Тұлғалық білім берудің орталығы - оқушылар тұлғасын үздіксіз дамыту
Диплом жұмысы
Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың педагогикалық шарттары
Орындаған: Сайманова Сауле
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымдарының кандидаты
Кусаметова Гүлсім Көпжасаровна
Қазақстан Республикасы
, 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Тұлғалық-бағдарлы білім берудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың
мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың жолдары
2.1 Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың моделі және педагогикалық шарттары ... ... ...
2.2 Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
.1
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Адамзат қоғамының бүгінгі даму қарқыны
дүние жүзінде өзара бағыныштылық пен өзара әсерлесумен сипатталады.
Экономика мен мәдениетке тән жаһандану үрдістері, қоғамның ақпараттануы
білім беру жүйесіне де өз әсерін тигізеді. Қазақстан Республикасындағы
білім беруді дамыту саласында жалпы орта білім берудің жаңа сапасына қол
жеткізуде мектептегі оқытудың мақсатын және білім берудің жоспарланған
нәтижелерін қайта қарауды талап етеді.
Білім берудің бағыты өз кезегінде білім берудің жаңа моделін және
соған сәйкес білімдік технологияларды айқындайды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Жолдауында (2005 жыл) Ұлттық бәсекелестің қабілеті бірінші кезеңде
білімділік деңгейімен айқындалады деп атап өтілген (1). Жедел дамып
отырған технологиялар заманында білім берудің басты ұстанымы өмір бойы
білім алу, адамның сапалық кәсіби және ғылыми дайындығы, өз бетінше іздене
білуі және өзін-өзі жетілдіруге қабілеттілігі болуы қажет (2). Осыған орай
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің ұлттық моделін қалыптастыру
үшін білім беруді дамытуда стратегиялық басымдықтар белгіленген.
Жалпы орта білім берудің ұлттық деңгейдегі басты мақсаты – Қазақстан
Республикасының әлеуметтік, экономикалық және саяси өміріне белсенді
қатысуға дайын, құзыретті тұлғаның қалыптасуына ықпал ету. Жалпы орта білім
берудің негізгі міндеттерінің бірі – жеке және қоғам өміріне қажетті әрі
қарай кәсіби білім алуы мен жұмысқа орналасуының негізі ретінде сапалы
білім алуына оқушыға мүмкіндік беру болып табылады (3; 10). Қазіргі білім
берудің мақсаты білім, білік, дағдымен қаруландыру ғана емес, солардың
негізінде дербес, өзгермелі қоғамда лайықты өмір сүріп, жұмыс жасай алатын,
әлеуметтік және кәсіби біліктілікке – ақпаратты өзі іздеп тауып, ұтымды
пайдалана алатын, жан-жақты дамыған білімді, өз ісіне және өзгенің ісіне
әділ баға бере алатын жеке тұлғаны қалыптастыруды талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасындағы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамытудың
тұжырымдамасында, 2010 жылға дейінгі білім беруді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасында білім берудің негізгі міндеті – білімдік шоғырланудан
нәтижеге бағытталған құзыреттілік тұрғыға көшу деп көрсетілген (2, 4).
Мектептегі білім жаңа мазмұнмен байытылып, оқушының қабілеттерін
дамыту, оның бойында негізгі құзыреттіліктерді қалыптастыру міндетін шешуге
бағытталған. Оқушының бейімділіктері мен қабілеттерін есепке ала отырып,
білім беру траекториясын барынша даралау мақсатында жалпы білім беретін
мектептің жоғары сатысында бейіндік оқыту енгізілген. Жалпы орта мектепті
бітіруші оқудың, мектеп өмірінің мәнін болашақ еңбек қызметіне дайындық
ретінде түсініп, топта қарым-қатынасқа дайын болуы тиіс (3; 11). Қазіргі
әлемдік өркениетте экономикалық жағдайға сәйкес білімдік мақсаттарды
стандарттау, білім берудің бағыты тұлғаның құзыретін жалпы дамыту және жеке
жағдайда негізгі құзыреттіліктерін дамытудың қажеттілігі айқындалып отыр.
Бізге экономикалық және қоғамдық дамудың қажеттіліктеріне сәйкес келетін
жаңа білім беру жүйесі қажет деп Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан
халқына Жолдауында атап өтеді (5).
Негізгі мектептегі білім әр оқушының жеке ерекшеліктері ескерілген
білім беру нәтижелері түрінде құзыреттіліктер жиынтығын игеруіне
бағдарланған. 12 жылдық мектептегі оқу процесін ұйымдастыру базалық білім,
білік, дағдылар, жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар негізінде
оқушылардың негізгі құзыреттіліктерінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Оқыту
процесін ұйымдастыру тұлғалық-бағдарлы, іс-әрекеттік, құзыреттілік,
денсаулық сақтау тұрғылары негізінде жүреді.
Осы міндеттерді жүзеге асыруда тұлғаны дамытуға, оның әлеуетін
анықтауға, дербестігін қалыптастыруға бағытталған дәстүрлі сынып-сабақ
жүйесінің орнына ізгіліктік философия, психология және педагогиканың
идеяларын біріктірген тұлғалық-бағдарлы оқыту жүйесі келуде. Аталған жүйе
адамды субъект, өз өмірін жасаушы қалыптастыруға мүмкіндік береді;
оқушыларды белсенділіктің барлық түрін (танымдық, әлеуметтік, шығармашылық
және т.б.) жауапкершілікпен жүзеге асыруға үйретеді. Білім берудің жаңа
сапасына 12 жылдық жалпы білім беретін мектептер жағдайында қол жеткізуге
болады. Осыған сәйкес жалпы білім беретін мектептің екінші сатысында
оқушылардың ғылым жүйесінің базистік негіздерін игеруі, олардың бойында
адамдар арасындағы қарым-қатынастығы биік мәдениеті, өзін-өзі тануды және
кәсіби бағдарды қалыптастыру негізгі мектеп қызметінің басым бағыттары
болып табылады (3; 4).
Орта білім беру жүйесінің жаңа моделі оқу-тәрбие процесінде
оқушылардың құзыреттіліктерін қалыптастыруды қамтамасыз етуі тиіс деп жаңа
орта білім беру стандартында көрсетілген. Онда жалпы орта білім берудің
мақсаты Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық және саяси
өміріне белсене араласатын құзыретті, интеллектуалды және рухани тұлғаның
дамуына жағдай жасау болып табылады (3). Осылай анықталған білім беру
мақсаты педагогтарды оқу-тәрбие процесін құзыреттілік тұрғысынан
ұйымдастыруды талап етеді. Мектепте қолданылатын білім беру
технологияларына, оқыту мен тәрбиелеудің нәтижелерін бағалау
критерийлеріне, білімнің жаңа сапасына қойылатын талаптар да өзгеруде.
Қазіргі таңда негізгі құзыреттіліктерге берілген бірмәнді анықтама жоқ.
Тек ғылыми зерттеулер ғана емес, сонымен қатар білім беруді дамытудың
стратегиясын анықтайтын құжаттар да бұл ұғымдарды түрліше анықтайды.
1992 жылдан бастап ресми түрде негізгі құзыреттіліктер ұғымы Еуропа
Одағының Еуропадағы орта білім жобасында айтыла бастады. В.В.Сериков,
И.Г.Агапов, А.А.Хуторской орта мектепте құзыреттілік тұрғысын жүзеге асыру
процесінің негізгі бағыттарын ашады. Дегенмен негізгі құзыреттіліктерге
берілетін анықтамалардың әр алуандығы, жан-жақты іскерліктер мен
дағдылардың дидактикалық көлемінің жеткілікті деңгейде айқындалмауы осы
негізгі құзыреттіліктерді қалыптастыратын технологияларды жасау және
қолдануда алкен кедергі келтіреді. Оқушылардың негізгі құзыреттіліктерін
дамыту білімнің берілу тәсіліне тәуелді. Негізгі мектептің білім мазмұнын
анықтауға және оны толық меңгертуге деген қажеттіліктер өсіп отырғанмен,
оның оқушыға берілу жолдарына жете мән берілмеген. Оқушылардың сапалы білім
алуы үшін негізгі құзыреттіліктерді дамытудың әдістемесі жасау талап
етіледі.
Бүгінгі күні демократиялық қоғам талаптарына сай тұлғалық-бағдарлы
тұрғыдан білім беруді ұйымдастыру қажеттілігі, оқушылардың негізгі
құзыреттіліктерін дамыту міндеті, сонымен қатар, оны жүзеге асыруға
арналған әдістемелік даярлықтың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар орын
алып отыр. Осы аталған қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу проблемасын
айқындауға және зерттеу тақырыбын Тұлғалық-бағдарлы білім беруде
оқушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін дамытудың педагогикалық
шарттары деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу объектісі - жалпы білім беретін мектептегі оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні – тұлғалық-бағдарлы білім беруде коммуникативтік
құзыреттіліктерді дамытудың педагогикалық шарттары.
Зерттеудің мақсаты: тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың
коммуникативтік құзыреттіліктерін дамытуды теориялық тұрғыдан негіздеу және
оның тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу, әдістемесін жасау. .
Зерттеудің міндеттері:
- тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың теориялық негіздерін айқындау;
- оқушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін тұлғалық-бағдарлы білім
беруде дамытудың педагогикалық шарттарын анықтау және моделін жасау;
- тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың технологиясын жасау және тәжірибелік-
эксперимент арқылы тиімділігін тексеру;
- оқушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін дамытудың аталған
технологияға сәйкес ғылыми-практикалық ұсыныстарын практикаға ендіру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Оқушылардың құзыреттіліктерін дамытуды
тұлғалық-бағдарлы тұрғыдан ұйымдастыру олардың тұлғалық тұрақтануына және
әлеуметтенуіне негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным
теориясы және диалектика принциптері, тұлға және іс-әрекет теориялары,
ізгіліктік педагогика және психологияның тұжырымдамалары, тұлғалық-бағдарлы
білім беру ілімі, топ туралы психологиялық, әлеуметтік, педагогикалық
тұжырымдамалар, диагностикалаудың жалпы әдіснамасы.
Зерттеу көздері:философтардың, психологтардың, әлеуметтанушылардың,
педагогтардың еңбектері, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты, типтік
оқу жоспарлары, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар, педагогикалық
баспасөз материалдары, озық тәжірибелер, автордың жеке іс-тәжірибесі
.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы :
- тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамыту жүйесі ғылыми тұрғыдан негізделді;
Зерттеудің нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: теориялық және
эксперименталдық зерттеудің логикалық құрылымымен; зерттеу мазмұнының
ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, зерттеудің мақсат-міндеттеріне сәйкес
зерттеу әдістерін таңдаумен; эксперименталдық мәліметтерді сандық және
сапалық талдауда оларды өңдеудің статистикалық әдісін қолданумен; зерттеу
нәтижелерінің дәлелді қорытындылануымен қамтамасыз етілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, зерттеудің
мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері мен зерттеу болжамы, әдістері,
кезеңдері көрсетіліп, жұмыстың ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық
маңыздылығыбаяндалған, қорғауға ұсынылатын қағидалар сипатталған.
Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші
бөлімде тұлғалық-бағдарлы білім берудің психологиялық-педагогикалық
негіздері зерделенген. Зерттеу проблемасы бойынша логикалық-тарихи және
салыстырмалы талдау берілген; тұлғалық-бағдарлы білім беру, құзырет,
құзыреттілік, коммуникативтік құзыреттіліктер, тұлғалық-бағдарлы шағын
топ ұғымдарының мәні қазіргі білім беру тұрғысына негізделе отырып,
талданған, олардың мәндік сипаттамалары берілген. Оқушыларға шағын топта
тұлғалық-бағдарлы білім берудің ерекшеліктері, педагогикалық шарттары
айқындалып, моделі жасалған, оның өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері
белгіленген.
Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың жолдары атты екінші бөлімде тұлғалық-бағдарлы
топтарда білім берудің технологиясын жобалау және құрудың үлгісі берілді
және оның мазмұны ашылды..
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен
ұсыныстар берілген.
Қосымшада зерттеу мазмұнына қатысты жұмыстардың үлгілері, талдаулар,
сөздік берілген.
I Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
1. Тұлғалық-бағдарлы білім берудің теориялық негіздері
Қазіргі қоғамның даму қарқыны білім берудің міндеттерін қайта қарауды
талап етеді. Тұлғаны қалыптастыру, оның шығармашылдық даралығын дамыту,
баланың бар мүмкіншілігін ашып, оны жүзеге асыру білім беру жүйесінің басты
бағыттары. Оны біз Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасы жобасынан көре аламыз: Қазіргі жалпы білім
беретін мектептегі оқытудың мазмұны фактология күйінде қалып отыр, пәндік
тәсілге негізделген мемлекеттік стандарттар моральдық тұрғыдан ескірген.
Оқушының даралығына бағдарланған білікті көзқарас жоқ. Мектепте оқу
оқушының өмірлік жолын, мүдделері мен перспективаларын таңдауына нақты
дәлелдемелер бермейді ... Орта білім берудің мақсаты – жылдам өзгеріп
отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға
және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру делінген [2].
Қазақстандық білім беру жүйесін дамытудың басты міндеттерінің бірі
білім берудің мазмұнын жетілдіру болып табылады. Білім берудің мазмұны
оқушыларға тек белгілі бір білім, іскерлік, дағдылар жиынтығын меңгертіп
қана қоймай, оқушы тұлғасын дамытуға, өмірлік проблемаларды өз бетімен және
тиімді шешуге, тұлғаның өзін-өзі анықтауына, әлеуметтенуіне және өзін-өзі
жүзеге асыруына мүмкіндік беретін әмбебап білім, тәжірибе және
қабілеттердің жиынтығын меңгертуге бағытталған. Білімге бағытталған
оқытудан құзыретті, тұлғалық-бағдарлы білім беруге көшу білім берудің
мазмұнында экономикалық, саяси, хұқықтық, дене, коммуникативтік мәдениет
компоненттерінің, сонымен бірге, еңбек, жанұялық қарым-қатынастар,
салауатты өмір салтын ұстану, өмір қауіпсіздігін сақтау мәдениетінің
көрініс табуын белгілейді (3).
Осы міндеттерге сәйкес мектептердің басты мақсаты – оқушының өз
тұлғалық мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін барлық жағдайды тудыру, баланың
даралығын ашу, оның айқындалуына, дамуына, тұрақтануына көмек беру.
Мектепте әрбір бала қайталанбайтын, ешкімге ұқсамайтын даралық ретінде
қалыптасуы тиіс. Оқыту үрдісі барысында әрбір баланың даралығын ашу
мектепте тұлғалық-бағдарлы білім беруді ұйымдастыруды қажет етеді.
Бұл білім берудің мазмұнына, оқыту технологиясына өзгеріс енгізу
қажеттілігінің бір көрінісі. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін педагогикаға
көптеген оқытудың түрлері енгізілуде. Солардың бірі – тұлғалық-бағдарлы
тұрғыдан оқыту технологиясы. Тұлғалық-бағдарлы білім беру ұғымы қазіргі
уақытта кеңінен қолданылады. Тұлғалық-бағдарлы білім беру мақсаттан гөрі
негізінен құндылықтарға бағытталған. Осы оқыту түрін жан-жақты зерттеп,
оның теориялық-әдіснамалық негізін жасау - біздің міндетіміз болып
табылады.
Ізгіліктік педагогикасы, тұлғаға деген қызығушылық, оқушының сұранысына
бағытталу, жалпыадамзаттық ізгіліктік, рухани құндылықтарға бетбұрыс жасау
– қазіргі қоғам мен білім беру жүйесінің даму бағыттары болып табылады.
Бүгінгі мектептің мақсаты - өзінің үздіксіз білім алуына және өз бетімен
дамуына бағытталған азаматты тәрбиелеу. Дәстүрлі білімділікке бағытталған
оқыту жаңа қоғамдық сұраныстарды қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, өмірде
өз орнын анықтай алатын, білімі арқылы мүмкіндіктерін жүзеге асыра алатын,
дербес, белсенді, үнемі даму үстінде болатын шығармашыл тұлғаны тәрбиелеу
үшін инновациялық педагогикалық парадигма, оқыту және тәрбиелеу жүйесіне
жаңа тұжырымдамалық тұрғылар қажет болып отыр.
Тұлғалық-бағдарлы білім беру, тұлғалық-бағдарлы тұрғы ұғымдарының
түсіндірмесінде әр алуан пікірлер кездеседі. Бұл пікірлердің көптігі
былайша түсіндіріледі: кез-келген оқытудың түрі тұлғаны дамытуға
бағытталған, яғни олардың әрқайсысын тұлғалық-бағдарлы оқыту деп тануға
болады. Бүгінгі таңда оқытудың түрлі модельдері мен технологиялары
жасалуда. Олардың әрқайсысы тұлға, тұлғаның дамуы, тұлғалық-бағдарлы
білім беру ұғымдарын өз бетінше түсіндіреді.
Тұлғалық-бағдарлы білім берудің орталығы тұлға болып табылады. Осы
білім беру парадигмасын жасау үшін тұлға ұғымына анықтама беріп, оның
құрылымын белгілеу қажет. Тұлғалық-бағдарлы білім беруді ұйымдастыру үшін
тұлға ұғымының мәнін ашудың маңызы мынада: тұлға, оның құрылымы,
қасиеттері, даму механизмі жайындағы түсініктер оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытуда тұлғалық-бағдарлы ортаны ұйымдастыруда аса
қажет. Сондықтан тұлға ұғымын жан-жақты талдау қажеттілігі туындайды.
Тұлға ұғымының этимологиясына тоқталсақ. Ағылшынның тұлға
(personality) сөзі латынның persona сөзінен шыққан. Бастапқыда бұл сөз
ежелгі грек драмасында театр қойылымы үшін киілетін бетпердені білдіреді.
Осылайша, басынан-ақ тұлға ұғымына жеке адамның белгілі бір рольдерді
орындағанда енетін сыртқы, әлеуметтік бейнесі деген мән берілген. Кейін
бұлш сөзбен актердің өзі мен оның ролін белгілеген. Рим халқында persona
сөзі міндетті түрде рольдің (әке тұлғасы, патша тұлғасы) белгілі бір
әлеуметтік қызметін атап көрсетумен бірге қолданылған. Осылайша, тұлға
ұғымының бастапқы мағынасы – бұл адамның белгілі бір әлеуметтік ролі немесе
қызметі.
Тұлға – психология және педагогика ғылымдарының іргелі ұғымдарының
бірі. Тұлға ұғымының психология ғылымындағы көпмәнділігін көрсету
мақсатында осы саладағы көрнекті теорияларға шолу жасасақ (9; 23-24бб.).
Отандық және шетелдік психология және педагогика ғылымдарында түрлі тұлға
теориялары қалыптасқан. Олардың әрқайсысы тұлға ұғымын және оның құрылымын
түрліше түсіндіреді.
Іс-әрекеттік тұлға теориясы (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев,
К.А.Абульханова-Славская) тұлғаның орталығы, оның даму көзі – іс-әрекет,
бұл субъектінің қоғаммен өзара әрекеттесуінің күрделі динамикалық жүйесі,
оның барысында тұлғаның қасиеттері қалыптасады. Іс-әрекеттік тұрғы аясында
тұлғаның 4 компонентті моделі белгіленген. Тұлғаның басты құрамдас
бөліктері: бағытталуы, қабілеттер, мінез-құлық және өзін-өзі бақылау (6, 7,
8).
Шетел психологиясында мына тұлға теориялары кең таралған:
- психологиялық-динамикалық (З.Фрейд);
- аналитикалық (К.Юнг);
- ізгіліктік (К.Роджерс, А.Маслоу);
- когнитивті (Дж.Келли);
- іс-әрекеттік (А.Бандура, Дж.Роттер);
- диспозициялық (Э.Кречмер, Г.Айзенк, Г.Олпорт) (9, 10, 11).
Мысалы, Карл Роджерс тұлғаны өзім ұғымымен түсіндірген: ұйымдасқан,
ұзақмерзімді, субъективті қабылдайтын мән. Гордон Олпорт тұлғаға мынадай
анықтама береді: тұлға – бұл адамның дүниемен өзара әрекеттесуінің сипатын
беретін ішкі бірнәрсе. Ал Эрик Эриксон түсінігінде индивид өмір бойы
психологиялық-әлеуметтік дағдарыстар қатарынан өтеді, және оның тұлғасы
дағдарыстың нәтижелік қызметі түрінде көрінеді. Джордж Келли тұлғаны әрбір
индивидке тән өмірлік тәжірибені ұғынудың ерекше тәсілі деп түсіндірген (9,
10, 11).
Батыстың ізгіліктік психологиясына ресейлік және қазақстандық
психология үндес болып табылады.
Біздің түсінуімізше, тұлға – саналы түрде өзінің бойында, табиғатта,
әлеуметтік салада жаңа нәрсені жасаушы адам.
Тұлға ұғымы философия, психология, педагогика ғылымдарында
зерттелуде. Ұғымды түсіндіруде шетел психологиясында бірнеше тұрғылар бар:
әлеуметтік-генетикалық, биологиялық-генетикалық және психогенетикалық.
Әлеуметтік-генетикалық тұрғы тұлғаның ерекшеліктерін қоғамның құрылымы,
әлеуметтенудің тәсілдері, қоршаған ортамен қарым-қатынасы арқылы
түсіндіреді. Әлеуметтану теориясына сәйкес, адам биологиялық түр ретінде
дүниеге келіп, өмірдің әлеуметтік жағдайларының әсерінен тұлға ретінде
қалыптасады. Тұлғаның қалыптасуы бұнда білім мен дағдыны меңгеру, үйренудің
нәтижесі (Э. Торндайк, Б. Скиннер және т.б.). Олар тұлғаның әлеуметтік
мінез-құлқын адамның сол ортаға бейімделуіне мәжбүр болатын ортаның өзінде
жинақталған қасиеттері көмегімен түсіндіреді. Биогенетикалық тұрғыда
тұлғаның даму негізіне ағза жетілуінің биологиялық үрдістері салынған (С.
Холл, Э. Кречмер, З. Фрейд және т.б.) [9]. Психогенетикалық тұрғы
билологиялық та, ортаның мәнін де жоққа шығармайды, бірақ жетекші орынға
шынайы психикалық үрдістердің дамуын шығарады [9].
Тұлға-индивид – бұл қоғамда нндивид қатысатын қоғамдық сипатта
болатын қарым-қатынас жиынтығында меңгерілетін ерекше қасиет.. (12; 185
б.)
Психологияда тұлға – бұл пәндік іс-әрекетте және қарым-қатынаста
индивидтің меңгеретін жүйелі (әлеуметтік) қасиет, ол индивидтің бойында
қоғамдық қарым-қатынастардың қалыптасу деңгейін көрсетеді (13; 386 б.)
...Тұлға – таным, толғаныс және дүниеге деген көзқарас негізінде
дүниені өзгертуші субъект ретіндегі нақты адам (14; 193 б.)
Тұлға өзінің қоршаған ортаға, қоғамдық ортаға, басқа адамдарға деген
қарым-қатынасымен анықталады. Бұл қарым-қатынастар адамдар іс-әрекетінде
жүзеге асады... Адам қаншалықты өзінің қоршаған ортаға қарым-қатынасын
саналы түрде анықтаса, ол соншалықты тұлға болып табылады. (15; 243-245
б.)
Тұлға – бұл адам болмысының идеалды ерекше формасы. Ол адамға
субъективтілік сапасын береді, яғни өзінің себебі болуға, өзінің болмысын
дүниеде жасауға мүмкіндік береді (16; 230 б.)
Осылайша, бұл анықтамаларды талдай отырып, тұлғаны сипаттайтын үш
мәнді қасиеттерді анықтадық. Олар: бағытталу, іс-әрекет және қоғамдық қарым-
қатынастардың жиынтығы. Аталған үш компоненттермен бірге тұлғаның маңызды
қасиеті де анықталған: бір тұлғаны басқалардан ерекшелейтін жеке құрылымдар
жиынтығы. Психологияда бұл қасиеттерді жекелік, даралық ұғымымен
сипаттайды.
Психология ғылымында даралықты түсіндіруде төменде келтірілген
дәстүрлі анықтамалар бар:
- тұлға - тұлғалық сапалардың қайталанбас үйлесімділігі;
- нақты бір адамға тән жалпы тұлғалық қасиеттерге қосымша қасиет;
- тұлғаның толысқандығын белгілейтін жаңа тұлғалық құрылым.
Даралықтың тұрақтануы тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыру формасында
көрінеді.
Б.Г.Ананьев адамның тұлғалық қасиеттерін былайша суреттейді:
тұлғаның құрылымдық-динамикалық қасиеттерінің бастапқы сәті – осы тұлғаның
тұрақтанған және қалыптасқан қоғамдағы мәртебесі. Мәртебе негізінде жүйелер
құрылады: а) қоғамдық қызметтер – рольдері; ә) мақсаты мен құндылықты
бағдарлары (17).
Ал К.К.Платоновтың зерттеулерінде тұлғаның иерархиялық құрылымы идеясы
ұсынылады. Тұлға құрылымында төрт негізгі құрылым астылар бар:
- бағытталуы (тілегі, ұмтылысы, қызығушылығы, бейімділіктері, идеалдары,
көзқарастары, сенімдері);
- тәжірибесі (білім, іскерлік, дағды, әдет);
- психологиялық процестер (ерік, сезім, эмоция, ойлау, есте сақтау,
қабылдау, түйсік);
- биопсихологиялық қасиеттер (темперамент, жыныстық, жас, патологиялық және
фармакологиялық қасиеттер) (18).
Қазақстандық ғалымдардан тұлға ұғымына Сейталиев Қ.Б. мынадай
анықтама береді: Жеке тұлға – бұл адам, бірақ тек қана қоғамдық,
әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда зерттеушілер оның
биологиялық, табиғи жағын ескермей, адамды қоғамдық қатынастардың нәтижесі,
қоғамдық дамудың белсенді қайраткері ретінде қарастырады (19).
Қазіргі педагогикалық сөздікке жүгінсек, тұлға - 1) дербес әрекет
ететін субъект ретіндегі нақты жеке адам болмысының қайталанбас, ерекше
әдісі, адамның қоғамдық өмірінің дара нысаны; 2) адамдар арасындағы өзінің
ұстаным-орнын еркін және жауапкерілікпен анықтайтын, қоғамның өкілі
ретіндегі адам [20].
Жоғарыда берілген тұжырымдамаларды зерделей отырып, қорытындылар
жасаймыз:
- тұлғаның мазмұны түрлі теориялық түсініктер тұрғысынан қарағанда
бастапқы сыртқы әлеуметтік бейне тұжырымдамасында берілген
түсініктен кеңірек;
- көптеген анықтамаларда даралық немесе дара ерекшеліктер мағынасы
ерекше аталып өткен;
- тұлға генетикалық және биологиялық бастамаларды, әлеуметтік
тәжірибені және өзгермелі қоршаған ортаның жағдайларын қоса ішкі және
сыртқы факторлар әсер ететін субъект ретінде қарастырылады.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау барысында
анықтағанымыз, қазіргі уақытта теория мен практикада тұлғаны
қалыптастырудағы білім берудің үш парадигмасы анықталған: когнитивтік, іс-
әрекеттік және тұлғалық-бағдарлы.
Когнитивті білім беру парадигмасына сәйкес оқытудың тұлғалық
аспектілері танымдық мотивацияны және танымдық қабілеттерді қалыптастыру,
сонымен қатар басқа адамдардың және өзінің іс-әрекетіне мәндік, құндылықты
және эмоционалдық баға беруде тәжірибе жинақтау. Ең бастысы – тұлғаның
ақпараттық қамтамасыз етілуі. Мақсаты – іс-әрекеттің белгілі бір білімін
және тәсілін меңгерту. Идеологиялық, басқару және экономикалық тұрғысынан
ең тиімді және қажетті тұрғы. Психологиялық-педагогикалық тұрғыдан –
тұлғадан алыс білім беру түрі.
Іс-әрекеттік парадигма. Бағыттаушы – қоғамның білім беруге әлеуметтік
тапсырысы. Білім берудің мақсаты - әлеуметтік, еңбек және көркемдік-
қолданбалы іс-әрекеттің тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы тәсілдерді,
білім, іскерлік, дағдыны қалыптастыру.
Когнитивті және іс-әрекетке бағытталған білім беру парадигмалары
негізінен білім сапасына қол жеткізуге бағытталған. Нәтижесі – оқығандық
және әлеуметтік даярлық.
Тұлғалық білім берудің орталығы – оқушылар тұлғасын үздіксіз дамыту.
Бұл білім беруде тек білім беру емес, сонымен қатар өз бетімен білім алу,
тек дамыту емес, сонымен қатар тұлғаның өзін-өзі дамытуы және өзін-өзі
өзектілеуі.
Тұлғалық-бағдарлы ұғымы Роджерстің person-centered (личностно-
центрированное), немесе pupil-centered (ученик в центре) , яғни оқушыға
бағдарланған әрекеттер туралы еңбектерінен бастау алатыны және оның тұлғаға
қатысты психологиялық және педагогикалық қызметтердің жемісті болуы
эмпатиялық қатынасты, яғни өзге адамның жан дүниесіне үңілуді, оны
бойындағы барлық қасиеттерімен қабылдай алуды, шынайы қарым-қатынасты қажет
етеді, деген идеялары мектептер тәжірибесінде пайдаланылуда. Осы бағыттағы
австрия ғалымы Рудольф Штайнердің Вальдорф педагогикасы, итальяндық педагог-
псиолог Мария Монтессоридің баланы өзіндік еркін дамыту жүйесі,
Л.С.Выготскийдің жақын даму аймағы теориясы, Л.В.Занков, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин идеяларына негізделген дамыта оқыту жүйесі мектептер
тәжірибесіне кең түрде енгізілуде (21). Сонымен қатар, авторлық мектептер
В.С.Библердің Мәдениеттер диалогы мектебі (22, 23), А.Н.Тубельскийдің
Өзіндік бағдарлау мектебі (24), Е.А.Ямбургтің Адаптивтік мектебі (25)
көптеп таралып, олардың басты идеясы – тұлғаның өзіндік танымы мен
мүмкіндіктерін дамытуға жол ашу болып табылды.
Тұлғалық–бағдарлы тәрбие тәжірибесі ерте заманнан–ақ басталады.
Ежелгі грек философтары Сократ, Платон, Аристотельдің жан-жақты дамыған,
еркін тұлғаны тәрбиелеудің мақсатын, мазмұны мен әдістерін анықтауға
арналған жұмыстарын кездестіруге болады.
Олардың айтуынша, тұлғалық тұрғыны адамгершілік тұрғысынан өзін-өзі
жетілдіру, табиғи қабілеттерін дамыту, тұлғаны қоғамдық қызметке дайындау
негізінде жүзеге асыруға болады [26].
Тұлғалық–бағдарлы педагогика мәселесі бойынша жинақталған
педагогикалық білімді талдай отырып, біз ұзақтығы әртүрлі 6 даму кезеңін
белгіледік.
Бірінші кезең – ежелгі дүниенің педагогикалық тәжірибесі мен теориясында
жекелеу идеясының пайда болуы (б.э.д. 3 мың жылдық – б.э.V ғ. соңы).
Екінші кезен - орта ғасыр және қайта өрлеу дәуірінде (VІ–ХVІ ғғ.) тұлғалық-
бағдарлы педагогикасының дамуы.
Үшінші кезең - оқытуда жекелеу мәселесінің жаңа дәуірде (ХVІІ–ХVІІІ ғғ.)
дамуы.
Төртінші кезең - 19 ғасырдың педагогикалық ғылымы мен оқу орындарының
тәжірибесінде жекелеп оқыту мәселесін дамыту
Бесінші кезең – жаңа уақыт дәуірінде тұлғалық-бағдарлы педагогиканың
дамытылуы.
Алтыншы кезең - тұлғалық-бағдарлы педагогиканы дамытылуы (ХХ ғасырдың 90-шы
жылдарынан басталып, бүгінгі күнмен жалғасады).
Алғашқы кезеңде Ежелгі Египет, Үнді, Қытайда алғашқы мектептер жайында
мәліметтер пайда болған. Бұл мектептерде жекелеп оқытудың екі әдісі
қолданылған:
1) мұғалімнің тек бір оқушымен жұмыстануы;
2) мұғалім берген тапсырманы орындау барысындағы оқушының кейінгі
жұмысы (27).
Осы кезеңде оқытуды жекелеудің көкейкестілігі мен мәнділігі ежелгі
ойшылдар (Аристотель, Сократ, Платон), белгілі қоғам қайраткерлері,
ағартушылары (Конфуций, Квинтилиан, Гераклит және т.б.) еңбектерінде
баяндалған [27, 28].
Ең алғаш тұлғаны қалыптастыру барысында табиғат пен тәрбиенің
үйлесімділігі (Конфуций) [28], балаларда өз бетінше ойлау қабілетін дамыту,
өзінің табиғатына сәйкес әрекет жасауға үйрету (Гераклит) [27] мәселелері
белгіленеді. Түрлі әдіс-тәсілдердің көмегімен табиғи және қуаныш сезімімен
оқыту талабы ұсынылады (Квинтилиан) [27].
Конфуций ең алғаш рет ізгіліктік құндылықтар негізінде ғылымға деген
жалпылама көзқарастар жүйесін жасайды. Ол үшін үйрету және махаббат,
ізгіліктік және жетілу біртекті ұғымдар. Осы мағынада ол көптеген
жалпыадамзаттық құндылық ұстанымдарын алдын-ала болжаған, олар негізінен
шығыс менталитеті және мәдениеті дәстүрінде қалыптасқан еді.
Конфуций тәрбиенің табиғатқа сәйкестігін, баланың жеке
ерекшеліктерін есепке алу қажеттілігін, баланың тәрбиесі, мәдениет
нормалары мен құндылықты мінез ережелерінің бірлігі, мұғалім мен оқушы
қарым-қатынастарының адамгершілік сипатта болуы, білім берудің
жалпыадамилық бастауға бағытталуы керектігін атап көрсеткен [28].
Еуропа осы уақытта классикалық мемлекеттердің пайда болуымен және
Ежелгі Элладада демократияның алғашқы формаларының жұмыс жасауымен
байланысты адамның жеке қасиеттеріне деген қызығушылық туындайды. Эллада
мектептерінде еркін диалог формасындағы оқыту гректер үшін басты білім
берудің тәсілі болып табылды. Сократтың пайымдауынша, педагог ештеңені
қалыптастыру керек емес, ол басқа адамдарда даналықтың туындауына жағдай
жасауы керек. Сократ мұғалім тұлғасына ерекше қараған: одан нақты білім де,
идеяны оқушының бойына дарыту да емес, сұрақ қою шеберлігін, өзіндік
талқылау, ой жүгіртуге итермелеу шеберлігі жоғары бағаланған. Сократ
философиясының негізі - өзін-өзі тану және өзін-өзі жетілдіру идеалы еді
[27].
Ежелгі грек философтарының бірі Платон да тұлғалық-бағдарлы оқыту
теориясының философиясын жасауда өз ізін қалдырған. Оның бірінші үлесі,
Платон негізін қалаған Академиясында өзін-өзі басқару ұстанымдары бойынша
өмір сүрген. Екіншіден, оның айтуынша, білім беру балаға сәйкестендіріліп
жасалуы тиіс. Сонымен қатар, Платон өз оқушыларымен қарым-қатынас жасауда
Сократтың мұрасын және оның қарым-қатынас орнату тәсілдерін кеңінен
қолданған [27].
Осы кезеңде ең алғаш педагогикада адамға деген қызығушылық таныту,
оны сұлулық және мейірімділіктің белгісі ретінде қабылдау ұстанымы
бекітіледі (ізгіліктік педагогикасының басты ұстанымдарының бірі).
Осылайша, бірінші кезеңнің зор қызметі жекелеп оқытудың эмпирикалық
тәжірибесін жинақтау және оқушылардың қабілеттеріндегі айырмашылықтарға
педагогтар мен тәрбиешілердің көңіл бөлуінің қажеттілігін жариялау болып
табылады. Осы кезеңдегі мәдениет және саясат саласындағы басты
қайраткерлердің педагогикалық көзқарастарын талдау және салыстыру
нәтижелері мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: тұлғалық-бағдарлы
білім берудің бұл даму кезеңінде алғашқы педагогикалық теориялар,
инновациялық мектептер моделі (Грецияда – Пифагор, Сократ, Платон,
Аристотель мектептері) пайда бола бастады.
Орта ғасыр және қайта өрлеу дәуірінде (VІ–ХVІ ғғ.) тұлғалық тұрғы
адамға деген ізгілікті көзқараспен, адам табиғатына табынумен, адамның
жоғары мәнде белгіленуіне сенумен, шексіз оптимизммен байланыстырылды.
Білім беру жүйесінде жалпы білім беру сатыларының қалыптасуы,
жекелеп оқыту әдісіндегі дағдарысты құбылыстар, тұлғаға деген педагогикалық
көзқарастың қарама-қайшылығы: құдай алдында қорқуға тәрбиелеуден ізгіліктік
бағытындағы мектептерде баланың ішкі дүниесін жекелеу және дәріптеуге
дейін, топтық оқыту әдісінің пайда болуымен сипатталады. Осы кезеңде адамды
дамытуға бағытталған діни-адамгершілік педагогикалық ұстанымдар бекітіле
бастады. Бұл ұстанымдармен ұлы Августин есімі тығыз байланысты. Оның
айтуынша, оқытудың басты әдісі – сұрау (ойша зерттеу және рефлексия), ал
мұғалімдер мен тәрбиешілер баланың дамуына қамқорлық жасауы тиіс [27].
ХІІ ғ. Италия, Франция, Ұлыбританияда, ХІV ғ. Чехияда (Прага)
алғашқы университеттер ашылады. Университеттердің пайда болуы білім
жүйесіндегі мамандану және сараланудың айқын белгісі еді.
Тұлғаның ішкі дара дүниесіне көңіл болу қажеттігі идеясы осы кезеңде
өмір сүрген Батыс, Шығыс философтары мен ғылымдарының еңбектерінде
кездеседі. Мысалы, оқуға деген жеке көзқарасқа байланысты таным құралдары
арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің нақты әдістері (Әль-Фараби) [29]; жанұя
және мектеп тәрбиесінің сабақтастығының міндеттілігі идеясы (Абу Хамид аль-
Газани) [30,31] және т.б.
Орта ғасыр дәуірінде бір мұғалімде оқитын балалардың саны өседі (4-5
баладан 40-50-ге дейін). Оқу шіркеу, мешіт кітаптары бойынша жүргізілген.
Оқушыға мәтінді жаттап алып, оның мазмұнын мұғалімге айту, сұрақтарға жауап
беру, мұғалімнің жаңа тапсырмасын тыңдап, өз бетімен жеке жұмыстану талабы
қойылды. Қазіргі зерттеушілердің есебі бойынша, бұндай оқытудың түрінде
мұғалім мен оқушының бірігіп жұмыстануына күніне 6 минут уақыт кетеді екен.
Мұғалімге әрбір оқушымен терең, сапалы және мәнді жұмыстануына уақыт
жетіспеуі байқалды. Осылайша, жекелеп оқыту әдісі тығырыққа тіреледі.
Мұғалімдер қабілетті оқушылардан, кіші мұғалімдерден өздеріне көмекшілер
тағайындағанмен бұл мәселе өз шешімін таппады. Оқушылар санының көбеюі
оқытудың жаңа жолдарына сұраныс тудырды. ХІІ-ХІІІ ғасырларда
университеттерде, содан соң ХV-ХVІ ғасырларда орта және бастауыш
мектептерде топтық оқыту әдісі енгізіледі. Бұнда мұғалім бірден оқушылар не
студенттер тобымен, сыныбымен жұмыстанады. Оқытуды топтық әдіспен
ұйымдастырудың құрылымы топтық, жеке, жұптасқан (мұғалім-оқушы) оқу
сабақтарынан тұрады. Бұнда топтарды жинақтау жас ерекшелігіне емес,
материалды меңгеру мен ұғыну деңгейіне сәйкес жүргізілген. Оқытудың топтық
әдісінің дамуы негізінен ХVІІ ғасырдың аяғында аяқталады [31].
Ортағасырлық педагогиканың дамуында Қайта өрлеу дәуірі ерекше орынға
не. Бұл кезең адам тұлғасын дәріптеумен, тұлғаға басымдылық жасайтын діни
көзқарасқа қарсы күреспен ерекшеленеді. Жекелеу идеясы (адамның басқаларға
ұқсамау, жеке өміріне және оны өзі белгілеуіне, таңдауға, өзін жүзеге
асыруға құқығы) қоғамдық өмірдің барлық салаларында айқындала бастайды.
Орта ғасырларда ізгіліктік философия дәуірі пайда болды. Оның ұраны ежелгі
афоризм: Мен адаммын, сондықтан мен үшін адами нәрселердің бәрі бөтен
емес.
Ізгіліктік философиялық-идеологиялық ұғым, философиялық жүйенің
атауы ретінде танылады. Білім берудің ізгіліктік философиясының негізгі
ұғымы ізгіліктік. Бұл ұғымның бірнеше мағынасы анықталған. Оларды зерттеу
бұл проблеманың түрлі жақтарын ұғынуға мүмкіндік береді. Ізгіліктік ұғымы
педагогикада бірнеше мәнді нұсқауларда қолданылады: қайта өрлеу дәуірінің,
түрлі мәдениет қозғалыстарының, идеялық ағымдардың, қоғамдық ой
бағыттарының атауы; гуманитарлық пәндер басты орынға иеленетін теориялық
білім саласының атауы; марксистік дүниетаным, пролетарлық идеология,
социалистік өмір сүру дағдысының сипаттамасы; тұлғаның адамгершілік
қасиеттерінің: адамгершілік, мейірімділік, сыйластық белгіленуі; тұлғаның
жан-жақты дамытылуының маңызды факторларының анықтамасы; адамды өмірдің ең
жоғарғы құндылығы ретінде танытатын қарым-қатынастың белгіленуі;
жалпыадамзаттық идеалдарының қол жеткізуге бағытталған практикалық іс-
әрекеттің атауы.
Психологиялық сөздікте “ізгіліктік” ұғымы адамгершілік нормалары
мен құндылықтарымен белгіленетін тұлғаның әлеуметтік объектілерге деген
(адамға, топқа, тірі ағзаларға) көзқарастар жүйесі. Ол адам санасында
қуанышты, өкінішті бірге бөлісу түрінде көрінсе, қарым-қатынас пен іс-
әрекетте бірге әрекеттесу, бірге қатысу, көмек беру салаларынан жүзеге
асырылады (73(.
Ізгіліктік – тұлғаның адамгершілік-психологиялық қасиеттер жиынтығын
беретін, адамға ең жоғарғы құндылық ретінде қарауда саналы және бірге
сезінуден көрінетін тұлғалық сана. Ізгіліктің негізгі сипаттамасы –
адамгершілік, оның негізгі мәні - болашаққа бағытталу, өзінің шығармашылық
мүмкіндіктерін еркін түрде іске асыру (Г. Оллпорт, А. Маслоу), өз-өзіне
сену және Мен-идеалға қол жеткізу мүмкіндігі (К.Роджерс). Сонымен қатар
тұлғаның ізгілігі бірге сезіну, бірге әрекеттесу, бірге қатысу сынды
қабілеттерімен байланысты сапалардан да көрінеді. Міне, сондықтан
ізгіліктің басты әлеуметтік педагогикалық мақсаты - тұлғаға бағытталу.
Ізгіліктік көзқарастарды әрі қарай қайта өрлеу дәуірінде В.да
Фельтре, Э.Роттердамский, Т.Мор, Ф.Рабле, М.Монтень, Т.Кампанелла және т.б.
[32] жалғастырды. Бұл ойшылдардың ізгіліктік көзқарастарына тән ортақ
белгі: ағзаның күнәсі жайында діни аскетикалық идеяның орнына олар жарқын,
үйлесімді дамыған, белсенді, өмірді бағалай білетін және одан ләззат ала
білетін адамды қалыптастыруды баста орынға қойған. Олар адамның рухани
еркіндігіне қарсы келетін нәрселердің барлығын жоққа шығару идеясын
қолдаған.
Адамды жаңаша түсіну білім беру мазмұнын, формаларын қайта ұғынуды
қажет етеді. Осы бағытты ұстанған гуманисттер балаға ерекше құрметпен
қараған, схоластикалық оқыту мен қатаң тәртіпке қарсы шыққан. Бұнда өзара
байланысқан бірнеше бағыттар айқындалған. Олар сол кезеңде өмір сүрген ұлы
ойшылдар есімдерімен байланысты:
- тәрбие үрдісін ізгілендіру (Витторино де Фельтре, Мишель Монтень және
т.б.);
- ізгілікті тұлғаны тәрбиелеу (Леонардо да Винчи, Джордано Бруно,
Франсуа Рабле және т.б.);
- тұлғаның жан-жақты дамытылуы (Томас Мор, Томазо Кампанелла және
т.б.);
- тұлғаны тәрбиелеудегі табиғатқа сәйкестік тұрғысы (Я.А.Коменский, Жан-
Жак Руссо және т.б.);
- тұлғаны еңбек етуге дайындау (Джон Локк, Иоганн Песталоцци);
- оқытуды өндірістік еңбекпен байланыстыру (Иоганн Песталоцци, Роберт
Оуэн және т.б.) [32].
Олар әрбір баланың бойынан білімге деген қызығушылық пен білімқұмарлықты
дамытуға талпынған.
Педагогикалық ізгіліктіктің даму шыңы болып испан философы, психологы
және педагогы Хуано Луис Вивес (1492-1540 жж.) тұжырымдамасы танылған. Оның
мәні - таным үрдісінің заңдылықтарын білмейінше, меңгермейінше, оқыту
үрдісі мүмкін емес болса, баланың психикалық, физиологиялық даму
заңдылықтарын түсінбей және есепке алмай отырып, оны тәрбиелеу - ақылға
сыймайтын нәрсе [33]. Бала дамуындағы табиғатқа сәйкестік ұстанымын
негіздеген. Соңынан бұл ұстанымды Я.А.Коменский өңдеген: дамудың белгілі
бір кезеңіне тән мүмкіншілігінен асыра балаға талап қою – жаңа гүл атып
келе жатқан жеміс ағашынан көктем кезінде жемісін сұраумен бірдей [34;
Б.134].
Ізгіліктік білім әлеуметтік құндылықтардың жаңа көрсеткіші ретінде
белгілене отырып, өз бетімен білім алу ретінде танылған. Адамды белгілі бір
қоғамдық топтың өкілі ретінде емес, оның ақыл-ой, эрудиция деңгейі мен
ізгіліктік мәдениетті қалыптастыруға қатысу дәрежесі бойынша бағалаған.
Адамның ең басты құндылығы ретінде тұлғаның өзін-өзі көрсету шеберлігі
танылған [35].
Жекелеп оқыту мәселесінің жаңа дәуірінде (ХVІІ–ХVІІІ ғғ.) оқытуды
дуалистік сипатпен белгіленеді: бір жағынан – мектеп және университеттерде
топтық әдістің кең таралуы; екінші жағынан – ақсүйек жанұяларында жекелеп
оқытудың (гувернерлер, репититорлар) таралуы. Сонымен қатар, оқытудың
сынып–сабақ жүйесінің туындауы мен кеңінен таралуы, бірнеше қатар елдерде
зиялы, ақсүйектер білімінің мемлекеттік жүйесінің қалыптаса бастауы және
оны саралаудың алғашқы қадамдары жасалады.
Жекелеу мәселесіне өз үлесін қосқан педагогтар еңбегін зерттей
отырып, ұлы чех педагогы Ян Амос Коменскийді [35] атап өтпеу мүмкін емес.
Адамның табиғатын біле отырып, келешек ұрпақтың өмірін әрбіреуі 6 жылдан 4
жас кезеңіне бөледі. Әрбір жасқа тән ерекшеліктер негізінде осы әрбір
кезеңнің өзіне тән білім берудің деңгейлерін белгілейді. Алты жасқа дейінгі
балаларға ана мектебін ұсынады; ересек балаларға (6 жастан 12 жасқа дейін)
ана тіліндегі мектептер арналса, бозбалаға (12-18 жас) латын мектебі немесе
гимназия және ер жеткен балаларға (18-24 жас) академия белгіленеді.
Осылайша, Я.А.Коменский практика жүзінде педагогика тарихында ең алғаш рет
ерте балалық шақтан бастап ғылыми білім алудың шыңына шығуға мүмкіндік
беретін өзара байланысқан мектептердің реттелген жүйесін ұсынады.
Ұжымдық жұмыстану жағдайында оқушыларға жекелеу тұрғысынан қарау
қажеттілігі жайындағы айтылған алғашқы пікірлердің авторы да осы
Я.А.Коменский. Ол дидактиканы барлығына бәрін үйрету өнері деп
түсіндірген, барлық оқушы бірдей болмағанмен балалардың табиғи күштеріне
сену керектігін айтқан. Я.А.Коменский жекелеп оқыту тұрғысын оқытудың
мазмұнын, әдістерін оқушылардың дайындық деңгейіне бейімдеу емес, ол әрбір
оқушының дамудың жаңа деңгейіне өту құралы деп қарастырған. Оның Ұлы
дидактика еңбегінде оқытуды баланың табиғатына бағыттау; мұғалімнің іс-
әрекеті үшін жетілген бейне ретінде болатын балалардың іс-әрекетінің ролін
арттыру басты бағыттар ретінде көрсетілген [34].
Осы мәселені басқа да педагогтар өз еңбектерінде қарастырған.
Мысалы, Джон Локк өзінің Мысли о воспитании еңбегінде былайша атап өткен:
балалар бастапқыда дүниеге келген шағында табиғи тепе-теңдікте болады, яғни
балалардың ақылы және жан дүниесі – кіршіксіз таза ақ парақ. Бұл тепе-
теңдік жеке қасиеттердің арасындағы теңсіздікпен, ынта-ықыластың түрлі
деңгейімен, оған қоса сыртқы жағдайлардың әсерінен бұзылады [36]. Джон Локк
тәрбие мүмкіншіліктерінің шектеулі екендігі жайында сөз қозғаған
педагогтардың бірі. Бұл мүмкіншіліктер индивидтің өмір сүру жағдайларымен
шектеледі. Д.Локктың айтуынша, бала – белгілі бір құндылықты жан,
сондықтан оны құрметтеу қажет. Оқытудың мазмұны мен барлық әдістері
баланың жас және жеке ерекшіліктеріне сәйкес келуі тиіс. Тұтас тәрбие
үрдісін дұрыстау үшін баланың жеке ерекшіліктерін аса ұқыптылықпен анықтау
қажет. Баланы оқу–тәрбие үрдісінде өзіне байқалмайтындай бақылау керек,
себебі сол кезде ғана оның басым әуесқойлығын және бейімділігін байқауға
болады. Осы қасиеттерге сәйкес қолданылатын әдістер де жіктелуі тиіс. [36;
Б. 39].
Локктың дидактикасы осы күнге дейін көптеген педагогтар мен
дидакттардың назарынан тыс қалатын ұғымға негізделген: білім, іскерлік,
дағды емес, ойдың еркіндігі [36, 37, 38].
Дени Дидро тәрбиелеу үрдісінде баланың анатомиялық-физиологиялық
ерекшеліктерін және бала тұлғасының қалыптасуы жүретін әлеуметтік ортаның
ерекшеліктерін есепке алу керектігін айтқан [39].
Жан–Жак Руссо оқу үрдісінде берілетін білімді оқушының деңгейіне
келтіру қажет емес, білімді баланың қызығушылықтары мен тәжірибесіне
сәйкестендіру қажеттілігін ерекше атап өткен. Бала білім алу міндетін өзі
орындайтындай етіп оқу үрдісін үйымдастырған дұрыс [40].
XVII-XIX ғғ. ізгіліктік педагогикасы дамуында неміс классикасының
(Кант, Фихте, Шеллинг, Гегель) философиялық идеялары: ... адам бір жағынан
табиғат заңдылығына бағынса, екінші жағынан рухани бастауды тасымалдаушы,
Адамның басты міндеті - өзін-өзі жетілдіруі, өздігінен білім алуы, өз
бойында моральдық сапаларды дамытуы керек, Тек ойлауға қабілетті, өз
мақсаттарын өзі белгілейтін адам ғана әдеміліктің, жетіскендіктің идеалы
бола алады деп өз көзқарастарында адамгершілік, моральдық сананы дамытуды
көздеген [41].
XX ғасыр ізгіліктік, адамгершілік көзқарастардың қарқындап даму кезеңі
болды. Негізгі өкілдері П.П.Блонский, Н.И.Иорданский, С.Т.Шацкий,
А.Г.Калашников, М.Пистрак, А.П.Пинкевич және т.б. [42, 43] білім берудегі
ізгіліктік және демократиялық ұстанымдарын нәтижелі түрде қарастырды. Орыс
ағартушылары оқыту үрдісінде баланың ерекшеліктерін есепке алу ұстанымын
жай ғана жариялап қоймай, осы идеяны жүзеге асыратын мектеп жобаларын
дайындау қажеттілігін көрсете отырып, жобалауға талаптанған. Мысалы, Феофан
Прокопович Духовный регламент еңбегінде оқытудың жаңа бағдарламасын
баяндаған [43].
Сол кездегі өндірістің дамуы өндіріске қатысушылардың бәрінен
білімділіктің жаңа деңгейі мен жаңа мазмұнын талап етті. Осы кезеңде
Еуропаның барлық дамыған елдерінде практика жүзінде міндетті бастауыш білім
алу заңдары қабылданды. Орта білім беру саласында да елеулі өзгерістер
енгізіледі – уақыттың практикалық қажеттілігіне сай реалды орта мектептер
пайда болады, дәстүрлі классикалық және шынайы білімді біріктіру үрдісі
байқалады [49].
Швейцария ғалымы және педагогы И.Г.Песталоццидің жасаған ақылды,
жүректі және қолды қалыптастыру, оның жан–жақты дамытылуына бағытталған
оқытуды жекелеу мәселесін ұғынуда елеулі орынға ие. И.Г.Песталоцци адам
дамуының білім, жан және іскерлік күштерін анықтаған, осы күштерді қамту
үшін оқытудың ақыл–ой, дене және адамгершілік бөліктерін ажыратқан.
Тәрбиенің мақсаты – тұлғаның ақыл-ой, дене және адамгершілік күштері
арасында белгілі бір тепе–теңдікті орнатуға мүмкіндік беретін
тәрбиеленушінің бойында біріктірілген күшті жасау [50].
Оқытудағы балалардың жеке мүмкіншіліктері жайындағы түсініктер белгілі
неміс педагогы және психологы И.Ф.Гербарттың еңбегінде жинақталған. Оның
айтуынша, баланың сезімі, ынта–ықыласы мен ерігі түсініктердің жиынтығын
береді, яғни мақсатқа бағытталған оқыту тек ақылын ғана емес, сонымен бірге
тұлғаның ішкі дүниесін де дамытады [45; Б. 113]. И.Ф.Гербарт бойынша оқыту
оқушылардың қызығушылықтарының жан–жақтылығына негізделуі тиіс. Олардың
біреуі қоршаған ортаны тануға бағытталса, басқалары – қоғамдық өмірге бет
бұруы тиіс.
Осы кезеңде тұлғалық-бағдарлы білім беру дәстүрі И.Гербахтің (тұлғаны
классикалық гуманитарлық білім берудің негізінде дамыту), А.Дистервегтің
(мәдениетке сәйкестік оқыту), К.Н.Венцель мен Д.Дьюидің (еркін тәрбиелеу
тұжырымдамасы) және т.б. жұмыстарында өз жалғасын тапты [47].
Д.Дьюидің шығармашылығына қысқаша сипаттама беретін болсақ, онда
мына позицияларды көрсетуге болады:
- практика, іс-әрекетқызмет, тәжірибе, баланың қызығушылықтары
білім берудің іргелі құндылықтары мен білім беру процестерін
ұйымдастырудың негізі болып табылады;
- бала – жүйенің орталығы; Бала – бастапқы нүкте, орталық және шек.
Баланың дамуы ғана тәрбиенің өлшемі болып табылады деген сөзі
бар. Барлық мектеп жүйесі осыған бағынуы тиіс. Дьюи тұлғалық-
бағдарлы білім берудің жақтаушысы болған;
- мұғалім – баланың оқу іс-әрекетінің таныстырушысы, фасилитаторы,
кеңесшісі; мұғалімнің міндеті – пәнмен өзара әрекеттесуде баланы
түсіну.
1896 жылы Дьюи Чикаго университеті жанынан лабораториялық мектеп
ашады. Онда бастапқыда 16 оқушы және 2 мұғалім ғана болған. Бұл
лаборатория-мектепте білім беруді ұйымдастырудың жаңа формалары (жобалау
әдісі, жаңа оқу бағдарламалары және оқу сабақтарының моделі) сынақтан
өткізілген.
Дьюи ұсынған педагогикалық әдістерді көрсетсек: негізгі оқу әдісі –
баланың өзіндік сұрауы; жобалау әдісі және эксперименталдық жұмыс,
пікірталас және рефлексия. Дьюидің есептеуінше, білім беру жобалау әдісіне
негізделуі тиіс. Бұндағы жобалау әдісі оқу және практикалық проблемаларды
өз бетімен қалыптастыруға, зерттеуге және шешуге көмек береді [51].
XX ғасыр – альтернативті білім беру түрлерінің тұрақтану кезеңі.
Оларды түрліше атайды: еркін тәрбие, еркін білім беру, жаңа тәрбие,
жаңа мектептер, прогрессивті мектептер, экспериментальды мектептер,
ашық оқыту, қажетті мектептер. Осы кезеңдегі Ұлыбритания және АҚШ-тағы
новаторлық оқу орындарының практикалық жұмыс тәжірибесіне көңіл бөлсек.
Мысалы, Ф.Адлердің АҚШ-тағы этикалық мәдениет мектебі, А.Нейлдің
Ұлыбританиядағы Саммерхилы және т.б. [52, 53, 54].
Ф.Адлер мектебінің басты мақсаты – қоршаған адамдардың сезімдері мен
ойларына ену іскерлігі, басқа адамдар жайында қамқорлыққа қажеттілігін
қалыптастыру арқылы кішкентай кезінен ынтымақтасты жұмыс жасауды дамыту
болды. Бұл мектептің (ол қазіргі уақытта да жақсы жұмыс жасауда) мынадай
ерекшеліктері бар: оқу үрдісінің тәрбиелік сипаты, ата-аналармен тығыз
қарым–қатынас және байланыс, оқушыларды мектепті басқару ісіне араластыру,
оқу материалының мазмұнына әлеуметтік сипаттағы тақырыптарды кең түрде
енгізу, туысқаныңа шынайы қамқорлық жасауға балаларды тарту
(ауруханаларда, кәрілер үйінде, балабақшада және т.б. жұмыс), АҚШ-та
тұратын әртүрлі халықтардың салт–дәстүріне құрметпен қарау. Осының бәрі
әрбір оқушыға әртүрлі пәндерден жақсы білім беріп қана қоймай, сонымен
бірге қарым–қатынасқа түсудің құлықтық тәжірибесін жинақтауға, өзіне-өзі
сенімділігін арттыруға мүмкіндік береді [52; Б. 81-84].
Саммерхилл мектебі 1924 жылы Ұлыбританияның Хайстон атты тұрғын
жерінде ашылған. Оның тәрбиелік жүйесінің негізінде әрбір баланы бақытты
ету талабы жатыр. Осы мектептің негізін қалаушы белгілі ағылшын педагогы
Александр Нейллдің айтуынша, баланың бақытты болуына мына жағдайлар қажет:
балаға толық еркіндік беру және қолайлы эмоциональды ахуал тудыру. Осыдан
педагогикалық ұжымның жұмысы негізделетін келесі ұстанымдар белгіленген:
әрбір баланың бойында болатын жақсы, мейірімді нышандарға шексіз сену;
баланың дене қажеттіліктерін терең білу және түсіну; баланың еркін
шектемеу, тәртіптілік пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың педагогикалық шарттары
Орындаған: Сайманова Сауле
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымдарының кандидаты
Кусаметова Гүлсім Көпжасаровна
Қазақстан Республикасы
, 2015
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Тұлғалық-бағдарлы білім берудің теориялық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың
мүмкіншіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2 Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың жолдары
2.1 Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың моделі және педагогикалық шарттары ... ... ...
2.2 Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .
.1
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Адамзат қоғамының бүгінгі даму қарқыны
дүние жүзінде өзара бағыныштылық пен өзара әсерлесумен сипатталады.
Экономика мен мәдениетке тән жаһандану үрдістері, қоғамның ақпараттануы
білім беру жүйесіне де өз әсерін тигізеді. Қазақстан Республикасындағы
білім беруді дамыту саласында жалпы орта білім берудің жаңа сапасына қол
жеткізуде мектептегі оқытудың мақсатын және білім берудің жоспарланған
нәтижелерін қайта қарауды талап етеді.
Білім берудің бағыты өз кезегінде білім берудің жаңа моделін және
соған сәйкес білімдік технологияларды айқындайды. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың
Жолдауында (2005 жыл) Ұлттық бәсекелестің қабілеті бірінші кезеңде
білімділік деңгейімен айқындалады деп атап өтілген (1). Жедел дамып
отырған технологиялар заманында білім берудің басты ұстанымы өмір бойы
білім алу, адамның сапалық кәсіби және ғылыми дайындығы, өз бетінше іздене
білуі және өзін-өзі жетілдіруге қабілеттілігі болуы қажет (2). Осыған орай
Қазақстан Республикасы білім беру жүйесінің ұлттық моделін қалыптастыру
үшін білім беруді дамытуда стратегиялық басымдықтар белгіленген.
Жалпы орта білім берудің ұлттық деңгейдегі басты мақсаты – Қазақстан
Республикасының әлеуметтік, экономикалық және саяси өміріне белсенді
қатысуға дайын, құзыретті тұлғаның қалыптасуына ықпал ету. Жалпы орта білім
берудің негізгі міндеттерінің бірі – жеке және қоғам өміріне қажетті әрі
қарай кәсіби білім алуы мен жұмысқа орналасуының негізі ретінде сапалы
білім алуына оқушыға мүмкіндік беру болып табылады (3; 10). Қазіргі білім
берудің мақсаты білім, білік, дағдымен қаруландыру ғана емес, солардың
негізінде дербес, өзгермелі қоғамда лайықты өмір сүріп, жұмыс жасай алатын,
әлеуметтік және кәсіби біліктілікке – ақпаратты өзі іздеп тауып, ұтымды
пайдалана алатын, жан-жақты дамыған білімді, өз ісіне және өзгенің ісіне
әділ баға бере алатын жеке тұлғаны қалыптастыруды талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасындағы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамытудың
тұжырымдамасында, 2010 жылға дейінгі білім беруді дамытудың мемлекеттік
бағдарламасында білім берудің негізгі міндеті – білімдік шоғырланудан
нәтижеге бағытталған құзыреттілік тұрғыға көшу деп көрсетілген (2, 4).
Мектептегі білім жаңа мазмұнмен байытылып, оқушының қабілеттерін
дамыту, оның бойында негізгі құзыреттіліктерді қалыптастыру міндетін шешуге
бағытталған. Оқушының бейімділіктері мен қабілеттерін есепке ала отырып,
білім беру траекториясын барынша даралау мақсатында жалпы білім беретін
мектептің жоғары сатысында бейіндік оқыту енгізілген. Жалпы орта мектепті
бітіруші оқудың, мектеп өмірінің мәнін болашақ еңбек қызметіне дайындық
ретінде түсініп, топта қарым-қатынасқа дайын болуы тиіс (3; 11). Қазіргі
әлемдік өркениетте экономикалық жағдайға сәйкес білімдік мақсаттарды
стандарттау, білім берудің бағыты тұлғаның құзыретін жалпы дамыту және жеке
жағдайда негізгі құзыреттіліктерін дамытудың қажеттілігі айқындалып отыр.
Бізге экономикалық және қоғамдық дамудың қажеттіліктеріне сәйкес келетін
жаңа білім беру жүйесі қажет деп Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан
халқына Жолдауында атап өтеді (5).
Негізгі мектептегі білім әр оқушының жеке ерекшеліктері ескерілген
білім беру нәтижелері түрінде құзыреттіліктер жиынтығын игеруіне
бағдарланған. 12 жылдық мектептегі оқу процесін ұйымдастыру базалық білім,
білік, дағдылар, жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар негізінде
оқушылардың негізгі құзыреттіліктерінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Оқыту
процесін ұйымдастыру тұлғалық-бағдарлы, іс-әрекеттік, құзыреттілік,
денсаулық сақтау тұрғылары негізінде жүреді.
Осы міндеттерді жүзеге асыруда тұлғаны дамытуға, оның әлеуетін
анықтауға, дербестігін қалыптастыруға бағытталған дәстүрлі сынып-сабақ
жүйесінің орнына ізгіліктік философия, психология және педагогиканың
идеяларын біріктірген тұлғалық-бағдарлы оқыту жүйесі келуде. Аталған жүйе
адамды субъект, өз өмірін жасаушы қалыптастыруға мүмкіндік береді;
оқушыларды белсенділіктің барлық түрін (танымдық, әлеуметтік, шығармашылық
және т.б.) жауапкершілікпен жүзеге асыруға үйретеді. Білім берудің жаңа
сапасына 12 жылдық жалпы білім беретін мектептер жағдайында қол жеткізуге
болады. Осыған сәйкес жалпы білім беретін мектептің екінші сатысында
оқушылардың ғылым жүйесінің базистік негіздерін игеруі, олардың бойында
адамдар арасындағы қарым-қатынастығы биік мәдениеті, өзін-өзі тануды және
кәсіби бағдарды қалыптастыру негізгі мектеп қызметінің басым бағыттары
болып табылады (3; 4).
Орта білім беру жүйесінің жаңа моделі оқу-тәрбие процесінде
оқушылардың құзыреттіліктерін қалыптастыруды қамтамасыз етуі тиіс деп жаңа
орта білім беру стандартында көрсетілген. Онда жалпы орта білім берудің
мақсаты Қазақстан Республикасының әлеуметтік, экономикалық және саяси
өміріне белсене араласатын құзыретті, интеллектуалды және рухани тұлғаның
дамуына жағдай жасау болып табылады (3). Осылай анықталған білім беру
мақсаты педагогтарды оқу-тәрбие процесін құзыреттілік тұрғысынан
ұйымдастыруды талап етеді. Мектепте қолданылатын білім беру
технологияларына, оқыту мен тәрбиелеудің нәтижелерін бағалау
критерийлеріне, білімнің жаңа сапасына қойылатын талаптар да өзгеруде.
Қазіргі таңда негізгі құзыреттіліктерге берілген бірмәнді анықтама жоқ.
Тек ғылыми зерттеулер ғана емес, сонымен қатар білім беруді дамытудың
стратегиясын анықтайтын құжаттар да бұл ұғымдарды түрліше анықтайды.
1992 жылдан бастап ресми түрде негізгі құзыреттіліктер ұғымы Еуропа
Одағының Еуропадағы орта білім жобасында айтыла бастады. В.В.Сериков,
И.Г.Агапов, А.А.Хуторской орта мектепте құзыреттілік тұрғысын жүзеге асыру
процесінің негізгі бағыттарын ашады. Дегенмен негізгі құзыреттіліктерге
берілетін анықтамалардың әр алуандығы, жан-жақты іскерліктер мен
дағдылардың дидактикалық көлемінің жеткілікті деңгейде айқындалмауы осы
негізгі құзыреттіліктерді қалыптастыратын технологияларды жасау және
қолдануда алкен кедергі келтіреді. Оқушылардың негізгі құзыреттіліктерін
дамыту білімнің берілу тәсіліне тәуелді. Негізгі мектептің білім мазмұнын
анықтауға және оны толық меңгертуге деген қажеттіліктер өсіп отырғанмен,
оның оқушыға берілу жолдарына жете мән берілмеген. Оқушылардың сапалы білім
алуы үшін негізгі құзыреттіліктерді дамытудың әдістемесі жасау талап
етіледі.
Бүгінгі күні демократиялық қоғам талаптарына сай тұлғалық-бағдарлы
тұрғыдан білім беруді ұйымдастыру қажеттілігі, оқушылардың негізгі
құзыреттіліктерін дамыту міндеті, сонымен қатар, оны жүзеге асыруға
арналған әдістемелік даярлықтың жеткіліксіздігі арасындағы қайшылықтар орын
алып отыр. Осы аталған қайшылықтардың шешімін іздестіру зерттеу проблемасын
айқындауға және зерттеу тақырыбын Тұлғалық-бағдарлы білім беруде
оқушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін дамытудың педагогикалық
шарттары деп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеу объектісі - жалпы білім беретін мектептегі оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні – тұлғалық-бағдарлы білім беруде коммуникативтік
құзыреттіліктерді дамытудың педагогикалық шарттары.
Зерттеудің мақсаты: тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың
коммуникативтік құзыреттіліктерін дамытуды теориялық тұрғыдан негіздеу және
оның тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу, әдістемесін жасау. .
Зерттеудің міндеттері:
- тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың теориялық негіздерін айқындау;
- оқушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін тұлғалық-бағдарлы білім
беруде дамытудың педагогикалық шарттарын анықтау және моделін жасау;
- тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың технологиясын жасау және тәжірибелік-
эксперимент арқылы тиімділігін тексеру;
- оқушылардың коммуникативтік құзыреттіліктерін дамытудың аталған
технологияға сәйкес ғылыми-практикалық ұсыныстарын практикаға ендіру.
Зерттеудің жетекші идеясы: Оқушылардың құзыреттіліктерін дамытуды
тұлғалық-бағдарлы тұрғыдан ұйымдастыру олардың тұлғалық тұрақтануына және
әлеуметтенуіне негіз болады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: философиялық таным
теориясы және диалектика принциптері, тұлға және іс-әрекет теориялары,
ізгіліктік педагогика және психологияның тұжырымдамалары, тұлғалық-бағдарлы
білім беру ілімі, топ туралы психологиялық, әлеуметтік, педагогикалық
тұжырымдамалар, диагностикалаудың жалпы әдіснамасы.
Зерттеу көздері:философтардың, психологтардың, әлеуметтанушылардың,
педагогтардың еңбектері, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың
2005-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты, типтік
оқу жоспарлары, оқулықтар мен оқу-әдістемелік құралдар, педагогикалық
баспасөз материалдары, озық тәжірибелер, автордың жеке іс-тәжірибесі
.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы :
- тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамыту жүйесі ғылыми тұрғыдан негізделді;
Зерттеудің нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі: теориялық және
эксперименталдық зерттеудің логикалық құрылымымен; зерттеу мазмұнының
ғылыми аппаратқа сәйкестілігімен, зерттеудің мақсат-міндеттеріне сәйкес
зерттеу әдістерін таңдаумен; эксперименталдық мәліметтерді сандық және
сапалық талдауда оларды өңдеудің статистикалық әдісін қолданумен; зерттеу
нәтижелерінің дәлелді қорытындылануымен қамтамасыз етілді.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің өзектілігі, ғылыми аппараты, зерттеудің
мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері мен зерттеу болжамы, әдістері,
кезеңдері көрсетіліп, жұмыстың ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық
маңыздылығыбаяндалған, қорғауға ұсынылатын қағидалар сипатталған.
Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың ғылыми-теориялық негіздері атты бірінші
бөлімде тұлғалық-бағдарлы білім берудің психологиялық-педагогикалық
негіздері зерделенген. Зерттеу проблемасы бойынша логикалық-тарихи және
салыстырмалы талдау берілген; тұлғалық-бағдарлы білім беру, құзырет,
құзыреттілік, коммуникативтік құзыреттіліктер, тұлғалық-бағдарлы шағын
топ ұғымдарының мәні қазіргі білім беру тұрғысына негізделе отырып,
талданған, олардың мәндік сипаттамалары берілген. Оқушыларға шағын топта
тұлғалық-бағдарлы білім берудің ерекшеліктері, педагогикалық шарттары
айқындалып, моделі жасалған, оның өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері
белгіленген.
Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың жолдары атты екінші бөлімде тұлғалық-бағдарлы
топтарда білім берудің технологиясын жобалау және құрудың үлгісі берілді
және оның мазмұны ашылды..
Қорытындыда дипломдық жұмыстың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен
ұсыныстар берілген.
Қосымшада зерттеу мазмұнына қатысты жұмыстардың үлгілері, талдаулар,
сөздік берілген.
I Тұлғалық-бағдарлы білім беруде оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытудың ғылыми-теориялық негіздері
1. Тұлғалық-бағдарлы білім берудің теориялық негіздері
Қазіргі қоғамның даму қарқыны білім берудің міндеттерін қайта қарауды
талап етеді. Тұлғаны қалыптастыру, оның шығармашылдық даралығын дамыту,
баланың бар мүмкіншілігін ашып, оны жүзеге асыру білім беру жүйесінің басты
бағыттары. Оны біз Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім
беруді дамыту тұжырымдамасы жобасынан көре аламыз: Қазіргі жалпы білім
беретін мектептегі оқытудың мазмұны фактология күйінде қалып отыр, пәндік
тәсілге негізделген мемлекеттік стандарттар моральдық тұрғыдан ескірген.
Оқушының даралығына бағдарланған білікті көзқарас жоқ. Мектепте оқу
оқушының өмірлік жолын, мүдделері мен перспективаларын таңдауына нақты
дәлелдемелер бермейді ... Орта білім берудің мақсаты – жылдам өзгеріп
отыратын дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға
және өз бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру делінген [2].
Қазақстандық білім беру жүйесін дамытудың басты міндеттерінің бірі
білім берудің мазмұнын жетілдіру болып табылады. Білім берудің мазмұны
оқушыларға тек белгілі бір білім, іскерлік, дағдылар жиынтығын меңгертіп
қана қоймай, оқушы тұлғасын дамытуға, өмірлік проблемаларды өз бетімен және
тиімді шешуге, тұлғаның өзін-өзі анықтауына, әлеуметтенуіне және өзін-өзі
жүзеге асыруына мүмкіндік беретін әмбебап білім, тәжірибе және
қабілеттердің жиынтығын меңгертуге бағытталған. Білімге бағытталған
оқытудан құзыретті, тұлғалық-бағдарлы білім беруге көшу білім берудің
мазмұнында экономикалық, саяси, хұқықтық, дене, коммуникативтік мәдениет
компоненттерінің, сонымен бірге, еңбек, жанұялық қарым-қатынастар,
салауатты өмір салтын ұстану, өмір қауіпсіздігін сақтау мәдениетінің
көрініс табуын белгілейді (3).
Осы міндеттерге сәйкес мектептердің басты мақсаты – оқушының өз
тұлғалық мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін барлық жағдайды тудыру, баланың
даралығын ашу, оның айқындалуына, дамуына, тұрақтануына көмек беру.
Мектепте әрбір бала қайталанбайтын, ешкімге ұқсамайтын даралық ретінде
қалыптасуы тиіс. Оқыту үрдісі барысында әрбір баланың даралығын ашу
мектепте тұлғалық-бағдарлы білім беруді ұйымдастыруды қажет етеді.
Бұл білім берудің мазмұнына, оқыту технологиясына өзгеріс енгізу
қажеттілігінің бір көрінісі. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін педагогикаға
көптеген оқытудың түрлері енгізілуде. Солардың бірі – тұлғалық-бағдарлы
тұрғыдан оқыту технологиясы. Тұлғалық-бағдарлы білім беру ұғымы қазіргі
уақытта кеңінен қолданылады. Тұлғалық-бағдарлы білім беру мақсаттан гөрі
негізінен құндылықтарға бағытталған. Осы оқыту түрін жан-жақты зерттеп,
оның теориялық-әдіснамалық негізін жасау - біздің міндетіміз болып
табылады.
Ізгіліктік педагогикасы, тұлғаға деген қызығушылық, оқушының сұранысына
бағытталу, жалпыадамзаттық ізгіліктік, рухани құндылықтарға бетбұрыс жасау
– қазіргі қоғам мен білім беру жүйесінің даму бағыттары болып табылады.
Бүгінгі мектептің мақсаты - өзінің үздіксіз білім алуына және өз бетімен
дамуына бағытталған азаматты тәрбиелеу. Дәстүрлі білімділікке бағытталған
оқыту жаңа қоғамдық сұраныстарды қанағаттандыра алмайды. Сондықтан, өмірде
өз орнын анықтай алатын, білімі арқылы мүмкіндіктерін жүзеге асыра алатын,
дербес, белсенді, үнемі даму үстінде болатын шығармашыл тұлғаны тәрбиелеу
үшін инновациялық педагогикалық парадигма, оқыту және тәрбиелеу жүйесіне
жаңа тұжырымдамалық тұрғылар қажет болып отыр.
Тұлғалық-бағдарлы білім беру, тұлғалық-бағдарлы тұрғы ұғымдарының
түсіндірмесінде әр алуан пікірлер кездеседі. Бұл пікірлердің көптігі
былайша түсіндіріледі: кез-келген оқытудың түрі тұлғаны дамытуға
бағытталған, яғни олардың әрқайсысын тұлғалық-бағдарлы оқыту деп тануға
болады. Бүгінгі таңда оқытудың түрлі модельдері мен технологиялары
жасалуда. Олардың әрқайсысы тұлға, тұлғаның дамуы, тұлғалық-бағдарлы
білім беру ұғымдарын өз бетінше түсіндіреді.
Тұлғалық-бағдарлы білім берудің орталығы тұлға болып табылады. Осы
білім беру парадигмасын жасау үшін тұлға ұғымына анықтама беріп, оның
құрылымын белгілеу қажет. Тұлғалық-бағдарлы білім беруді ұйымдастыру үшін
тұлға ұғымының мәнін ашудың маңызы мынада: тұлға, оның құрылымы,
қасиеттері, даму механизмі жайындағы түсініктер оқушылардың коммуникативтік
құзыреттіліктерін дамытуда тұлғалық-бағдарлы ортаны ұйымдастыруда аса
қажет. Сондықтан тұлға ұғымын жан-жақты талдау қажеттілігі туындайды.
Тұлға ұғымының этимологиясына тоқталсақ. Ағылшынның тұлға
(personality) сөзі латынның persona сөзінен шыққан. Бастапқыда бұл сөз
ежелгі грек драмасында театр қойылымы үшін киілетін бетпердені білдіреді.
Осылайша, басынан-ақ тұлға ұғымына жеке адамның белгілі бір рольдерді
орындағанда енетін сыртқы, әлеуметтік бейнесі деген мән берілген. Кейін
бұлш сөзбен актердің өзі мен оның ролін белгілеген. Рим халқында persona
сөзі міндетті түрде рольдің (әке тұлғасы, патша тұлғасы) белгілі бір
әлеуметтік қызметін атап көрсетумен бірге қолданылған. Осылайша, тұлға
ұғымының бастапқы мағынасы – бұл адамның белгілі бір әлеуметтік ролі немесе
қызметі.
Тұлға – психология және педагогика ғылымдарының іргелі ұғымдарының
бірі. Тұлға ұғымының психология ғылымындағы көпмәнділігін көрсету
мақсатында осы саладағы көрнекті теорияларға шолу жасасақ (9; 23-24бб.).
Отандық және шетелдік психология және педагогика ғылымдарында түрлі тұлға
теориялары қалыптасқан. Олардың әрқайсысы тұлға ұғымын және оның құрылымын
түрліше түсіндіреді.
Іс-әрекеттік тұлға теориясы (С.Л.Рубинштейн, А.Н.Леонтьев,
К.А.Абульханова-Славская) тұлғаның орталығы, оның даму көзі – іс-әрекет,
бұл субъектінің қоғаммен өзара әрекеттесуінің күрделі динамикалық жүйесі,
оның барысында тұлғаның қасиеттері қалыптасады. Іс-әрекеттік тұрғы аясында
тұлғаның 4 компонентті моделі белгіленген. Тұлғаның басты құрамдас
бөліктері: бағытталуы, қабілеттер, мінез-құлық және өзін-өзі бақылау (6, 7,
8).
Шетел психологиясында мына тұлға теориялары кең таралған:
- психологиялық-динамикалық (З.Фрейд);
- аналитикалық (К.Юнг);
- ізгіліктік (К.Роджерс, А.Маслоу);
- когнитивті (Дж.Келли);
- іс-әрекеттік (А.Бандура, Дж.Роттер);
- диспозициялық (Э.Кречмер, Г.Айзенк, Г.Олпорт) (9, 10, 11).
Мысалы, Карл Роджерс тұлғаны өзім ұғымымен түсіндірген: ұйымдасқан,
ұзақмерзімді, субъективті қабылдайтын мән. Гордон Олпорт тұлғаға мынадай
анықтама береді: тұлға – бұл адамның дүниемен өзара әрекеттесуінің сипатын
беретін ішкі бірнәрсе. Ал Эрик Эриксон түсінігінде индивид өмір бойы
психологиялық-әлеуметтік дағдарыстар қатарынан өтеді, және оның тұлғасы
дағдарыстың нәтижелік қызметі түрінде көрінеді. Джордж Келли тұлғаны әрбір
индивидке тән өмірлік тәжірибені ұғынудың ерекше тәсілі деп түсіндірген (9,
10, 11).
Батыстың ізгіліктік психологиясына ресейлік және қазақстандық
психология үндес болып табылады.
Біздің түсінуімізше, тұлға – саналы түрде өзінің бойында, табиғатта,
әлеуметтік салада жаңа нәрсені жасаушы адам.
Тұлға ұғымы философия, психология, педагогика ғылымдарында
зерттелуде. Ұғымды түсіндіруде шетел психологиясында бірнеше тұрғылар бар:
әлеуметтік-генетикалық, биологиялық-генетикалық және психогенетикалық.
Әлеуметтік-генетикалық тұрғы тұлғаның ерекшеліктерін қоғамның құрылымы,
әлеуметтенудің тәсілдері, қоршаған ортамен қарым-қатынасы арқылы
түсіндіреді. Әлеуметтану теориясына сәйкес, адам биологиялық түр ретінде
дүниеге келіп, өмірдің әлеуметтік жағдайларының әсерінен тұлға ретінде
қалыптасады. Тұлғаның қалыптасуы бұнда білім мен дағдыны меңгеру, үйренудің
нәтижесі (Э. Торндайк, Б. Скиннер және т.б.). Олар тұлғаның әлеуметтік
мінез-құлқын адамның сол ортаға бейімделуіне мәжбүр болатын ортаның өзінде
жинақталған қасиеттері көмегімен түсіндіреді. Биогенетикалық тұрғыда
тұлғаның даму негізіне ағза жетілуінің биологиялық үрдістері салынған (С.
Холл, Э. Кречмер, З. Фрейд және т.б.) [9]. Психогенетикалық тұрғы
билологиялық та, ортаның мәнін де жоққа шығармайды, бірақ жетекші орынға
шынайы психикалық үрдістердің дамуын шығарады [9].
Тұлға-индивид – бұл қоғамда нндивид қатысатын қоғамдық сипатта
болатын қарым-қатынас жиынтығында меңгерілетін ерекше қасиет.. (12; 185
б.)
Психологияда тұлға – бұл пәндік іс-әрекетте және қарым-қатынаста
индивидтің меңгеретін жүйелі (әлеуметтік) қасиет, ол индивидтің бойында
қоғамдық қарым-қатынастардың қалыптасу деңгейін көрсетеді (13; 386 б.)
...Тұлға – таным, толғаныс және дүниеге деген көзқарас негізінде
дүниені өзгертуші субъект ретіндегі нақты адам (14; 193 б.)
Тұлға өзінің қоршаған ортаға, қоғамдық ортаға, басқа адамдарға деген
қарым-қатынасымен анықталады. Бұл қарым-қатынастар адамдар іс-әрекетінде
жүзеге асады... Адам қаншалықты өзінің қоршаған ортаға қарым-қатынасын
саналы түрде анықтаса, ол соншалықты тұлға болып табылады. (15; 243-245
б.)
Тұлға – бұл адам болмысының идеалды ерекше формасы. Ол адамға
субъективтілік сапасын береді, яғни өзінің себебі болуға, өзінің болмысын
дүниеде жасауға мүмкіндік береді (16; 230 б.)
Осылайша, бұл анықтамаларды талдай отырып, тұлғаны сипаттайтын үш
мәнді қасиеттерді анықтадық. Олар: бағытталу, іс-әрекет және қоғамдық қарым-
қатынастардың жиынтығы. Аталған үш компоненттермен бірге тұлғаның маңызды
қасиеті де анықталған: бір тұлғаны басқалардан ерекшелейтін жеке құрылымдар
жиынтығы. Психологияда бұл қасиеттерді жекелік, даралық ұғымымен
сипаттайды.
Психология ғылымында даралықты түсіндіруде төменде келтірілген
дәстүрлі анықтамалар бар:
- тұлға - тұлғалық сапалардың қайталанбас үйлесімділігі;
- нақты бір адамға тән жалпы тұлғалық қасиеттерге қосымша қасиет;
- тұлғаның толысқандығын белгілейтін жаңа тұлғалық құрылым.
Даралықтың тұрақтануы тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыру формасында
көрінеді.
Б.Г.Ананьев адамның тұлғалық қасиеттерін былайша суреттейді:
тұлғаның құрылымдық-динамикалық қасиеттерінің бастапқы сәті – осы тұлғаның
тұрақтанған және қалыптасқан қоғамдағы мәртебесі. Мәртебе негізінде жүйелер
құрылады: а) қоғамдық қызметтер – рольдері; ә) мақсаты мен құндылықты
бағдарлары (17).
Ал К.К.Платоновтың зерттеулерінде тұлғаның иерархиялық құрылымы идеясы
ұсынылады. Тұлға құрылымында төрт негізгі құрылым астылар бар:
- бағытталуы (тілегі, ұмтылысы, қызығушылығы, бейімділіктері, идеалдары,
көзқарастары, сенімдері);
- тәжірибесі (білім, іскерлік, дағды, әдет);
- психологиялық процестер (ерік, сезім, эмоция, ойлау, есте сақтау,
қабылдау, түйсік);
- биопсихологиялық қасиеттер (темперамент, жыныстық, жас, патологиялық және
фармакологиялық қасиеттер) (18).
Қазақстандық ғалымдардан тұлға ұғымына Сейталиев Қ.Б. мынадай
анықтама береді: Жеке тұлға – бұл адам, бірақ тек қана қоғамдық,
әлеуметтік құбылыс ретінде қарастырылады. Бұл жағдайда зерттеушілер оның
биологиялық, табиғи жағын ескермей, адамды қоғамдық қатынастардың нәтижесі,
қоғамдық дамудың белсенді қайраткері ретінде қарастырады (19).
Қазіргі педагогикалық сөздікке жүгінсек, тұлға - 1) дербес әрекет
ететін субъект ретіндегі нақты жеке адам болмысының қайталанбас, ерекше
әдісі, адамның қоғамдық өмірінің дара нысаны; 2) адамдар арасындағы өзінің
ұстаным-орнын еркін және жауапкерілікпен анықтайтын, қоғамның өкілі
ретіндегі адам [20].
Жоғарыда берілген тұжырымдамаларды зерделей отырып, қорытындылар
жасаймыз:
- тұлғаның мазмұны түрлі теориялық түсініктер тұрғысынан қарағанда
бастапқы сыртқы әлеуметтік бейне тұжырымдамасында берілген
түсініктен кеңірек;
- көптеген анықтамаларда даралық немесе дара ерекшеліктер мағынасы
ерекше аталып өткен;
- тұлға генетикалық және биологиялық бастамаларды, әлеуметтік
тәжірибені және өзгермелі қоршаған ортаның жағдайларын қоса ішкі және
сыртқы факторлар әсер ететін субъект ретінде қарастырылады.
Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерді талдау барысында
анықтағанымыз, қазіргі уақытта теория мен практикада тұлғаны
қалыптастырудағы білім берудің үш парадигмасы анықталған: когнитивтік, іс-
әрекеттік және тұлғалық-бағдарлы.
Когнитивті білім беру парадигмасына сәйкес оқытудың тұлғалық
аспектілері танымдық мотивацияны және танымдық қабілеттерді қалыптастыру,
сонымен қатар басқа адамдардың және өзінің іс-әрекетіне мәндік, құндылықты
және эмоционалдық баға беруде тәжірибе жинақтау. Ең бастысы – тұлғаның
ақпараттық қамтамасыз етілуі. Мақсаты – іс-әрекеттің белгілі бір білімін
және тәсілін меңгерту. Идеологиялық, басқару және экономикалық тұрғысынан
ең тиімді және қажетті тұрғы. Психологиялық-педагогикалық тұрғыдан –
тұлғадан алыс білім беру түрі.
Іс-әрекеттік парадигма. Бағыттаушы – қоғамның білім беруге әлеуметтік
тапсырысы. Білім берудің мақсаты - әлеуметтік, еңбек және көркемдік-
қолданбалы іс-әрекеттің тиімділігін қамтамасыз ететін жалпы тәсілдерді,
білім, іскерлік, дағдыны қалыптастыру.
Когнитивті және іс-әрекетке бағытталған білім беру парадигмалары
негізінен білім сапасына қол жеткізуге бағытталған. Нәтижесі – оқығандық
және әлеуметтік даярлық.
Тұлғалық білім берудің орталығы – оқушылар тұлғасын үздіксіз дамыту.
Бұл білім беруде тек білім беру емес, сонымен қатар өз бетімен білім алу,
тек дамыту емес, сонымен қатар тұлғаның өзін-өзі дамытуы және өзін-өзі
өзектілеуі.
Тұлғалық-бағдарлы ұғымы Роджерстің person-centered (личностно-
центрированное), немесе pupil-centered (ученик в центре) , яғни оқушыға
бағдарланған әрекеттер туралы еңбектерінен бастау алатыны және оның тұлғаға
қатысты психологиялық және педагогикалық қызметтердің жемісті болуы
эмпатиялық қатынасты, яғни өзге адамның жан дүниесіне үңілуді, оны
бойындағы барлық қасиеттерімен қабылдай алуды, шынайы қарым-қатынасты қажет
етеді, деген идеялары мектептер тәжірибесінде пайдаланылуда. Осы бағыттағы
австрия ғалымы Рудольф Штайнердің Вальдорф педагогикасы, итальяндық педагог-
псиолог Мария Монтессоридің баланы өзіндік еркін дамыту жүйесі,
Л.С.Выготскийдің жақын даму аймағы теориясы, Л.В.Занков, В.В.Давыдов,
Д.Б.Эльконин идеяларына негізделген дамыта оқыту жүйесі мектептер
тәжірибесіне кең түрде енгізілуде (21). Сонымен қатар, авторлық мектептер
В.С.Библердің Мәдениеттер диалогы мектебі (22, 23), А.Н.Тубельскийдің
Өзіндік бағдарлау мектебі (24), Е.А.Ямбургтің Адаптивтік мектебі (25)
көптеп таралып, олардың басты идеясы – тұлғаның өзіндік танымы мен
мүмкіндіктерін дамытуға жол ашу болып табылды.
Тұлғалық–бағдарлы тәрбие тәжірибесі ерте заманнан–ақ басталады.
Ежелгі грек философтары Сократ, Платон, Аристотельдің жан-жақты дамыған,
еркін тұлғаны тәрбиелеудің мақсатын, мазмұны мен әдістерін анықтауға
арналған жұмыстарын кездестіруге болады.
Олардың айтуынша, тұлғалық тұрғыны адамгершілік тұрғысынан өзін-өзі
жетілдіру, табиғи қабілеттерін дамыту, тұлғаны қоғамдық қызметке дайындау
негізінде жүзеге асыруға болады [26].
Тұлғалық–бағдарлы педагогика мәселесі бойынша жинақталған
педагогикалық білімді талдай отырып, біз ұзақтығы әртүрлі 6 даму кезеңін
белгіледік.
Бірінші кезең – ежелгі дүниенің педагогикалық тәжірибесі мен теориясында
жекелеу идеясының пайда болуы (б.э.д. 3 мың жылдық – б.э.V ғ. соңы).
Екінші кезен - орта ғасыр және қайта өрлеу дәуірінде (VІ–ХVІ ғғ.) тұлғалық-
бағдарлы педагогикасының дамуы.
Үшінші кезең - оқытуда жекелеу мәселесінің жаңа дәуірде (ХVІІ–ХVІІІ ғғ.)
дамуы.
Төртінші кезең - 19 ғасырдың педагогикалық ғылымы мен оқу орындарының
тәжірибесінде жекелеп оқыту мәселесін дамыту
Бесінші кезең – жаңа уақыт дәуірінде тұлғалық-бағдарлы педагогиканың
дамытылуы.
Алтыншы кезең - тұлғалық-бағдарлы педагогиканы дамытылуы (ХХ ғасырдың 90-шы
жылдарынан басталып, бүгінгі күнмен жалғасады).
Алғашқы кезеңде Ежелгі Египет, Үнді, Қытайда алғашқы мектептер жайында
мәліметтер пайда болған. Бұл мектептерде жекелеп оқытудың екі әдісі
қолданылған:
1) мұғалімнің тек бір оқушымен жұмыстануы;
2) мұғалім берген тапсырманы орындау барысындағы оқушының кейінгі
жұмысы (27).
Осы кезеңде оқытуды жекелеудің көкейкестілігі мен мәнділігі ежелгі
ойшылдар (Аристотель, Сократ, Платон), белгілі қоғам қайраткерлері,
ағартушылары (Конфуций, Квинтилиан, Гераклит және т.б.) еңбектерінде
баяндалған [27, 28].
Ең алғаш тұлғаны қалыптастыру барысында табиғат пен тәрбиенің
үйлесімділігі (Конфуций) [28], балаларда өз бетінше ойлау қабілетін дамыту,
өзінің табиғатына сәйкес әрекет жасауға үйрету (Гераклит) [27] мәселелері
белгіленеді. Түрлі әдіс-тәсілдердің көмегімен табиғи және қуаныш сезімімен
оқыту талабы ұсынылады (Квинтилиан) [27].
Конфуций ең алғаш рет ізгіліктік құндылықтар негізінде ғылымға деген
жалпылама көзқарастар жүйесін жасайды. Ол үшін үйрету және махаббат,
ізгіліктік және жетілу біртекті ұғымдар. Осы мағынада ол көптеген
жалпыадамзаттық құндылық ұстанымдарын алдын-ала болжаған, олар негізінен
шығыс менталитеті және мәдениеті дәстүрінде қалыптасқан еді.
Конфуций тәрбиенің табиғатқа сәйкестігін, баланың жеке
ерекшеліктерін есепке алу қажеттілігін, баланың тәрбиесі, мәдениет
нормалары мен құндылықты мінез ережелерінің бірлігі, мұғалім мен оқушы
қарым-қатынастарының адамгершілік сипатта болуы, білім берудің
жалпыадамилық бастауға бағытталуы керектігін атап көрсеткен [28].
Еуропа осы уақытта классикалық мемлекеттердің пайда болуымен және
Ежелгі Элладада демократияның алғашқы формаларының жұмыс жасауымен
байланысты адамның жеке қасиеттеріне деген қызығушылық туындайды. Эллада
мектептерінде еркін диалог формасындағы оқыту гректер үшін басты білім
берудің тәсілі болып табылды. Сократтың пайымдауынша, педагог ештеңені
қалыптастыру керек емес, ол басқа адамдарда даналықтың туындауына жағдай
жасауы керек. Сократ мұғалім тұлғасына ерекше қараған: одан нақты білім де,
идеяны оқушының бойына дарыту да емес, сұрақ қою шеберлігін, өзіндік
талқылау, ой жүгіртуге итермелеу шеберлігі жоғары бағаланған. Сократ
философиясының негізі - өзін-өзі тану және өзін-өзі жетілдіру идеалы еді
[27].
Ежелгі грек философтарының бірі Платон да тұлғалық-бағдарлы оқыту
теориясының философиясын жасауда өз ізін қалдырған. Оның бірінші үлесі,
Платон негізін қалаған Академиясында өзін-өзі басқару ұстанымдары бойынша
өмір сүрген. Екіншіден, оның айтуынша, білім беру балаға сәйкестендіріліп
жасалуы тиіс. Сонымен қатар, Платон өз оқушыларымен қарым-қатынас жасауда
Сократтың мұрасын және оның қарым-қатынас орнату тәсілдерін кеңінен
қолданған [27].
Осы кезеңде ең алғаш педагогикада адамға деген қызығушылық таныту,
оны сұлулық және мейірімділіктің белгісі ретінде қабылдау ұстанымы
бекітіледі (ізгіліктік педагогикасының басты ұстанымдарының бірі).
Осылайша, бірінші кезеңнің зор қызметі жекелеп оқытудың эмпирикалық
тәжірибесін жинақтау және оқушылардың қабілеттеріндегі айырмашылықтарға
педагогтар мен тәрбиешілердің көңіл бөлуінің қажеттілігін жариялау болып
табылады. Осы кезеңдегі мәдениет және саясат саласындағы басты
қайраткерлердің педагогикалық көзқарастарын талдау және салыстыру
нәтижелері мынадай қорытынды жасауға мүмкіндік береді: тұлғалық-бағдарлы
білім берудің бұл даму кезеңінде алғашқы педагогикалық теориялар,
инновациялық мектептер моделі (Грецияда – Пифагор, Сократ, Платон,
Аристотель мектептері) пайда бола бастады.
Орта ғасыр және қайта өрлеу дәуірінде (VІ–ХVІ ғғ.) тұлғалық тұрғы
адамға деген ізгілікті көзқараспен, адам табиғатына табынумен, адамның
жоғары мәнде белгіленуіне сенумен, шексіз оптимизммен байланыстырылды.
Білім беру жүйесінде жалпы білім беру сатыларының қалыптасуы,
жекелеп оқыту әдісіндегі дағдарысты құбылыстар, тұлғаға деген педагогикалық
көзқарастың қарама-қайшылығы: құдай алдында қорқуға тәрбиелеуден ізгіліктік
бағытындағы мектептерде баланың ішкі дүниесін жекелеу және дәріптеуге
дейін, топтық оқыту әдісінің пайда болуымен сипатталады. Осы кезеңде адамды
дамытуға бағытталған діни-адамгершілік педагогикалық ұстанымдар бекітіле
бастады. Бұл ұстанымдармен ұлы Августин есімі тығыз байланысты. Оның
айтуынша, оқытудың басты әдісі – сұрау (ойша зерттеу және рефлексия), ал
мұғалімдер мен тәрбиешілер баланың дамуына қамқорлық жасауы тиіс [27].
ХІІ ғ. Италия, Франция, Ұлыбританияда, ХІV ғ. Чехияда (Прага)
алғашқы университеттер ашылады. Университеттердің пайда болуы білім
жүйесіндегі мамандану және сараланудың айқын белгісі еді.
Тұлғаның ішкі дара дүниесіне көңіл болу қажеттігі идеясы осы кезеңде
өмір сүрген Батыс, Шығыс философтары мен ғылымдарының еңбектерінде
кездеседі. Мысалы, оқуға деген жеке көзқарасқа байланысты таным құралдары
арқылы адамгершілікке тәрбиелеудің нақты әдістері (Әль-Фараби) [29]; жанұя
және мектеп тәрбиесінің сабақтастығының міндеттілігі идеясы (Абу Хамид аль-
Газани) [30,31] және т.б.
Орта ғасыр дәуірінде бір мұғалімде оқитын балалардың саны өседі (4-5
баладан 40-50-ге дейін). Оқу шіркеу, мешіт кітаптары бойынша жүргізілген.
Оқушыға мәтінді жаттап алып, оның мазмұнын мұғалімге айту, сұрақтарға жауап
беру, мұғалімнің жаңа тапсырмасын тыңдап, өз бетімен жеке жұмыстану талабы
қойылды. Қазіргі зерттеушілердің есебі бойынша, бұндай оқытудың түрінде
мұғалім мен оқушының бірігіп жұмыстануына күніне 6 минут уақыт кетеді екен.
Мұғалімге әрбір оқушымен терең, сапалы және мәнді жұмыстануына уақыт
жетіспеуі байқалды. Осылайша, жекелеп оқыту әдісі тығырыққа тіреледі.
Мұғалімдер қабілетті оқушылардан, кіші мұғалімдерден өздеріне көмекшілер
тағайындағанмен бұл мәселе өз шешімін таппады. Оқушылар санының көбеюі
оқытудың жаңа жолдарына сұраныс тудырды. ХІІ-ХІІІ ғасырларда
университеттерде, содан соң ХV-ХVІ ғасырларда орта және бастауыш
мектептерде топтық оқыту әдісі енгізіледі. Бұнда мұғалім бірден оқушылар не
студенттер тобымен, сыныбымен жұмыстанады. Оқытуды топтық әдіспен
ұйымдастырудың құрылымы топтық, жеке, жұптасқан (мұғалім-оқушы) оқу
сабақтарынан тұрады. Бұнда топтарды жинақтау жас ерекшелігіне емес,
материалды меңгеру мен ұғыну деңгейіне сәйкес жүргізілген. Оқытудың топтық
әдісінің дамуы негізінен ХVІІ ғасырдың аяғында аяқталады [31].
Ортағасырлық педагогиканың дамуында Қайта өрлеу дәуірі ерекше орынға
не. Бұл кезең адам тұлғасын дәріптеумен, тұлғаға басымдылық жасайтын діни
көзқарасқа қарсы күреспен ерекшеленеді. Жекелеу идеясы (адамның басқаларға
ұқсамау, жеке өміріне және оны өзі белгілеуіне, таңдауға, өзін жүзеге
асыруға құқығы) қоғамдық өмірдің барлық салаларында айқындала бастайды.
Орта ғасырларда ізгіліктік философия дәуірі пайда болды. Оның ұраны ежелгі
афоризм: Мен адаммын, сондықтан мен үшін адами нәрселердің бәрі бөтен
емес.
Ізгіліктік философиялық-идеологиялық ұғым, философиялық жүйенің
атауы ретінде танылады. Білім берудің ізгіліктік философиясының негізгі
ұғымы ізгіліктік. Бұл ұғымның бірнеше мағынасы анықталған. Оларды зерттеу
бұл проблеманың түрлі жақтарын ұғынуға мүмкіндік береді. Ізгіліктік ұғымы
педагогикада бірнеше мәнді нұсқауларда қолданылады: қайта өрлеу дәуірінің,
түрлі мәдениет қозғалыстарының, идеялық ағымдардың, қоғамдық ой
бағыттарының атауы; гуманитарлық пәндер басты орынға иеленетін теориялық
білім саласының атауы; марксистік дүниетаным, пролетарлық идеология,
социалистік өмір сүру дағдысының сипаттамасы; тұлғаның адамгершілік
қасиеттерінің: адамгершілік, мейірімділік, сыйластық белгіленуі; тұлғаның
жан-жақты дамытылуының маңызды факторларының анықтамасы; адамды өмірдің ең
жоғарғы құндылығы ретінде танытатын қарым-қатынастың белгіленуі;
жалпыадамзаттық идеалдарының қол жеткізуге бағытталған практикалық іс-
әрекеттің атауы.
Психологиялық сөздікте “ізгіліктік” ұғымы адамгершілік нормалары
мен құндылықтарымен белгіленетін тұлғаның әлеуметтік объектілерге деген
(адамға, топқа, тірі ағзаларға) көзқарастар жүйесі. Ол адам санасында
қуанышты, өкінішті бірге бөлісу түрінде көрінсе, қарым-қатынас пен іс-
әрекетте бірге әрекеттесу, бірге қатысу, көмек беру салаларынан жүзеге
асырылады (73(.
Ізгіліктік – тұлғаның адамгершілік-психологиялық қасиеттер жиынтығын
беретін, адамға ең жоғарғы құндылық ретінде қарауда саналы және бірге
сезінуден көрінетін тұлғалық сана. Ізгіліктің негізгі сипаттамасы –
адамгершілік, оның негізгі мәні - болашаққа бағытталу, өзінің шығармашылық
мүмкіндіктерін еркін түрде іске асыру (Г. Оллпорт, А. Маслоу), өз-өзіне
сену және Мен-идеалға қол жеткізу мүмкіндігі (К.Роджерс). Сонымен қатар
тұлғаның ізгілігі бірге сезіну, бірге әрекеттесу, бірге қатысу сынды
қабілеттерімен байланысты сапалардан да көрінеді. Міне, сондықтан
ізгіліктің басты әлеуметтік педагогикалық мақсаты - тұлғаға бағытталу.
Ізгіліктік көзқарастарды әрі қарай қайта өрлеу дәуірінде В.да
Фельтре, Э.Роттердамский, Т.Мор, Ф.Рабле, М.Монтень, Т.Кампанелла және т.б.
[32] жалғастырды. Бұл ойшылдардың ізгіліктік көзқарастарына тән ортақ
белгі: ағзаның күнәсі жайында діни аскетикалық идеяның орнына олар жарқын,
үйлесімді дамыған, белсенді, өмірді бағалай білетін және одан ләззат ала
білетін адамды қалыптастыруды баста орынға қойған. Олар адамның рухани
еркіндігіне қарсы келетін нәрселердің барлығын жоққа шығару идеясын
қолдаған.
Адамды жаңаша түсіну білім беру мазмұнын, формаларын қайта ұғынуды
қажет етеді. Осы бағытты ұстанған гуманисттер балаға ерекше құрметпен
қараған, схоластикалық оқыту мен қатаң тәртіпке қарсы шыққан. Бұнда өзара
байланысқан бірнеше бағыттар айқындалған. Олар сол кезеңде өмір сүрген ұлы
ойшылдар есімдерімен байланысты:
- тәрбие үрдісін ізгілендіру (Витторино де Фельтре, Мишель Монтень және
т.б.);
- ізгілікті тұлғаны тәрбиелеу (Леонардо да Винчи, Джордано Бруно,
Франсуа Рабле және т.б.);
- тұлғаның жан-жақты дамытылуы (Томас Мор, Томазо Кампанелла және
т.б.);
- тұлғаны тәрбиелеудегі табиғатқа сәйкестік тұрғысы (Я.А.Коменский, Жан-
Жак Руссо және т.б.);
- тұлғаны еңбек етуге дайындау (Джон Локк, Иоганн Песталоцци);
- оқытуды өндірістік еңбекпен байланыстыру (Иоганн Песталоцци, Роберт
Оуэн және т.б.) [32].
Олар әрбір баланың бойынан білімге деген қызығушылық пен білімқұмарлықты
дамытуға талпынған.
Педагогикалық ізгіліктіктің даму шыңы болып испан философы, психологы
және педагогы Хуано Луис Вивес (1492-1540 жж.) тұжырымдамасы танылған. Оның
мәні - таным үрдісінің заңдылықтарын білмейінше, меңгермейінше, оқыту
үрдісі мүмкін емес болса, баланың психикалық, физиологиялық даму
заңдылықтарын түсінбей және есепке алмай отырып, оны тәрбиелеу - ақылға
сыймайтын нәрсе [33]. Бала дамуындағы табиғатқа сәйкестік ұстанымын
негіздеген. Соңынан бұл ұстанымды Я.А.Коменский өңдеген: дамудың белгілі
бір кезеңіне тән мүмкіншілігінен асыра балаға талап қою – жаңа гүл атып
келе жатқан жеміс ағашынан көктем кезінде жемісін сұраумен бірдей [34;
Б.134].
Ізгіліктік білім әлеуметтік құндылықтардың жаңа көрсеткіші ретінде
белгілене отырып, өз бетімен білім алу ретінде танылған. Адамды белгілі бір
қоғамдық топтың өкілі ретінде емес, оның ақыл-ой, эрудиция деңгейі мен
ізгіліктік мәдениетті қалыптастыруға қатысу дәрежесі бойынша бағалаған.
Адамның ең басты құндылығы ретінде тұлғаның өзін-өзі көрсету шеберлігі
танылған [35].
Жекелеп оқыту мәселесінің жаңа дәуірінде (ХVІІ–ХVІІІ ғғ.) оқытуды
дуалистік сипатпен белгіленеді: бір жағынан – мектеп және университеттерде
топтық әдістің кең таралуы; екінші жағынан – ақсүйек жанұяларында жекелеп
оқытудың (гувернерлер, репититорлар) таралуы. Сонымен қатар, оқытудың
сынып–сабақ жүйесінің туындауы мен кеңінен таралуы, бірнеше қатар елдерде
зиялы, ақсүйектер білімінің мемлекеттік жүйесінің қалыптаса бастауы және
оны саралаудың алғашқы қадамдары жасалады.
Жекелеу мәселесіне өз үлесін қосқан педагогтар еңбегін зерттей
отырып, ұлы чех педагогы Ян Амос Коменскийді [35] атап өтпеу мүмкін емес.
Адамның табиғатын біле отырып, келешек ұрпақтың өмірін әрбіреуі 6 жылдан 4
жас кезеңіне бөледі. Әрбір жасқа тән ерекшеліктер негізінде осы әрбір
кезеңнің өзіне тән білім берудің деңгейлерін белгілейді. Алты жасқа дейінгі
балаларға ана мектебін ұсынады; ересек балаларға (6 жастан 12 жасқа дейін)
ана тіліндегі мектептер арналса, бозбалаға (12-18 жас) латын мектебі немесе
гимназия және ер жеткен балаларға (18-24 жас) академия белгіленеді.
Осылайша, Я.А.Коменский практика жүзінде педагогика тарихында ең алғаш рет
ерте балалық шақтан бастап ғылыми білім алудың шыңына шығуға мүмкіндік
беретін өзара байланысқан мектептердің реттелген жүйесін ұсынады.
Ұжымдық жұмыстану жағдайында оқушыларға жекелеу тұрғысынан қарау
қажеттілігі жайындағы айтылған алғашқы пікірлердің авторы да осы
Я.А.Коменский. Ол дидактиканы барлығына бәрін үйрету өнері деп
түсіндірген, барлық оқушы бірдей болмағанмен балалардың табиғи күштеріне
сену керектігін айтқан. Я.А.Коменский жекелеп оқыту тұрғысын оқытудың
мазмұнын, әдістерін оқушылардың дайындық деңгейіне бейімдеу емес, ол әрбір
оқушының дамудың жаңа деңгейіне өту құралы деп қарастырған. Оның Ұлы
дидактика еңбегінде оқытуды баланың табиғатына бағыттау; мұғалімнің іс-
әрекеті үшін жетілген бейне ретінде болатын балалардың іс-әрекетінің ролін
арттыру басты бағыттар ретінде көрсетілген [34].
Осы мәселені басқа да педагогтар өз еңбектерінде қарастырған.
Мысалы, Джон Локк өзінің Мысли о воспитании еңбегінде былайша атап өткен:
балалар бастапқыда дүниеге келген шағында табиғи тепе-теңдікте болады, яғни
балалардың ақылы және жан дүниесі – кіршіксіз таза ақ парақ. Бұл тепе-
теңдік жеке қасиеттердің арасындағы теңсіздікпен, ынта-ықыластың түрлі
деңгейімен, оған қоса сыртқы жағдайлардың әсерінен бұзылады [36]. Джон Локк
тәрбие мүмкіншіліктерінің шектеулі екендігі жайында сөз қозғаған
педагогтардың бірі. Бұл мүмкіншіліктер индивидтің өмір сүру жағдайларымен
шектеледі. Д.Локктың айтуынша, бала – белгілі бір құндылықты жан,
сондықтан оны құрметтеу қажет. Оқытудың мазмұны мен барлық әдістері
баланың жас және жеке ерекшіліктеріне сәйкес келуі тиіс. Тұтас тәрбие
үрдісін дұрыстау үшін баланың жеке ерекшіліктерін аса ұқыптылықпен анықтау
қажет. Баланы оқу–тәрбие үрдісінде өзіне байқалмайтындай бақылау керек,
себебі сол кезде ғана оның басым әуесқойлығын және бейімділігін байқауға
болады. Осы қасиеттерге сәйкес қолданылатын әдістер де жіктелуі тиіс. [36;
Б. 39].
Локктың дидактикасы осы күнге дейін көптеген педагогтар мен
дидакттардың назарынан тыс қалатын ұғымға негізделген: білім, іскерлік,
дағды емес, ойдың еркіндігі [36, 37, 38].
Дени Дидро тәрбиелеу үрдісінде баланың анатомиялық-физиологиялық
ерекшеліктерін және бала тұлғасының қалыптасуы жүретін әлеуметтік ортаның
ерекшеліктерін есепке алу керектігін айтқан [39].
Жан–Жак Руссо оқу үрдісінде берілетін білімді оқушының деңгейіне
келтіру қажет емес, білімді баланың қызығушылықтары мен тәжірибесіне
сәйкестендіру қажеттілігін ерекше атап өткен. Бала білім алу міндетін өзі
орындайтындай етіп оқу үрдісін үйымдастырған дұрыс [40].
XVII-XIX ғғ. ізгіліктік педагогикасы дамуында неміс классикасының
(Кант, Фихте, Шеллинг, Гегель) философиялық идеялары: ... адам бір жағынан
табиғат заңдылығына бағынса, екінші жағынан рухани бастауды тасымалдаушы,
Адамның басты міндеті - өзін-өзі жетілдіруі, өздігінен білім алуы, өз
бойында моральдық сапаларды дамытуы керек, Тек ойлауға қабілетті, өз
мақсаттарын өзі белгілейтін адам ғана әдеміліктің, жетіскендіктің идеалы
бола алады деп өз көзқарастарында адамгершілік, моральдық сананы дамытуды
көздеген [41].
XX ғасыр ізгіліктік, адамгершілік көзқарастардың қарқындап даму кезеңі
болды. Негізгі өкілдері П.П.Блонский, Н.И.Иорданский, С.Т.Шацкий,
А.Г.Калашников, М.Пистрак, А.П.Пинкевич және т.б. [42, 43] білім берудегі
ізгіліктік және демократиялық ұстанымдарын нәтижелі түрде қарастырды. Орыс
ағартушылары оқыту үрдісінде баланың ерекшеліктерін есепке алу ұстанымын
жай ғана жариялап қоймай, осы идеяны жүзеге асыратын мектеп жобаларын
дайындау қажеттілігін көрсете отырып, жобалауға талаптанған. Мысалы, Феофан
Прокопович Духовный регламент еңбегінде оқытудың жаңа бағдарламасын
баяндаған [43].
Сол кездегі өндірістің дамуы өндіріске қатысушылардың бәрінен
білімділіктің жаңа деңгейі мен жаңа мазмұнын талап етті. Осы кезеңде
Еуропаның барлық дамыған елдерінде практика жүзінде міндетті бастауыш білім
алу заңдары қабылданды. Орта білім беру саласында да елеулі өзгерістер
енгізіледі – уақыттың практикалық қажеттілігіне сай реалды орта мектептер
пайда болады, дәстүрлі классикалық және шынайы білімді біріктіру үрдісі
байқалады [49].
Швейцария ғалымы және педагогы И.Г.Песталоццидің жасаған ақылды,
жүректі және қолды қалыптастыру, оның жан–жақты дамытылуына бағытталған
оқытуды жекелеу мәселесін ұғынуда елеулі орынға ие. И.Г.Песталоцци адам
дамуының білім, жан және іскерлік күштерін анықтаған, осы күштерді қамту
үшін оқытудың ақыл–ой, дене және адамгершілік бөліктерін ажыратқан.
Тәрбиенің мақсаты – тұлғаның ақыл-ой, дене және адамгершілік күштері
арасында белгілі бір тепе–теңдікті орнатуға мүмкіндік беретін
тәрбиеленушінің бойында біріктірілген күшті жасау [50].
Оқытудағы балалардың жеке мүмкіншіліктері жайындағы түсініктер белгілі
неміс педагогы және психологы И.Ф.Гербарттың еңбегінде жинақталған. Оның
айтуынша, баланың сезімі, ынта–ықыласы мен ерігі түсініктердің жиынтығын
береді, яғни мақсатқа бағытталған оқыту тек ақылын ғана емес, сонымен бірге
тұлғаның ішкі дүниесін де дамытады [45; Б. 113]. И.Ф.Гербарт бойынша оқыту
оқушылардың қызығушылықтарының жан–жақтылығына негізделуі тиіс. Олардың
біреуі қоршаған ортаны тануға бағытталса, басқалары – қоғамдық өмірге бет
бұруы тиіс.
Осы кезеңде тұлғалық-бағдарлы білім беру дәстүрі И.Гербахтің (тұлғаны
классикалық гуманитарлық білім берудің негізінде дамыту), А.Дистервегтің
(мәдениетке сәйкестік оқыту), К.Н.Венцель мен Д.Дьюидің (еркін тәрбиелеу
тұжырымдамасы) және т.б. жұмыстарында өз жалғасын тапты [47].
Д.Дьюидің шығармашылығына қысқаша сипаттама беретін болсақ, онда
мына позицияларды көрсетуге болады:
- практика, іс-әрекетқызмет, тәжірибе, баланың қызығушылықтары
білім берудің іргелі құндылықтары мен білім беру процестерін
ұйымдастырудың негізі болып табылады;
- бала – жүйенің орталығы; Бала – бастапқы нүкте, орталық және шек.
Баланың дамуы ғана тәрбиенің өлшемі болып табылады деген сөзі
бар. Барлық мектеп жүйесі осыған бағынуы тиіс. Дьюи тұлғалық-
бағдарлы білім берудің жақтаушысы болған;
- мұғалім – баланың оқу іс-әрекетінің таныстырушысы, фасилитаторы,
кеңесшісі; мұғалімнің міндеті – пәнмен өзара әрекеттесуде баланы
түсіну.
1896 жылы Дьюи Чикаго университеті жанынан лабораториялық мектеп
ашады. Онда бастапқыда 16 оқушы және 2 мұғалім ғана болған. Бұл
лаборатория-мектепте білім беруді ұйымдастырудың жаңа формалары (жобалау
әдісі, жаңа оқу бағдарламалары және оқу сабақтарының моделі) сынақтан
өткізілген.
Дьюи ұсынған педагогикалық әдістерді көрсетсек: негізгі оқу әдісі –
баланың өзіндік сұрауы; жобалау әдісі және эксперименталдық жұмыс,
пікірталас және рефлексия. Дьюидің есептеуінше, білім беру жобалау әдісіне
негізделуі тиіс. Бұндағы жобалау әдісі оқу және практикалық проблемаларды
өз бетімен қалыптастыруға, зерттеуге және шешуге көмек береді [51].
XX ғасыр – альтернативті білім беру түрлерінің тұрақтану кезеңі.
Оларды түрліше атайды: еркін тәрбие, еркін білім беру, жаңа тәрбие,
жаңа мектептер, прогрессивті мектептер, экспериментальды мектептер,
ашық оқыту, қажетті мектептер. Осы кезеңдегі Ұлыбритания және АҚШ-тағы
новаторлық оқу орындарының практикалық жұмыс тәжірибесіне көңіл бөлсек.
Мысалы, Ф.Адлердің АҚШ-тағы этикалық мәдениет мектебі, А.Нейлдің
Ұлыбританиядағы Саммерхилы және т.б. [52, 53, 54].
Ф.Адлер мектебінің басты мақсаты – қоршаған адамдардың сезімдері мен
ойларына ену іскерлігі, басқа адамдар жайында қамқорлыққа қажеттілігін
қалыптастыру арқылы кішкентай кезінен ынтымақтасты жұмыс жасауды дамыту
болды. Бұл мектептің (ол қазіргі уақытта да жақсы жұмыс жасауда) мынадай
ерекшеліктері бар: оқу үрдісінің тәрбиелік сипаты, ата-аналармен тығыз
қарым–қатынас және байланыс, оқушыларды мектепті басқару ісіне араластыру,
оқу материалының мазмұнына әлеуметтік сипаттағы тақырыптарды кең түрде
енгізу, туысқаныңа шынайы қамқорлық жасауға балаларды тарту
(ауруханаларда, кәрілер үйінде, балабақшада және т.б. жұмыс), АҚШ-та
тұратын әртүрлі халықтардың салт–дәстүріне құрметпен қарау. Осының бәрі
әрбір оқушыға әртүрлі пәндерден жақсы білім беріп қана қоймай, сонымен
бірге қарым–қатынасқа түсудің құлықтық тәжірибесін жинақтауға, өзіне-өзі
сенімділігін арттыруға мүмкіндік береді [52; Б. 81-84].
Саммерхилл мектебі 1924 жылы Ұлыбританияның Хайстон атты тұрғын
жерінде ашылған. Оның тәрбиелік жүйесінің негізінде әрбір баланы бақытты
ету талабы жатыр. Осы мектептің негізін қалаушы белгілі ағылшын педагогы
Александр Нейллдің айтуынша, баланың бақытты болуына мына жағдайлар қажет:
балаға толық еркіндік беру және қолайлы эмоциональды ахуал тудыру. Осыдан
педагогикалық ұжымның жұмысы негізделетін келесі ұстанымдар белгіленген:
әрбір баланың бойында болатын жақсы, мейірімді нышандарға шексіз сену;
баланың дене қажеттіліктерін терең білу және түсіну; баланың еркін
шектемеу, тәртіптілік пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz