Аймақтық саясат құрылымы
Мазмұны
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- -----
-------------3
1. Қазақстан Республикасының экономикасын аймақтық
басқарудың теориялық және әдістемелік аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының экономикасын мемлекеттік
аймақтық басқару негіздері-------------------------- -----------------
---------5
2. Қазақстандағы аймақтық экономикалық саясат түсінігі және
мәні.------------------------------ -----------------------------------
-----------------9
3. Қазақстан Республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік
реттеу----------------------------- ----------------------------------
---------------15
2. Алматы қаласындағы экономиканы мемлекеттiк реттеу
ерекшелiктерi
2.1 Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау------------19
2.2 Алматы қаласының экономикалық жағдайын көтеруге арналған
стратегиялық жоспарлар мен жобалар---------------------------- -------
---22
2.3 Аймақ экономикасының инвестициялау ерекшеліктері мен
мәселелері------------------------- ----------------------------------
--------------27
3. Аймақтағы экономиканы мемлекеттік реттеуді
жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасындағы аймақтық басқару механизмін
жетілдіру жолдары---------------------------- -----------------------
----------31
2. Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын
анықтау---------------------------- ----------------------------------- ---
----------35
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
-------41
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ---------------------------
--43
КІРІСПЕ
Бүгінгі күнде қазіргі экономиканы тереңінен талдау қажеттігі, оның
бүтіндей сипаттамасы, тұрақтылығы, әлсіз жағдайларын анықтау қажеттілігі
өзекті тапсырмалардың бірі болып тұр. Әлеуметтік- экономикалық
реформаларды ғылыми негіздеу үшін нарықтық қатынастардың дамуы мен
қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық экономика ие болып отыр.
Қазіргі кезде негізгі шаруашылық ету қызметі аймақтарда жүзеге
асырылады. Оларға өздігінен әлеуметтік –экономикалық мәселелерді шешуге
және аймақаралық байланыстар жасауға мүмкіндік берілген. әр аймақ
еліміздегі шаруашылық кешенді белгілі бір орынды алады, осыған қоса басқа
аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы әр аймақтың өзіндік табиғи
ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, ұлттық және тарихи
белгілері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық
экономиканың ерекшелігі. Аймақтың экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
қазіргі кездегі тез арада шешуді талап ететін проблемалардың бірі болып
отыр.
Аймақтық дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты- аймақтарға
экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл республикалық экономиканы жақсартуды
қамтамасыз ету.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық
бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан-
жақты зерттеуден құрылады.
Аймақ экономикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден саясат
пен стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың
мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық
мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызды тек
аймақтың барлық табиғи, экономикалық, демографиялық, геогрфиалық және тағы
басқа ерекшеліктері мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана
экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді.
Бұл жұмыстың мақсаты – аймақтың әлеуметтік –экономикалық даму
ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын
анықтау, аймақ экономикасын дамыту болып табылады.
Бұл курстық жұмысымдағы барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық тапсырмалары:
- бұл экономика құрылымын реформалауды жүзеге асыру:
- жеке аймақтардағы депрессифті жағдайдан шығару:
- әлеуметтік, нарықтық инфрақұрылымды дамыту:
- экономиканы тұрақтандыру:
- аймақаралық көлік жүйесін дамыту:
- экологиялық қауіпсіз жағдай туғызу:
- кәсіпкерлікті дамыту.
Жалпы, аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы, аймақтардың
экономикалық және әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы негізінен 3 бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде жалпы аймақ, аймақтық саясат түсінігі, оларды
жүзеге асыру қарастырылған.
Екінші бөлімінде Алматы қаласының дербес аймақ ретінде дамуына
сипаттама беріп, экономикалық даму жолына талдау жасап, экономикасын реттеу
ерекшеліктері қарастырылған.
Үшінші бөлімде аймақ экономикасын жетілдіру басымдықтары жазылған
және қорытынды, кіріспе, пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫН АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ
НЕГІЗДЕРІ
Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып жүр.
Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
Аймақтық экономика – бұл экономика білім жүйесіндегі ең маңызды
салалардың бірі болып тадбылады. Аймақтық экономикалық пәні, Қазақстан
Республикасының өндіргіш күштерін әлеуметтік-экономикалық аумақтық
орналастыру және оның экономикалық салаларын дамыту, аймақтардың маңызды
табиғи-экономикалық, демографиялық және экологиялық ерекшеліктерін, оған
қоса аймақаралық, ішкі аймақтық және мемлекетаралық экономикалық
байланыстарды зерттейді. Басқаша айтқанда, аймақтық экономиканы зерттеудің
маңызды құралы болып қоғамдық ұдайы өндірістің кеңістіктік аспектісін
зерттеу болып саналады.
Аймақтық экономика білімнің ғылым саласы ретінде, аймақтық аспетіде
әлеуметтік инфрақұрылымының және өндіргіш күштердің барлық элементтерінің
қағидаларын, заңдылықтарын зерттеумен, талдаумен және болжаумен айналысады,
сонымен қатар экологиялық талаптары мен әлеуметтік-экономикалық дамытудың
жалпы стратегиясын қосқанда өндіргіш күштерді орналастыру бағыттарын
негіздеумен; республика мен аймақ экономикасын және аймақаралық
экономикалық байланыстарын зерттекмен, шаруашылық аумақтық ұйымын
зерттекмен айналысады.
Аймақтық экономика Қазақстанның табиғи ресурстық потенциалын, оның
аймақтарын, тұрғындарын, еңбек ресурсын және қазіргі демографиялық
проблемаларын қарастырады, сонымен қатар нарықтық қатынастардың құрылу және
оның аймақтарының экономикалық деңгейін талдайды. Әлемдік шаруашылық
жүйесінде еліміздің алатын орнын, экономикасының құрылмдылық қайта құру
бағытын, нарыққа өту кезіндегі өндіргіш күшті орналастыру факторларын
анықтайды және шаруашылық құрылымын зерттеп, оны тиімді пайдалану жолдарын
қарастырады1.
Аймақтық экономика анықтамасына келмес бұрын, бірінші территория аймақ
деген ұғымдарға түсінік беріп өтелік. Территория – бұл географиялық
жағдаймен және тағы басқа да белгіленген белгілі бір территорияны
сипаттайтын, жердің беткі қатты шектелген бөлігі. әртүрлі белгілері бойынша
басқалардан ерекшеліктерін және оның элементтерін құрайтын өзара байланысты
бүтінділікке ие территорияны анықтайды.
Аймақ территориядан белгілі бір мақсаттары жәнее тапсыриаларымен
ерекшеленеді. Әр ғылымда аймақты бөлуде өзінің критериялары қолданылады:
- экономикалық-әкімшіліе басқару диспозициясы;
- еңбекті аумақтық бөлудегі рөлі;
- әлеуметтік-экономикалық роблемаларды шешу;
- экономикалық кеңістік – бұл олармен байланысы: жергілікті пунктер,
егістік, жерді иелену, көлік инженерлік торабы және тағы басқа.
Әр аймақтың сыртқы экономикалық кеңістікпен байланысты өзіндік
экономикалық кеңістіктің сапасы келесідей сипаттамалармен анықталады:
- тығыздық ( халық саны, жалпы ішкі өнім, негізгі капитал, табиғи
ресурстар);
- орналастыру (тең көрсеткіштер, халықты бөлу, экономикалық қызмет);
- байланыстылық (экономикалық байланыстардың қарқындылығы, тауар,
капитал, еңбек қозғалысының жағдайы).
Аймақтық экономика – бұл табиғи экологиялық жағдайлармен тығыз
байланысты, еліміздің тнрриториясының және оның аймақтарының әлеуметтік-
экономикалық процестерін, өндіргіш күштерді орналастыру және дамытуды
зерттейтін ғылым саласы болып табылады 2.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық экономиканы
дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Қайта құру процестерде туындайтын
барлық проблемалар аймақтық факторлар мен жағдайлардың іс-әрекетімен тығыз
байланысты. Аймақтық экономиканы дамыту мақсаты, тек әлеуметтік бағытталған
ғана емес, мемлекетпен ретелетін нарық қүру болып табылады. Осындай реттеу
жалпы аймақтың халық шаруашылығының тиімді қызмет ету жағдайын жасау керек.
Ең алдымен, бұл тиімді, яғни аймақтың мамандануы, еңбек ресурстарын
пайдалану және шығынды минималдау мен табиғи жағдайларға байланысты.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістер кешенін
қолданады, оның ішінде баланстық әдіс маңызды болып табылады. Салалық және
аймақтық баланс жасау нарықтық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтың қажеттілігін қамтамасыз
ететін, салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдаға мүмкіндік береді. Баланстар (тепе-теңдіктер) санымен қатар тиімді
аймақаралық және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет.
Кәсіпорын жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіорынды құрал-жабдықпен қамту,
құрылыс орнын анықтау, оны шикізатпен, энергиямен, сумен, жылумен, еңбек
және басқа ресурстармен қамтамасыз ету есебін жұргізу үшін аймақ таңдау)
баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақ экономикасының негізгі аймақтық
өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді.
Аймақтық байланыстарды құру үшін өнделетін әдістер қолданатын үлкен
жобалы жұмыстар мен эксепдициялар алдын-ала жүргізілуі тиіс. Салалық және
аймақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейін, оның дамуындағы
диспропорциялардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Нарықтық жағдайда аймақтардың рөлі және қызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді.
А.К.Осипов аймақтық рөлін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөлді:
- институтционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербесті,
екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өміп сүруінен
тәуелсіз және әлеуметтік және заңды қорғамауына конституциялық
құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің
саясатын анықтайды;
- экономикалық қызметтерді, елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға мүмкіндік және
жағдай туғызуға бағытталған;
- әлеуметтік қызметтері, халықтың әлеуметтік дамуын, аймаққа
экономикалық потенциалын қамтамасыз ету мүмкіндіктері мен құқығын
кепіл етеді;
- экологиялық қызметтері, халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз етеді,
табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту бойынша
шараларды жүзеге асырады 4.
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі мен
экономикалық тұтқалары мен ынталары арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар мен тапсырмалар жүйесі көзқарасынан қарайтын болсақ, аймақтық
экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы, ал ең алдымен жалпы республиканың
мүддесі үшін дамиды. Аймақтық экономиканы зерттеудегі басты артықшылықтары
аймақтардың экономикасына әсер ететін процестерді білу, әсіресе: еңбек
бөлінісін жетілдіру, аймақтық шаруашылықтарды территориялдық ұйымдастыру,
экономика құрылымдық қайта құру, халықаралық қауымдастықты және жеке
аймақтардың өндіргіш күштерін орналастыруды дамыту болып табылады. Нарықтық
қатынастардың құрылуы және даму барысында мамандану және шаруашылықтың
кешенді дамуы деген түсінік қалыптасады, яғни қазіргі кезде Қазақстанның
жалпы шаруашылық кешенінің қызмет етуін жақсарту үшін әр аймақтың жинақ
қорын көтеру ғана емес, сонымен қатар әрбір аймақ тұрғындарының мүдделерін
біршама толық қанағаттандыруды қамтамасыз ету қажет.
Аймақтардың дамуын болжау әдістемесі 15 жылға дейінгі кезеңді қамтитын
өндіргіш күшті орналастыру мендамытуды ретроспективті талдаудың міндетті
түрде жүргілуін қарастыруы керек. Бұл әдісте ретроспективті кезеңде
аймақтардың әлеуметтік даму аспектілерін бағалау, ішкі аймақтық
дифференциясын ескере отырып маңызды әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыру деңгейі қарастырылуы тиіс. Табиғи, экономикалық және ғылыми
ерекшеліктерін ескеріп халықтың өмір сүру деңгейі баңалануы тиісті.
Экономикалық талдаудың басты бағыттары болып депрессивті зоналар мен
экономикалық өсуі тез территориялардың пайда болуы, аймақтық шаруашылық
кешенін құру және аймақтық ресурстарды пайдалану тиімділігіне нарықтық
маманданудың әсер етуін анықтау болып табылады.
Аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы аймақтардың экономикалық және
әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық
экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты
аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен
қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі 3
проблемаларды көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық органдары
арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық
өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық құрылымды
дамытуға мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық,
өндірістік, аймақтық және тағы басқалар .
В.С.Жихаревич келесідей анықтама береді: “экономикалық саясат –
құрастырылған мақсаттарға жету мүддесінде аймақта өткізілген белгілі бір
концепцияны, экономикаға реттеуші әсер етуші”. Аймақтық экономикалық саясат
үш құраушылардан тұрады: субъект, объект және мақсаттар. Аймақтардың
өздерімен жүргізілген аймақтық саясат – бұл нақты бір территорияда
жергілікті жағдайларды қосқанда кеңістіктегі тараптайтын сферасының барлық
элементтердің өзара және келісілген бұзылмайтын дамыту үшін жасалуы тиіс.
Мемлекеттік аймақтық саясат жерлерде аймақтық саясаттық қабілетсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған. Аймақтық саясаттың объектісі – аймақ
арасындағы өзара байланытар және қатынастар.
Қазақстанның басты аймақтық мүддесі қазіргі кезде, жергілікті
құрылымдарды қолдау ретінде, Қазақстан Республикасының әрбір аймағы өзінің
ішкі потенциалын максималды қолдануы және мемлекеттік көмек мүмкіндіктеріне
көп сенбей жалпы қазақстандық жағдайлар құру болып табылады.
Орталық үкімет аймақтық саясаты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырылады және экономика жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде экономикалық мақсаттарды иеленеді,
экономикалық өсу кезеңінде - әлеуметтік мақсаттар болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттарына төмендегідей түрлерін пайдалану
пайдалы және мүмкін болып есептеледі:
1. Әр аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайы деңгейін теңестіру. Еліміздегі
жүргізілген реформалар аймақтық бөліністердің тез көтерілуіне әкелді.
Аймақтық экономикасын дамыту ерекшеліктеріне төмендегідей негізгі
факторлар әсер етеді:
- өнеркәсіптік дамудың табиғи-шикізаттық база спецификасы;
- еңбек потенциалының сипаты және тұрғындары;
- аймақтық шаруашылық жинақталған құрылымы;
- аймақтың шаруашылық жағдайда жиналған дәстүрлері;
- еліміздің басқа аймақтарымен экономикалық байланыстарды дамытудың
болмауы немесе қолда бар мүмкіндіктері.
1. Аймақтық даму мақсаты – дипрессивті аймақтарды құрылымдық қайта құру.
Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет
үшін жүргізілетінімен ерекшеленеді. Депресивті аймақтарды қөұрылымдық қай
құру тек ірі жалпы мемлекеттік юағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда бұл тапсырманы орындай үшін қажет ресурстардың
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
территорияларды жоғары дамудағы аймақтардың деңгейіне дейін көтерілу,
бірақ халықтар зардап шекпеуі тиіс.
2. Аймақтардың кешенді дамуы бірдей деңгейде жалпы мемлекеттік сияқты
экономикалық дамудың жеке аймақтық мақсатымен сәйкес келеді. Жергілікті
аймақтық мүдделер берілген территорияның барлық элементтерінің тепе-
теңдік дамуымен келісіледі.
3. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Бірақ бұл мақсатты жүзеге
асыруда ауырлық түсіп тұрған аймақтарға экономикалық өсуді көтеру
қажеттілігін ұмытпау керек .
Мемлекеттің аймақтық саясаты – мемлекет пен аймақ арасындағы өзара
қатырастар ретінде әсер ететін және кеңістіктік, аймақтық аспектіде
еліміздің экологиялық. әлеуметтік, экономикалық, саяси басқару бойынша
қызмет сферасы болып табылады.
Аймақтық саясаттың мәні және тапсырмалары бар және оларды жүзеге
асырудың тәжірибелік жолдарының көзқарастары бар. Аймақтық саясат
тапсырмаларын нақты қою үшін еліміздің кеңістікті айырмашылық себептерін
көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегідей:
- еліміздің жеке аймақтарындағы кәсіпкерлікті және табиғи-климаттық
жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың продуктивтілігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және масштабы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық,
пайдалы қазбаларды шығару ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру
жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер
етеді;
- аймақтың терең немесе қатпарлы жағдайы, соның әсерінен көлік шығыны,
баға өсуіне әкеледі. Бұл аймақтың көлік және байланыс қызметтерінің
нашарлығына оның экономикалық дамуын қиындатады;
- инновация енгізумен артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- агромеграциондық артықшылық (аймақтағы салааралық байланыстардың
қиылуы) және агромеграциондық жетіспеушіліктер (қайта орналастыру);
- елдің экономикалық дамудағы тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму стадиясы;
- жалпы және аймақтық саясаттың формалары, саяси жағдайы;
институтционалды факторы: аймақтық автономия деңгейі, аймақтық даму
тарихы және басқалары;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерін қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
- жергілікті кәсіпкерлермен негізделген фирманы үлкен сыртқы бақылау
немесе фирманың шағын салмақ үлесі;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және тағы басқа;
- орталықпен жүргізілетін экономикалық макросаясатты жүргізудің
аймақтық есепке алынбауы;
- орталық пен аймақ арасындағы құқықтары мен міндеттерін шектеу
процестерінің аяқталмауы;
- аймақтық жүйеде және жеке аймақ арасында халық кірістерінің
диференциа процессінің бақыланбауы.
Нарықтық қатынастар экономикалық елдерде аймақтық дамытуда мемлекеттің
араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
- “әділдік”, яғни барлық аймақ тұрғындары жақсы тұрмыс-жағдайға
жетудің тең мүмкіндіктерінде экономикалық қызметті орналастыру болып
табылады;
- “тиімділік”, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайы мақсатында әр аймақтың
өндірістік потенциалын тиімді пайдалануды талап етіледі. Бұл екі
мақсат қарама-қайшы да біріңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат болса, дағдарыс кезеңінде
– екінші мақсатты қолданады.
Кесте 1
Аймақтық саясат құрылымы
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылуы керек, бірақ, бұған қоса федеративті мемлекеттердің
аймақтық саясат қағидаларымен сәйкес келуі қажет.
Біріншіден, аймақтық экономикалық саясат, орталық үкіметпен сияқты
аймақтық биліктерімен де жүргізілуі тиіс. Бізге белгілі қазіргі кезде
негізі пайда өндіруші салаларда, әсіресе отын-энергетикалық кешенінде
қалыптасады. Тек орталық үкіметте жалпы елдің экономикалық өсуді
ынталандыру, жалпы әлеуметтік шиеленісуді азайту үшін аймақ және сала
арасындағы пайданы тиімді қайта бөлуді, елдің экономикалық дамудағы терең
аймақтық және салалық диспропорцияны қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты
экономикалық өсу траекториясына шығуға, республиканың іс белсенділігін
дамытуды көздейді. Сондықтан, Қазақстанның қазіргі даму этапының проблемасы
болып аймақтық экономикалық саясат шығару және механизмдерін жасау болып
табылады.
Екіншіден, барлық аймақтарда жалпы мемлекеттік қаржылық ресурстарына
қол жеткізу және тең құқық болуы керек, сонымен қатар, макроқұралдарды
пайдалануда тең құқықтық монетарлы, фискалды және сауда саясаты болуы тиіс.
Аймақтық экономикалық саясат құжаттарымен шешуге мүмкін болатын
Қазақстанның қазіргі даму этапының негізгі проблемаларына біздің
көзқарасымызға байланысты төмендегілер жатады:
1. орталық Үкіметпен жүргізілген экономикалық реформалар
шараларының жергілікті жағдайларына адаптация;
2. Қазақстан Үкіметі, аймақтық биліктермен аймақтық экономикалық
саясат координациясы;
3. әлеуметтік-экономикалық жағдайларды тұрақтандыру және
экономикалық көтерілу траекториясына шығу;
4. кәсіпкерлікті дамыту және өмір сүру қызметі жағдайында аймақтық
айырмашылық минимумына мәліметтер жинау 7.
Нарықтық жағдайларда бірінші екі проблема макросаясат пен координация
қаражаттарымен, ал кейінгі екеуі макро-микросаясат қаражатымен шешіледі.
Егер Үкімет макроэкономикалық саясатты жүргізудегі аймақтық ерекшеліктеріне
көңіл аудармаса, әлсіз аймақтық экономикалық саясат жүргізеді, осыған орай
аймақтар территориалды немесе басқа да мүдделері бойынша бірігуді бастайды.
Еліміздің аймақтық экономикалық саясатын құруда “донор” және “реципиент”
аймақтардың қарсылығының пайда болуына жол бермеу керек, әйтпесе ол бірлік
экономикалық кеңістіктің құлдырауына әкелуі мүмкін, соңында Қазақстанның
бүтінділігі мен мемлекеттігінің құлдырауына әкеліп соғады.
Аймақтық саясаттың мақсатты функциясы ең алдымен экономиканың қайта
құрулар және экономиканың құрылымдық қайта құруларынан шығады. Экономиканы
реформалау кезіндегі экономикалық реформалар тереңдігін және әлеуметтік-
экономикалық жағдайын сипаттайтын негізгі параметрлері бойынша аймақ
дифференциациясы болады, ресурстарды территориалды қайта бөлуде жабық
каналдар, бірінші кезекте қаржылық жаңай туады. Осы аймақтарда процестердің
нәтижесінде басқа аймақтардың сәйкесінше тездетілген дамуда барлық
әлеуметтік-экономикалық сфераның құлдырауына әкелуі мүмкін.
Экономикалық мақсаттар негізінен өндіргіш күштерді орналастыру факторы
ретінде инвестицияны орналастыруды мемлекеттік реттеуден тұрады, осыған
орай мемлекеттің рөлі өндіріс факторының мағынасы қаншама көп болса,
соншама жоғары болады.
Әлеуметтік мақсат экономикалық мақсаттармен тікелей байланысты, олардың
жетістігіне мемлекет пен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
стратегиясының негізгі мақсаты бағытталған. Әлеуметтік мақсаттарға жетуде
мемлекеттің рөлі әлеуметтік әділдік және азаматтардың теңдігі ретіндегі
демографиялық қоғамның осындай қағидаларынан тікелей шығады.
Экономикалық саясат, еліміздің және оның жеке бөліктерінің экономикалық
жағдайын қамтамасыз ету және қойылған даму мақсаттарына жетуге әсер беретін
проблемаларды шешу болып табылады. Ал, аймақтық саясаттың мәні жалпы ұлттық
мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару қатынастарынан тұрады.
Экономикалық теорияда 2 деңгейі бар, яғни
1. макроэкономикалық
2. микроэкономикалық.
Макроэкономикалық деңгей – бұл экономикаға бүтіндей және оның жеке үй
секторына қатысты белгілі құбылыстар мен процесстердің сипаттамалары. Бұл
деңгейде шаруашылықтың жалпы құрылымы талданады, экономикалық жүйенің ірі
элементтерінің арасында маңызды байланыстар бекітіледі. Сәйкес, негізгі
көрсеткіш ретінде шығады: өнімнің жалпы көлемі, жұмысбастылықтың жалпы
деңгейі, кіріс пен табыстың жалпы көлемі, бағаның жалпы деңгейі.
Микроэкономикалық деңгей, керісінше нақта шаруашылық бірлік қызметінің
талдауымен байланысты: сала, фирма және кәсіпорын, жеке үй шаруашылығы.
Талдауда, болжауда өндіріс көлемі және нақты өнім бағасы көрсеткіштері,
белгілі бір кәсіпорында жұмысбастылар саны, жеке алынған фирма кірістері
мен шығындары жатады.
Жалпы, аймақтық экономикалық саясатты жетілдіру, шығару және оны жүзеге
асыру өте қажет.
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ ДАМЫТУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмаларының бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деңгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтардың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере
жеке аймақтардың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламаларын қолдану
үлкен мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық тапсырмалар – бұл экономикалық
құрылымын реформалау, жеке аймақтарды депрессивті жағдайдан шығару,
әлеуметтік инфрақұрылымын жасау, экономиканы ұрақтандыру, аймақаралық
транспорттық жүйені дамыту, экологиялық қауіпсіз жағдай туғызу.
Аймақтың дамуы үшін қаржы-қаражат орны ерекше. Аймақтық экономиканы
дамытуды тездетуге бағытталған құралдардың екі көзі бар:
- сыртқы инвестициялар – экзогенді көзі
- ішкі инвестициялар – эндогенді көзі.
Эндогенді дамытуды ынталандыру тәсілдері табиғи ресурстарды,
“экономикалық ортаны” (өндіріс, транспорт, коммуникация, жинақталған
экономикалық потенциал және басқалар) және )адам капиталы (білім,
квалификация, шығармашылық потенциал, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы
және тағы басқа) жағдайын қамтитын проблемалы аймақтардың ішкі потенциалын
белсендірумен байланысты.
Қазір бар технология мен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне
негізделген эндогенді аймақтық дамуды ынталандырудың мүмкін болатын
әдістеріне келесілерді жатқызуға болады:
- тікелей мемлекеттік реттеу;
- қызмет секторын ынталандыру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту;
- арнайы зоналар құру 9.
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдісті эндогенді аймақтық дамытуда қолдану қиынға соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдық және өнеркәсіптік саясаттың тапсырмасы
ғана болып табылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық экономикалық
саясаттың тапсырмасы ретінде қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет сферасына
қатысты.
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалық саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзінің құрылымдық өзгерістерге бейімдегі мүмкіндігі мен
икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық деңгейде
шағын фирмаларды қолдайды. Мұндай қолдау несие бөлуде және жеңілдікпен
қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде, қаржы
кәсіпорындарының өндірісін басқаруда, инвестицияны ынталандыруда,
технологиямен қамтамасыз етуде және басқа да жағдайларда көрінеді.
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру, олар экономикалық өсуге мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне
(капитал сиымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда
фирмаларына, айналмалы капитал, жаңа технология мен құрал-жабдық
қажеттілігі) және өмір цикліне байланысты болып табылады.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешілетін стратегиялықжәне тактикалық тапсырмалардың
сипатын ескеретін, икемді және дифференцацияланған болуы керек 10.
Елдің азық-түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін экономикалық
тұтқалар мен ынталар халықты жұмыспен қамтуды өсіру және ауыл шаруашылық
өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме
азық-түлік нарығын, сауда үйлері мен биржаларын, маркетингтік қызмет,
лизингтік компания ұйымдастыру мақсатында шағын және орта бизнесті дамытуға
мүмкіндік етуі керек.
Кесте 2
Аймақтық даму стратегиясының құрылымы
Экологиялық нашар және артта қалған аймақтар және де депрессивті шағын
және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттік реттеу әдістері
экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік қолдау көрсету мен
экологияның және әлеуметтік-экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі
бір жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға, сонымен
қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға араласуға
бағытталуы керек .
Республикалық билік ең алдымен аймақтық инвестициялық банктар мен
қорлардың қызметін заңды және нормативті-құқықтық қамтамасыз ету арқылы
аймақтарға қолдау көрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік реттеу аймақтың
потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әртүрлі бағыт қағидасы
бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі аймақ
экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғары деңгейіне
жетуге бағытталғандығы болып табылады. Ол үшін республикалық, аймақтық және
жергіліктіоргандардың инвестиция облысындағы қызметін заң негізінде шектеу,
кәсіпкерлік қызметті ынталандырудың аймақтық механизмін әзірлеу,
аймақтардаға жағдайды үнемі мониторингке алу және алған мәліметтерді
саясаттық әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет.
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі элементтерді
қамтиды:
1) экономикалық болжау – экономиканың болашақ жағдайын және онымен
байланысты сфералар жағдайын көріп білу.
2) Индикотивті жоспар (болжау) әзірлеу – елдің барлық шаруашылық
кешенінің дамуын болжау.
3) Шаруашылық етуші субъектілердің белгілі бір тобы бойынша
адрестік жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
4) Шаруашылық етуші объектілерге жаната әсер етудің құралдарын
қолдану.
5) Елдің (аймақтық) әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты
тапсырмаларын шешу бойынша мақсаттар кешенді бағдарламалар
әзірлесу және жүзеге асыру.
Экономикалық болжау - әлеуметтік эканомикалық дамудың
стратегиасын және практикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін
бастапқы негіз болып табылады.
Эканомикалық дамуды болжау – бұл барлық эканомикалық немесе
оның аймақтарының жеке сферасының көп салалы кешеннің даму
бағдарламасын әзірлеу және жүзеге асыру .
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың маңызды қағидалары:
1) мақсатты бағытталғандығы, яғни алдын-ала бекітілген және сандық
анықталған мақсаттық құрылымға жетуге бағытталған шаралар;
2) жүйелік – мақсаттқа жету үшін қажетті өзара байланысқа шаралар
жиынтығы, осы шаралардың елдің және аймақтық даму жағдайымен
байланысты;
3) ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын-ала белгіленген
бағдарлама шаралары материялдық, еңбек және қаржы ресурстармен
қамтамасыз етіледі;
4) Басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру кезінде
проблемаларды маңыздылық рангің анықтау.
Экономикалық қызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе-
тендігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Жалпы аймақтық экономиканы дамытуды мемлекеттік реттеу маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, мемлекет тарапынан көптеген
шаралар жүргізілуде.
Аймақтық дамудың басты мақсаты аймақтардың экономикалық құрылымын
жетілдіруге көмек көрсету. Әртүрлі деңгейдегі және әртүрлі мақсатты
бағыттардағы аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыруды аралас тұтқаларды
қолдану қажет: жанама әсер ету және бақылау түрінде болып табылады.
Мемлекеттік мүдделерді орындаушылар болып мемлекеттік аймақтық
инвестициондық компаниялар шығуы мүмкін. Сонымен қатар, аймақтық
экономикалық және инвестициондық саясатты жүзеге асыру үшін аймақтар
орталық үкіметпен құрылған аймақтық даму компаниясының үлесіне кіре алады
немесе оларды бірігіп аймақтық келісім ретінде құру немесе оларды өз
мақсаттары үшін жеке өзщі ұйымдастыру қажет.
Секторалық ынталандыру тек құрылымдық және өндірістік саясаттың ғана
тапсырмалары емес, сонымен қатар жеке жағдайларда аймақтық экономикалыұ
саясат тапсырмалары ретінде де қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет секторына
қатысты болып табылады. Қазіргі кезде қызмет секторын күшейту оларды
ынталандыру қажет.
Жоғарыда айтып өткендей, көптеген үкімет ұлттық және аймақтық деңгейде
құрылымдық бейімделуге икемділігі мен қабілеттілігі үшін кіші фирмаларды
қолдайды. Кейбір елдерде кіші фирмаларға басты түрде аймақтық микросаясат
арқылы жүзеге асырылатын қаржылық көмек бөлінеді: жеке капитал жоғары
тәуекелдіктен өзінің қаражатын аймақ экономикасына қосуға қарсы
болғандықтан іске асатын құрал-жабдықтарды модернизациялау және жаңасын
иеленуді қаржыландыру, қарыз және несиелерді сақтандыру, инвесторлар үшін
салық жеңілдіктері, ұзақ мерзімді несиелеу жөніндегі бағдарламалар жасап
шығарылады. Сондықтан, кәсіпкерлікті ынталандыру аймақтық билік
органдарының тапсырмасы болуы тиіс.
II АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
2.1 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
Бүгінгі таңда Алматы Қазақстандағы ғана емес, орталық - азиялық
аймақтағы ірі мегаполистердің бірі болып табылады.
Астана қаласына астана ауыстырумен басқарудың республикалық
органдары көшкен болатын. Бірақ ҚР-ң Ұлттық банкі , ҚР-ң Ұлттық
статистикалық агенттігі, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық коммисия және
басқалар өз қызметін Алматы қаласында жалғастыруда.
Біздің қалаға ерекше мәртебе берумен; Алматы қаласы
республиканың ірі өнеркәсіп, ғылыми, мәдени және қаржылық орталығы
болып қалуда. “Алматы қаласының ерекше мәртебесі туралы ” Қазақстан
Республикасының Заңы қаржылық, экономикалық және әлеуиеттік
ынталандырудың шараларын қабылдау жолымен Алматы қаласының ары қарай
дамуын кепілдендіру мақсатында қабылданған және ғылыми, мәдени,
тарихи, қаржылық және өндірістік орталық ретінде қаланың ерекшелігін
ескере, оның ерекше статусын анықтайтын құқықтық негізін бекітеді.
Бұл заң қала үшін қажетті және толық көлемде қолданылады, бірақ
ол экономикалық жағдайдың өзгеруімен және ҚР-ң қазіргі
заңдылықтарына сәйкес кейбір ережелердің күшін жоғалтуымен байланысты
өзінің актуалдылығын жоғалтты 12.
Сурет 1
Қала территорисында 170 ірі және орта өнеркәсіптік кәсіпорындар
бар. Алматыда бүгіннің өзінде теледидар, компьютер,
видеомагнитофондар, сағаттар, прокатқа (жалға) беру құралдарын, кілем
және кілем өнімдерін, нан және шампань ашытқыларын өндірісі жүзеге
асырылады. Қала кәсіпорындарымен жіптің және маталардың, шәйдің, кір
жуғыш машиналардың, электрлі счетчиктердің, жүк тасымалдайтын
автомобильдердің, қалпақ пен бас киімдердің, маргаринді өнімдерінің,
коньяк пен темекі өнімдерінің, 10 және одан көп жолаушылар
тасымалдайтын автомодильдердің мәнді көлемі шығарылады.
“ АХБК – ОЗАТ ” (хлабчатобумажный маталарды республика бойынша
жалғыз өндіруші) АҚ, “Автобусосборочный завод ” БК ( қазақстандағы
дизельдерді двигательді автобустарда жалғыз өндіруші ) “ Алматы кілем
” ( республикадағы кілемдерді жалғыз өндіруші ) АҚ, “Ырысты – ВРЗ” (
темір жол транспортының жылжымалы құрамын жөндеу бойынша ірі уәсіп
орын ) АЖШС сияқты ірі кәсіп орын және құрлысы аяқталмаған
обьектілердің тізімі, универсалды спорттық кешені ( ірі халықаралық
және республикалық шаралар жүргізу орны ), құрылысқа дайындаға 50 %
және одан жоғары құрайтын құрлысы аяқталмаған тұрғын үйлердің
көлемі (100 мың шарша метр) қалаға инвестициалық тартымдылық
береді. Алматы қаласындағы ғылыми және білім беру инфроқұрылыстары
мен денсаулық сақтау жүйесі дамыған. Қала территориасында 101
ғылыми – технологиялық тілім беру құрылымдары орналасқан 13.
Қала экономикасында кейбір тұрақтанулар, сонымен қатар халық
экімшілігінің жоғарлату және салық салынатын негізгі кеңейту бойынша
шаралар кешенін қабылдау бюджетке салықтық тусімдер мен басқа
алымдардың көлемінің тұрақты өсу. 2002 жылға мемлекеттік бюджетке
148,8 млрд. тенге сомасында салықтық және салықтық емес түсімдер
жинағын. Бұл көрсеткіш 2001 жылмен салыстырғанда 17,1 % көп.
Сурет 2
Алматы күшті құрылыс кешеніне, темір жол, автомобиль және
авиациалық кешенінің iрi тараптарына ие. Қалада шетел партнерлары
мен біріккен өндірістің, делсенді сырьқы экономикалық қызметтің бар
екендігі көрінеді.
Алматы қаласы ірі өеркәсіптік, қаржылық, ғылыми, мәдени-білім
орталық, республикалық мәні бар қала мәртебесіне ие, бюджетке жалпы
республикалық түсімдердің 15 бөлігін қамтамасыз етеді.
Жоспарланған бюджет 10,6 процентке орындалды, оның iшiнде
республикалық бюджетке – 14,1 процентке, жергілікті бюджетте – 3,9
процентке өстi.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру және қайта құру обласында
басымдылықты бағыт адресті сату мен қолданылмайтын обьектілерді
кейіннен өз меншігіне алумен жалға беру арқылы шағын бизнесті
қолдау болып табылады 2000 жылы мемлекеттік меншік объектілердің
жекешелендіруден ( 1.12.2000 жылы бойынша) бюджетке 512 млн. тенге
түскен.
Кәсіпкерліктің дамуына өндірістік инфроқұрлымының дамымағаны,
ақпараттық негіздің сәтсіздігі, арнайы мамандандырылған құралдардың
жетіспеушілігі әсер етеді.
2000 және 2002 ж. салалар бойынша жұмыс орындарының ашылуы
1 квартал – құрылыс және коммуникация шаруашылық сферасы;
2 квартал – басқа салалар (транспорт, денсаулық сақтау, білім);
3 квартал – шағын бизнес сферасы (сауда, магазин, ресторан);
4 квартал – ірі және орта кәсіпорындары;
5 картал – шағын кәсіпорындар.
Сурет 3
Жоғарыда айтылып кеткендей, Алматы қаласының экономикалық жағдайын
көтеруде қала әкімінің аппараты бклсенді түрде жұмыс істеуде. Әкиматтың
құрлымында осындай мәселелерді шешу үшін ыңғайлы болу мақсатында
ұйымдастырылған.
2.2 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН КӨТЕРУГЕ АРНАЛҒАН
СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАР МЕН ЖОБАЛАР
Алматы қаласы әкім аппараты жыл сайын аймақтың экономикасының тұрақты
өсуін қамтамасыз ету, потенциялын көтеру, әлеуметтік мәселерді шешу
мақсатында салалық және функционалды әрекет ету жоспарларын, стратегиялық
жоспарлар, бағдарламалар және жобалар әзірлеп жүзеге асырады. Осы мақсатта
Алматы қаласының 2010 жылға дейінгі дамуының стратегиялық жоспары, Алматы
қаласының 2003-2010 жылдарындағы дамуының мемлекеттік бағдарламасы, 2003
жылғы салалық және функционалды жоспар тағы басқа қолданылды.
2010 жылға дейінгі қаланының дамуының стратегиялық жоспары қаланың
әлеуметтік экономикалық дамуын қамтып, әрбір бөлімі бір мәселені шешуге
арналған. Мұнда тек болжам ғана жасалып қоймай әрбір саланың күшті және
әлсіз жақтары қарастырылып, SWOT – талдай жасалған.
Өнеркәсіптік – технологиялық саясатты қарыстыратын болсақ, ол негізінен
екі кезеннен тұрады. Бірінші кезенде импорры кеңейтуге агро бұйырмалауға
және технологияларды тираждауға, өнімді сертификаттаудың халықаралық
стандартына көшуге, экономикалық өсуді қамтамасыз ететін кәсіпорындарға
адрестік көмек беру шараларын жүзеге асыруға негізделген. Қаланың барлық
технологиялық - өнеркәсіп кешенінің тұмақты дамуын қамтамасыз етуді
көздейді. Бұл кезең 2002-2005 ж. қамтиды. Екінші кезең 2006-2010 жж.
қамтиды. Бұл кезеңде экономикалық өнеркәсіптік және ғылыми технологиялық
сектордың интеграциялық дамыту, ішкі және сыртқы рыноатарда бәсекеге
қабілетті қаланың индустриалды кешенін қалыптастыру көзделіп отыр.
Алматы қаласы өнеркәсіп инфроқұрылымы дамыған қалалар қатарына жатады.
Оның территориясында 51 ірі өнеркәсіп кәсіпорны, 129 орташа кәсіпорындар
және 2897 шағын кәсіпорындар жұмыс істейді. Қалада өндірілетін өнімнің 18%-
ы біріккен кәсіпорындарға, 7% шетел кәсіпорынға, 7%-ы ғана отандық
кәсіпорындарға келеді.
Қала экономикасында жалпы 24 мыңнан астам шағын кәсіпорын жұмыс
істейді, кәсіпкерлік сферасында жұмыспен қамтылғандардың саны 13% өсіп, 217
мың адамға жетті. Шағын бизнес қазіргі уақытта 130 млрд. теңгеге тауар мен
қызмет өндіреді. Бұл көрсеткіш Алматы қаласының аймақтық өнімінің 13
құрайды 21.
Жеткен нәтижелермен қатар шағын кәсiпкерліктің дамуына кедергі болатын
мәселелер де бар: оның ішінде өндірістік мекемелер мен материялдық
ресурстар алудағы қиындықтар, несие алуға мүмкіндіктің жоқтығы, бастапқа
капитал жинауға шағын кәсіпкерліктің қаржылық ресурстрының жоқтығы,
өндірістік инфроқұрылымның дамымағандығы, арнайы құралдардың
жетіспеушілігі, ақпараттық негіздің әлсіздігі, кадрларды дайындау үшін
қаржылық құралдардың тапшылығы.
Соңғы жылдары кәсіпорындарды кедендік және салықтық жеңілдіктер беру,
басымдылықты инвестициялық жобаларды несиелеу, импортты кеңейтудің
мемлекеттік бағдарламалардың қатысуы арқылы селективті қолдаудың шаралары
қабылданды 23.
Төменде қалада өндірілетін өнімнің 13 бөлігі келетін қала
кәсіпорындарының тізімі көрсетілген. Олардың ары қарай дамуы қала
экономикасына мультипликативті әсер етеді.
Қаланың iрi кәсiпорындары
Кесте 3
Кәсіпорындар 2001 ж. өсу темпі (%)
өндіріс
көлемі
20012000 20052002 20102002
Барлығы қала бойынша, млн. 100795 122,9 133,1 154
Теңге
Машина менжабдық өндірісі
“АЗТМ” ААҚ 814 123,4 115 130
“Бекламит” ААҚ БК 631 125,1 135 150
Транспоттық құралдар өндірісі
“Ырысты-АЭВРЗ” ААҚ 1468 189 115 135
“Алматы вагон депосы” 1398 - 106 122
Газ, су, электро энергиясы мен
бу өндірісі мен бөлу
“АПК” ЖАҚ 3773 96,6 110 120
“Алматы теплокоммуэнерго” ААҚ 1510 95,1 103 116
Металдық дайын өнім өндірісі
“Латон” ЖШС 1171 61,4 111 120
“Кастинг” ЖШС 2410 540,4 120 145
Метелдық емес минералды өнім
өндірісі
“Асфольтобетон” АООТ 1560 244,9 120 140
Химиялық өнеркәсіп
“Үркер-косметик” ЖШС 560 97,6 105 150
Жеңіл өнеркәсіп
“АХБК текстильді компаниясы” 537 147,1 130 140
Тамақ өнеркәсібі
“Маргарин заводы” 3589 205,1 120 135
“Алматы шай” ЖШС 1145 103,6 107 125
“Беккер и К” БК 1298 109,6 118 125
“Рахат” ААҚ 4234 114,8 118 125
пивзавод №1 1030 105,4 126 140
Сурет 4
Қазіргі уақытта салықтық жүйе өте күшті орталықтанғанымен сипаталанады.
Биліктің жергілікті органдарында жергілікті салықтарды реттеу бойынша
құқықтары жеткіліксіз, бұл салықтар мен төлемдерді жинау болжамдарын
орындайға кері әсерін тигізуде. Мысалы, рыноктарда тауарды жүзеге асыру
құқығына салық салу әдістемесін Қазақстан Республикасының Үкіметі
анықтайды. Бірақ тәжрибе көрсеткендей бұл аймкқ ерекшелігін ескермейді.
Бүгінгі таңда жүргізіліп жатқан бюджеттік саясат аймақ инициативасын
дамытуға мүмкіндік жасалмайды, себебі табыстардың жеке көздерін басқарудағы
дербестікті ескермейді. Бір тұрғынға ижалпы нормативті үлемті шығынына
негізделген бюджеттік алым тәжрибесі аймақтық ерекшелікті есепке алмайды.
Алматы қаласының даму мүмкіншіліктері мен перспективаларын ескере,
экономикалық салық төлеуші сектор келесі деуге болады:
• тамақ өнеркәсібі;
• машина жасау;
• химиялық өнеркәсіп;
• ақпараттық технология;
• қызмет көрсету сферасы.
Салықпен төлемдерді жинауды өсіруде аймақтарды ынталандыру мақсатында
биліктің жергілікті органдарының өкілеттілігін кеңейту керек. Оларға
жергілікті салықтарды реттеу бойынша құқықты беріп, өздерінің жергілікті
бюджетінің тавбыс бөлігін қалыптастыруға еркіндік беру қажет.
Республикалық деңгейде бюджеттік орталықтандыруды аяқтау қажет. Оның
негізгі принципы бюджеттік потенциалды һсірудегі аймақтардың қызығушылығын
ынталандыру болып табылады.
Алматы қаласының жергілікті бюджетінің табыс бөлігінде аймақтық
ерекшелікті ескере барлық жиналған салықтар мен салымдарын 30% кем емес
бөлігі қалуы тиіс.
Алматы қаласы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- -----
-------------3
1. Қазақстан Республикасының экономикасын аймақтық
басқарудың теориялық және әдістемелік аспектілері
1.1 Қазақстан Республикасының экономикасын мемлекеттік
аймақтық басқару негіздері-------------------------- -----------------
---------5
2. Қазақстандағы аймақтық экономикалық саясат түсінігі және
мәні.------------------------------ -----------------------------------
-----------------9
3. Қазақстан Республикасындағы аймақтық дамытуды мемлекеттік
реттеу----------------------------- ----------------------------------
---------------15
2. Алматы қаласындағы экономиканы мемлекеттiк реттеу
ерекшелiктерi
2.1 Алматы қаласының экономикалық даму жағдайын талдау------------19
2.2 Алматы қаласының экономикалық жағдайын көтеруге арналған
стратегиялық жоспарлар мен жобалар---------------------------- -------
---22
2.3 Аймақ экономикасының инвестициялау ерекшеліктері мен
мәселелері------------------------- ----------------------------------
--------------27
3. Аймақтағы экономиканы мемлекеттік реттеуді
жетілдіру
3.1 Қазақстан Республикасындағы аймақтық басқару механизмін
жетілдіру жолдары---------------------------- -----------------------
----------31
2. Аймақтық дамудың негізгі басымдылықты бағыттарын
анықтау---------------------------- ----------------------------------- ---
----------35
Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- ------
-------41
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ---------------------------
--43
КІРІСПЕ
Бүгінгі күнде қазіргі экономиканы тереңінен талдау қажеттігі, оның
бүтіндей сипаттамасы, тұрақтылығы, әлсіз жағдайларын анықтау қажеттілігі
өзекті тапсырмалардың бірі болып тұр. Әлеуметтік- экономикалық
реформаларды ғылыми негіздеу үшін нарықтық қатынастардың дамуы мен
қалыптасуы жағдайында үлкен мәнге аймақтық экономика ие болып отыр.
Қазіргі кезде негізгі шаруашылық ету қызметі аймақтарда жүзеге
асырылады. Оларға өздігінен әлеуметтік –экономикалық мәселелерді шешуге
және аймақаралық байланыстар жасауға мүмкіндік берілген. әр аймақ
еліміздегі шаруашылық кешенді белгілі бір орынды алады, осыған қоса басқа
аймақтармен бүтіндей экономикалық бірлікті құрайды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы әр аймақтың өзіндік табиғи
ресурстары, оларды орналастырудағы ерекшеліктері, ұлттық және тарихи
белгілері, экономикалық даму деңгейі, өзіндік шаруашылық құрылымы бар.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық
экономиканың ерекшелігі. Аймақтың экономикалық дамуын мемлекеттік реттеу
қазіргі кездегі тез арада шешуді талап ететін проблемалардың бірі болып
отыр.
Аймақтық дамуын мемлекеттік реттеудің негізгі мақсаты- аймақтарға
экономикалық өсуге жету арқылы бүкіл республикалық экономиканы жақсартуды
қамтамасыз ету.
Қазақстанның әрбір аймағы өзіне тән табиғи ресурстарға, олардың
қалыптасу ерекшеліктеріне, ұлттық немесе табиғи белгілеріне, өзінің
шаруашылық құрылымына, экономикалық дамуы мен мамандандыру деңгейіне ие.
Әрбір аймақ, бiрiншiден, мемлекеттің шаруашылық кешендерінің белгілі бiр
орнын алса, екiншiден, ел басқа айналыммен бірігіп бүтін экономикалық
бірлік құрайды. Сондықтан мемлекет туралы білім оның барлық айналымын жан-
жақты зерттеуден құрылады.
Аймақ экономикалық мазмұны рационалды, ғылыми негіздерден саясат
пен стратегия әзірлеуді талап етеді. Қазіргі кезде әрбір аймақтардың
мүмкіншіліктері мен ерекшеліктеріне байланысты нақты экономикалық
мәселелерді шешуде дифференцияланған бағытты қолдану ерекше маңызды тек
аймақтың барлық табиғи, экономикалық, демографиялық, геогрфиалық және тағы
басқа ерекшеліктері мен жағдайларын жан - жақты қатаң есепке алу ғана
экономиканың көтерілуіне қатысты негізгі тапсырмалар мен мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді.
Бұл жұмыстың мақсаты – аймақтың әлеуметтік –экономикалық даму
ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекеттік реттеуді тиімді жүргізу жолдарын
анықтау, аймақ экономикасын дамыту болып табылады.
Бұл курстық жұмысымдағы барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық тапсырмалары:
- бұл экономика құрылымын реформалауды жүзеге асыру:
- жеке аймақтардағы депрессифті жағдайдан шығару:
- әлеуметтік, нарықтық инфрақұрылымды дамыту:
- экономиканы тұрақтандыру:
- аймақаралық көлік жүйесін дамыту:
- экологиялық қауіпсіз жағдай туғызу:
- кәсіпкерлікті дамыту.
Жалпы, аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы, аймақтардың
экономикалық және әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
Курстық жұмыстың құрылымы негізінен 3 бөлімнен тұрады.
Бірінші бөлімде жалпы аймақ, аймақтық саясат түсінігі, оларды
жүзеге асыру қарастырылған.
Екінші бөлімінде Алматы қаласының дербес аймақ ретінде дамуына
сипаттама беріп, экономикалық даму жолына талдау жасап, экономикасын реттеу
ерекшеліктері қарастырылған.
Үшінші бөлімде аймақ экономикасын жетілдіру басымдықтары жазылған
және қорытынды, кіріспе, пайдалынылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫН АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК АЙМАҚТЫҚ БАСҚАРУ
НЕГІЗДЕРІ
Соңғы жылдары экономиканы аймақтық басқару мағынасы көп қолданылып жүр.
Қазіргі кезде, негізгі орынды әлеуметтік-экономикалық және экологиялық
мақсаттар, сонымен қатар еліміздің экономикалық даму жетістіктеріне жету
жолдары алады.
Аймақтық экономика – бұл экономика білім жүйесіндегі ең маңызды
салалардың бірі болып тадбылады. Аймақтық экономикалық пәні, Қазақстан
Республикасының өндіргіш күштерін әлеуметтік-экономикалық аумақтық
орналастыру және оның экономикалық салаларын дамыту, аймақтардың маңызды
табиғи-экономикалық, демографиялық және экологиялық ерекшеліктерін, оған
қоса аймақаралық, ішкі аймақтық және мемлекетаралық экономикалық
байланыстарды зерттейді. Басқаша айтқанда, аймақтық экономиканы зерттеудің
маңызды құралы болып қоғамдық ұдайы өндірістің кеңістіктік аспектісін
зерттеу болып саналады.
Аймақтық экономика білімнің ғылым саласы ретінде, аймақтық аспетіде
әлеуметтік инфрақұрылымының және өндіргіш күштердің барлық элементтерінің
қағидаларын, заңдылықтарын зерттеумен, талдаумен және болжаумен айналысады,
сонымен қатар экологиялық талаптары мен әлеуметтік-экономикалық дамытудың
жалпы стратегиясын қосқанда өндіргіш күштерді орналастыру бағыттарын
негіздеумен; республика мен аймақ экономикасын және аймақаралық
экономикалық байланыстарын зерттекмен, шаруашылық аумақтық ұйымын
зерттекмен айналысады.
Аймақтық экономика Қазақстанның табиғи ресурстық потенциалын, оның
аймақтарын, тұрғындарын, еңбек ресурсын және қазіргі демографиялық
проблемаларын қарастырады, сонымен қатар нарықтық қатынастардың құрылу және
оның аймақтарының экономикалық деңгейін талдайды. Әлемдік шаруашылық
жүйесінде еліміздің алатын орнын, экономикасының құрылмдылық қайта құру
бағытын, нарыққа өту кезіндегі өндіргіш күшті орналастыру факторларын
анықтайды және шаруашылық құрылымын зерттеп, оны тиімді пайдалану жолдарын
қарастырады1.
Аймақтық экономика анықтамасына келмес бұрын, бірінші территория аймақ
деген ұғымдарға түсінік беріп өтелік. Территория – бұл географиялық
жағдаймен және тағы басқа да белгіленген белгілі бір территорияны
сипаттайтын, жердің беткі қатты шектелген бөлігі. әртүрлі белгілері бойынша
басқалардан ерекшеліктерін және оның элементтерін құрайтын өзара байланысты
бүтінділікке ие территорияны анықтайды.
Аймақ территориядан белгілі бір мақсаттары жәнее тапсыриаларымен
ерекшеленеді. Әр ғылымда аймақты бөлуде өзінің критериялары қолданылады:
- экономикалық-әкімшіліе басқару диспозициясы;
- еңбекті аумақтық бөлудегі рөлі;
- әлеуметтік-экономикалық роблемаларды шешу;
- экономикалық кеңістік – бұл олармен байланысы: жергілікті пунктер,
егістік, жерді иелену, көлік инженерлік торабы және тағы басқа.
Әр аймақтың сыртқы экономикалық кеңістікпен байланысты өзіндік
экономикалық кеңістіктің сапасы келесідей сипаттамалармен анықталады:
- тығыздық ( халық саны, жалпы ішкі өнім, негізгі капитал, табиғи
ресурстар);
- орналастыру (тең көрсеткіштер, халықты бөлу, экономикалық қызмет);
- байланыстылық (экономикалық байланыстардың қарқындылығы, тауар,
капитал, еңбек қозғалысының жағдайы).
Аймақтық экономика – бұл табиғи экологиялық жағдайлармен тығыз
байланысты, еліміздің тнрриториясының және оның аймақтарының әлеуметтік-
экономикалық процестерін, өндіргіш күштерді орналастыру және дамытуды
зерттейтін ғылым саласы болып табылады 2.
Соңғы жылдары нарықтық қатынастарға өту барысында аймақтық экономиканы
дамыту мәселесіне көп көңіл бөлінуде. Қайта құру процестерде туындайтын
барлық проблемалар аймақтық факторлар мен жағдайлардың іс-әрекетімен тығыз
байланысты. Аймақтық экономиканы дамыту мақсаты, тек әлеуметтік бағытталған
ғана емес, мемлекетпен ретелетін нарық қүру болып табылады. Осындай реттеу
жалпы аймақтың халық шаруашылығының тиімді қызмет ету жағдайын жасау керек.
Ең алдымен, бұл тиімді, яғни аймақтың мамандануы, еңбек ресурстарын
пайдалану және шығынды минималдау мен табиғи жағдайларға байланысты.
Аймақтық экономика өзінің зерттеулерінде ғылыми әдістер кешенін
қолданады, оның ішінде баланстық әдіс маңызды болып табылады. Салалық және
аймақтық баланс жасау нарықтық маманданған салалар, территориялық кешенді
толықтырушы, яғни алдағы салалардың да, халықтың қажеттілігін қамтамасыз
ететін, салалар және қызмет сферасындағы салалар арасындағы дұрыс қатынасты
таңдаға мүмкіндік береді. Баланстар (тепе-теңдіктер) санымен қатар тиімді
аймақаралық және аймақ ішіндегі байланыстарды дайындау үшін де қажет.
Кәсіпорын жылжуын экономикалық негіздеу (кәсіорынды құрал-жабдықпен қамту,
құрылыс орнын анықтау, оны шикізатпен, энергиямен, сумен, жылумен, еңбек
және басқа ресурстармен қамтамасыз ету есебін жұргізу үшін аймақ таңдау)
баланстық әдістің мазмұнын құрайды. Аймақ экономикасының негізгі аймақтық
өндіріс және өнімнің негізгі түрлерін тұтыну тепе-теңдігі (балансы) кіреді.
Аймақтық байланыстарды құру үшін өнделетін әдістер қолданатын үлкен
жобалы жұмыстар мен эксепдициялар алдын-ала жүргізілуі тиіс. Салалық және
аймақтық баланстар құру аймақтың кешенді даму деңгейін, оның дамуындағы
диспропорциялардың болуын анықтауға мүмкіндік береді.
Нарықтық жағдайда аймақтардың рөлі және қызметі халықтың өмірінің
қызметі арасында экономикалық қатынастар қалыптастыруда көрінеді.
А.К.Осипов аймақтық рөлін толығырақ сипаттап, оның қызметтерін бөлді:
- институтционалды қызметтер – бір жағынан экономикалық дербесті,
екінші жағынан, халыққа еркін өмір сүру, қай жерде өміп сүруінен
тәуелсіз және әлеуметтік және заңды қорғамауына конституциялық
құқықты кепілдейтін, мемлекеттің жалпы экономикалық бірлігінің
саясатын анықтайды;
- экономикалық қызметтерді, елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз
етуге, экономикалық қызметті еркін жүзеге асыруға мүмкіндік және
жағдай туғызуға бағытталған;
- әлеуметтік қызметтері, халықтың әлеуметтік дамуын, аймаққа
экономикалық потенциалын қамтамасыз ету мүмкіндіктері мен құқығын
кепіл етеді;
- экологиялық қызметтері, халықтың дұрыс өмір сүруін қамтамасыз етеді,
табиғи қорғау және басқа да қоршаған ортаны жақсарту бойынша
шараларды жүзеге асырады 4.
Қазіргі кезде аймақтық деңгейде басқарудың қызметтері мен әдістері
экономикалық, әлеуметтік, әкімшілдік бағыттардың бірігуіне негізделеді.
Реттеудің нарықтық әдістері жалпы танылған маркетинг жүйесі мен
экономикалық тұтқалары мен ынталары арқылы мемлекеттік реттеуден шығады.
Мақсаттар мен тапсырмалар жүйесі көзқарасынан қарайтын болсақ, аймақтық
экономика өзінің мазмұны бойынша қайшы, ал ең алдымен жалпы республиканың
мүддесі үшін дамиды. Аймақтық экономиканы зерттеудегі басты артықшылықтары
аймақтардың экономикасына әсер ететін процестерді білу, әсіресе: еңбек
бөлінісін жетілдіру, аймақтық шаруашылықтарды территориялдық ұйымдастыру,
экономика құрылымдық қайта құру, халықаралық қауымдастықты және жеке
аймақтардың өндіргіш күштерін орналастыруды дамыту болып табылады. Нарықтық
қатынастардың құрылуы және даму барысында мамандану және шаруашылықтың
кешенді дамуы деген түсінік қалыптасады, яғни қазіргі кезде Қазақстанның
жалпы шаруашылық кешенінің қызмет етуін жақсарту үшін әр аймақтың жинақ
қорын көтеру ғана емес, сонымен қатар әрбір аймақ тұрғындарының мүдделерін
біршама толық қанағаттандыруды қамтамасыз ету қажет.
Аймақтардың дамуын болжау әдістемесі 15 жылға дейінгі кезеңді қамтитын
өндіргіш күшті орналастыру мендамытуды ретроспективті талдаудың міндетті
түрде жүргілуін қарастыруы керек. Бұл әдісте ретроспективті кезеңде
аймақтардың әлеуметтік даму аспектілерін бағалау, ішкі аймақтық
дифференциясын ескере отырып маңызды әлеуметтік бағдарламаларды жүзеге
асыру деңгейі қарастырылуы тиіс. Табиғи, экономикалық және ғылыми
ерекшеліктерін ескеріп халықтың өмір сүру деңгейі баңалануы тиісті.
Экономикалық талдаудың басты бағыттары болып депрессивті зоналар мен
экономикалық өсуі тез территориялардың пайда болуы, аймақтық шаруашылық
кешенін құру және аймақтық ресурстарды пайдалану тиімділігіне нарықтық
маманданудың әсер етуін анықтау болып табылады.
Аймақтық экономиканың негізгі тапсырмасы аймақтардың экономикалық және
әлеуметтік даму стратегиясын жасап шығару болып табылады.
2. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МӘНІ
Қазіргі экономикалық әдебиеттерде нарыққа өту барысында аймақтық
экономикалық саясат мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Бірақ, аймақ саясаты
аймақтық экономикалық саясаттың нақты бір көзқарасы жоқ десек болады.
Аймақтық саясат – көпмағыналы ұғым, әртүрлі мәндерде кеңінен
қолданылады. Көбінесе осы ұғым қолданылатын сипаттамадағы негізгі 3
проблемаларды көрсетуге болады:
1. Билік және атқарушы органдар және биліктің аймақтық органдары
арасындағы әртүрлі түрдегі қарым-қатынастарды сипаттау;
2. Кәсіпкерлік және өмір деңгейі жағдайында мағыналы аймақтық
өзгешіліктерді игеру мақсатымен және территориялдық құрылымды
дамытуға мемлекеттің араласуы;
3. Аймақтық және саясатын сипаттауда: әлеуметтік, экономикалық,
өндірістік, аймақтық және тағы басқалар .
В.С.Жихаревич келесідей анықтама береді: “экономикалық саясат –
құрастырылған мақсаттарға жету мүддесінде аймақта өткізілген белгілі бір
концепцияны, экономикаға реттеуші әсер етуші”. Аймақтық экономикалық саясат
үш құраушылардан тұрады: субъект, объект және мақсаттар. Аймақтардың
өздерімен жүргізілген аймақтық саясат – бұл нақты бір территорияда
жергілікті жағдайларды қосқанда кеңістіктегі тараптайтын сферасының барлық
элементтердің өзара және келісілген бұзылмайтын дамыту үшін жасалуы тиіс.
Мемлекеттік аймақтық саясат жерлерде аймақтық саясаттық қабілетсіздігін
қамтамасыз етуге бағытталған. Аймақтық саясаттың объектісі – аймақ
арасындағы өзара байланытар және қатынастар.
Қазақстанның басты аймақтық мүддесі қазіргі кезде, жергілікті
құрылымдарды қолдау ретінде, Қазақстан Республикасының әрбір аймағы өзінің
ішкі потенциалын максималды қолдануы және мемлекеттік көмек мүмкіндіктеріне
көп сенбей жалпы қазақстандық жағдайлар құру болып табылады.
Орталық үкімет аймақтық саясаты елімізді дамытудың жалпы ұлттық
мақсаттары шегінде жүзеге асырылады және экономика жағдайына тәуелді.
Экономикалық дағдарыс кезеңінде экономикалық мақсаттарды иеленеді,
экономикалық өсу кезеңінде - әлеуметтік мақсаттар болады. Қазіргі уақытта,
Қазақстан үшін аймақтық даму мақсаттарына төмендегідей түрлерін пайдалану
пайдалы және мүмкін болып есептеледі:
1. Әр аймақтағы халықтың тұрмыс-жағдайы деңгейін теңестіру. Еліміздегі
жүргізілген реформалар аймақтық бөліністердің тез көтерілуіне әкелді.
Аймақтық экономикасын дамыту ерекшеліктеріне төмендегідей негізгі
факторлар әсер етеді:
- өнеркәсіптік дамудың табиғи-шикізаттық база спецификасы;
- еңбек потенциалының сипаты және тұрғындары;
- аймақтық шаруашылық жинақталған құрылымы;
- аймақтың шаруашылық жағдайда жиналған дәстүрлері;
- еліміздің басқа аймақтарымен экономикалық байланыстарды дамытудың
болмауы немесе қолда бар мүмкіндіктері.
1. Аймақтық даму мақсаты – дипрессивті аймақтарды құрылымдық қайта құру.
Бірінші мақсаттан айырмашылығы теңестіру саясаты жалпы барлық мемлекет
үшін жүргізілетінімен ерекшеленеді. Депресивті аймақтарды қөұрылымдық қай
құру тек ірі жалпы мемлекеттік юағдарлама көмегімен жүзеге асырылады,
кейбір аймақтарда бұл тапсырманы орындай үшін қажет ресурстардың
жетіспеушілігі болады. Мемлекеттің негізгі функциясы, артта қалған
территорияларды жоғары дамудағы аймақтардың деңгейіне дейін көтерілу,
бірақ халықтар зардап шекпеуі тиіс.
2. Аймақтардың кешенді дамуы бірдей деңгейде жалпы мемлекеттік сияқты
экономикалық дамудың жеке аймақтық мақсатымен сәйкес келеді. Жергілікті
аймақтық мүдделер берілген территорияның барлық элементтерінің тепе-
теңдік дамуымен келісіледі.
3. Тұрақты экономикалық өсуді қамтамасыз ету. Бірақ бұл мақсатты жүзеге
асыруда ауырлық түсіп тұрған аймақтарға экономикалық өсуді көтеру
қажеттілігін ұмытпау керек .
Мемлекеттің аймақтық саясаты – мемлекет пен аймақ арасындағы өзара
қатырастар ретінде әсер ететін және кеңістіктік, аймақтық аспектіде
еліміздің экологиялық. әлеуметтік, экономикалық, саяси басқару бойынша
қызмет сферасы болып табылады.
Аймақтық саясаттың мәні және тапсырмалары бар және оларды жүзеге
асырудың тәжірибелік жолдарының көзқарастары бар. Аймақтық саясат
тапсырмаларын нақты қою үшін еліміздің кеңістікті айырмашылық себептерін
көрсету қажет. Оларға жататындар төмендегідей:
- еліміздің жеке аймақтарындағы кәсіпкерлікті және табиғи-климаттық
жағдайының айырмашылығы;
- аймақтың продуктивтілігін анықтайтын табиғи ресурстарды пайдалану
бағыты, саласы және масштабы. Бұл фактор тек ауыл шаруашылық,
пайдалы қазбаларды шығару ғана емес, өнеркәсіпті орналастыру
жағдайына және халықтың өмір сүру жағдайын ұйымдастыруға да әсер
етеді;
- аймақтың терең немесе қатпарлы жағдайы, соның әсерінен көлік шығыны,
баға өсуіне әкеледі. Бұл аймақтың көлік және байланыс қызметтерінің
нашарлығына оның экономикалық дамуын қиындатады;
- инновация енгізумен артта қалуы, өндірістің ескі құрылымы;
- агромеграциондық артықшылық (аймақтағы салааралық байланыстардың
қиылуы) және агромеграциондық жетіспеушіліктер (қайта орналастыру);
- елдің экономикалық дамудағы тенденциясы;
- тауар өндірісіне әсер ететін технологиялық даму стадиясы;
- жалпы және аймақтық саясаттың формалары, саяси жағдайы;
институтционалды факторы: аймақтық автономия деңгейі, аймақтық даму
тарихы және басқалары;
- орналастырудың физикалық факторлары: аэропорт, көлік жүйесі,
өндірістік алаңдардың бар болуы немесе жоқ болуы, байланыс
жүйелерін қамтамасыз етілуі, өндірістік инфроқұрылым;
- жергілікті кәсіпкерлермен негізделген фирманы үлкен сыртқы бақылау
немесе фирманың шағын салмақ үлесі;
- әлеуметтік-мәдени факторлар: урбанизация деңгейі, халықтың білім
деңгейі, ғылыми орталықтардың бар болуы және тағы басқа;
- орталықпен жүргізілетін экономикалық макросаясатты жүргізудің
аймақтық есепке алынбауы;
- орталық пен аймақ арасындағы құқықтары мен міндеттерін шектеу
процестерінің аяқталмауы;
- аймақтық жүйеде және жеке аймақ арасында халық кірістерінің
диференциа процессінің бақыланбауы.
Нарықтық қатынастар экономикалық елдерде аймақтық дамытуда мемлекеттің
араласуының екі негізгі мақсатын бөліп қарастырады:
- “әділдік”, яғни барлық аймақ тұрғындары жақсы тұрмыс-жағдайға
жетудің тең мүмкіндіктерінде экономикалық қызметті орналастыру болып
табылады;
- “тиімділік”, жалпы ұлттың тұрмыс-жағдайы мақсатында әр аймақтың
өндірістік потенциалын тиімді пайдалануды талап етіледі. Бұл екі
мақсат қарама-қайшы да біріңғай да болуы мүмкін. Мысалы,
экономикалық өсу кезеңінде бірінші мақсат болса, дағдарыс кезеңінде
– екінші мақсатты қолданады.
Кесте 1
Аймақтық саясат құрылымы
Қазақстанның аймақтық экономикалық саясаты унитарлық мемлекет саясаты
ретінде құрылуы керек, бірақ, бұған қоса федеративті мемлекеттердің
аймақтық саясат қағидаларымен сәйкес келуі қажет.
Біріншіден, аймақтық экономикалық саясат, орталық үкіметпен сияқты
аймақтық биліктерімен де жүргізілуі тиіс. Бізге белгілі қазіргі кезде
негізі пайда өндіруші салаларда, әсіресе отын-энергетикалық кешенінде
қалыптасады. Тек орталық үкіметте жалпы елдің экономикалық өсуді
ынталандыру, жалпы әлеуметтік шиеленісуді азайту үшін аймақ және сала
арасындағы пайданы тиімді қайта бөлуді, елдің экономикалық дамудағы терең
аймақтық және салалық диспропорцияны қысқартуға мүмкіндік беретін тұрақты
экономикалық өсу траекториясына шығуға, республиканың іс белсенділігін
дамытуды көздейді. Сондықтан, Қазақстанның қазіргі даму этапының проблемасы
болып аймақтық экономикалық саясат шығару және механизмдерін жасау болып
табылады.
Екіншіден, барлық аймақтарда жалпы мемлекеттік қаржылық ресурстарына
қол жеткізу және тең құқық болуы керек, сонымен қатар, макроқұралдарды
пайдалануда тең құқықтық монетарлы, фискалды және сауда саясаты болуы тиіс.
Аймақтық экономикалық саясат құжаттарымен шешуге мүмкін болатын
Қазақстанның қазіргі даму этапының негізгі проблемаларына біздің
көзқарасымызға байланысты төмендегілер жатады:
1. орталық Үкіметпен жүргізілген экономикалық реформалар
шараларының жергілікті жағдайларына адаптация;
2. Қазақстан Үкіметі, аймақтық биліктермен аймақтық экономикалық
саясат координациясы;
3. әлеуметтік-экономикалық жағдайларды тұрақтандыру және
экономикалық көтерілу траекториясына шығу;
4. кәсіпкерлікті дамыту және өмір сүру қызметі жағдайында аймақтық
айырмашылық минимумына мәліметтер жинау 7.
Нарықтық жағдайларда бірінші екі проблема макросаясат пен координация
қаражаттарымен, ал кейінгі екеуі макро-микросаясат қаражатымен шешіледі.
Егер Үкімет макроэкономикалық саясатты жүргізудегі аймақтық ерекшеліктеріне
көңіл аудармаса, әлсіз аймақтық экономикалық саясат жүргізеді, осыған орай
аймақтар территориалды немесе басқа да мүдделері бойынша бірігуді бастайды.
Еліміздің аймақтық экономикалық саясатын құруда “донор” және “реципиент”
аймақтардың қарсылығының пайда болуына жол бермеу керек, әйтпесе ол бірлік
экономикалық кеңістіктің құлдырауына әкелуі мүмкін, соңында Қазақстанның
бүтінділігі мен мемлекеттігінің құлдырауына әкеліп соғады.
Аймақтық саясаттың мақсатты функциясы ең алдымен экономиканың қайта
құрулар және экономиканың құрылымдық қайта құруларынан шығады. Экономиканы
реформалау кезіндегі экономикалық реформалар тереңдігін және әлеуметтік-
экономикалық жағдайын сипаттайтын негізгі параметрлері бойынша аймақ
дифференциациясы болады, ресурстарды территориалды қайта бөлуде жабық
каналдар, бірінші кезекте қаржылық жаңай туады. Осы аймақтарда процестердің
нәтижесінде басқа аймақтардың сәйкесінше тездетілген дамуда барлық
әлеуметтік-экономикалық сфераның құлдырауына әкелуі мүмкін.
Экономикалық мақсаттар негізінен өндіргіш күштерді орналастыру факторы
ретінде инвестицияны орналастыруды мемлекеттік реттеуден тұрады, осыған
орай мемлекеттің рөлі өндіріс факторының мағынасы қаншама көп болса,
соншама жоғары болады.
Әлеуметтік мақсат экономикалық мақсаттармен тікелей байланысты, олардың
жетістігіне мемлекет пен аймақтардың әлеуметтік-экономикалық даму
стратегиясының негізгі мақсаты бағытталған. Әлеуметтік мақсаттарға жетуде
мемлекеттің рөлі әлеуметтік әділдік және азаматтардың теңдігі ретіндегі
демографиялық қоғамның осындай қағидаларынан тікелей шығады.
Экономикалық саясат, еліміздің және оның жеке бөліктерінің экономикалық
жағдайын қамтамасыз ету және қойылған даму мақсаттарына жетуге әсер беретін
проблемаларды шешу болып табылады. Ал, аймақтық саясаттың мәні жалпы ұлттық
мақсаттарға жету үшін аймақтық дамуды басқару қатынастарынан тұрады.
Экономикалық теорияда 2 деңгейі бар, яғни
1. макроэкономикалық
2. микроэкономикалық.
Макроэкономикалық деңгей – бұл экономикаға бүтіндей және оның жеке үй
секторына қатысты белгілі құбылыстар мен процесстердің сипаттамалары. Бұл
деңгейде шаруашылықтың жалпы құрылымы талданады, экономикалық жүйенің ірі
элементтерінің арасында маңызды байланыстар бекітіледі. Сәйкес, негізгі
көрсеткіш ретінде шығады: өнімнің жалпы көлемі, жұмысбастылықтың жалпы
деңгейі, кіріс пен табыстың жалпы көлемі, бағаның жалпы деңгейі.
Микроэкономикалық деңгей, керісінше нақта шаруашылық бірлік қызметінің
талдауымен байланысты: сала, фирма және кәсіпорын, жеке үй шаруашылығы.
Талдауда, болжауда өндіріс көлемі және нақты өнім бағасы көрсеткіштері,
белгілі бір кәсіпорында жұмысбастылар саны, жеке алынған фирма кірістері
мен шығындары жатады.
Жалпы, аймақтық экономикалық саясатты жетілдіру, шығару және оны жүзеге
асыру өте қажет.
1.3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АЙМАҚТЫҚ ДАМЫТУДЫ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
Аймақтық дамудың маңызды тапсырмаларының бірі жеке аймақтардағы халық
өмірі деңгейіндегі айырмашылықтарды жою болып табылады. Бұл тапсырманы
орындау үшін аймақтардың экономикалық деңгейі мен ерекшеліктерін ескере
жеке аймақтардың шаруашылық дамуының мемлекеттік бағдарламаларын қолдану
үлкен мәнге ие.
Барлық аймақтар үшін жалпы аймақтық тапсырмалар – бұл экономикалық
құрылымын реформалау, жеке аймақтарды депрессивті жағдайдан шығару,
әлеуметтік инфрақұрылымын жасау, экономиканы ұрақтандыру, аймақаралық
транспорттық жүйені дамыту, экологиялық қауіпсіз жағдай туғызу.
Аймақтың дамуы үшін қаржы-қаражат орны ерекше. Аймақтық экономиканы
дамытуды тездетуге бағытталған құралдардың екі көзі бар:
- сыртқы инвестициялар – экзогенді көзі
- ішкі инвестициялар – эндогенді көзі.
Эндогенді дамытуды ынталандыру тәсілдері табиғи ресурстарды,
“экономикалық ортаны” (өндіріс, транспорт, коммуникация, жинақталған
экономикалық потенциал және басқалар) және )адам капиталы (білім,
квалификация, шығармашылық потенциал, кәсіпшілдігі, халықтың жан тазалығы
және тағы басқа) жағдайын қамтитын проблемалы аймақтардың ішкі потенциалын
белсендірумен байланысты.
Қазір бар технология мен өндірісті ұйымдастырудың атақты тәсілдеріне
негізделген эндогенді аймақтық дамуды ынталандырудың мүмкін болатын
әдістеріне келесілерді жатқызуға болады:
- тікелей мемлекеттік реттеу;
- қызмет секторын ынталандыру;
- шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту;
- арнайы зоналар құру 9.
Тікелей мемлекеттік реттеу әдістері мемлекеттік меншікке негізделеді.
Қазіргі уақытта Қазақстанда меншікті мемлекетсіздендіру әлі жүріп
жатқандықтан, бұл әдісті эндогенді аймақтық дамытуда қолдану қиынға соғуда.
Секторлық ынталандыру құрылымдық және өнеркәсіптік саясаттың тапсырмасы
ғана болып табылмайды, кейбір жағдайларда оны аймақтық экономикалық
саясаттың тапсырмасы ретінде қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет сферасына
қатысты.
Қазіргі күні Қазақстандағы және басқа елдердегі шағын бизнес ұлттық
және аймақтық экономикалық саясаттың әдістерінің бірі ретінде
қарастырылады. Өзінің құрылымдық өзгерістерге бейімдегі мүмкіндігі мен
икемділігіне байланысты көптеген үкіметтер ұлттық және аймақтық деңгейде
шағын фирмаларды қолдайды. Мұндай қолдау несие бөлуде және жеңілдікпен
қаржыландыруда, кадрларды қайта оқытуға көмек көрсетуде, қаржы
кәсіпорындарының өндірісін басқаруда, инвестицияны ынталандыруда,
технологиямен қамтамасыз етуде және басқа да жағдайларда көрінеді.
Шағын және орта бизнесті аймақтық экономикалық саясат шегінде
ынталандыру, олар экономикалық өсуге мүмкіндік жасаса және аймақта жаңа
жұмыс орнын ашса ғана жүргізіледі. Көмек түрі фирманың ерекшелігіне
(капитал сиымдылықты фирмаларға капитал, қызмет көрсетудің сауда
фирмаларына, айналмалы капитал, жаңа технология мен құрал-жабдық
қажеттілігі) және өмір цикліне байланысты болып табылады.
Аймақтық саясатты жүзеге асырудың экономикалық механизмі аймақтың
ерекшелігін, олардың шешілетін стратегиялықжәне тактикалық тапсырмалардың
сипатын ескеретін, икемді және дифференцацияланған болуы керек 10.
Елдің азық-түлік қорын қалыптастыратын аймақ тобы үшін экономикалық
тұтқалар мен ынталар халықты жұмыспен қамтуды өсіру және ауыл шаруашылық
өнімін өңдеуді тереңдету, техникалық қызмет көрсету орталықтарын, көтерме
азық-түлік нарығын, сауда үйлері мен биржаларын, маркетингтік қызмет,
лизингтік компания ұйымдастыру мақсатында шағын және орта бизнесті дамытуға
мүмкіндік етуі керек.
Кесте 2
Аймақтық даму стратегиясының құрылымы
Экологиялық нашар және артта қалған аймақтар және де депрессивті шағын
және орта қалалар мен шалғай аудандар үшін мемлекеттік реттеу әдістері
экономиканы белсендіру және халыққа әлеуметтік қолдау көрсету мен
экологияның және әлеуметтік-экономикалық дамуды жақсарту бойынша белгілі
бір жобаларды және мақсатты кешенді бағдарламаларды жүзеге асыруға, сонымен
қатар шетелдік технологиялық және гуманитарлық көмек тартуға араласуға
бағытталуы керек .
Республикалық билік ең алдымен аймақтық инвестициялық банктар мен
қорлардың қызметін заңды және нормативті-құқықтық қамтамасыз ету арқылы
аймақтарға қолдау көрсетуі тиіс. Экономиканы мемлекеттік реттеу аймақтың
потенциалын анығырақ ашу мақсатында аймақтарды әртүрлі бағыт қағидасы
бойынша жүргізілуі қажет.
Экономиканы реформалаудың нақты мақсатының негізгі параметрі аймақ
экономикасының әлеуметтік тапсырмаларды шешуге, өмірдің жоғары деңгейіне
жетуге бағытталғандығы болып табылады. Ол үшін республикалық, аймақтық және
жергіліктіоргандардың инвестиция облысындағы қызметін заң негізінде шектеу,
кәсіпкерлік қызметті ынталандырудың аймақтық механизмін әзірлеу,
аймақтардаға жағдайды үнемі мониторингке алу және алған мәліметтерді
саясаттық әзірлеу үшін уақытылы пайдалану қажет.
Мемлекеттік реттеудің құралдарының жиынтығы келесі негізгі элементтерді
қамтиды:
1) экономикалық болжау – экономиканың болашақ жағдайын және онымен
байланысты сфералар жағдайын көріп білу.
2) Индикотивті жоспар (болжау) әзірлеу – елдің барлық шаруашылық
кешенінің дамуын болжау.
3) Шаруашылық етуші субъектілердің белгілі бір тобы бойынша
адрестік жоспар әзірлеу және жүзеге асыру.
4) Шаруашылық етуші объектілерге жаната әсер етудің құралдарын
қолдану.
5) Елдің (аймақтық) әлеуметтік-экономикалық дамуының басымдылықты
тапсырмаларын шешу бойынша мақсаттар кешенді бағдарламалар
әзірлесу және жүзеге асыру.
Экономикалық болжау - әлеуметтік эканомикалық дамудың
стратегиасын және практикасын әзірлеу, дамудың мақсатын анықтау үшін
бастапқы негіз болып табылады.
Эканомикалық дамуды болжау – бұл барлық эканомикалық немесе
оның аймақтарының жеке сферасының көп салалы кешеннің даму
бағдарламасын әзірлеу және жүзеге асыру .
Бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асырудың маңызды қағидалары:
1) мақсатты бағытталғандығы, яғни алдын-ала бекітілген және сандық
анықталған мақсаттық құрылымға жетуге бағытталған шаралар;
2) жүйелік – мақсаттқа жету үшін қажетті өзара байланысқа шаралар
жиынтығы, осы шаралардың елдің және аймақтық даму жағдайымен
байланысты;
3) ресурстармен қамтамасыз етілуі – алдын-ала белгіленген
бағдарлама шаралары материялдық, еңбек және қаржы ресурстармен
қамтамасыз етіледі;
4) Басымдылық – бағдарламаларды әзірлеу және жүзеге асыру кезінде
проблемаларды маңыздылық рангің анықтау.
Экономикалық қызметті жүзеге асыруды үнемі сұраныс пен ұсыныстың тепе-
тендігі қамтамасыз етілетін қандай да бір ауытқулар болып отырады.
Жалпы аймақтық экономиканы дамытуды мемлекеттік реттеу маңызды
мәселелердің бірі болып табылады. Сондықтан, мемлекет тарапынан көптеген
шаралар жүргізілуде.
Аймақтық дамудың басты мақсаты аймақтардың экономикалық құрылымын
жетілдіруге көмек көрсету. Әртүрлі деңгейдегі және әртүрлі мақсатты
бағыттардағы аймақтық бағдарламаларды жүзеге асыруды аралас тұтқаларды
қолдану қажет: жанама әсер ету және бақылау түрінде болып табылады.
Мемлекеттік мүдделерді орындаушылар болып мемлекеттік аймақтық
инвестициондық компаниялар шығуы мүмкін. Сонымен қатар, аймақтық
экономикалық және инвестициондық саясатты жүзеге асыру үшін аймақтар
орталық үкіметпен құрылған аймақтық даму компаниясының үлесіне кіре алады
немесе оларды бірігіп аймақтық келісім ретінде құру немесе оларды өз
мақсаттары үшін жеке өзщі ұйымдастыру қажет.
Секторалық ынталандыру тек құрылымдық және өндірістік саясаттың ғана
тапсырмалары емес, сонымен қатар жеке жағдайларда аймақтық экономикалыұ
саясат тапсырмалары ретінде де қарастырылады. Әсіресе, бұл қызмет секторына
қатысты болып табылады. Қазіргі кезде қызмет секторын күшейту оларды
ынталандыру қажет.
Жоғарыда айтып өткендей, көптеген үкімет ұлттық және аймақтық деңгейде
құрылымдық бейімделуге икемділігі мен қабілеттілігі үшін кіші фирмаларды
қолдайды. Кейбір елдерде кіші фирмаларға басты түрде аймақтық микросаясат
арқылы жүзеге асырылатын қаржылық көмек бөлінеді: жеке капитал жоғары
тәуекелдіктен өзінің қаражатын аймақ экономикасына қосуға қарсы
болғандықтан іске асатын құрал-жабдықтарды модернизациялау және жаңасын
иеленуді қаржыландыру, қарыз және несиелерді сақтандыру, инвесторлар үшін
салық жеңілдіктері, ұзақ мерзімді несиелеу жөніндегі бағдарламалар жасап
шығарылады. Сондықтан, кәсіпкерлікті ынталандыру аймақтық билік
органдарының тапсырмасы болуы тиіс.
II АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНДАҒЫ ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТIК РЕТТЕУ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI
2.1 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУ ЖАҒДАЙЫН ТАЛДАУ
Бүгінгі таңда Алматы Қазақстандағы ғана емес, орталық - азиялық
аймақтағы ірі мегаполистердің бірі болып табылады.
Астана қаласына астана ауыстырумен басқарудың республикалық
органдары көшкен болатын. Бірақ ҚР-ң Ұлттық банкі , ҚР-ң Ұлттық
статистикалық агенттігі, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық коммисия және
басқалар өз қызметін Алматы қаласында жалғастыруда.
Біздің қалаға ерекше мәртебе берумен; Алматы қаласы
республиканың ірі өнеркәсіп, ғылыми, мәдени және қаржылық орталығы
болып қалуда. “Алматы қаласының ерекше мәртебесі туралы ” Қазақстан
Республикасының Заңы қаржылық, экономикалық және әлеуиеттік
ынталандырудың шараларын қабылдау жолымен Алматы қаласының ары қарай
дамуын кепілдендіру мақсатында қабылданған және ғылыми, мәдени,
тарихи, қаржылық және өндірістік орталық ретінде қаланың ерекшелігін
ескере, оның ерекше статусын анықтайтын құқықтық негізін бекітеді.
Бұл заң қала үшін қажетті және толық көлемде қолданылады, бірақ
ол экономикалық жағдайдың өзгеруімен және ҚР-ң қазіргі
заңдылықтарына сәйкес кейбір ережелердің күшін жоғалтуымен байланысты
өзінің актуалдылығын жоғалтты 12.
Сурет 1
Қала территорисында 170 ірі және орта өнеркәсіптік кәсіпорындар
бар. Алматыда бүгіннің өзінде теледидар, компьютер,
видеомагнитофондар, сағаттар, прокатқа (жалға) беру құралдарын, кілем
және кілем өнімдерін, нан және шампань ашытқыларын өндірісі жүзеге
асырылады. Қала кәсіпорындарымен жіптің және маталардың, шәйдің, кір
жуғыш машиналардың, электрлі счетчиктердің, жүк тасымалдайтын
автомобильдердің, қалпақ пен бас киімдердің, маргаринді өнімдерінің,
коньяк пен темекі өнімдерінің, 10 және одан көп жолаушылар
тасымалдайтын автомодильдердің мәнді көлемі шығарылады.
“ АХБК – ОЗАТ ” (хлабчатобумажный маталарды республика бойынша
жалғыз өндіруші) АҚ, “Автобусосборочный завод ” БК ( қазақстандағы
дизельдерді двигательді автобустарда жалғыз өндіруші ) “ Алматы кілем
” ( республикадағы кілемдерді жалғыз өндіруші ) АҚ, “Ырысты – ВРЗ” (
темір жол транспортының жылжымалы құрамын жөндеу бойынша ірі уәсіп
орын ) АЖШС сияқты ірі кәсіп орын және құрлысы аяқталмаған
обьектілердің тізімі, универсалды спорттық кешені ( ірі халықаралық
және республикалық шаралар жүргізу орны ), құрылысқа дайындаға 50 %
және одан жоғары құрайтын құрлысы аяқталмаған тұрғын үйлердің
көлемі (100 мың шарша метр) қалаға инвестициалық тартымдылық
береді. Алматы қаласындағы ғылыми және білім беру инфроқұрылыстары
мен денсаулық сақтау жүйесі дамыған. Қала территориасында 101
ғылыми – технологиялық тілім беру құрылымдары орналасқан 13.
Қала экономикасында кейбір тұрақтанулар, сонымен қатар халық
экімшілігінің жоғарлату және салық салынатын негізгі кеңейту бойынша
шаралар кешенін қабылдау бюджетке салықтық тусімдер мен басқа
алымдардың көлемінің тұрақты өсу. 2002 жылға мемлекеттік бюджетке
148,8 млрд. тенге сомасында салықтық және салықтық емес түсімдер
жинағын. Бұл көрсеткіш 2001 жылмен салыстырғанда 17,1 % көп.
Сурет 2
Алматы күшті құрылыс кешеніне, темір жол, автомобиль және
авиациалық кешенінің iрi тараптарына ие. Қалада шетел партнерлары
мен біріккен өндірістің, делсенді сырьқы экономикалық қызметтің бар
екендігі көрінеді.
Алматы қаласы ірі өеркәсіптік, қаржылық, ғылыми, мәдени-білім
орталық, республикалық мәні бар қала мәртебесіне ие, бюджетке жалпы
республикалық түсімдердің 15 бөлігін қамтамасыз етеді.
Жоспарланған бюджет 10,6 процентке орындалды, оның iшiнде
республикалық бюджетке – 14,1 процентке, жергілікті бюджетте – 3,9
процентке өстi.
Мемлекеттік меншікті жекешелендіру және қайта құру обласында
басымдылықты бағыт адресті сату мен қолданылмайтын обьектілерді
кейіннен өз меншігіне алумен жалға беру арқылы шағын бизнесті
қолдау болып табылады 2000 жылы мемлекеттік меншік объектілердің
жекешелендіруден ( 1.12.2000 жылы бойынша) бюджетке 512 млн. тенге
түскен.
Кәсіпкерліктің дамуына өндірістік инфроқұрлымының дамымағаны,
ақпараттық негіздің сәтсіздігі, арнайы мамандандырылған құралдардың
жетіспеушілігі әсер етеді.
2000 және 2002 ж. салалар бойынша жұмыс орындарының ашылуы
1 квартал – құрылыс және коммуникация шаруашылық сферасы;
2 квартал – басқа салалар (транспорт, денсаулық сақтау, білім);
3 квартал – шағын бизнес сферасы (сауда, магазин, ресторан);
4 квартал – ірі және орта кәсіпорындары;
5 картал – шағын кәсіпорындар.
Сурет 3
Жоғарыда айтылып кеткендей, Алматы қаласының экономикалық жағдайын
көтеруде қала әкімінің аппараты бклсенді түрде жұмыс істеуде. Әкиматтың
құрлымында осындай мәселелерді шешу үшін ыңғайлы болу мақсатында
ұйымдастырылған.
2.2 АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙЫН КӨТЕРУГЕ АРНАЛҒАН
СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЛАР МЕН ЖОБАЛАР
Алматы қаласы әкім аппараты жыл сайын аймақтың экономикасының тұрақты
өсуін қамтамасыз ету, потенциялын көтеру, әлеуметтік мәселерді шешу
мақсатында салалық және функционалды әрекет ету жоспарларын, стратегиялық
жоспарлар, бағдарламалар және жобалар әзірлеп жүзеге асырады. Осы мақсатта
Алматы қаласының 2010 жылға дейінгі дамуының стратегиялық жоспары, Алматы
қаласының 2003-2010 жылдарындағы дамуының мемлекеттік бағдарламасы, 2003
жылғы салалық және функционалды жоспар тағы басқа қолданылды.
2010 жылға дейінгі қаланының дамуының стратегиялық жоспары қаланың
әлеуметтік экономикалық дамуын қамтып, әрбір бөлімі бір мәселені шешуге
арналған. Мұнда тек болжам ғана жасалып қоймай әрбір саланың күшті және
әлсіз жақтары қарастырылып, SWOT – талдай жасалған.
Өнеркәсіптік – технологиялық саясатты қарыстыратын болсақ, ол негізінен
екі кезеннен тұрады. Бірінші кезенде импорры кеңейтуге агро бұйырмалауға
және технологияларды тираждауға, өнімді сертификаттаудың халықаралық
стандартына көшуге, экономикалық өсуді қамтамасыз ететін кәсіпорындарға
адрестік көмек беру шараларын жүзеге асыруға негізделген. Қаланың барлық
технологиялық - өнеркәсіп кешенінің тұмақты дамуын қамтамасыз етуді
көздейді. Бұл кезең 2002-2005 ж. қамтиды. Екінші кезең 2006-2010 жж.
қамтиды. Бұл кезеңде экономикалық өнеркәсіптік және ғылыми технологиялық
сектордың интеграциялық дамыту, ішкі және сыртқы рыноатарда бәсекеге
қабілетті қаланың индустриалды кешенін қалыптастыру көзделіп отыр.
Алматы қаласы өнеркәсіп инфроқұрылымы дамыған қалалар қатарына жатады.
Оның территориясында 51 ірі өнеркәсіп кәсіпорны, 129 орташа кәсіпорындар
және 2897 шағын кәсіпорындар жұмыс істейді. Қалада өндірілетін өнімнің 18%-
ы біріккен кәсіпорындарға, 7% шетел кәсіпорынға, 7%-ы ғана отандық
кәсіпорындарға келеді.
Қала экономикасында жалпы 24 мыңнан астам шағын кәсіпорын жұмыс
істейді, кәсіпкерлік сферасында жұмыспен қамтылғандардың саны 13% өсіп, 217
мың адамға жетті. Шағын бизнес қазіргі уақытта 130 млрд. теңгеге тауар мен
қызмет өндіреді. Бұл көрсеткіш Алматы қаласының аймақтық өнімінің 13
құрайды 21.
Жеткен нәтижелермен қатар шағын кәсiпкерліктің дамуына кедергі болатын
мәселелер де бар: оның ішінде өндірістік мекемелер мен материялдық
ресурстар алудағы қиындықтар, несие алуға мүмкіндіктің жоқтығы, бастапқа
капитал жинауға шағын кәсіпкерліктің қаржылық ресурстрының жоқтығы,
өндірістік инфроқұрылымның дамымағандығы, арнайы құралдардың
жетіспеушілігі, ақпараттық негіздің әлсіздігі, кадрларды дайындау үшін
қаржылық құралдардың тапшылығы.
Соңғы жылдары кәсіпорындарды кедендік және салықтық жеңілдіктер беру,
басымдылықты инвестициялық жобаларды несиелеу, импортты кеңейтудің
мемлекеттік бағдарламалардың қатысуы арқылы селективті қолдаудың шаралары
қабылданды 23.
Төменде қалада өндірілетін өнімнің 13 бөлігі келетін қала
кәсіпорындарының тізімі көрсетілген. Олардың ары қарай дамуы қала
экономикасына мультипликативті әсер етеді.
Қаланың iрi кәсiпорындары
Кесте 3
Кәсіпорындар 2001 ж. өсу темпі (%)
өндіріс
көлемі
20012000 20052002 20102002
Барлығы қала бойынша, млн. 100795 122,9 133,1 154
Теңге
Машина менжабдық өндірісі
“АЗТМ” ААҚ 814 123,4 115 130
“Бекламит” ААҚ БК 631 125,1 135 150
Транспоттық құралдар өндірісі
“Ырысты-АЭВРЗ” ААҚ 1468 189 115 135
“Алматы вагон депосы” 1398 - 106 122
Газ, су, электро энергиясы мен
бу өндірісі мен бөлу
“АПК” ЖАҚ 3773 96,6 110 120
“Алматы теплокоммуэнерго” ААҚ 1510 95,1 103 116
Металдық дайын өнім өндірісі
“Латон” ЖШС 1171 61,4 111 120
“Кастинг” ЖШС 2410 540,4 120 145
Метелдық емес минералды өнім
өндірісі
“Асфольтобетон” АООТ 1560 244,9 120 140
Химиялық өнеркәсіп
“Үркер-косметик” ЖШС 560 97,6 105 150
Жеңіл өнеркәсіп
“АХБК текстильді компаниясы” 537 147,1 130 140
Тамақ өнеркәсібі
“Маргарин заводы” 3589 205,1 120 135
“Алматы шай” ЖШС 1145 103,6 107 125
“Беккер и К” БК 1298 109,6 118 125
“Рахат” ААҚ 4234 114,8 118 125
пивзавод №1 1030 105,4 126 140
Сурет 4
Қазіргі уақытта салықтық жүйе өте күшті орталықтанғанымен сипаталанады.
Биліктің жергілікті органдарында жергілікті салықтарды реттеу бойынша
құқықтары жеткіліксіз, бұл салықтар мен төлемдерді жинау болжамдарын
орындайға кері әсерін тигізуде. Мысалы, рыноктарда тауарды жүзеге асыру
құқығына салық салу әдістемесін Қазақстан Республикасының Үкіметі
анықтайды. Бірақ тәжрибе көрсеткендей бұл аймкқ ерекшелігін ескермейді.
Бүгінгі таңда жүргізіліп жатқан бюджеттік саясат аймақ инициативасын
дамытуға мүмкіндік жасалмайды, себебі табыстардың жеке көздерін басқарудағы
дербестікті ескермейді. Бір тұрғынға ижалпы нормативті үлемті шығынына
негізделген бюджеттік алым тәжрибесі аймақтық ерекшелікті есепке алмайды.
Алматы қаласының даму мүмкіншіліктері мен перспективаларын ескере,
экономикалық салық төлеуші сектор келесі деуге болады:
• тамақ өнеркәсібі;
• машина жасау;
• химиялық өнеркәсіп;
• ақпараттық технология;
• қызмет көрсету сферасы.
Салықпен төлемдерді жинауды өсіруде аймақтарды ынталандыру мақсатында
биліктің жергілікті органдарының өкілеттілігін кеңейту керек. Оларға
жергілікті салықтарды реттеу бойынша құқықты беріп, өздерінің жергілікті
бюджетінің тавбыс бөлігін қалыптастыруға еркіндік беру қажет.
Республикалық деңгейде бюджеттік орталықтандыруды аяқтау қажет. Оның
негізгі принципы бюджеттік потенциалды һсірудегі аймақтардың қызығушылығын
ынталандыру болып табылады.
Алматы қаласының жергілікті бюджетінің табыс бөлігінде аймақтық
ерекшелікті ескере барлық жиналған салықтар мен салымдарын 30% кем емес
бөлігі қалуы тиіс.
Алматы қаласы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz