Қаржылық жүйенің құрылымы
Ж О С П А Р
КІРІСПЕ
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖҮЙЕСІНЕ ӨТУІ
І. 1. Құрылымдық қайта құрудың теориялық және әдістемелік негіздері
І. 2. Нарықтық экономикадағы экономикалық модельдерді және өнеркәсіп
қаржысын қайта құру
IІ. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ МӘНІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
IІ.1. Қаржылық жүйенің мәні мен атқаратын қызметі
IІ.2. Қаржылық жүйенің құрылымы
IІ.3. Бюджеттік жүйе - қаржылық жүйенің негізгі бөлімі ретінде
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖҮЙЕСІ
IIІ.1. Қаржы облысындағы мемлекеттік саясат
IIІ.2. Қазақстан Республикасының қаржы жуйесінің моделі
IIІ.3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
IIІ.4. Шетел инвестициялары мен жоғары технологияларды жұмылдыру
V. Қорытынды
V.1. Қолданылған әдебиеттер тізімі
К I Р I С П Е
Тұрақты қаржылық жүйе нарықтық экономиканың дамуының
жеткiлiктi құрылуының және жалпы экономиканың өсуi мен оның
тұрақты болуына қажет. Бұл жүйе қоғамның жинақтарын
анықтайтын, тиiмдi ететiн, сонымен қатар және олардың
күнделiктi жүретiн операцияларын жеңiлдететiн негiзгi жүйе
болып табылады. Орталықтандырылған және әкiмшiлiк экономиканың,
нарықтық экономикаға құрылымдық ауысуында көптеген элементтер
болса да, олардың ең негiзгi - тұрақты, нақты және сенiмдi
қаржылық жүйенi құру. Сенiмдi қаржылық жүйе құрылған соң,
капиталмен қаржы нарығы дамиды, әсiресе ұлттық мемлекеттiк құнды
қағаздар нарығы құрылады.
Өзінің әлеуметтік – экономикалық қызметтерін атқару үшін мемлекет
қажетті көлемде ақша қорларын жасап, оларды мақсатты бағыттарға
пайдаланады. Осыған байланысты қаржы қатынастары және оларды
қалыптастыратын институттар қаржы жүйесіне жатады. Қаржы жүйесінде
мемлекеттік бюджет басты орын алады. Ол елдің әлеуметтік – экономикалық
қажеттіліктерін және мемлекеттің құрылысын қамтамасыз ететін күрделі
механизм. Бюджеттің құрылымы елдің мемлекеттік құрылысына байланысты.
Қазақстан Республикасы сияқты унитарлық құрылысты елдерде бюджет қос
деңгейлі болады, ол жалпы мемлекеттік және жергілікті бюджеттен тұрады.
Қаржының қоғам және жекелеген азаматтардың өмірінде алатын орны,
олардың мұқтаждықтарын қамтамасыз етудегі ролі өте зор екені әркімге
белгілі. Қаржы мемлекеттің өркендеп, дамуының материалдық негізі және
тірегі. Қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің экономикалық дамуына
белсенді әрі пәрменді түрде ықпалын тигізеді. Енді осы қаржы жөнінде
ғалымдардың зерттеулеріне жүгініп көрейік. Қаржылық құқық саласының
қазақстандық көрнекті ғалымы Худяков А.И. қаржы термині латынның
финис, яғни істің бітуі, ақыры немесе төлемнің, жалақының төлену мерзімі
деген сөзінен туындаған дейді. Он сегізінші ғасырда француздар finance,
яғни финанс деп мемлекеттің кірісін және шығысын, мемлекет мүліктерінің
жиынтығын немесе мемлекеттік шаруашылықты айтатын болған. Қазіргі кезде
финанс - қаржы терминінің мағынасы ақшамен тығыз байланысты. Cондықтан
көптеген жағдайда азаматтар қаржыны қолда бар немесе құжат жүзіндегі ақша
деп түсінеді. Ал экономистер азаматтардың қаржысы, мемлекеттің қаржысы,
заңды тұлғалардың қаржысы деп бөледі. А.И.Худяковтың айтуынша қаржы
термині қалай түсіндірілсе де, ең дұрысы мемлекет қарамағындағы ақша деген
тұжырым. Қаржылар экономикалық категория ретінде де айқындалады.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі он жыл ішінде өте қарқынды
дамыды. Оның дамуына
Мәселенiң өңделуiнiң денгейi.
Соңғы жылдары тұрақты және сенiмдi қаржылық жүйенi құру
және мемлекеттiк қаржылық саясатты жүргiзу мәселесiне көптеген
басылымдар арналған. Бiрақ бұл сұрақтың теориялық
аспектiлердiң бiрлiгiне жете қойылған жоқ.
Жұмыстың мақсаты.
Нарықтық экономикаға қазiргi заманға сай қаржылық
жүйенiң құрылымы мен мәнiнің, сонымен қатар оның даму
тенденцияларын ашу, зерттеудiң мақсаты, келесiдей сұрақтарды анықтау
болып табылады:
- қаржының қызметiмен мәнiн анықтау.
- қаржылық жүйенiң негiзгi бөлiмдерiн ашу.
- Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесiнiң негiзгi
бөлiмi - мемелекеттiк бюджеттi талқылау.
- Мемлекеттiң қаржылық саясатының құрылуының негiзгi
принциптерiн анықтау.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖҮЙЕСІНЕ ӨТУІ
1.1. Құрылымдық қайта құрудың теориялық және әдістемелік негіздері
Қазіргі уақытта барлық посткоммунистік елдерде экономикалық
парадигманың ауысуы, шаруашылықты жүргізу теориясымен тәжірибесінде
гуманистік даму бағыттарының дами түсуі болып жатыр.
Елдің даму деңгейі өндіріс көлемінің өсу дәрежесіне сәйкес
анықталды, және адам капиталдың түпкілікті элементтері сияқты тура сондай
қор ретінде болғанда, тиімділік критерийлері өндірістің негізгі элементтері
қайтарымының түрлерімен ұштастырылды. Жаңа экономикалық парадигмада
акценттер ығыстырылады. Оның орталығында – экономиканың тиімді сапалы
түрленуге және құрымдылық ығысуға қабілеттілігін бағалау тұрады.
Экономиканың даму дәрежесі туралы аса толық түсінікті халық
шаруашылығының құрылымы береді, ол нарықтық жағдайларда жеке салалардың
ілгері дамуына қойылатын талаптарға сәйкес келу керек.
Елдің экономикалық құрылымы өндірістік күштердің орналасуымен,
өндірістік және ғылыми потенциалдармен және материалдық өндірістің
әлеуметтік-экономикалық даму қарқындарымен өзара әрекеттеседі. Өндірістің
тиімді орналасуы – халық шаруашылық және территориялық пропорцияларды
жетілдіруге арналған база. Ғылыми ауқымды, бәсекеге қабілетті жаңа
кәсіпорындарды орналастыру арқылы үйлеспеушіліктер жойылады, олар қоғамның
мұқтаждықтарын есепке алумен қажетті пропорцияларды белгілейді. Ішкі
құрылыстағы ығысулар да салалардың даму қарқындарына, табиғи ресурстарды
және қолда бар өндірістік аппаратты пайдалануға байланысты болады.
Сонымен, бір аймақтың дамуы меншікті міндеттерді шешуді ескермегенде
басқа аймақтардың мұқтаждықтарын қанағаттандырумен анықталды. Оның
экономикасы тиімсіз құрылымдық саясаттың салдары болып табылған, бірқатар
ерекшеліктермен сипатталады:
- ауыр өнеркәсіптің шамадан тыс дамуы, соңғы емес, аралық өнімді
шығаратын материал сыйымы салалардың басым болуы;
- тұрғындардың қажеттері үшін өндірілетін өнімнің төмен үлесі;
- өндірістік аппараттың технологиялық артта қалғандығы (өнеркәсіптің
негізгі қорларының тозуы – 60 % -тен артық, оның шамадан тыс көп үлесі
металлургиялық, отын-энергетикалық комплекстерде);
- экологиялық проблемалар – Орталық Қазақстанның қоршаған ортасының
ластану және құлдырау дәрежесі бойынша, табиғатқа антропогенді әсер етудің
жиынтығы бойынша республикада алдыңғы орындардың бірін алады (ол
атмосфераға зиянды заттардың лақтырыстары бойынша – бірінші орын алады).
Барлық постсоветтік кезең бойында орталық органдар аймақтың
әлеуметтік, әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін база құруға емес, көмір
өндіру бойынша міндеттерді шешуге баса назар аударды. Шаруашылықты
жүргізудің және әлеуметтік проблемаларды шешудің жағымсыз тәжірибесі – бұл
аймақты шаруашылықтық игерудің технократтық тұжырымдамасын айтарлықтай іске
асыру, ол өндірістік мақсаттардың әлеуметтік мақсаттардан басылымдығымен
ғана емес, сонымен бірге келешекті міндеттерді шешуге зиян келтіріп,
ағымдағы қиыспаушылықтарды жоюға жұмсалатын күштерді шоғырландырумен де
сипатталған.
Өндірісті дамыту, ғылыми техникалық прогресс бойынша шараларды
жүзеге асыру, өнім сапасын жақсарту үшін өте қолайсыз жағдайлар қалыптасты.
Сондықтан өнеркәсіптегі онсыз да ескірген өндірістік аппарат, соңғы екі-үш
жылда алапатты түрде бұзылады, бұл көптеген кәсіпорындардың тоқтатылуы және
жабылуы үшін қосымша себеп болуы мүмкін. Сонымен бірге, бұрын
көрсетілгендей, біздің экономикамыздың жетілмеген құрылымын есепке алу
керек. Ауыр өнеркәсіптегі өндіруші және шикізатты салалардың меншікті
салмағы өте жоғары. Және осы кезде ауыл шаруашылығы, жеңіл және тамақ
өнеркәсібі, яғни экономиканың тұтынушы секторы жеткіліксіз дамыған болып
қалады.
Әсіресе материалдық өндіріс пен әлеуметтік сфераның ара қатынасында
біздің артта қалғанымыз анық. Дамыған елдерден айырмашылығында, біздің елде
әлеуметтік сферада – 25 % болғанда, материалдық өндірісте еңбекке қабілетті
тұрғындардың 75 % - тен артығы қамтылған. Бұл ара қатынас материалдық
өндірісте еңбек өнімділігінің төмендігін білдіреді, басқаша айтқанда
тұрғындардың материалдық өнімдегі мұқтаждықтары қанағаттандырылмайды. Бірақ
істің мән-жайы біздің экономикалық дамуымыздың деңгейі өте төмен
екендігінде ғана емес. Істің мән-жайы – шаруашылықты басқару теориясы мен
тәжірибесінде осы уақытқа дейін экономика құрылымын жетілмеген
көзқарастардың пайдаланылуында. Сонымен, халық шаруашылығының өндірістік
және өндірістік емес сфераларға бөлінуі сақталады, ал соңғысының астарында
әлеуметтік сфера түсіндіріледі.
Экономикалық әдебиеттерде материалдық өндірістің шешуші ролі барынша
қолданады, ал әлеуметтік сфера тұрлаусыз сфера ретінде беріледі.
Шындығында, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, ғылыми техникалық
прогресс қызметтер сферасын болып көрмеген өсу шегінде, ғылым, білім,
мәдениет экономикалық дамудың басты факторлары болып келеді. Сондықтан
әлеуметтік сфераның басым дамуын жариялап қана қоймай, оны іс жүзінде
жүзеге асатындай қамтамасыз ету керек. Өкінішке орай, қазіргі уақытта атап
айтқанда ғылым, білім және мәдениет ауыр халде қалды, бұл біздің елімізді
әлемдік дамудың қазіргі деңгейінен шегіндіріп тастайды. Мысалы, дамыған
елдерде ұлттық табыстың пайдасын құруда әлеуметтік сфераның үлесі,
материалдық өндіріске қарағанда жоғары екенін біздің ұғынуымыз қиын болады.
Өндірістік қатынастардың түрленуі өндірістік күштердегі терең
өзгерістермен үйлесуі керектігі әбден түсінікті. Бірінші кезекте, ауыр
өнеркәсіптің (ең алдымен, оның өндіруші және шикізатты салаларының) шамадан
тыс басым болуын жеңумен және халықтың мұқтаждықтарын тікелей қамтамасыз
ететін салалардың жылдам дамуымен байланысты, терең құралымдық өзгерістер
ескеріледі.
Дәстүрлі түрде жинақталған құралымдық диспропорцияларды жою, халық
шарушылығының жаңа құралымындағы ілгері техника-технологиялық негізде
пропорционалдықты қалпына келтіру нарықтық экономикада “циклдік дағдарыс”
кезеңінде жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда, ұдайы өндіру процесінің
циклдык сипаты, мәні бойынша, кезеңдік техника-технологиялық жаңғыртудың
және жоғары дамыған мемлекеттерде де, дамитын елдерде де аймақтық
экономикалардың құрылымдық қайта құрылуының басты рычагы болып табылады.
Аймақтың халық шаруашылығы үшін ерекшелік – экономикалық дағдарыстың
біршама басқа себептермен болуында, ал нарықтық қатынастарға өту
дағдарыстық жағдайдан шығуды жеделдетуге қабілетті, қозғаушы күш ретінде
қарастырылады. Алайда, бұл экономиканың құлдырауын тоқтату, ғылыми –
технологиялық прогрестерді пайдалану негізінде оның материалды-техникалық
базасын техникалық және экологиялық жаңғырту бойынша міндеттердің бір
мезгілде шешілу қажеттігін күшейтеді.
Экономиканың құрылымдық қайта құрылу проблемалары бойынша ауқымды
экономикалық әдебиеттерге қарамастан, қазіргі уақытқа дейін құрылымдық
қайта құру категориясын түсінуде бірлікке қол жеткізілмеген. Сонымен,
жұмыста экономиканың құрылымдық-технологиялық қайта құрылуын, осы
проблеманың әр түрлі аспектілерін қарастыра отырып, автор бұл категорияға
анықтама бермей, құрылымды-инвестициялық және ғылыми-техникалық саясаттың
сайланушылығы туралы, олардың басымдылықтары туралы мәселені қояды. Ф. М.
Дінішев экономикалық өсі мен белсенділіктің ауытқуларын экономиканың
технологиялық құрылымының жаңартылуымен және техника-экономикалық даму
бағыттарының өзгертілуімен байланыстырылады.
Алайда, құрылымдық қайта құру жеке технологиялық процестерге ғана
емес, барлық макроэкономикалық жүйеге тән, және оны еңбектің қоғамдық
бөлінуіне негізделген, өндірістік күштерді дамытудың және өндірістік
қатынастар жүйесінің қол жеткізген деңгейімен себептелген қайта құру
ретінде қарастыру керек. Сонымен бірге экономиканың тиімді құрылымын
қалыптастыруда технологиялық тәртіптің атқаратын ролін ерекше атап көрсету
керек.
“Қазақстан өнеркәсібін құрылымдық қайта құрудағы ғылыми-техникалық
басымдылықтар” атты ұжымдық монографияның авторлары құрылымдық қайта құруды
өндіріске енгізілетін жаңалықтардың қуатты ағының қамтамасыз ету арқылы
белсенді ,ылыми-техникалық саясатты жүзеге асыруды мемлекеттік реттеу
шараларының бірыңғай және қатаң дәлелденген жүйесі негізінде комплексті
түрде жүргізуді ұсынады.
Әр түрлі пікірлерді және экономиканы құрылымдық қайта құрудың
анықтамаларын салыстыру, берілген мәселені шешу алғашқы көзқарасқа
қарағанда едәуір күрделірек екенін растайды. Бұл зерттеудің әр түрлі
аспектілерінің бар болуымен себептелген, оларға байланысты экономиканың,
құрылымын мұндай немесе басқа құраушылардың басты ролі анықталады.
Құрылымдық қайта құрулар қоғамдық қажеттіліктердің өзгерген жүйесі
мен материалдық өндірістің құрылымы арасында пайда болатын қарама-
қайшылықты шешу, салалар арасындағы шектелген ресурстарды бөлу құралы болып
табылады. Бұл қарама-қайшылықты шешуде қажеттіліктерді де, сондай-ақ
экономиканың ресурстық базасын да түрлендіретін ғылыми техникалық прогресс
маңызды роль атқарады.
Экономикадағы ұзын толқындар теориясына және оның негізінде
әзірленген технологиялық тәртіп теориясына сәйкес атап айтқанда
технологиялық тәртіптің ауысуы (өзінің даму процесінде тұтастықты сақтайтын
және тұйықталған қайта жаңғырту циклын қамтитын, технологиялық байланысқан
өндірістер жиынтығының ауысуы) ғылыми техникалық прогресстың төңкерістік
кезеңінің негізгі мазмұны болып табылады. Осындай ауысу нәтижесінде еңбекті
қоғамдық бөлуде, салалар арасындағы ресурстарды бөлуде өзгерістер болады,
бұл экономикалық өсуге және экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне әкеліп
соғады.
Экономикалық әдебиеттерде XIX - XX ғ. ғ. бір-бірін ауыстырған, алты
технологиялық тәртіпті бөліп көрсетеді, олардың әрқайсысында салалардың
белгілі тобы түрінде технологиялық ядро басым болды.
Бірінші технологиялық тәртіп үшін – бұл тоқыма өнеркәсібі және
машина жасаудың сәйкес салалары; екінші – көмір өнеркәсібі, қара
металлургия, ауыр машина жасау; үшінші – электр энергетикасы,
электротехникалық өнеркәсіп; төртінші – химия және мұнай-химия өнеркәсібі,
түсті металлургия, химиялық машина жасау, автомобиль жасау.
70-ші жылдардың аяғында басталған бесінші технологиялық тәртіпті
есептеу техникасының өндірісіне, микроэлектроникаға, аспап жасауға,
радиоэлектрондық өнеркәсіпке сүйенеді. Және, ақырында, әлемнің озық елдері
информациялық технологиялар мен телекоммуникацияларға, робот жасауға,
биотехнологияларға негізделген, алтыншы технологиялық тәртіпке өтуді
бастады.
Қазақстан озық елдерден бір тәртіпке қала отырып, бесінші
технологиялық тәртіпке әзірше баяу өтуде. Бұдан басқа, біздің аймақта да
реформа бесінші технологиялық тәртіптің ядросын құрайтын салаларға теріс
жерін тигізді. Қазақстан экономикасы дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі
құрылымдық қайта құру механизмінің толығымен жоқ болуы болып табылады.
Реформа басталғанға дейін болған ресурстарды бөлудің орталықтандырылған
механизмі жойылған, құрылымдық қайта құрудың нарықтық механизмі әлі
құрылған жоқ.
Аймақтық экономика теориясында аймақтық дамуды реттеуге екі қарама-
қарсы ыңғай бар. Неоклассикалық бағыт аймақтардың дамуындағы айырмашылықтар
уақытша болып табылады және нарықтық механизммен жойылады деп болжайды.
Неокейнсиандық бағыт рынокты аймақтық диспропорциялардың нашар реттегіші
деп есептейді, олар мұндай “реттеу” кезіңде тек қана тереңдетіледі және
аймақтық диспропорцияларды тек мемлекеттің программалы-мақсаттық қызметі
ғана жоя алады.
Ұлыбританияның (Шотландия), Германияның (Рур), АҚШ-тың (Аппалачи)
тоқырау аудандарында құрылымдық саясатты жүргізуде бұл ыңғайларды пайдалану
тәжірибесі біріншіден, олардың қандай да бір комбинациясы керек; нарықтық
механизм әрекет ету керек, бірақ дамудың мақсаттық бағдарламалармен
белгіленетін тұрғыда әрекет ету керек деп куәландырады. Екіншіден,
мемлекеттік кірісудің нәтижелері мақсаттардың дұрыс қойылуына және
дағдарысты салаларды мемлекеттік қолдаудың келешегі жоқ, өйткені ескірген
технологиялық тәртіпті “тоқтатып қоюды” білдіреді. Дағдарысты салалардағы
тек жоғары технологиялық және ғылыми ауқымды өндірістерді ғана қолдау және
оларды әр тараптандыру тиімді.
Орталық Қазақстанның және Ұлыбританияның, Германияның, АҚШ-тың
тоқырау аудандарының проблемаларының ұқсастығына қарамастан, біздің
пікірімізше, Жапонияның соғыстан кейінгі тәжірибесі бұдан да құнды, Жапония
өнеркәсіптік өндірісті қалпына келтіру және өзінің әлемдік экономикалық ірі
мемлекет статусын қайтару проблемаларымен соқтығысты, сондай-ақ 80-ші
жылдарда аймақтық “өсу полюстерін” құрудағы Жапонияның тәжірибесі де құнды.
Бұл бағдарламалары – мақсаттық ыңғай және өнеркәсіптің инновациялық
түрленуі есебінен жасалған болатын.
Қазақстанда мемлекеттің құрылымдық қайта құруға стратегиялық
араласуынан қашып құтылу мүмкін емес, өйткені “қуып жететін” экономика
моделін іске асыру үшін ғана емес, сонымен бірге әзірше толық көлемде
қалыптаспаған нарықтық шаруашылық механизмді толықтыру, түзету үшін қажет.
Орталық Қазақстандағы аймақтық саясат, біздің пікірімізше, тоқырауға
қарсы емес, ал ел экомикасында аймақтың сақталуын ғана емес, сонымен бірге
атқаратын ролін күшейтуді қамтамасыз ететін, құрылымды-инновациялық саясат
болу керек. Ол үшін барлық алғы шарттар бар: алуан түрлі табиғи ресурстар,
қуатты өндірістік және ғылыми потенциал, жоғары білікті кадрлар, ыңғайлы
геостратегиялық жағдай.
Қазақстан экономикасының құрылымдық қайта құру процесінде, біздің
пікірімізше, екі кезеңді бөліп көрсету керек: орта мерзімді және ұзақ
мерзімді. Жақын кезеңнің стратегиялық міндеті - өнеркәсіптік өндірістің
көтерілуін және аймақтық экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізу
үшін аймақтың материалдық өндірісін оңтайландыруды қамтамасыз ету.
Оңтайландырудың астарында оның құрылымын (көпшілігінде,
инфрақұрылымдық және тұтынымдылық кешендер үлесін ұлғайту), салаларын (сала
ішіндегі кәсіпорындарын бәсекелестігі және ынтымақтастығы үшін жағдай
жасау, кәсіпкерлік ортасын кәсіпорындардың инфрақұрылымы орналасуы және
т.б.), кәсіпорындарын (техникалық қайта қаруландыру, қайта құрылымдандыру,
басқаруды жетілдіру) қосқанда, материалдық өндірісті кешенді түрлендіру
түсіндіріледі.
Оңтайландыру үшін дағдарыстағы кәсіпорындарда жоқ болатын қаражат
қажет болғандықтан, алдымен нәтижесінде алынған қаражатты материалдық
өндірісті оңтайландыруға бағыттай отырып, аймақтағы өнеркәсіптік өндірістің
көтерілуін қамтамасыз ету қажет.
Ұзақ мерзімді стратегиялық міндет Орталық Қазақстанда аймаққа
халықаралық еңбекті бөлуде қолайлы орында қамтамасыз ететін, материалдық
өндірістің (алтыншы технологиялық тәртіптің “ядросының”) “зерделі
құрылымын” қалыптастыру болып табылады. Сондықтан Орталық Қазақстанның
материалдық өндірісін құрылымдық қайта құру үшін ортақ приоритет
төмендегілер болып табылады:
• өндірісті әлеуметтік қайта бағдарландыру;
• қоршаған ортаға зиянды әсерді төмендету;
• қолданылып жүрген кәсіпорындарды техникалық қайта қаруландыру.
Соның ішінде әртараптандыру негізінде;
• өндірістік инфрақұрылымды дамыту;
• икемді өндірістік құрылымдарды қалыптастыру.
Ресурстардың тапшылығынан құрылымдық қайта құру үнемі селективті.
Әсіресе жақын міндетті - өнеркәсіптік өндірісті көтеруді шешу үшін
селективті қолдау объектілерін таңдау маңызды. Салаларды маңдау
критерийлері мыналар болуы мүмкін:
1. Жиынтық сұрауға салалардың ықпал етуі (ұқсас салаларды, жабдықтаушы-
салаларды есепке алумен);
2. Салалардың жиынтық ұсынысқа ықпал етуі тұтынушы – салаларды және жанама
әсерді, соның ішінде қанағаттандырылмаған сұранысты тұтынушы рыногына
әсерін есепке алумен;
3. Саланың экспортты жиынтық ұлғайтуға әсері.
Алдын-ала жасалған тұжырымдар негізінде қолдаудың потенциалды
объектілерінің санына, көбінесе, кен-өндіру және металлургия өнеркәсібі
үшін жабдықтар шығаратын, машина жасау кешенінің жеке салаларын, экспортқа
өнім шығаратын салаларды жатқызу тиімді.
Қанағаттандырылмаған тұтынушылар сұранысына бағдарланған салаларды
қолдау (азық-түлік, тұрғын үй және т. с. с.), оңтайландыруға тұрғындар
қаражатының материалдық өндірісін тартуды қамтамасыз ететін болады.
Сонымен, жаңа тұжырым – аймақтың тұрақты әлеуметтік-экономикалық
дамуы үшін жағдайлар жасауға бағытталуы керек, бұл ең алдымен оның
әлеуметтік және экономикалық проблемаларын шешудегі басымдықты болжайды.
Оған салық саясаты ынталандыратын, жеңілдікті несиелер қызмет етуге
шақырылған. Мемлекеттің шектелген экономикалық мүмкіндіктері жағдайларында
барлық салаларды ресурстармен және қаражатпен қамтамасыз ету қиын.
Сондықтан тұтынушылар рыногын дамыту және қажетті инфрақұрылымды құру үшін
күрделі салымдар түрінде тұтыну сферасына бірінші кезекте бөлу керек.
Бұл міндет өте күрделі, қиын, едәуір уақытты талап етеді, сонымен
бірге шамадан тыс қымбат тұрады. Әрине, мұндай қайта құру өзіндік мақсат
бола алмайды, ол ұзақ мерзімді даму механизмдерінің бірі ретінде болады.
Бұл мақсаттардың қандай екендігіне оларға қол жеткізу механизмдерін таңдау
да байланысты болады. Мақсаттардың өздері дамудың мұндай немесе басқа
тұжырымдамасының аясында қалыптасу керек. Таңдалған жүйеге, мақсаттарға
байланысты экономиканы құрылымдық қайта құрудың масштабтарын, қарқындары
мен негізгі бағыттарын анықтау керек.
Проблеманың тура осындай қойылымының қажеттігі, халық шаруашылығын
құрылымдық қайта құрудың кешені міндетті шешуге арналғанымен себептелген.
Аймақтың халық шаруашылығын қайта құрудың кешенді сипаты,
экономиканың жеке салалары мен сфераларының қайта ұйымдастырылуы және
жаңартылуы олардың өзара байланысында жүргізілуі керектігінен тұрады.
Экономиканың құрылымдық ығысулары олар пайдаланған сәйкес құрылымдар мен
механизмдері бұзу жолымен ғана емес, сонымен бірге психологиялық тосқауылды
жеңу жолымен, яғни әрбір адамның, өндірістік ұжымның немесе аймақтың өзінің
экономикалық берекесі туралы дербес түрде қамқорлық етуі керектігін
түсінумен, бөлу қатынастарын біртіндеп жоюмен қоса жүру керек.
Қайта құру мәселесін бөлек қалада және облыста шешуге тырысу қате
болар еді. Оны тек аймақтың аясында ғана шешу тиімді. Мұндай тұтас аймақтық
–кешенді ыңғайдың объективті қажеттілігін түсінбеумен жиі кездесуге
болатындықтан, бұған ерекше назар аудару керек. Өзара қызығушылық негізінде
келісілген республиканың тең құқықты екі субъектілерінің өзара әрекеттесуі
аймақ экономикасының құрылымын табысты түрлендірудің және аймақтық
әлеуметтік-экономикалық дамудың стратегиялық мақсаттарына қол жеткізудің
абсолюттік қажетті шарттарының бірі болып табылады деп айтқан дұрыс болар
еді.
Қазіргі уақытта аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамалары әзірше жоқ. Алайда, экономикалық өсудің экстенсивті
факторларын басым пайдаланумен байланысты, қолданылып жүрген даму
бағыттарын сақтаудың дәстүрлі жолымен аймақтық экономиканың дамуы мүмкін
еместігі анық. Осыған байланысты аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамасының дамудың принциптік және траекториясына, мақсаттардың жаңа
жүйесінің қойылымына, ең алдымен қарқынды факторлардың пайдаланылуына
көзделуі керектігі бір мағыналы. Бұл тұжырымдама аймақтық әлеуметтік-
экономикалық басымдықтардың барлық жүйесінің түпкілікті өзгерістерімен
тығыз байланысқан, ал бұл аймақта терең батыл өзгерістердің жүргізілуі
керектігін білдіреді.
Жоғарыда баяндалғанды есепке алумен аймақ дамуының стратегиялық
мақсаттарын қалыптастыруға болады. Олардың қойылымы аймақ дамуының басты
бағыттарын, республикада қазір жүріп жатқан реформалар аясында экономика
құрылымының оларға сәйкес келетін өзгерістерді анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық мақсаттардың республиканың мүдделерімен, мақсаттарымен және
басымдықтарымен байланысы екі негізгі себеп бойынша болуы қажет.
Біріншіден, аймақ қандай экономикалық дербестікке қол жеткізсе де, ол жалпы
мемлекеттік халық шаруашылығы кешенінің бір бөлігі болып қалады және аймақ
аралық еңбекті бөлу аясында ғана қалыпты жұмыс істей алады. Екіншіден,
дамудың дәстүрлі жолымен баратынына немесе постиндустриялық жолға өте
бастауына байланыссыз, ол барлық республиканың ресурстарына сүйене отырып
және оның мүдделері мен мұқтаждықтарына бағдар ала отырып, табысты дами
және жұмыс істей алады.
Біздің аймақ экономикасының барлық құрылымдық қайта құрылуы оның
индустриялық аймаққа жүйелі айналуына бағытталу керек.
Сәйкес түрде, аса терең батыл өзгеріс таралған тауарынан дереу бас
тартумен байланысты болу керек, ол бойынша егер аймақ экономикасында
өнеркәсіптің үлесі ұдайы өсетін болса, онда оны индустрияландыру деңгейі
жоғарылайды.
Индустрияландыру әрбір қоғамды дамытуда қажетті кезең болып
табылады. Осы процестің нәтижелері бойынша елдер индустриялық емес,
жартылай индустриялық, индустриялық және постиндустриялық болып жіктеледі.
Берілген жіктелу жұмысты зерттеудің түрі болып табылмайды, ал экономиканы
құрылымдық түрлендіруді талдау үшін қызмет атқарады, сондықтан ұсынылған
топтастыру аяқталғандықты білдірмейді.
Индустрияландыру процесінің мәні экономиканы өнеркәсіптік
түрлендіруден тұрады:
Ірі масштабты өңдеуші өнеркәсіпті құрудан және салалар арасындағы
байланыстар жүйесін қалыптастырудан;
ұлттық рынокты құрудан және оның халықаралық еңбекті бөлуге
қосылуынан;
өсу қарқындарын және өндіріс тиімділігін жоғарылатудан.
Егер аймақтың алдында тұрған басты міндеттерді көрсетуге талпынса,
онда олардың барлығының “индустрияландыру” деген бір ортақ түсінікпен
біріктірілуі мүмкін екені айқын болады. Проблема мынада болады: әлемдік
экономиканың дамуымен индустриялық өсуге қол жеткізу үшін, индустриялық
дамудағы жаңа даму бағыттарын және әлемдік экономиканың халықаралық
тәжірибесін есепке алуға тура келеді.
Орталық Қазақстанның ірі өнеркәсіптік аймақ болып табылатынын атап
өтейік. Мұнда республиканың негізгі өндірістік қорларының және өндірістік
персонал санынан бестен бір бөлігі шығарылады. Облыста өнеркәсіптің көмір,
қара және түсті металлургия, электр энергетикасы, химия, машина жасау,
жеңіл және тамақ , құрылыс индустриясы сияқты озық салалары дамыған.
Сонымен бірге, атап айтқанда өнеркәсіптің шынайы шолынатын болашақта
аймақтың экономикалық негізі болып қалатынын есепке алу керек. Сондықтан
индустрияландырудан бас тарту өнеркәсіпті дамытудан бас тартуды білдірмеу
керек. Істің мән-жайы басқада. Өнеркәсіптің өзінде өнеркәсіптік өндірістің
энергия сыйымдылығы мен қор сыйымдылығын төмендетуді қамтамасыз ететін,
қажетті құрылымдық қайта құру болу үшін шарттар мен алғышарттар құру, содан
кейін тиімді пайдалану керек. Бұл – ғылыми-техникалық ғана емес, сонымен
бірге экономикалық, әлеуметтік, экологиялық аспектілері бар, ерекше,
жеткілікті түрде күрделі проблема. Оның шешімі жалпы адамзаттық және жалпы
мемлекеттік ыңғайларды талап етеді. Бірақ аймақтық ерекшелікті есепке
алумен аймақ экономикасын құрылымдық қайта құру проблемасын шешуде басты
роль, сөзсіз, ғылыми техникалық прогресске жатады. Техника мен
технологияның жетілген, жоғары өнімді және ілгері ресурстары мен табиғатты
қорғайтын түрлерін ендіру, өндірістік процестерді басқаруды ұйымдастыруды
жетілдіру өндірісті қарқындату шекараларын кеңейтеді.
Қазіргі уақытта ғылыми техникалық прогресс халық шаруашылығының
құрылымдарына, басқа әлеуметтік-экономикалық проблемаларға да дәстүрлі
көзқарасын өзгертуде. Оның көлемдерінің ұлғаюы әлеуметтік-экономикалық
тиімділіктің өсуі мен прогресті үнемі білдірмейтіні сияқты, бүгінде
өндірісті қысқарту барлық жағдайларда қор жинақтаушы құбылыс болып
табылмайды. Өте тиімсіз жұмыс істейтін және асыл құнды ресурстарды босқа
тауысатын, ескірген экономикалық өндіріс ауқымдарын азайтуды дұрыс фактор
деп есептеу керек. Мұндай өндірісті қысқарту халық шаруашылығын құрылымдық
техника-технологиялық, экологиялық қайта жаңарту үшін қолайлы алғышарттар
тудырады. Бұл қатынасында ГФР-дың индустриялық жүрегі – Солтүстік Рейн-
Вестфалия федералды жерінің өнеркәсібін қайта құру тәжірибесі үйренуге
тұрарлық. Бұл аймақ біздің Қарағанды облысына ұқсас. Алайда, 60-70 ж. ж.
Батыс Еуропада басталған экологиялық дағдарыстан кейін, мұнда өнеркәсіптің
материалды-техникалық базасын қарқынды жетілдіру және ғылыми техникалық
прогресстің жаңа жетістіктерін пайдалану негізінде әлемдік экономикамен
оның шоғырлануы басталды.
Ғылыми әзірлемелер көмірдің орнына маңызды “шикізат” болды. Ғылыми
ауқымды салалар, сондай-ақ тамақ индустриясы, өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдар кеңінен дамыды. Оларға технологиялық жетілдірудің шамадан
тыс жоғары деңгейі және әлеуметтік бағытталғандық тән. Қазіргі замандағы ең
жаңа экономикалық жабдықтарды дамытуда Солтүстік Рейн-Вестфалия Еуропада
ғана емес, сонымен бірге барлық әлемде де алғашқы орындардың бірін алады.
Мұнда табиғатты қорғау сипатындағы 1 мыңға дерлік кәсіпорындар жұмыс
істейді. Бұл кез-келген басқа федералды жерге қарағанда көбірек және
сондықтан олар аймақ үстілік рольді атқарады. Қоршаған ортаны қорғаумен
айналысатын фирмалар, шамамен 800 әр түрлі экотехнологиялар мен өнім
түрлерін әзірлейді және шығарады.
Қоршаған ортаны қорғау технологиясы аймақтың экономикалық және
сонымен бірге экологиялық қайта тууы үшін келешекті технологиялардың бірі
болды, ал индустриялық дамыған қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарын
үйлестіру - үкіметтің әлеуметтік-экономикалық және экологиялық саясатының
негізгі мақсаты болды. Бұған еуропалық және әлемдік рыноктарда қатаң
бәсекелестік шартында дамитын ғылыми техникалық прогресспен, сондай-ақ
ғылыми зерттеулер мен олардың нәтижелерін тәжірибелік пайдалану арасындағы
үзілісті минимумға дейін қысқартумен қол жеткізіледі.
Күрделі, бірақ өте маңызды міндет – ресурстарды машина жасау, жеңіл
және тамақ өнеркәсібінің, сондай-ақ рынокты кеңінен тұтынылатын тауарлармен
қамтамасыз ететін, кейбір басқа өндірістердің пайдасына қайта бөлу. Мұндай
қайта бөлудің мақсаты – осы салалардың озық технологиялық және ұйымдастыру-
экономикалық негіздерде жеделдетілген дамыту.
Халық шаруашылығын құрылымдық қайта құру туралы айта отырып,
өнеркәсіптен құрылыстық материалдар өндірісі сияқты саласының дамуы ерекше
назарды талап ететіндігін атап кету керек. Әрине, бұл арнайы мәселе және
барлық өнеркәсіптік кешеннің даму контекстінде шешілу керек, алайда осыған
қарамастан істі дұрыс ұйымдастыру және құрылыс материалдарының үлкен
тапшылығы кезінде олардың өндірісі жоғары пайдалылықты береді, бұл құрылыс
индустриясын дамытудың келешегі үшін өте маңызды.
Экономикалық ынталандыру шараларының жүйесін пайдалану аймақтағы
құрылыс материалдары саласының жылдам дамуын, соның ішінде жергілікті
маңызды шағын кәсіпорындардың (маусымдық және уақытша полигондар мен
заводтарды қосқанда) құрылуын қамтамасыз етеді.
Бірқатар әлеуметтік проблемалардың жылдам шешілу қажеттігін атап өту
әсіресе маңызды. Әлеуметтік қайта туу инвестициялық саясаттың елеулі түрде
қайта бағдарлануын, жаңа салымдар облысында әлеуметтік сфера үшін
басымдықтардың қамтамасыз етілуін білдіреді.
Облыстық әкімшіліктің қарауында әлеуметтік сфераның барлық
мекемелері болу керек. Онсыз оның дамуы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарымен жүргізілетін, әлеуметтік саясат аясына кіре алмай, әлеуметтік
даму үшін тағайындалған, көптеген қаражат ұстағыштардың жекеленген
әрекеттерінің қорытындысы болып табылады.
Аймақтың келешекте дамуының баяндалған мақсаттары біріккен сипатта
болады. Оларды нақтылау және анықтау қажет. Олардың барлығы өз араларында
байланысқан. Олардың стратегиялық маңызының тек ұзақ мерзімді сипаты ғана
емес, сонымен бірге варианттылығының белгілі шамасы бар. Бірақ бұл
варианттылық көпшілігінде мерзімдеріне, әдістері мен қол жеткізу жолдарына
қатысты болуы мүмкін. Стратегиялық мақсаттар мазмұнының өзі жеткілікті
түрде салыстырылап тексерілген болып ұсынылады: олардың жетістігі
экономиканың объективті даму бағыттарына, тұрғындардың мұқтаждықтарын
қанағаттандыруға мүмкіндік туғызады.
2. Нарықтық экономикадағы экономикалық модельдерді және өнеркәсіп
қаржысын қайта құру
Қазіргі уақытта даму жолын таңдау нарыққа өтетін экономика үшін
өмірлік маңызы бар проблема болып табылады. Жоспарлық экономиканы нарықтық
экономикаға қалай қайта құруға болады деген мәселені тәжірибе жүзінде ғана
емес, сонымен бірге теория жүзінде шешу күрделі. Басқа елдердің
тәжірибелерін зерттеу қоғамды экономикалық түрлендірудегі аса маңызды
сәттерді анықтауға, нарықтық экономиканы дамыту бағытының және қазіргі
өндірісті құрудың принциптік мәнін айқындауға көмегін тигізуі мүмкін.
Индустрияландыру процестерін талдау үшін таңдалған уақыт кезеңінде
сол немесе басқа мемлекеттің немесе аймақтың экономикалық даму сипатына
әсер ететін, ішкі және сыртқы факторларды бөліп көрсету керек. Әрбір елдің
бастапқы сатыда қандай да бір “старттық мүмкіндіктері” болады, яғни
географиялық орны, табиғи байлықтардың, капитал мен еңбек ресурстарының бар
болуы, сондай-ақ қоғамның білімділігінің және жұмыс күшінің білістілігінің
деңгейі, рыноктық институттардың дамығандылық дәрежесі, тарихи және мәдени
дәстүрлер және т. с. с. бұл ішкі факторлар көп дәрежеде экономиканың әрі
қарай дамуын және экономикалық стратегияның таңдалуын анықтайды.
Мысалы, өндірістің шоғырлануы және интернационалдануы, ғылыми-
техникалық сферадағы халықаралық кооперация және капиталды шетке шығару,
әлемдік шаруашылықты құрылымдық қайта құру, қызметтер, сфераның өсуі және
т. б. сияқты, экономикалық дамуда белгілі мұқтаждықтар тудыратын, әлемдік
даму бағыттары сыртқы факторлар болып табылады. Ішкі және сыртқы
факторларды талдау сол немесе басқа елдің, аймақтың экономикалық дамуының
өнеркәсіптік стратегиясын ұйымдастыруға, әлемдік рынокта бар салыстырмалы
артықшылықтарды тиімді пайдалануға мүмкіндік туғызады.
Бүгінде бір мемлекетте барлық әлемдік техникалық шешімдерді жарыса
орындаудың және олардың таралуын қамтамасыз етудің экономикалық мүмкін
еместігіп түсіну қажет және өте маңызды. Меншікті өндірісі және оның
техникалық қайта қарулануын дамытуда аса пайдалысы – бұл республиканы
халықаралық экономикалық шоғырлануға және бірінші кезекте, ол үлкен
тиімділіктен дәмелендіретін және шетел инвестицияларын және жоғары
техологияларды тартуға мүмкіндік беретін бағыттарда қосылу. Бұл жағдайда
мұндай немесе басқа әлеуметтік-экономикалық басымдықтарға жылдам әсер
тигізу мүмкіндігі пайда болады: табиғи ресурстарды оңтайлы пайдалану үшін,
мысалы, табиғи ресурстардың берілген түрлерін өндіру көлемін кеңейту кере
пе немесе аса арзанырақ ауыстырғыштарды пайдалану керек пе.
Басқаша айтқанда, еңбекті мемлекетаралық бөлу ауқымында
инвестициялық саясатқа жаңа сапалы ыңғайдың пайда болуы туралысөз болады,
онда шетел серіктері арасындағы “жанысу нүктелерінің” мөлшері кеңейеді және
күрделі салымдарды аса тиімді пайдаланудағы жалпы қызығушылық негізінде
инвестициялық ресурстар ағының екі жақтық басқару мүмкіндігінді іске
асырылады. Бұл сыртқы экономикалық байланыстардағы серіктес мемлекеттер
арасындағы ынтымақтастықтың енді жаңарған моделіне өту үшін алғышарттат
тудырады. Оның негізгі сипаттамаларының бірі – қарым-қатынастығы
серіктестердің экономикалық және ғылыми-техникалық қызметінің тиімділігін
күрт жоғарылатуға мүмкіндік беретін, барған сайын біртекті болатын
мемлекетаралық экономикалық кеңістікті тәжірибелік қалыптастыру.
Ынтымақтастықтың бұл жаңа моделін астарында объективті негіз-шаруашылық
өмірдің, ғылымның, техниканың әлемдік экономикаға барынша терең шоғырлануы
бар.
Әр түрлі елдердің өндірістік аппараттарының элементтерін ірі
халықаралық құрылымдарға біріктіруге мүмкіндік беретін, әлемдік
шаруашылықтың атқаратын ролін жоғарылату және географиялық шекараларын
кеңейту мен интернационалдандырудың өзекті процесі жүреді. Сыртқы
экономикалық ынтымақтастықтың дәл осы жағы шетел инвестициялары мен жоғары
технологияларды жұмылдыру саясатн табысты іске асыруда шынайы гарант болуы
мүмкін. Бүгін берілген процесті ескермеудің мәні жоқ, өйткені ол ақырында
еңбекті халықаралық бөлудің жіберілген пайдасымен, әлемдік рыноктағы
технологиялық тосқауылды жеңумен, қазіргі тауарлар мен қызметтердегі мен –
басымдықтарды берілген саясатты іске асыру түрлеріең қатты көңіл аударуды
талап етеді. Сөз халықаралық ынтымақтастықтың негізгі объектілері туралы
болып отыр.
Тәуелсіз мемлекеттер достығының құрылуы егеменді мемлекеттердің
сыртқы экономикалық қызметін қайта құруда әсіресе көп жаңалықтар енгізгені
белгілі. Ауқымды сыртқы экономикалық байланыстарды орнатудың басы басталды;
ал халықаралық ынтымақтастық объектілері кәсіпорындар мен ұйымдар,
бірлескен ұйымдар мен бірлестіктер, еркін экономикалық аймақтар болуда.
Шынында, қызметтің бұл сферасының нәтижелері әзірше тым қарапайым және
өзара сауданың динамикасы мен құрылымына елеулі әсер тигізген жоқ. Мысалы,
сыртқы сауда айналымының барлық көлемінің жалпы ішкі өнімге қатынасы
ретінде есептелген, сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындылық
коэффициенті, СОПС-тың бағалауы бойынша Қазақстан Республикасында тек 7.5 %-
ті ғана құрайды, Ресей мен Беларусь Республикасы бойынша осыған ұқсас
көрсеткіштер сәйкес түрде 17.5 және 12.5 %-ке тең, ал АҚШ-та бұл
көрсеткіш 24.5 %-ке (18) тең. Осыған қарамастан сыртқы экономикалық тең
ынтымақтастықтың жаңа моделіне өтудің бірінші қадамдарын жете бағаламалауға
болмайды. Шынында, сыртқы экономикалық байланыстардың субъектілері
кәсіпорындар мен бірлестіктер болуы мүмкіндігін алдын-ала білуге болар ма
еді? Бірақ, енді істің бір орыннан жылжуы үшін сыртқы экономикалық
байланыстардың жаңа объектілрі алдыңғы онжылдықтардың инерциясын жеңуге,
сыртқы рынокта коммерциялық жұмыстың өркениетті нақты түрлерін меңгеруге
тиіс.
Сыртқы экономикалық ғылыми-техникалық қызметтің өркениетті
түрлеріне, соның ішінде біздің республмкада селективті саясатты іске
асыруға, біз ең алдымен бірлескен кәсіпорындарды, еркін экономикалық
аймақтарды, сондай-ақ берілген шамада кәсіпорындар мен ұйымдардың сыртқы
экономикалық байланыстарын жатқызамыз. Селективті саясатта көрсетілген
түрлердің стратегиясы мен тактикасы қандай бұл түрлерді не біріктіреді,
олардың экономикалық механизмінің және шетел инвестициялары мен жоғары
технологияларды жұмылдыру тұжырымдамасының мәні неде деген сұрақтар туады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының барлық экономикасын
нарықтық қатынастарға бір мезгілде ауыстыру айқын болып келеді, өйткені
халық шаруашылығының мұндай ауысудың қажетті жағдайларын жасауға баруға
дайын еместігі маңызды әлеуметтік күйзелістермен қалайсыздыққа ұшыратылған.
Алайда осы мақсатта арнайы экономикалық аймақтарды пайдаланудың шынайы
мүмкіндігі пайда болады, олардың шектелген аялары нарықтық механизмнің
әрекет етуін еш қиындықсыз жөнге келтіруге мүмкіндік береді.
Аса дамыған елдердің тәжірибесі, онда ғылыми-техникалық
жетістіктерді ендірудің экономикалық механизмі ұлттық экономиканың
инновациялық секторына түрленгенін көрсетті. Өкінішке орай, Қазақстанда бұл
әлі жоқ. Сонда да ғылыми-техникалық сферада кәсіпкерліктің барынша дамуына
ұтыс тігу өзінің нәтижелерін беруде. Сонымен, инвестиция бойынша Комитет
құрылды, ол жобалардың сараптамасын өзінің мойнына алу керек: рыноктың
мұқтаждықтарын бағалау, қаржы ресурстарының көлемі, тәуекел дәрежесі және
болжанатын кірістер.
Әсіресе, ғылыми техникалық прогресс сияқты маңызды сферада нарықтық
құралымдарды құру және дамыту, олардың коммерцияландыру жағына қарай елеулі
ығысуы болып табылады. Алайда бұл процесс Қазақстан Республикасының ғылыми-
техникалық саясатын толық шамада анықтау үшін әлі өте әлсіз. Қалыптасқан
дағдарыстан жылдам шығу мүмкіндігін ұмытпау керек және болмас іспен
жұбатпау керек. Біздің жағдайымыздың күрделілігі әлемдік тәжірибенің біздің
жағдаймен ұқсастығы жоқ екенімен де тереңдетіледі. Қазақстанның рынокқа
кіруінің күрделі проблемаларын шешу қазірдің өзінде қазіргі және сенімді
ғылыми-техникалық қамтамасыз етуді талап етеді.
Дамыған экономикалардың шоғырланғандылығы, дәуіріндегі өнеркәсіптік
түрленудің қазіргі типінің өзгеруі анық. Қазіргі уақытта дамитын
экономикаға экономикалық көтерілуі үшін не талап етіледі – жаңа
технологиялар, білікті жұмыс күші, әлемдік рыноктың бағалы қағаздар бағамын
білу, икемді экономикалық стратегия және нарықтық институционализация деген
сұрақ туады.
Барлық аталған проблемалардың ғылым мен техниканың қазіргі дамуында
едәуір және тиімді шешілуі мүмкін екені анық, және осыдан, капиталистік
елдермен салыстырғандакейінірек келген елдер үшін индустрияландыру процесі
сандық түрде ғана емес (яғни, уақыт шығындары азаяды), сонымен бірге сапалы
түрде өзгереді. Басқа технологияны ауыстыру және жоғары білікті персоналды
дайындау үшін, “басқа уақыт” және “басқа қаржылар” талап етіледі. Әлемдік
тәжірибе көрсетіндей, елдердің әлемнің шаруашылыққа кіру модельдері әр
түрлі болуы мүмкін. Нақты шарттарға байланысты мұнда экономиканы дамытудың
үш жолы болуы мүмкін: шетел инвестициялары мен жоғары технологияларды
селективті жұмылдыру, экспортты ынталадырушы және импортты ауыстыратын
экономикаларды құру.
ІІ. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ МӘНІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
ІІ .1. Қаржылық жүйенiң мәнi мен атқаратын қызметі
Қазiргi заман қоғамдық шаруашылық механизмiнiң негiзгi
элементi - қаржы болып табылады.
Қаржы - бұл жалпы қоғамдық өнiммен ұлттық табысты
бөлу негiзiнде пайда болған. Ақша қаражаты қорының құрылуы
және пайдалануынан қоғамның экономикалық қарым –
қатынастары негiзiнде пайда болған. Қаржы - тарихи категория,
олар мемлекеттiң қызметi мен қажеттiлiктерiнiң дамуының ықпалымен
тауар, ақша қарым – қатынасы жағдайында пайда болды. Қаржы -
терминi FINANCI - табыс, тө†лем дегендi бiдiретiн латын
сөзiнен шыққан. Алғашында XII-XIV Италида Ақшалай төлем - деген
мағынада қолданылады. Италиядағы бiрқатар, Флоренция, Венеция,
Гения тәрiздi қалалар, сауданың және банк iсiнiң iрi Европалық
орталықтары болып саналады. Бұдан былай бұл термин ақша
қатынастары жүйесiн, ақша ресурстарының құрылуына қатысты
халықаралық деңгейде қолданылды. Капиталисттiк кезеңге дейiнгi
формацияларда мемлекеттiк табыс табиғи маңызды орынға ие
болды. Мемлекеттiң қажеттiлiгiнiң негiзгi бөлiгi әр-түрлi
түсiмдермен, табиғи салықтардан құралады. Феодалдық құрылыстың
пайда болуымен оның капиталисттiк қарым – қатынаста дамуында
мемлекеттiң ақшалай табысы мен шығыны үлкен мәнге ие бола
бастады. Тауар ақша қарым – қатынасы аумағының кеңейуi мен
мемелекеттiң қызметiнiң күрделенуi және өсуiне бұл процесс
күшее түстi. Монарх меншiгi мен жеке кассасының мемелекеттiк
қазынадан бөлiнуi Мемлекеттiк қаржы және Мемлекеттiк бюджет
түсiнiгi қалыптасты. Қазiргi заман жағдайында қаржы түсiнiгi бiр
жағынан мемелекеттiк қаржыны, екiншi жағынан мекемелер мен
корпорациялар қаржысын қамтиды. Мемлекеттiк қаржы - бұл
мемелекеттiң өз қызметтерiн жүзеге асыру үшiн қажет,
ақшалай қорларын құру мақсатындағы, жалпы қоғамдық өнiмнiң бiр
бөлiгiн пайдалануын және бөлiммен байланысты экономикалық қарым -
қатынастардың негiзгi сферасы. Олардың материалдық, мемлекеттiк
және жергiлiктi бюджетте, арнайы қорларда, мемлекеттiк мекемелердiң
қаржысында жүзеге асады, ал корпорациялар жеке мекемелердiң
қаржысын, олардың экономикалық қызметi барысында пайда болған
ақшалай қатынастарды бiлдiредi және табыс табумен өндiрiс
процессiн қамтамасыз етедi. Олар мекемелердiң әр – түрлi
ақшалай қорлары және капитал түрiнде жүзеге асады. Қазiргi
заман қаржысы келесiдей түсiнiктермен анықталады[1].
Табиғи қатынастардан ерекшеленетiн ақшалай форма.
Ақшалай қатынастардың мәнi, яғни бұл жерде эквиваленттi
айырбастау болмайды. Нақты ақшалы қорлар арқылы жалпы қоғамдық
өнiмдi, ұлттық табысты бөлу, осылайша қаржы - қарым – қатынастарын
бiлдiредi. Бiрақ барлық қарым – қатынатар қаржылық
қатынастарқа жатпайды. өнiм өндiру, тауарды өткiзу процессiнде
қатысушылардың ақшалай табысы құрылып, ол табыстарды пайдаланған
кезде ғана бұл қатынасты қаржылық қатынастарға жатқыза аламыз.
Қазiргi жағдайда қоғамдық өнiм өндiру процесiне, құралдардың
бiрi болып, экономикалық өсудiң деңгейiн көтеруге шаруашылықтың
негiзгi көздерiн дамытуға экономикалық құрылымының өзгеруiне
ықпал ету мемлекеттiк қаржының негiзгi ролi болып табылады.
Мемлекет құрал – жабдықтарға, жұмыс күшiне сұраныстың көбеюiн
кеңейтедi. Бұл процесс өнiмнiң, жұмыс бастылығтың өсуiне,
шаруашылық коньюнктураның кеңеюiне түрткi болады. Мемлекет
бюдежтiнiң арқасында сұранысты көтеру, әлеуметтiк шаралар мен
бағдарламаларды қаржыландыру жүзеге асырылады. Қарама – қайшы
келсе де, экономика әскери шығындар да әсер етедi. Әскери
шығындар өндiрiстiң дамуына белгiлi ықпал етедi. Бiрақ ұзақ
мерзiмдi қаруландыру экономикалық, iшкi шаруашылық қатынастардың
бұзылуына өндiрiстiң құрылуының өзгеруiне және тағы басқа терiс
нәтижелерге әкелiп соқтырады. Қазiргi кезде мемлекеттiк
қаржының ұзақ мерзiмдi мәнi бар нәтижелерге жету үшiн
белсендi қолданады. (ұлттық экономиканы бәсекелестiкке түсу
қабiлетiн көтеру, елдiң ғылыми - техникалық потенциалын күшейту,
өндiрiс күштерiнiң тұрақсыздығын жеңу үшiн қолданады). Бiрақ
кез – келген диалектикасы былай болады: мемлекеттiк қаржы
экономика құрылымына, өсу деңгейiне тұрғындардың өмiр сүру
деңгейiне үлкен ықпал тигiзе отырып, әлеуметтiк және
экономикалық сферада жаңа қиындықтармен проблемалар тудырады.
Бұл проблемалар тиiмдi шешу мемлекеттiң дұрыс құрған қаржы
саясатына байланысты. Қаржылық саясат бұл - қаржылық жүйесiнiң
элементтерi және бөлiмдерi арқылы үкiмет органдарымен жүзеге
асырылатын қаржылық шаралардың жиынтығы.
Қазақстанның кеңес үкіметі кезінде белгілі ғалым В.И.Белинский
қаржыларды экономикалық категория және қаржылық ресурстар ретінде қарастыру
деген пікір айтты. Ал, кейбір экономистер қаржыларға ақша қаражаттарын,
натуралды ресурстарды, кіріс және басқа игіліктерді немесе кіріс және
шығысты, сондай-ақ ақша қорларын жатқызады. Бұл жерде айта кететін бір
жәйт, ақшалардың өзі немесе ақша қаражаттары қаржылар жөніндегі ғылымның
объектісі болып табылмайды. Қаржылардың құрамындағы ақша қаражаттарының
атқарар функциясы ақшалардан бөлек болады. Сондықтан ақшалар және қаржылар
өз алдына бөлектелген экономикалық категориялар болып табылады. Негізінде
қаржыларға тән функциялар – жиынтық өнімді және таза табысты бөлу, бақылау,
жұмылдыру. Ал ақшалар тауар-ақша қатынастары жағдайында бірнеше функциялар
атқарады: құн өлшемі, төлем құралы, айналым құралы, қазына құрау құралы,
дүниежүзілік ақша ретінде. Ақша жалпыға бірдей құндылық баламасы ретінде
шаруашылық айналымына қызмет етеді және мемлекет аумағындағы барлық
айналымдар мен әр бір шаруашылық операцияларын тексеруге мүмкіндік береді.
Қаржыларды экономикалық категория ретінде ақшалардан айырмашылығы - олар
тек ақша қаражаттары қорларын құру, бөлу және пайдалануға байланысты
ақшалай, яғни, экономикалық қатынастардың ерекше аясын көрсетеді. Алайда
қаржылардың осы сипаттамасын олардың толық маңызын айқындай алмайтын
сияқты. Себебі, мемлекеттік бюджетте, кредиттік және кассалық жоспарларда,
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жоспарларында қатынастар
емес белгілі бір мөлшердегі ақша қаражаттарының сомасы көрсетіледі. Бұл
сомалардың қаржылық қызметтердің қаржылық нәтижесі екені белгілі.
Сондықтан, қаржылық ресурстар деген ұғымды қарастырғанда олардың
мемлекет қарамағында немесе қандай да болмасын меншік нысанындағы
кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша қаражаттары қорларының жиынтығы екенін
байқаймыз.
Мемлекетті басқарудың ең жақсы тәсілі ақша қаражаттарының көмегімен
басқару болып есептеледі. Ақша қаражаттарын реттей және ақша қорларын
құруға бағыттай отырып, әрі сол құрылған қорлардан белгіленген тараптарға
қаражаттарды бөліп, пайдалану арқылы мемлекет көптеген қызметтерді
ынталандырады немесе кейбір бағыттар бойынша тежей алады.
Кезінде танымал болған ресейлік ғалым О.Н.Гордунова қаржы жүйесін
екі тұрғыда қарастырған:
a) әрқайсысы тиісті ақша қорларын құратын және пайдаланатын қаржылық
институттардың жиынтығы.
b) өздерінің құзірет шегінде қаржылық қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік
органдар мен мекемелердің жиынтығы.
Ал, қаржылық институттардың жиынтығы мемлекеттің қаржы
жүйесін құрады. Қаржы жүйесі мынадай буындардан тұрады:
1) федералдық, федерация субъектілерінің бюджеттерінен және муниципалдық
бюджеттерден тұратын бюджет қоры;
2) бюджеттен тыс орталықтандырылған мақсатты қорлар;
3) бюджеттен тыс орталықтандырылмаған мақсатты қорлар;
4) шаруашылық субъектілері мен салалардың қаржылары;
5) мүлікті және жеке басты сақтандыру;
6) мемлекеттік және банктік кредит;
Ұйымдастырылуы бойынша қаржы жүйесін мемлекеттік қаржылық
мекемелері, яғни, қаржылық ведомостволар, салық органдары,
мемлекеттік банктер, мемлекеттік сақтандыру компаниялары құрайды.
Қаржылық органдар жүйесін әдетте қаржы министрлігі басқарады. Қаржы
министрлігі, қаржылық басқармалар, аумақтардағы қаржылық басқару органдары
қазынашылық органдарды басқаратын біріңғай мемлекеттік басқару органдарының
жүйесі болып табылады. Ұлттық банк басқаратын кредиттік мекемелер,
қаржыларды жұмылдыруға ат салысатын салық органдары мен кеден мекемелері де
қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Экономикалық теория курсынан қоғамдық қатынастар құрамына кіретін
ақшалай қатынастарды экономикалық қатынастар деп айтатынын жақсы білеміз.
Ал, экономикалық қатынастар өндірістік қатынастарға қосылатындықтан
қоғамдық қатынастар жүйесінің басты бөлігі болып табылады. Сондықтан
қаржылық қатынастар өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде базистік
қатынастарға жатады.
Қазақстандық экономист В.Д.Мельников ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖҮЙЕСІНЕ ӨТУІ
І. 1. Құрылымдық қайта құрудың теориялық және әдістемелік негіздері
І. 2. Нарықтық экономикадағы экономикалық модельдерді және өнеркәсіп
қаржысын қайта құру
IІ. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ МӘНІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
IІ.1. Қаржылық жүйенің мәні мен атқаратын қызметі
IІ.2. Қаржылық жүйенің құрылымы
IІ.3. Бюджеттік жүйе - қаржылық жүйенің негізгі бөлімі ретінде
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ДАҒЫ ҚАРЖЫЛЫҚ
ЖҮЙЕСІ
IIІ.1. Қаржы облысындағы мемлекеттік саясат
IIІ.2. Қазақстан Республикасының қаржы жуйесінің моделі
IIІ.3. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті
IIІ.4. Шетел инвестициялары мен жоғары технологияларды жұмылдыру
V. Қорытынды
V.1. Қолданылған әдебиеттер тізімі
К I Р I С П Е
Тұрақты қаржылық жүйе нарықтық экономиканың дамуының
жеткiлiктi құрылуының және жалпы экономиканың өсуi мен оның
тұрақты болуына қажет. Бұл жүйе қоғамның жинақтарын
анықтайтын, тиiмдi ететiн, сонымен қатар және олардың
күнделiктi жүретiн операцияларын жеңiлдететiн негiзгi жүйе
болып табылады. Орталықтандырылған және әкiмшiлiк экономиканың,
нарықтық экономикаға құрылымдық ауысуында көптеген элементтер
болса да, олардың ең негiзгi - тұрақты, нақты және сенiмдi
қаржылық жүйенi құру. Сенiмдi қаржылық жүйе құрылған соң,
капиталмен қаржы нарығы дамиды, әсiресе ұлттық мемлекеттiк құнды
қағаздар нарығы құрылады.
Өзінің әлеуметтік – экономикалық қызметтерін атқару үшін мемлекет
қажетті көлемде ақша қорларын жасап, оларды мақсатты бағыттарға
пайдаланады. Осыған байланысты қаржы қатынастары және оларды
қалыптастыратын институттар қаржы жүйесіне жатады. Қаржы жүйесінде
мемлекеттік бюджет басты орын алады. Ол елдің әлеуметтік – экономикалық
қажеттіліктерін және мемлекеттің құрылысын қамтамасыз ететін күрделі
механизм. Бюджеттің құрылымы елдің мемлекеттік құрылысына байланысты.
Қазақстан Республикасы сияқты унитарлық құрылысты елдерде бюджет қос
деңгейлі болады, ол жалпы мемлекеттік және жергілікті бюджеттен тұрады.
Қаржының қоғам және жекелеген азаматтардың өмірінде алатын орны,
олардың мұқтаждықтарын қамтамасыз етудегі ролі өте зор екені әркімге
белгілі. Қаржы мемлекеттің өркендеп, дамуының материалдық негізі және
тірегі. Қаржылық құралдар арқылы мемлекет еліміздің экономикалық дамуына
белсенді әрі пәрменді түрде ықпалын тигізеді. Енді осы қаржы жөнінде
ғалымдардың зерттеулеріне жүгініп көрейік. Қаржылық құқық саласының
қазақстандық көрнекті ғалымы Худяков А.И. қаржы термині латынның
финис, яғни істің бітуі, ақыры немесе төлемнің, жалақының төлену мерзімі
деген сөзінен туындаған дейді. Он сегізінші ғасырда француздар finance,
яғни финанс деп мемлекеттің кірісін және шығысын, мемлекет мүліктерінің
жиынтығын немесе мемлекеттік шаруашылықты айтатын болған. Қазіргі кезде
финанс - қаржы терминінің мағынасы ақшамен тығыз байланысты. Cондықтан
көптеген жағдайда азаматтар қаржыны қолда бар немесе құжат жүзіндегі ақша
деп түсінеді. Ал экономистер азаматтардың қаржысы, мемлекеттің қаржысы,
заңды тұлғалардың қаржысы деп бөледі. А.И.Худяковтың айтуынша қаржы
термині қалай түсіндірілсе де, ең дұрысы мемлекет қарамағындағы ақша деген
тұжырым. Қаржылар экономикалық категория ретінде де айқындалады.
Қазақстан Республикасының қаржы жүйесі он жыл ішінде өте қарқынды
дамыды. Оның дамуына
Мәселенiң өңделуiнiң денгейi.
Соңғы жылдары тұрақты және сенiмдi қаржылық жүйенi құру
және мемлекеттiк қаржылық саясатты жүргiзу мәселесiне көптеген
басылымдар арналған. Бiрақ бұл сұрақтың теориялық
аспектiлердiң бiрлiгiне жете қойылған жоқ.
Жұмыстың мақсаты.
Нарықтық экономикаға қазiргi заманға сай қаржылық
жүйенiң құрылымы мен мәнiнің, сонымен қатар оның даму
тенденцияларын ашу, зерттеудiң мақсаты, келесiдей сұрақтарды анықтау
болып табылады:
- қаржының қызметiмен мәнiн анықтау.
- қаржылық жүйенiң негiзгi бөлiмдерiн ашу.
- Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесiнiң негiзгi
бөлiмi - мемелекеттiк бюджеттi талқылау.
- Мемлекеттiң қаржылық саясатының құрылуының негiзгi
принциптерiн анықтау.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖҮЙЕСІНЕ ӨТУІ
1.1. Құрылымдық қайта құрудың теориялық және әдістемелік негіздері
Қазіргі уақытта барлық посткоммунистік елдерде экономикалық
парадигманың ауысуы, шаруашылықты жүргізу теориясымен тәжірибесінде
гуманистік даму бағыттарының дами түсуі болып жатыр.
Елдің даму деңгейі өндіріс көлемінің өсу дәрежесіне сәйкес
анықталды, және адам капиталдың түпкілікті элементтері сияқты тура сондай
қор ретінде болғанда, тиімділік критерийлері өндірістің негізгі элементтері
қайтарымының түрлерімен ұштастырылды. Жаңа экономикалық парадигмада
акценттер ығыстырылады. Оның орталығында – экономиканың тиімді сапалы
түрленуге және құрымдылық ығысуға қабілеттілігін бағалау тұрады.
Экономиканың даму дәрежесі туралы аса толық түсінікті халық
шаруашылығының құрылымы береді, ол нарықтық жағдайларда жеке салалардың
ілгері дамуына қойылатын талаптарға сәйкес келу керек.
Елдің экономикалық құрылымы өндірістік күштердің орналасуымен,
өндірістік және ғылыми потенциалдармен және материалдық өндірістің
әлеуметтік-экономикалық даму қарқындарымен өзара әрекеттеседі. Өндірістің
тиімді орналасуы – халық шаруашылық және территориялық пропорцияларды
жетілдіруге арналған база. Ғылыми ауқымды, бәсекеге қабілетті жаңа
кәсіпорындарды орналастыру арқылы үйлеспеушіліктер жойылады, олар қоғамның
мұқтаждықтарын есепке алумен қажетті пропорцияларды белгілейді. Ішкі
құрылыстағы ығысулар да салалардың даму қарқындарына, табиғи ресурстарды
және қолда бар өндірістік аппаратты пайдалануға байланысты болады.
Сонымен, бір аймақтың дамуы меншікті міндеттерді шешуді ескермегенде
басқа аймақтардың мұқтаждықтарын қанағаттандырумен анықталды. Оның
экономикасы тиімсіз құрылымдық саясаттың салдары болып табылған, бірқатар
ерекшеліктермен сипатталады:
- ауыр өнеркәсіптің шамадан тыс дамуы, соңғы емес, аралық өнімді
шығаратын материал сыйымы салалардың басым болуы;
- тұрғындардың қажеттері үшін өндірілетін өнімнің төмен үлесі;
- өндірістік аппараттың технологиялық артта қалғандығы (өнеркәсіптің
негізгі қорларының тозуы – 60 % -тен артық, оның шамадан тыс көп үлесі
металлургиялық, отын-энергетикалық комплекстерде);
- экологиялық проблемалар – Орталық Қазақстанның қоршаған ортасының
ластану және құлдырау дәрежесі бойынша, табиғатқа антропогенді әсер етудің
жиынтығы бойынша республикада алдыңғы орындардың бірін алады (ол
атмосфераға зиянды заттардың лақтырыстары бойынша – бірінші орын алады).
Барлық постсоветтік кезең бойында орталық органдар аймақтың
әлеуметтік, әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін база құруға емес, көмір
өндіру бойынша міндеттерді шешуге баса назар аударды. Шаруашылықты
жүргізудің және әлеуметтік проблемаларды шешудің жағымсыз тәжірибесі – бұл
аймақты шаруашылықтық игерудің технократтық тұжырымдамасын айтарлықтай іске
асыру, ол өндірістік мақсаттардың әлеуметтік мақсаттардан басылымдығымен
ғана емес, сонымен бірге келешекті міндеттерді шешуге зиян келтіріп,
ағымдағы қиыспаушылықтарды жоюға жұмсалатын күштерді шоғырландырумен де
сипатталған.
Өндірісті дамыту, ғылыми техникалық прогресс бойынша шараларды
жүзеге асыру, өнім сапасын жақсарту үшін өте қолайсыз жағдайлар қалыптасты.
Сондықтан өнеркәсіптегі онсыз да ескірген өндірістік аппарат, соңғы екі-үш
жылда алапатты түрде бұзылады, бұл көптеген кәсіпорындардың тоқтатылуы және
жабылуы үшін қосымша себеп болуы мүмкін. Сонымен бірге, бұрын
көрсетілгендей, біздің экономикамыздың жетілмеген құрылымын есепке алу
керек. Ауыр өнеркәсіптегі өндіруші және шикізатты салалардың меншікті
салмағы өте жоғары. Және осы кезде ауыл шаруашылығы, жеңіл және тамақ
өнеркәсібі, яғни экономиканың тұтынушы секторы жеткіліксіз дамыған болып
қалады.
Әсіресе материалдық өндіріс пен әлеуметтік сфераның ара қатынасында
біздің артта қалғанымыз анық. Дамыған елдерден айырмашылығында, біздің елде
әлеуметтік сферада – 25 % болғанда, материалдық өндірісте еңбекке қабілетті
тұрғындардың 75 % - тен артығы қамтылған. Бұл ара қатынас материалдық
өндірісте еңбек өнімділігінің төмендігін білдіреді, басқаша айтқанда
тұрғындардың материалдық өнімдегі мұқтаждықтары қанағаттандырылмайды. Бірақ
істің мән-жайы біздің экономикалық дамуымыздың деңгейі өте төмен
екендігінде ғана емес. Істің мән-жайы – шаруашылықты басқару теориясы мен
тәжірибесінде осы уақытқа дейін экономика құрылымын жетілмеген
көзқарастардың пайдаланылуында. Сонымен, халық шаруашылығының өндірістік
және өндірістік емес сфераларға бөлінуі сақталады, ал соңғысының астарында
әлеуметтік сфера түсіндіріледі.
Экономикалық әдебиеттерде материалдық өндірістің шешуші ролі барынша
қолданады, ал әлеуметтік сфера тұрлаусыз сфера ретінде беріледі.
Шындығында, әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, ғылыми техникалық
прогресс қызметтер сферасын болып көрмеген өсу шегінде, ғылым, білім,
мәдениет экономикалық дамудың басты факторлары болып келеді. Сондықтан
әлеуметтік сфераның басым дамуын жариялап қана қоймай, оны іс жүзінде
жүзеге асатындай қамтамасыз ету керек. Өкінішке орай, қазіргі уақытта атап
айтқанда ғылым, білім және мәдениет ауыр халде қалды, бұл біздің елімізді
әлемдік дамудың қазіргі деңгейінен шегіндіріп тастайды. Мысалы, дамыған
елдерде ұлттық табыстың пайдасын құруда әлеуметтік сфераның үлесі,
материалдық өндіріске қарағанда жоғары екенін біздің ұғынуымыз қиын болады.
Өндірістік қатынастардың түрленуі өндірістік күштердегі терең
өзгерістермен үйлесуі керектігі әбден түсінікті. Бірінші кезекте, ауыр
өнеркәсіптің (ең алдымен, оның өндіруші және шикізатты салаларының) шамадан
тыс басым болуын жеңумен және халықтың мұқтаждықтарын тікелей қамтамасыз
ететін салалардың жылдам дамуымен байланысты, терең құралымдық өзгерістер
ескеріледі.
Дәстүрлі түрде жинақталған құралымдық диспропорцияларды жою, халық
шарушылығының жаңа құралымындағы ілгері техника-технологиялық негізде
пропорционалдықты қалпына келтіру нарықтық экономикада “циклдік дағдарыс”
кезеңінде жүзеге асырылады. Басқаша айтқанда, ұдайы өндіру процесінің
циклдык сипаты, мәні бойынша, кезеңдік техника-технологиялық жаңғыртудың
және жоғары дамыған мемлекеттерде де, дамитын елдерде де аймақтық
экономикалардың құрылымдық қайта құрылуының басты рычагы болып табылады.
Аймақтың халық шаруашылығы үшін ерекшелік – экономикалық дағдарыстың
біршама басқа себептермен болуында, ал нарықтық қатынастарға өту
дағдарыстық жағдайдан шығуды жеделдетуге қабілетті, қозғаушы күш ретінде
қарастырылады. Алайда, бұл экономиканың құлдырауын тоқтату, ғылыми –
технологиялық прогрестерді пайдалану негізінде оның материалды-техникалық
базасын техникалық және экологиялық жаңғырту бойынша міндеттердің бір
мезгілде шешілу қажеттігін күшейтеді.
Экономиканың құрылымдық қайта құрылу проблемалары бойынша ауқымды
экономикалық әдебиеттерге қарамастан, қазіргі уақытқа дейін құрылымдық
қайта құру категориясын түсінуде бірлікке қол жеткізілмеген. Сонымен,
жұмыста экономиканың құрылымдық-технологиялық қайта құрылуын, осы
проблеманың әр түрлі аспектілерін қарастыра отырып, автор бұл категорияға
анықтама бермей, құрылымды-инвестициялық және ғылыми-техникалық саясаттың
сайланушылығы туралы, олардың басымдылықтары туралы мәселені қояды. Ф. М.
Дінішев экономикалық өсі мен белсенділіктің ауытқуларын экономиканың
технологиялық құрылымының жаңартылуымен және техника-экономикалық даму
бағыттарының өзгертілуімен байланыстырылады.
Алайда, құрылымдық қайта құру жеке технологиялық процестерге ғана
емес, барлық макроэкономикалық жүйеге тән, және оны еңбектің қоғамдық
бөлінуіне негізделген, өндірістік күштерді дамытудың және өндірістік
қатынастар жүйесінің қол жеткізген деңгейімен себептелген қайта құру
ретінде қарастыру керек. Сонымен бірге экономиканың тиімді құрылымын
қалыптастыруда технологиялық тәртіптің атқаратын ролін ерекше атап көрсету
керек.
“Қазақстан өнеркәсібін құрылымдық қайта құрудағы ғылыми-техникалық
басымдылықтар” атты ұжымдық монографияның авторлары құрылымдық қайта құруды
өндіріске енгізілетін жаңалықтардың қуатты ағының қамтамасыз ету арқылы
белсенді ,ылыми-техникалық саясатты жүзеге асыруды мемлекеттік реттеу
шараларының бірыңғай және қатаң дәлелденген жүйесі негізінде комплексті
түрде жүргізуді ұсынады.
Әр түрлі пікірлерді және экономиканы құрылымдық қайта құрудың
анықтамаларын салыстыру, берілген мәселені шешу алғашқы көзқарасқа
қарағанда едәуір күрделірек екенін растайды. Бұл зерттеудің әр түрлі
аспектілерінің бар болуымен себептелген, оларға байланысты экономиканың,
құрылымын мұндай немесе басқа құраушылардың басты ролі анықталады.
Құрылымдық қайта құрулар қоғамдық қажеттіліктердің өзгерген жүйесі
мен материалдық өндірістің құрылымы арасында пайда болатын қарама-
қайшылықты шешу, салалар арасындағы шектелген ресурстарды бөлу құралы болып
табылады. Бұл қарама-қайшылықты шешуде қажеттіліктерді де, сондай-ақ
экономиканың ресурстық базасын да түрлендіретін ғылыми техникалық прогресс
маңызды роль атқарады.
Экономикадағы ұзын толқындар теориясына және оның негізінде
әзірленген технологиялық тәртіп теориясына сәйкес атап айтқанда
технологиялық тәртіптің ауысуы (өзінің даму процесінде тұтастықты сақтайтын
және тұйықталған қайта жаңғырту циклын қамтитын, технологиялық байланысқан
өндірістер жиынтығының ауысуы) ғылыми техникалық прогресстың төңкерістік
кезеңінің негізгі мазмұны болып табылады. Осындай ауысу нәтижесінде еңбекті
қоғамдық бөлуде, салалар арасындағы ресурстарды бөлуде өзгерістер болады,
бұл экономикалық өсуге және экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне әкеліп
соғады.
Экономикалық әдебиеттерде XIX - XX ғ. ғ. бір-бірін ауыстырған, алты
технологиялық тәртіпті бөліп көрсетеді, олардың әрқайсысында салалардың
белгілі тобы түрінде технологиялық ядро басым болды.
Бірінші технологиялық тәртіп үшін – бұл тоқыма өнеркәсібі және
машина жасаудың сәйкес салалары; екінші – көмір өнеркәсібі, қара
металлургия, ауыр машина жасау; үшінші – электр энергетикасы,
электротехникалық өнеркәсіп; төртінші – химия және мұнай-химия өнеркәсібі,
түсті металлургия, химиялық машина жасау, автомобиль жасау.
70-ші жылдардың аяғында басталған бесінші технологиялық тәртіпті
есептеу техникасының өндірісіне, микроэлектроникаға, аспап жасауға,
радиоэлектрондық өнеркәсіпке сүйенеді. Және, ақырында, әлемнің озық елдері
информациялық технологиялар мен телекоммуникацияларға, робот жасауға,
биотехнологияларға негізделген, алтыншы технологиялық тәртіпке өтуді
бастады.
Қазақстан озық елдерден бір тәртіпке қала отырып, бесінші
технологиялық тәртіпке әзірше баяу өтуде. Бұдан басқа, біздің аймақта да
реформа бесінші технологиялық тәртіптің ядросын құрайтын салаларға теріс
жерін тигізді. Қазақстан экономикасы дамуының қазіргі кезеңінің ерекшелігі
құрылымдық қайта құру механизмінің толығымен жоқ болуы болып табылады.
Реформа басталғанға дейін болған ресурстарды бөлудің орталықтандырылған
механизмі жойылған, құрылымдық қайта құрудың нарықтық механизмі әлі
құрылған жоқ.
Аймақтық экономика теориясында аймақтық дамуды реттеуге екі қарама-
қарсы ыңғай бар. Неоклассикалық бағыт аймақтардың дамуындағы айырмашылықтар
уақытша болып табылады және нарықтық механизммен жойылады деп болжайды.
Неокейнсиандық бағыт рынокты аймақтық диспропорциялардың нашар реттегіші
деп есептейді, олар мұндай “реттеу” кезіңде тек қана тереңдетіледі және
аймақтық диспропорцияларды тек мемлекеттің программалы-мақсаттық қызметі
ғана жоя алады.
Ұлыбританияның (Шотландия), Германияның (Рур), АҚШ-тың (Аппалачи)
тоқырау аудандарында құрылымдық саясатты жүргізуде бұл ыңғайларды пайдалану
тәжірибесі біріншіден, олардың қандай да бір комбинациясы керек; нарықтық
механизм әрекет ету керек, бірақ дамудың мақсаттық бағдарламалармен
белгіленетін тұрғыда әрекет ету керек деп куәландырады. Екіншіден,
мемлекеттік кірісудің нәтижелері мақсаттардың дұрыс қойылуына және
дағдарысты салаларды мемлекеттік қолдаудың келешегі жоқ, өйткені ескірген
технологиялық тәртіпті “тоқтатып қоюды” білдіреді. Дағдарысты салалардағы
тек жоғары технологиялық және ғылыми ауқымды өндірістерді ғана қолдау және
оларды әр тараптандыру тиімді.
Орталық Қазақстанның және Ұлыбританияның, Германияның, АҚШ-тың
тоқырау аудандарының проблемаларының ұқсастығына қарамастан, біздің
пікірімізше, Жапонияның соғыстан кейінгі тәжірибесі бұдан да құнды, Жапония
өнеркәсіптік өндірісті қалпына келтіру және өзінің әлемдік экономикалық ірі
мемлекет статусын қайтару проблемаларымен соқтығысты, сондай-ақ 80-ші
жылдарда аймақтық “өсу полюстерін” құрудағы Жапонияның тәжірибесі де құнды.
Бұл бағдарламалары – мақсаттық ыңғай және өнеркәсіптің инновациялық
түрленуі есебінен жасалған болатын.
Қазақстанда мемлекеттің құрылымдық қайта құруға стратегиялық
араласуынан қашып құтылу мүмкін емес, өйткені “қуып жететін” экономика
моделін іске асыру үшін ғана емес, сонымен бірге әзірше толық көлемде
қалыптаспаған нарықтық шаруашылық механизмді толықтыру, түзету үшін қажет.
Орталық Қазақстандағы аймақтық саясат, біздің пікірімізше, тоқырауға
қарсы емес, ал ел экомикасында аймақтың сақталуын ғана емес, сонымен бірге
атқаратын ролін күшейтуді қамтамасыз ететін, құрылымды-инновациялық саясат
болу керек. Ол үшін барлық алғы шарттар бар: алуан түрлі табиғи ресурстар,
қуатты өндірістік және ғылыми потенциал, жоғары білікті кадрлар, ыңғайлы
геостратегиялық жағдай.
Қазақстан экономикасының құрылымдық қайта құру процесінде, біздің
пікірімізше, екі кезеңді бөліп көрсету керек: орта мерзімді және ұзақ
мерзімді. Жақын кезеңнің стратегиялық міндеті - өнеркәсіптік өндірістің
көтерілуін және аймақтық экономиканың бәсекеге қабілеттілігіне қол жеткізу
үшін аймақтың материалдық өндірісін оңтайландыруды қамтамасыз ету.
Оңтайландырудың астарында оның құрылымын (көпшілігінде,
инфрақұрылымдық және тұтынымдылық кешендер үлесін ұлғайту), салаларын (сала
ішіндегі кәсіпорындарын бәсекелестігі және ынтымақтастығы үшін жағдай
жасау, кәсіпкерлік ортасын кәсіпорындардың инфрақұрылымы орналасуы және
т.б.), кәсіпорындарын (техникалық қайта қаруландыру, қайта құрылымдандыру,
басқаруды жетілдіру) қосқанда, материалдық өндірісті кешенді түрлендіру
түсіндіріледі.
Оңтайландыру үшін дағдарыстағы кәсіпорындарда жоқ болатын қаражат
қажет болғандықтан, алдымен нәтижесінде алынған қаражатты материалдық
өндірісті оңтайландыруға бағыттай отырып, аймақтағы өнеркәсіптік өндірістің
көтерілуін қамтамасыз ету қажет.
Ұзақ мерзімді стратегиялық міндет Орталық Қазақстанда аймаққа
халықаралық еңбекті бөлуде қолайлы орында қамтамасыз ететін, материалдық
өндірістің (алтыншы технологиялық тәртіптің “ядросының”) “зерделі
құрылымын” қалыптастыру болып табылады. Сондықтан Орталық Қазақстанның
материалдық өндірісін құрылымдық қайта құру үшін ортақ приоритет
төмендегілер болып табылады:
• өндірісті әлеуметтік қайта бағдарландыру;
• қоршаған ортаға зиянды әсерді төмендету;
• қолданылып жүрген кәсіпорындарды техникалық қайта қаруландыру.
Соның ішінде әртараптандыру негізінде;
• өндірістік инфрақұрылымды дамыту;
• икемді өндірістік құрылымдарды қалыптастыру.
Ресурстардың тапшылығынан құрылымдық қайта құру үнемі селективті.
Әсіресе жақын міндетті - өнеркәсіптік өндірісті көтеруді шешу үшін
селективті қолдау объектілерін таңдау маңызды. Салаларды маңдау
критерийлері мыналар болуы мүмкін:
1. Жиынтық сұрауға салалардың ықпал етуі (ұқсас салаларды, жабдықтаушы-
салаларды есепке алумен);
2. Салалардың жиынтық ұсынысқа ықпал етуі тұтынушы – салаларды және жанама
әсерді, соның ішінде қанағаттандырылмаған сұранысты тұтынушы рыногына
әсерін есепке алумен;
3. Саланың экспортты жиынтық ұлғайтуға әсері.
Алдын-ала жасалған тұжырымдар негізінде қолдаудың потенциалды
объектілерінің санына, көбінесе, кен-өндіру және металлургия өнеркәсібі
үшін жабдықтар шығаратын, машина жасау кешенінің жеке салаларын, экспортқа
өнім шығаратын салаларды жатқызу тиімді.
Қанағаттандырылмаған тұтынушылар сұранысына бағдарланған салаларды
қолдау (азық-түлік, тұрғын үй және т. с. с.), оңтайландыруға тұрғындар
қаражатының материалдық өндірісін тартуды қамтамасыз ететін болады.
Сонымен, жаңа тұжырым – аймақтың тұрақты әлеуметтік-экономикалық
дамуы үшін жағдайлар жасауға бағытталуы керек, бұл ең алдымен оның
әлеуметтік және экономикалық проблемаларын шешудегі басымдықты болжайды.
Оған салық саясаты ынталандыратын, жеңілдікті несиелер қызмет етуге
шақырылған. Мемлекеттің шектелген экономикалық мүмкіндіктері жағдайларында
барлық салаларды ресурстармен және қаражатпен қамтамасыз ету қиын.
Сондықтан тұтынушылар рыногын дамыту және қажетті инфрақұрылымды құру үшін
күрделі салымдар түрінде тұтыну сферасына бірінші кезекте бөлу керек.
Бұл міндет өте күрделі, қиын, едәуір уақытты талап етеді, сонымен
бірге шамадан тыс қымбат тұрады. Әрине, мұндай қайта құру өзіндік мақсат
бола алмайды, ол ұзақ мерзімді даму механизмдерінің бірі ретінде болады.
Бұл мақсаттардың қандай екендігіне оларға қол жеткізу механизмдерін таңдау
да байланысты болады. Мақсаттардың өздері дамудың мұндай немесе басқа
тұжырымдамасының аясында қалыптасу керек. Таңдалған жүйеге, мақсаттарға
байланысты экономиканы құрылымдық қайта құрудың масштабтарын, қарқындары
мен негізгі бағыттарын анықтау керек.
Проблеманың тура осындай қойылымының қажеттігі, халық шаруашылығын
құрылымдық қайта құрудың кешені міндетті шешуге арналғанымен себептелген.
Аймақтың халық шаруашылығын қайта құрудың кешенді сипаты,
экономиканың жеке салалары мен сфераларының қайта ұйымдастырылуы және
жаңартылуы олардың өзара байланысында жүргізілуі керектігінен тұрады.
Экономиканың құрылымдық ығысулары олар пайдаланған сәйкес құрылымдар мен
механизмдері бұзу жолымен ғана емес, сонымен бірге психологиялық тосқауылды
жеңу жолымен, яғни әрбір адамның, өндірістік ұжымның немесе аймақтың өзінің
экономикалық берекесі туралы дербес түрде қамқорлық етуі керектігін
түсінумен, бөлу қатынастарын біртіндеп жоюмен қоса жүру керек.
Қайта құру мәселесін бөлек қалада және облыста шешуге тырысу қате
болар еді. Оны тек аймақтың аясында ғана шешу тиімді. Мұндай тұтас аймақтық
–кешенді ыңғайдың объективті қажеттілігін түсінбеумен жиі кездесуге
болатындықтан, бұған ерекше назар аудару керек. Өзара қызығушылық негізінде
келісілген республиканың тең құқықты екі субъектілерінің өзара әрекеттесуі
аймақ экономикасының құрылымын табысты түрлендірудің және аймақтық
әлеуметтік-экономикалық дамудың стратегиялық мақсаттарына қол жеткізудің
абсолюттік қажетті шарттарының бірі болып табылады деп айтқан дұрыс болар
еді.
Қазіргі уақытта аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамалары әзірше жоқ. Алайда, экономикалық өсудің экстенсивті
факторларын басым пайдаланумен байланысты, қолданылып жүрген даму
бағыттарын сақтаудың дәстүрлі жолымен аймақтық экономиканың дамуы мүмкін
еместігі анық. Осыған байланысты аймақтың әлеуметтік-экономикалық даму
тұжырымдамасының дамудың принциптік және траекториясына, мақсаттардың жаңа
жүйесінің қойылымына, ең алдымен қарқынды факторлардың пайдаланылуына
көзделуі керектігі бір мағыналы. Бұл тұжырымдама аймақтық әлеуметтік-
экономикалық басымдықтардың барлық жүйесінің түпкілікті өзгерістерімен
тығыз байланысқан, ал бұл аймақта терең батыл өзгерістердің жүргізілуі
керектігін білдіреді.
Жоғарыда баяндалғанды есепке алумен аймақ дамуының стратегиялық
мақсаттарын қалыптастыруға болады. Олардың қойылымы аймақ дамуының басты
бағыттарын, республикада қазір жүріп жатқан реформалар аясында экономика
құрылымының оларға сәйкес келетін өзгерістерді анықтауға мүмкіндік береді.
Аймақтық мақсаттардың республиканың мүдделерімен, мақсаттарымен және
басымдықтарымен байланысы екі негізгі себеп бойынша болуы қажет.
Біріншіден, аймақ қандай экономикалық дербестікке қол жеткізсе де, ол жалпы
мемлекеттік халық шаруашылығы кешенінің бір бөлігі болып қалады және аймақ
аралық еңбекті бөлу аясында ғана қалыпты жұмыс істей алады. Екіншіден,
дамудың дәстүрлі жолымен баратынына немесе постиндустриялық жолға өте
бастауына байланыссыз, ол барлық республиканың ресурстарына сүйене отырып
және оның мүдделері мен мұқтаждықтарына бағдар ала отырып, табысты дами
және жұмыс істей алады.
Біздің аймақ экономикасының барлық құрылымдық қайта құрылуы оның
индустриялық аймаққа жүйелі айналуына бағытталу керек.
Сәйкес түрде, аса терең батыл өзгеріс таралған тауарынан дереу бас
тартумен байланысты болу керек, ол бойынша егер аймақ экономикасында
өнеркәсіптің үлесі ұдайы өсетін болса, онда оны индустрияландыру деңгейі
жоғарылайды.
Индустрияландыру әрбір қоғамды дамытуда қажетті кезең болып
табылады. Осы процестің нәтижелері бойынша елдер индустриялық емес,
жартылай индустриялық, индустриялық және постиндустриялық болып жіктеледі.
Берілген жіктелу жұмысты зерттеудің түрі болып табылмайды, ал экономиканы
құрылымдық түрлендіруді талдау үшін қызмет атқарады, сондықтан ұсынылған
топтастыру аяқталғандықты білдірмейді.
Индустрияландыру процесінің мәні экономиканы өнеркәсіптік
түрлендіруден тұрады:
Ірі масштабты өңдеуші өнеркәсіпті құрудан және салалар арасындағы
байланыстар жүйесін қалыптастырудан;
ұлттық рынокты құрудан және оның халықаралық еңбекті бөлуге
қосылуынан;
өсу қарқындарын және өндіріс тиімділігін жоғарылатудан.
Егер аймақтың алдында тұрған басты міндеттерді көрсетуге талпынса,
онда олардың барлығының “индустрияландыру” деген бір ортақ түсінікпен
біріктірілуі мүмкін екені айқын болады. Проблема мынада болады: әлемдік
экономиканың дамуымен индустриялық өсуге қол жеткізу үшін, индустриялық
дамудағы жаңа даму бағыттарын және әлемдік экономиканың халықаралық
тәжірибесін есепке алуға тура келеді.
Орталық Қазақстанның ірі өнеркәсіптік аймақ болып табылатынын атап
өтейік. Мұнда республиканың негізгі өндірістік қорларының және өндірістік
персонал санынан бестен бір бөлігі шығарылады. Облыста өнеркәсіптің көмір,
қара және түсті металлургия, электр энергетикасы, химия, машина жасау,
жеңіл және тамақ , құрылыс индустриясы сияқты озық салалары дамыған.
Сонымен бірге, атап айтқанда өнеркәсіптің шынайы шолынатын болашақта
аймақтың экономикалық негізі болып қалатынын есепке алу керек. Сондықтан
индустрияландырудан бас тарту өнеркәсіпті дамытудан бас тартуды білдірмеу
керек. Істің мән-жайы басқада. Өнеркәсіптің өзінде өнеркәсіптік өндірістің
энергия сыйымдылығы мен қор сыйымдылығын төмендетуді қамтамасыз ететін,
қажетті құрылымдық қайта құру болу үшін шарттар мен алғышарттар құру, содан
кейін тиімді пайдалану керек. Бұл – ғылыми-техникалық ғана емес, сонымен
бірге экономикалық, әлеуметтік, экологиялық аспектілері бар, ерекше,
жеткілікті түрде күрделі проблема. Оның шешімі жалпы адамзаттық және жалпы
мемлекеттік ыңғайларды талап етеді. Бірақ аймақтық ерекшелікті есепке
алумен аймақ экономикасын құрылымдық қайта құру проблемасын шешуде басты
роль, сөзсіз, ғылыми техникалық прогресске жатады. Техника мен
технологияның жетілген, жоғары өнімді және ілгері ресурстары мен табиғатты
қорғайтын түрлерін ендіру, өндірістік процестерді басқаруды ұйымдастыруды
жетілдіру өндірісті қарқындату шекараларын кеңейтеді.
Қазіргі уақытта ғылыми техникалық прогресс халық шаруашылығының
құрылымдарына, басқа әлеуметтік-экономикалық проблемаларға да дәстүрлі
көзқарасын өзгертуде. Оның көлемдерінің ұлғаюы әлеуметтік-экономикалық
тиімділіктің өсуі мен прогресті үнемі білдірмейтіні сияқты, бүгінде
өндірісті қысқарту барлық жағдайларда қор жинақтаушы құбылыс болып
табылмайды. Өте тиімсіз жұмыс істейтін және асыл құнды ресурстарды босқа
тауысатын, ескірген экономикалық өндіріс ауқымдарын азайтуды дұрыс фактор
деп есептеу керек. Мұндай өндірісті қысқарту халық шаруашылығын құрылымдық
техника-технологиялық, экологиялық қайта жаңарту үшін қолайлы алғышарттар
тудырады. Бұл қатынасында ГФР-дың индустриялық жүрегі – Солтүстік Рейн-
Вестфалия федералды жерінің өнеркәсібін қайта құру тәжірибесі үйренуге
тұрарлық. Бұл аймақ біздің Қарағанды облысына ұқсас. Алайда, 60-70 ж. ж.
Батыс Еуропада басталған экологиялық дағдарыстан кейін, мұнда өнеркәсіптің
материалды-техникалық базасын қарқынды жетілдіру және ғылыми техникалық
прогресстің жаңа жетістіктерін пайдалану негізінде әлемдік экономикамен
оның шоғырлануы басталды.
Ғылыми әзірлемелер көмірдің орнына маңызды “шикізат” болды. Ғылыми
ауқымды салалар, сондай-ақ тамақ индустриясы, өндірістік және әлеуметтік
инфрақұрылымдар кеңінен дамыды. Оларға технологиялық жетілдірудің шамадан
тыс жоғары деңгейі және әлеуметтік бағытталғандық тән. Қазіргі замандағы ең
жаңа экономикалық жабдықтарды дамытуда Солтүстік Рейн-Вестфалия Еуропада
ғана емес, сонымен бірге барлық әлемде де алғашқы орындардың бірін алады.
Мұнда табиғатты қорғау сипатындағы 1 мыңға дерлік кәсіпорындар жұмыс
істейді. Бұл кез-келген басқа федералды жерге қарағанда көбірек және
сондықтан олар аймақ үстілік рольді атқарады. Қоршаған ортаны қорғаумен
айналысатын фирмалар, шамамен 800 әр түрлі экотехнологиялар мен өнім
түрлерін әзірлейді және шығарады.
Қоршаған ортаны қорғау технологиясы аймақтың экономикалық және
сонымен бірге экологиялық қайта тууы үшін келешекті технологиялардың бірі
болды, ал индустриялық дамыған қоғам мен табиғаттың өзара қатынастарын
үйлестіру - үкіметтің әлеуметтік-экономикалық және экологиялық саясатының
негізгі мақсаты болды. Бұған еуропалық және әлемдік рыноктарда қатаң
бәсекелестік шартында дамитын ғылыми техникалық прогресспен, сондай-ақ
ғылыми зерттеулер мен олардың нәтижелерін тәжірибелік пайдалану арасындағы
үзілісті минимумға дейін қысқартумен қол жеткізіледі.
Күрделі, бірақ өте маңызды міндет – ресурстарды машина жасау, жеңіл
және тамақ өнеркәсібінің, сондай-ақ рынокты кеңінен тұтынылатын тауарлармен
қамтамасыз ететін, кейбір басқа өндірістердің пайдасына қайта бөлу. Мұндай
қайта бөлудің мақсаты – осы салалардың озық технологиялық және ұйымдастыру-
экономикалық негіздерде жеделдетілген дамыту.
Халық шаруашылығын құрылымдық қайта құру туралы айта отырып,
өнеркәсіптен құрылыстық материалдар өндірісі сияқты саласының дамуы ерекше
назарды талап ететіндігін атап кету керек. Әрине, бұл арнайы мәселе және
барлық өнеркәсіптік кешеннің даму контекстінде шешілу керек, алайда осыған
қарамастан істі дұрыс ұйымдастыру және құрылыс материалдарының үлкен
тапшылығы кезінде олардың өндірісі жоғары пайдалылықты береді, бұл құрылыс
индустриясын дамытудың келешегі үшін өте маңызды.
Экономикалық ынталандыру шараларының жүйесін пайдалану аймақтағы
құрылыс материалдары саласының жылдам дамуын, соның ішінде жергілікті
маңызды шағын кәсіпорындардың (маусымдық және уақытша полигондар мен
заводтарды қосқанда) құрылуын қамтамасыз етеді.
Бірқатар әлеуметтік проблемалардың жылдам шешілу қажеттігін атап өту
әсіресе маңызды. Әлеуметтік қайта туу инвестициялық саясаттың елеулі түрде
қайта бағдарлануын, жаңа салымдар облысында әлеуметтік сфера үшін
басымдықтардың қамтамасыз етілуін білдіреді.
Облыстық әкімшіліктің қарауында әлеуметтік сфераның барлық
мекемелері болу керек. Онсыз оның дамуы жергілікті өзін-өзі басқару
органдарымен жүргізілетін, әлеуметтік саясат аясына кіре алмай, әлеуметтік
даму үшін тағайындалған, көптеген қаражат ұстағыштардың жекеленген
әрекеттерінің қорытындысы болып табылады.
Аймақтың келешекте дамуының баяндалған мақсаттары біріккен сипатта
болады. Оларды нақтылау және анықтау қажет. Олардың барлығы өз араларында
байланысқан. Олардың стратегиялық маңызының тек ұзақ мерзімді сипаты ғана
емес, сонымен бірге варианттылығының белгілі шамасы бар. Бірақ бұл
варианттылық көпшілігінде мерзімдеріне, әдістері мен қол жеткізу жолдарына
қатысты болуы мүмкін. Стратегиялық мақсаттар мазмұнының өзі жеткілікті
түрде салыстырылап тексерілген болып ұсынылады: олардың жетістігі
экономиканың объективті даму бағыттарына, тұрғындардың мұқтаждықтарын
қанағаттандыруға мүмкіндік туғызады.
2. Нарықтық экономикадағы экономикалық модельдерді және өнеркәсіп
қаржысын қайта құру
Қазіргі уақытта даму жолын таңдау нарыққа өтетін экономика үшін
өмірлік маңызы бар проблема болып табылады. Жоспарлық экономиканы нарықтық
экономикаға қалай қайта құруға болады деген мәселені тәжірибе жүзінде ғана
емес, сонымен бірге теория жүзінде шешу күрделі. Басқа елдердің
тәжірибелерін зерттеу қоғамды экономикалық түрлендірудегі аса маңызды
сәттерді анықтауға, нарықтық экономиканы дамыту бағытының және қазіргі
өндірісті құрудың принциптік мәнін айқындауға көмегін тигізуі мүмкін.
Индустрияландыру процестерін талдау үшін таңдалған уақыт кезеңінде
сол немесе басқа мемлекеттің немесе аймақтың экономикалық даму сипатына
әсер ететін, ішкі және сыртқы факторларды бөліп көрсету керек. Әрбір елдің
бастапқы сатыда қандай да бір “старттық мүмкіндіктері” болады, яғни
географиялық орны, табиғи байлықтардың, капитал мен еңбек ресурстарының бар
болуы, сондай-ақ қоғамның білімділігінің және жұмыс күшінің білістілігінің
деңгейі, рыноктық институттардың дамығандылық дәрежесі, тарихи және мәдени
дәстүрлер және т. с. с. бұл ішкі факторлар көп дәрежеде экономиканың әрі
қарай дамуын және экономикалық стратегияның таңдалуын анықтайды.
Мысалы, өндірістің шоғырлануы және интернационалдануы, ғылыми-
техникалық сферадағы халықаралық кооперация және капиталды шетке шығару,
әлемдік шаруашылықты құрылымдық қайта құру, қызметтер, сфераның өсуі және
т. б. сияқты, экономикалық дамуда белгілі мұқтаждықтар тудыратын, әлемдік
даму бағыттары сыртқы факторлар болып табылады. Ішкі және сыртқы
факторларды талдау сол немесе басқа елдің, аймақтың экономикалық дамуының
өнеркәсіптік стратегиясын ұйымдастыруға, әлемдік рынокта бар салыстырмалы
артықшылықтарды тиімді пайдалануға мүмкіндік туғызады.
Бүгінде бір мемлекетте барлық әлемдік техникалық шешімдерді жарыса
орындаудың және олардың таралуын қамтамасыз етудің экономикалық мүмкін
еместігіп түсіну қажет және өте маңызды. Меншікті өндірісі және оның
техникалық қайта қарулануын дамытуда аса пайдалысы – бұл республиканы
халықаралық экономикалық шоғырлануға және бірінші кезекте, ол үлкен
тиімділіктен дәмелендіретін және шетел инвестицияларын және жоғары
техологияларды тартуға мүмкіндік беретін бағыттарда қосылу. Бұл жағдайда
мұндай немесе басқа әлеуметтік-экономикалық басымдықтарға жылдам әсер
тигізу мүмкіндігі пайда болады: табиғи ресурстарды оңтайлы пайдалану үшін,
мысалы, табиғи ресурстардың берілген түрлерін өндіру көлемін кеңейту кере
пе немесе аса арзанырақ ауыстырғыштарды пайдалану керек пе.
Басқаша айтқанда, еңбекті мемлекетаралық бөлу ауқымында
инвестициялық саясатқа жаңа сапалы ыңғайдың пайда болуы туралысөз болады,
онда шетел серіктері арасындағы “жанысу нүктелерінің” мөлшері кеңейеді және
күрделі салымдарды аса тиімді пайдаланудағы жалпы қызығушылық негізінде
инвестициялық ресурстар ағының екі жақтық басқару мүмкіндігінді іске
асырылады. Бұл сыртқы экономикалық байланыстардағы серіктес мемлекеттер
арасындағы ынтымақтастықтың енді жаңарған моделіне өту үшін алғышарттат
тудырады. Оның негізгі сипаттамаларының бірі – қарым-қатынастығы
серіктестердің экономикалық және ғылыми-техникалық қызметінің тиімділігін
күрт жоғарылатуға мүмкіндік беретін, барған сайын біртекті болатын
мемлекетаралық экономикалық кеңістікті тәжірибелік қалыптастыру.
Ынтымақтастықтың бұл жаңа моделін астарында объективті негіз-шаруашылық
өмірдің, ғылымның, техниканың әлемдік экономикаға барынша терең шоғырлануы
бар.
Әр түрлі елдердің өндірістік аппараттарының элементтерін ірі
халықаралық құрылымдарға біріктіруге мүмкіндік беретін, әлемдік
шаруашылықтың атқаратын ролін жоғарылату және географиялық шекараларын
кеңейту мен интернационалдандырудың өзекті процесі жүреді. Сыртқы
экономикалық ынтымақтастықтың дәл осы жағы шетел инвестициялары мен жоғары
технологияларды жұмылдыру саясатн табысты іске асыруда шынайы гарант болуы
мүмкін. Бүгін берілген процесті ескермеудің мәні жоқ, өйткені ол ақырында
еңбекті халықаралық бөлудің жіберілген пайдасымен, әлемдік рыноктағы
технологиялық тосқауылды жеңумен, қазіргі тауарлар мен қызметтердегі мен –
басымдықтарды берілген саясатты іске асыру түрлеріең қатты көңіл аударуды
талап етеді. Сөз халықаралық ынтымақтастықтың негізгі объектілері туралы
болып отыр.
Тәуелсіз мемлекеттер достығының құрылуы егеменді мемлекеттердің
сыртқы экономикалық қызметін қайта құруда әсіресе көп жаңалықтар енгізгені
белгілі. Ауқымды сыртқы экономикалық байланыстарды орнатудың басы басталды;
ал халықаралық ынтымақтастық объектілері кәсіпорындар мен ұйымдар,
бірлескен ұйымдар мен бірлестіктер, еркін экономикалық аймақтар болуда.
Шынында, қызметтің бұл сферасының нәтижелері әзірше тым қарапайым және
өзара сауданың динамикасы мен құрылымына елеулі әсер тигізген жоқ. Мысалы,
сыртқы сауда айналымының барлық көлемінің жалпы ішкі өнімге қатынасы
ретінде есептелген, сыртқы экономикалық байланыстардың қарқындылық
коэффициенті, СОПС-тың бағалауы бойынша Қазақстан Республикасында тек 7.5 %-
ті ғана құрайды, Ресей мен Беларусь Республикасы бойынша осыған ұқсас
көрсеткіштер сәйкес түрде 17.5 және 12.5 %-ке тең, ал АҚШ-та бұл
көрсеткіш 24.5 %-ке (18) тең. Осыған қарамастан сыртқы экономикалық тең
ынтымақтастықтың жаңа моделіне өтудің бірінші қадамдарын жете бағаламалауға
болмайды. Шынында, сыртқы экономикалық байланыстардың субъектілері
кәсіпорындар мен бірлестіктер болуы мүмкіндігін алдын-ала білуге болар ма
еді? Бірақ, енді істің бір орыннан жылжуы үшін сыртқы экономикалық
байланыстардың жаңа объектілрі алдыңғы онжылдықтардың инерциясын жеңуге,
сыртқы рынокта коммерциялық жұмыстың өркениетті нақты түрлерін меңгеруге
тиіс.
Сыртқы экономикалық ғылыми-техникалық қызметтің өркениетті
түрлеріне, соның ішінде біздің республмкада селективті саясатты іске
асыруға, біз ең алдымен бірлескен кәсіпорындарды, еркін экономикалық
аймақтарды, сондай-ақ берілген шамада кәсіпорындар мен ұйымдардың сыртқы
экономикалық байланыстарын жатқызамыз. Селективті саясатта көрсетілген
түрлердің стратегиясы мен тактикасы қандай бұл түрлерді не біріктіреді,
олардың экономикалық механизмінің және шетел инвестициялары мен жоғары
технологияларды жұмылдыру тұжырымдамасының мәні неде деген сұрақтар туады.
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының барлық экономикасын
нарықтық қатынастарға бір мезгілде ауыстыру айқын болып келеді, өйткені
халық шаруашылығының мұндай ауысудың қажетті жағдайларын жасауға баруға
дайын еместігі маңызды әлеуметтік күйзелістермен қалайсыздыққа ұшыратылған.
Алайда осы мақсатта арнайы экономикалық аймақтарды пайдаланудың шынайы
мүмкіндігі пайда болады, олардың шектелген аялары нарықтық механизмнің
әрекет етуін еш қиындықсыз жөнге келтіруге мүмкіндік береді.
Аса дамыған елдердің тәжірибесі, онда ғылыми-техникалық
жетістіктерді ендірудің экономикалық механизмі ұлттық экономиканың
инновациялық секторына түрленгенін көрсетті. Өкінішке орай, Қазақстанда бұл
әлі жоқ. Сонда да ғылыми-техникалық сферада кәсіпкерліктің барынша дамуына
ұтыс тігу өзінің нәтижелерін беруде. Сонымен, инвестиция бойынша Комитет
құрылды, ол жобалардың сараптамасын өзінің мойнына алу керек: рыноктың
мұқтаждықтарын бағалау, қаржы ресурстарының көлемі, тәуекел дәрежесі және
болжанатын кірістер.
Әсіресе, ғылыми техникалық прогресс сияқты маңызды сферада нарықтық
құралымдарды құру және дамыту, олардың коммерцияландыру жағына қарай елеулі
ығысуы болып табылады. Алайда бұл процесс Қазақстан Республикасының ғылыми-
техникалық саясатын толық шамада анықтау үшін әлі өте әлсіз. Қалыптасқан
дағдарыстан жылдам шығу мүмкіндігін ұмытпау керек және болмас іспен
жұбатпау керек. Біздің жағдайымыздың күрделілігі әлемдік тәжірибенің біздің
жағдаймен ұқсастығы жоқ екенімен де тереңдетіледі. Қазақстанның рынокқа
кіруінің күрделі проблемаларын шешу қазірдің өзінде қазіргі және сенімді
ғылыми-техникалық қамтамасыз етуді талап етеді.
Дамыған экономикалардың шоғырланғандылығы, дәуіріндегі өнеркәсіптік
түрленудің қазіргі типінің өзгеруі анық. Қазіргі уақытта дамитын
экономикаға экономикалық көтерілуі үшін не талап етіледі – жаңа
технологиялар, білікті жұмыс күші, әлемдік рыноктың бағалы қағаздар бағамын
білу, икемді экономикалық стратегия және нарықтық институционализация деген
сұрақ туады.
Барлық аталған проблемалардың ғылым мен техниканың қазіргі дамуында
едәуір және тиімді шешілуі мүмкін екені анық, және осыдан, капиталистік
елдермен салыстырғандакейінірек келген елдер үшін индустрияландыру процесі
сандық түрде ғана емес (яғни, уақыт шығындары азаяды), сонымен бірге сапалы
түрде өзгереді. Басқа технологияны ауыстыру және жоғары білікті персоналды
дайындау үшін, “басқа уақыт” және “басқа қаржылар” талап етіледі. Әлемдік
тәжірибе көрсетіндей, елдердің әлемнің шаруашылыққа кіру модельдері әр
түрлі болуы мүмкін. Нақты шарттарға байланысты мұнда экономиканы дамытудың
үш жолы болуы мүмкін: шетел инвестициялары мен жоғары технологияларды
селективті жұмылдыру, экспортты ынталадырушы және импортты ауыстыратын
экономикаларды құру.
ІІ. ҚАРЖЫЛЫҚ ЖҮЙЕНІҢ МӘНІ МЕН ҚҰРЫЛЫМЫ
ІІ .1. Қаржылық жүйенiң мәнi мен атқаратын қызметі
Қазiргi заман қоғамдық шаруашылық механизмiнiң негiзгi
элементi - қаржы болып табылады.
Қаржы - бұл жалпы қоғамдық өнiммен ұлттық табысты
бөлу негiзiнде пайда болған. Ақша қаражаты қорының құрылуы
және пайдалануынан қоғамның экономикалық қарым –
қатынастары негiзiнде пайда болған. Қаржы - тарихи категория,
олар мемлекеттiң қызметi мен қажеттiлiктерiнiң дамуының ықпалымен
тауар, ақша қарым – қатынасы жағдайында пайда болды. Қаржы -
терминi FINANCI - табыс, тө†лем дегендi бiдiретiн латын
сөзiнен шыққан. Алғашында XII-XIV Италида Ақшалай төлем - деген
мағынада қолданылады. Италиядағы бiрқатар, Флоренция, Венеция,
Гения тәрiздi қалалар, сауданың және банк iсiнiң iрi Европалық
орталықтары болып саналады. Бұдан былай бұл термин ақша
қатынастары жүйесiн, ақша ресурстарының құрылуына қатысты
халықаралық деңгейде қолданылды. Капиталисттiк кезеңге дейiнгi
формацияларда мемлекеттiк табыс табиғи маңызды орынға ие
болды. Мемлекеттiң қажеттiлiгiнiң негiзгi бөлiгi әр-түрлi
түсiмдермен, табиғи салықтардан құралады. Феодалдық құрылыстың
пайда болуымен оның капиталисттiк қарым – қатынаста дамуында
мемлекеттiң ақшалай табысы мен шығыны үлкен мәнге ие бола
бастады. Тауар ақша қарым – қатынасы аумағының кеңейуi мен
мемелекеттiң қызметiнiң күрделенуi және өсуiне бұл процесс
күшее түстi. Монарх меншiгi мен жеке кассасының мемелекеттiк
қазынадан бөлiнуi Мемлекеттiк қаржы және Мемлекеттiк бюджет
түсiнiгi қалыптасты. Қазiргi заман жағдайында қаржы түсiнiгi бiр
жағынан мемелекеттiк қаржыны, екiншi жағынан мекемелер мен
корпорациялар қаржысын қамтиды. Мемлекеттiк қаржы - бұл
мемелекеттiң өз қызметтерiн жүзеге асыру үшiн қажет,
ақшалай қорларын құру мақсатындағы, жалпы қоғамдық өнiмнiң бiр
бөлiгiн пайдалануын және бөлiммен байланысты экономикалық қарым -
қатынастардың негiзгi сферасы. Олардың материалдық, мемлекеттiк
және жергiлiктi бюджетте, арнайы қорларда, мемлекеттiк мекемелердiң
қаржысында жүзеге асады, ал корпорациялар жеке мекемелердiң
қаржысын, олардың экономикалық қызметi барысында пайда болған
ақшалай қатынастарды бiлдiредi және табыс табумен өндiрiс
процессiн қамтамасыз етедi. Олар мекемелердiң әр – түрлi
ақшалай қорлары және капитал түрiнде жүзеге асады. Қазiргi
заман қаржысы келесiдей түсiнiктермен анықталады[1].
Табиғи қатынастардан ерекшеленетiн ақшалай форма.
Ақшалай қатынастардың мәнi, яғни бұл жерде эквиваленттi
айырбастау болмайды. Нақты ақшалы қорлар арқылы жалпы қоғамдық
өнiмдi, ұлттық табысты бөлу, осылайша қаржы - қарым – қатынастарын
бiлдiредi. Бiрақ барлық қарым – қатынатар қаржылық
қатынастарқа жатпайды. өнiм өндiру, тауарды өткiзу процессiнде
қатысушылардың ақшалай табысы құрылып, ол табыстарды пайдаланған
кезде ғана бұл қатынасты қаржылық қатынастарға жатқыза аламыз.
Қазiргi жағдайда қоғамдық өнiм өндiру процесiне, құралдардың
бiрi болып, экономикалық өсудiң деңгейiн көтеруге шаруашылықтың
негiзгi көздерiн дамытуға экономикалық құрылымының өзгеруiне
ықпал ету мемлекеттiк қаржының негiзгi ролi болып табылады.
Мемлекет құрал – жабдықтарға, жұмыс күшiне сұраныстың көбеюiн
кеңейтедi. Бұл процесс өнiмнiң, жұмыс бастылығтың өсуiне,
шаруашылық коньюнктураның кеңеюiне түрткi болады. Мемлекет
бюдежтiнiң арқасында сұранысты көтеру, әлеуметтiк шаралар мен
бағдарламаларды қаржыландыру жүзеге асырылады. Қарама – қайшы
келсе де, экономика әскери шығындар да әсер етедi. Әскери
шығындар өндiрiстiң дамуына белгiлi ықпал етедi. Бiрақ ұзақ
мерзiмдi қаруландыру экономикалық, iшкi шаруашылық қатынастардың
бұзылуына өндiрiстiң құрылуының өзгеруiне және тағы басқа терiс
нәтижелерге әкелiп соқтырады. Қазiргi кезде мемлекеттiк
қаржының ұзақ мерзiмдi мәнi бар нәтижелерге жету үшiн
белсендi қолданады. (ұлттық экономиканы бәсекелестiкке түсу
қабiлетiн көтеру, елдiң ғылыми - техникалық потенциалын күшейту,
өндiрiс күштерiнiң тұрақсыздығын жеңу үшiн қолданады). Бiрақ
кез – келген диалектикасы былай болады: мемлекеттiк қаржы
экономика құрылымына, өсу деңгейiне тұрғындардың өмiр сүру
деңгейiне үлкен ықпал тигiзе отырып, әлеуметтiк және
экономикалық сферада жаңа қиындықтармен проблемалар тудырады.
Бұл проблемалар тиiмдi шешу мемлекеттiң дұрыс құрған қаржы
саясатына байланысты. Қаржылық саясат бұл - қаржылық жүйесiнiң
элементтерi және бөлiмдерi арқылы үкiмет органдарымен жүзеге
асырылатын қаржылық шаралардың жиынтығы.
Қазақстанның кеңес үкіметі кезінде белгілі ғалым В.И.Белинский
қаржыларды экономикалық категория және қаржылық ресурстар ретінде қарастыру
деген пікір айтты. Ал, кейбір экономистер қаржыларға ақша қаражаттарын,
натуралды ресурстарды, кіріс және басқа игіліктерді немесе кіріс және
шығысты, сондай-ақ ақша қорларын жатқызады. Бұл жерде айта кететін бір
жәйт, ақшалардың өзі немесе ақша қаражаттары қаржылар жөніндегі ғылымның
объектісі болып табылмайды. Қаржылардың құрамындағы ақша қаражаттарының
атқарар функциясы ақшалардан бөлек болады. Сондықтан ақшалар және қаржылар
өз алдына бөлектелген экономикалық категориялар болып табылады. Негізінде
қаржыларға тән функциялар – жиынтық өнімді және таза табысты бөлу, бақылау,
жұмылдыру. Ал ақшалар тауар-ақша қатынастары жағдайында бірнеше функциялар
атқарады: құн өлшемі, төлем құралы, айналым құралы, қазына құрау құралы,
дүниежүзілік ақша ретінде. Ақша жалпыға бірдей құндылық баламасы ретінде
шаруашылық айналымына қызмет етеді және мемлекет аумағындағы барлық
айналымдар мен әр бір шаруашылық операцияларын тексеруге мүмкіндік береді.
Қаржыларды экономикалық категория ретінде ақшалардан айырмашылығы - олар
тек ақша қаражаттары қорларын құру, бөлу және пайдалануға байланысты
ақшалай, яғни, экономикалық қатынастардың ерекше аясын көрсетеді. Алайда
қаржылардың осы сипаттамасын олардың толық маңызын айқындай алмайтын
сияқты. Себебі, мемлекеттік бюджетте, кредиттік және кассалық жоспарларда,
мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржылық жоспарларында қатынастар
емес белгілі бір мөлшердегі ақша қаражаттарының сомасы көрсетіледі. Бұл
сомалардың қаржылық қызметтердің қаржылық нәтижесі екені белгілі.
Сондықтан, қаржылық ресурстар деген ұғымды қарастырғанда олардың
мемлекет қарамағында немесе қандай да болмасын меншік нысанындағы
кәсіпорындар мен ұйымдардың ақша қаражаттары қорларының жиынтығы екенін
байқаймыз.
Мемлекетті басқарудың ең жақсы тәсілі ақша қаражаттарының көмегімен
басқару болып есептеледі. Ақша қаражаттарын реттей және ақша қорларын
құруға бағыттай отырып, әрі сол құрылған қорлардан белгіленген тараптарға
қаражаттарды бөліп, пайдалану арқылы мемлекет көптеген қызметтерді
ынталандырады немесе кейбір бағыттар бойынша тежей алады.
Кезінде танымал болған ресейлік ғалым О.Н.Гордунова қаржы жүйесін
екі тұрғыда қарастырған:
a) әрқайсысы тиісті ақша қорларын құратын және пайдаланатын қаржылық
институттардың жиынтығы.
b) өздерінің құзірет шегінде қаржылық қызметті жүзеге асыратын мемлекеттік
органдар мен мекемелердің жиынтығы.
Ал, қаржылық институттардың жиынтығы мемлекеттің қаржы
жүйесін құрады. Қаржы жүйесі мынадай буындардан тұрады:
1) федералдық, федерация субъектілерінің бюджеттерінен және муниципалдық
бюджеттерден тұратын бюджет қоры;
2) бюджеттен тыс орталықтандырылған мақсатты қорлар;
3) бюджеттен тыс орталықтандырылмаған мақсатты қорлар;
4) шаруашылық субъектілері мен салалардың қаржылары;
5) мүлікті және жеке басты сақтандыру;
6) мемлекеттік және банктік кредит;
Ұйымдастырылуы бойынша қаржы жүйесін мемлекеттік қаржылық
мекемелері, яғни, қаржылық ведомостволар, салық органдары,
мемлекеттік банктер, мемлекеттік сақтандыру компаниялары құрайды.
Қаржылық органдар жүйесін әдетте қаржы министрлігі басқарады. Қаржы
министрлігі, қаржылық басқармалар, аумақтардағы қаржылық басқару органдары
қазынашылық органдарды басқаратын біріңғай мемлекеттік басқару органдарының
жүйесі болып табылады. Ұлттық банк басқаратын кредиттік мекемелер,
қаржыларды жұмылдыруға ат салысатын салық органдары мен кеден мекемелері де
қаржылық қызметтерді жүзеге асырады.
Экономикалық теория курсынан қоғамдық қатынастар құрамына кіретін
ақшалай қатынастарды экономикалық қатынастар деп айтатынын жақсы білеміз.
Ал, экономикалық қатынастар өндірістік қатынастарға қосылатындықтан
қоғамдық қатынастар жүйесінің басты бөлігі болып табылады. Сондықтан
қаржылық қатынастар өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде базистік
қатынастарға жатады.
Қазақстандық экономист В.Д.Мельников ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz