай деп жазды: Меңдешев жолдас патша үкіметі тұсында пролетариаттың пайдасына жұмыс істегендіктен және қазіргі революциялық кезеңде пролетариаттың жеңістері күзетінде берік тұрғандықтан, ол партия мүшелігіне алынсын. 1919 жылы 10 шілдеде РСФСР Халық Комиссариаты Кеңесінің шешімімен Қазақ өлкесін басқаратын Әскери-революциялық Комитет құрылады.Төрағалығына С.С.Пестковский,мүшелеріне Ә.Жангелдин, С.Меңдешев, В.Лукашов, М.Тұнғашиндер сайланған еді. 1920 жылы қазан айының 4-12-сі аралығында Орынборда өткен Қазақ Республикасын құру жөніндегі құрылтай съезі С.Меңдешевті Қазақ АКСР-і Орталық комитетінің төрағалығына сайлап, қазақ елін басқаруға мандат берді. Осы қызметінде ол азамат соғысынан кейінгі елдегі саяси ахуалды қалпына келтіріп, мемлекеттік шаруашылық, құрылыс, мәдени-ағарту салаларында көп жұмыс атқарды. Әскери коммунизм саясаты нәтижесінде, 1921-22 жылдардағы аштық белең алған тұста, аштыққа шалдыққандарға көмектесетін Төтенше комитет құрып, оңтайлы істер ұйымдастырды. Бұл ақ гвардияшылармен күрестің өршіп тұрған шағы еді. Осындай кезеңде кеңпейілді, мейірімді Сейітқали Меңдешев Жұрым станциясында аштықтан әлсіреген Гүлсім және Рахима есімді қыздарды асырап алып, өз фамилиясын беріп, балаларымен бірге тәрбиелейді. С.Меңдешев С.Сейфуллин және Ә.Жанкелдинмен бірге 1921 жылы Мәскеуде өткен РКП(б) ОК Бірінші мәжілісіне ұлттық республикалар мен облыстардың жауапты қызметкерлерімен бірге барды. Мәжілісте Шығыс халықтарының коммунистік ұйымдарының Орталық бюросы түркі халықтары арасындағы үгіт пен насихат Орталық бюросына айналдырылды. Оның құрамына Қазақстаннан С.Меңдешев сайланды. Сейтқали Меңдешев жаңа салықтық саясаттың негізін жасауда үлкен рөл атқарды. 1921 жылы Қазақстанның сол кездегі астанасы - Орынбор қаласында Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлы секілді ұлт қайраткерлері Сейітқали Меңдешовтің төрағалық етуімен өткен үкімет мәжілісінде күн тәртібіндегі Мұсылмандардың мерекелері деген мәселені қарап, наурыздың 5-інде Қазақстанда бұдан былай Ораза айтқа үш күн, Құрбан айтқа үш күн және Наурыз мерекесінде бір күн демалыс беру туралы шешім қабылдапты. Ол шешім 1926 жылға дейін ғана жүзеге асқан. Одан кейін қазақты қойша қырған қызыл өкіметтің бас ал десе шаш алатын басшылары мен жандайшаптарының солақай саясатының кесірінен аталмыш шешім күшін жойған. 1924 жылы республика үкіметінің құрамына жұмысшы қазақтарды тарту жөніндегі ұсыныстарды жасау үшін құрылған арнайы комиссияның жұмысына белсене қатысты. Қазақтан шыққан алғашқы революционерлердің бірі, қазақ елінің экономикасын көтеріп, мәдениетін өркендетуде елеулі еңбек сіңірген белгілі мемлекет қайраткері, Қазақ АКСР-інің тұңғыш президенті С.Меңдешев кең байтақ қазақ даласын басқара отырып, өзінің туған өлкесі Бөкей ордасын еш уақытта жадынан шығармаған. Белгілі өлкетанушы, Қазақ ССР-інің еңбегі сіңген мұғалімі Ғұмар Зариповтың Бөкей ордасы тарихи-мұражай кешені қорында сақталған С.Меңдешевпен кездесуі туралы қолжазбасында: Президентпен кездесу жиналысынан тараған жұрт, жүздерінде қуаныш нұры ойнап, үйлеріне көңілді қайтты. Біреулер ұлы көсемнің қамқорлығына разы болып, алғысты үсті-үстіне жаудырып келе жатты. Екінші біреулері бірлесіп егін салудың, оған ерте бастан қалай қамданудың жайын кеңесіп келе жатты. Ал үшінші біреулер Сейтақаңның өте кішіпейілдігін, арып-ашып жол жүріп, халық үшін ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.