Шағын бизнес теориясы

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 40 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасының Ғылым және Білім Министрлігі
Әл- Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

Экономика және бизнес факультеті

Менеджмент және бизнес кафедрасы

К у р с т ы қ ж ұ м ы с

Тақырыбы: Шағын бизнестің Қазақстан Республикасында және шет елдерде
дамуы

Орындаған :

Тобы:

Тексерген:

Алматы, 200

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3

I бөлім. Шағын бизнес теориясы

1.1 Шағын бизнес түсінігі және формалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.2 Шағын бизнестің экономикалық қызметінің мазмұны және
қасиеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10

I I бөлім. Шағын бизнестің дамуы

2.1 Қазақстан Республикасында шағын бизнестің дамуы ... ... ... ... ... . 15
2.2 Шет елдерде шағын бизнестің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 34

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 44

Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45

КІРІСПЕ

Экономикалық үрдістердің ғаламдануы, тауарлады өндіру
индустриализациясының негізінде ТҰК дамуы обьективті түрде шағын
кәсіпкерліктің дамуына әкелді.
Шағын бизнес бүгінгі таңда қоғамның әлеуметтік және экономикалық
прогресінің маңызды факторы болып табылады. Бастамасына ірі инвестицияларды
қажет етпейтін және ресурс айналымының тез жылдамдығына кепілдік беретін
шағын бизнес экономиканың қайта құрылу мәселелерін тез және нәтижелі шешуге
қабілетті.
Нарық коньюнктураларының өзгеруіне оперативті түрде әсер ете отырып,
шағын бизнес экономикаға қажетті икемділік береді. Шағын бизнестің секторы
бұл көбінесе экономикалық өсімнің темпін анықтайтын, жалпы ұлттық өнімнің
құрылымын және сапасын анықтайтын ұлттық экономиканың негізгі секторларының
бірі.
Ол халықты жұмыс орындарымен қамтамасыз ететіндіктен, жұмыссыздықпен
кедейлікті қысқартатын болғандықтан, әлеуметтік жағдайлардың
ерекшеліктеріне ие.
Қазақстанда обьективті қажеттілікпен қабылданған шағын кәсіпкерліктің
дамуына үлкен көңіл бөлінеді. Осы бағыттағы маңызды қадам 2001- 2002
жылдары Қазақстан Республикасында шағын бизнесті қолдау және дамыту туралы
мемлекеттік бағдарлама болып табылады. Шағын бизнес мемлекеттік қолдау,
кеңес беру, мемлекеттік тапсырмаларды тарату, кепілдік беру жолымен жүзеге
асырылады.
Қазақстанда жүргізілетін 2030 бағдарламасы және онымен байланысты
экономикалық реформалар республикада шағын бизнесті құру мен дамыту
шарттары болып табылады.
Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, шағын бизнес өркениетті нарықтың
шаруашылықтың элементі болып табылады. Соның арқасында экономика күшті
антимонополиялық потенциялдың көмегімен қажетті икемділікке ие болады.
Шағын бизнес көбінесе экономикалық өсімнің де темпін анқтайды, жалпы
табыстың жалпы көлемінің 50% құра отырып, Ұлттық Табыс деңгейін анықтайды.
Егер ертеректе ірі кәсіпорындарды дамыту мен бірігуіне көңіл аударған
болса, қазіргі таңда, аудандарда нәтижелі шаруашылық мүмкін болады, сол
жағдайда, егер тауар мен қызмет көрсету нарығында монополиялық құрылымдар
қажетті шағын және орта кәсіпорындардың санымен теңгерілсе, бұл бәсекелес
механизм қызметімен , сәйкесінше, нарықты сақтаумен қамтамасыз етеді.
Ғылыми-техникалық прогресстің көптеген бағыттарын қамтамасыз етуі
бойынша шағын бизнестің алатын орны үлкен. Ірі ұйымдармен бірлестіктер-
техникалық жаңалықтарға тез икемделетін және өзгермелі шарттарға өндірістің
адекватты икемділігінің оң жақсы формасы емес.
Сонымен бірге, шағын бизнестің мынадай функциялары элеуметтік маңызды
болып келеді: жаңа қосымша орындардың пайда болуы, жұмыссыз еңбек күшін
үлкен масштабта қамту қабілеттілігі, осыған байланысты, сақталмалы
жұмыссыздықпен өндірістің құлдырауы нәтижесінде пайда болған элеуметтік
қарбаластақты төмендетеді.
Осының барлығы соңғы уақытта өсіп келе жатқан республикадағы
кәсіпкерлік белсенділіктің кейбір құлдырауымен байланысты зерттеу
тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Орта және шағын кәсіпкерлік- экономиканың ұтқыр әрі нәтижелі
секторының бірі. Ішкі жалпы өнімнің елеулі бөлігін өндіру солардың
үлесінде. Бұл жағдай тек дамыған елдерге қатысты ғана емес, өтпелі
экономикасы бар елдерге де қатысты.
Біздің елімізде шағын кәсіпорындардың ең көп саны Оңтүстік Қазақстан
аймағында орналасқан. Себебі бұл өнеркәсібі мен ауыл шарушылығы дамыған
аймақ.
Отандық кәсіпкерді мемлекет тарапынан қолдау, ішкі рынокқа жұмыс
істейтін, өзі шығарған отандық өнімдері арқылы ұлтты танымал ететін орта
таптың қалыптасуына ықпал етеді.
Шағын және орта кәсіпорындарың тиімділігі және артықшылығы-олар аса
үлкен қаржыны керек етпейді. Және оларға салынған қаржының да қайтарымы
жылдам болады. Шағын және орта бизнес халықтың әл- ауқатын арттырып,
қосымша жұмыс орындарының ашылуына, жалақының уақытында төленіп отыруына
себін тигізетіні сөзсіз.
Бүгінгі Қазақстан жағдайында кәсіпкерліктің осы түрі ашылуына кең жол
ашылды. Орта және шағын кәсіпкерді дамыту ел экономикасының бірсыпыра
табысқа жетуіне мүмкіндік берді. Ауыл шаруашлығы саласындағы кәсіпкерлердің
еңбегі нәтижесінде биыл он үш млн тонна астық жиналды. Және биылғы
өнеркәсіп өнімінің өсімі он бес мың пайызға артты.

1. ШАҒЫН БИЗНЕС ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ФОРМАЛАРЫ

Кәсіпорынның экономикалық дамуының маңызды факторы- кәсіпкерлік болып
табылады. Кәсіпкерлік өзінің мәнін жете түсіну негізінде шағын және орта
бизнесті дамыту формасы арқылы жалпы жағдайды тудырады.
Шағын кәсіпорынның ел экономикасындағы рөлі аса үлкен. Біздің
республикада шағын кәсіпкерліктің үлесі қазіргі кезде 90%-ке жетеді.
2000 жылдың 1қаңтарындағы мәлімет бойынша республикадағы 372 мыңнан
астам шағын кәсіпкерлік субъектісі тіркеліп, олардың ішіндегі жұмыс
істейтіндері- 329,1 мың болды. Шағын кәсіпкерлік саласында жұмыспен
қамтылғандар саны-1,4 млн. адамды құрады.
Шағын бизнес өкілдері 2000 жыл ішінде 532,6 млрд.теңгенің өнімін өндірді
және қызмет көрсетті. 1999 жылы олар бюджетке төленетін төлем 33,7 млрд.
теңге құраса, 2000 жылы- 45,9 млрд. теңгеге жетті.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001жылғы 7 мамырдағы Жарлығымен
Қазақстан Республикасында Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-
2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бекітілді.Оның басты
мақсаты шағын кәсіпкерліктің өндірістік саласының серпінді дамуын
қамтамасыз ететін мемлекеттік қолдау саясатын жетілдіру болып табылады.
Бағдарламаның міндеттері оның мақсатымен айқындалған және олар мыналар:
• халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету;
• қоғамдық бірлестіктердің шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау
мәселелеріндегі рөлін күшейту;
• шағын кәсіпкерліктің өндірістік саласын басымдылықты дамыту;
• шағын кәсіпкерлікті ақпараттық қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру
және дамыту арқылы шағын кәсіпкерлік субъектілерінің тұрақты
қызметі үшін қолайлы жағдайлар жасау болып тұжырымдалады.
Шағын кәсіпорындардың ең басты маңыздылығы бұл-әлеуметтік
аспектілігінде. Өзінің құрылуымен шағын кәсіпорындар жұмыс орындарын
көбейтуге жағдай жасайды, сөйтіп,жұмыссыздықты азайтады. Бұдан басқа
халықтың жалпы білімділігінің артуы барысында азаматтар арасында жаппай
өздерінің жеке қабілеттіктерін көрсетулері үдей түседі. Ең алдымен бұған
қол жеткізуде өз істерін ұнататындықтары және бұған бейімділіктерінің сай
болуына қарай өздерінің жеке ісін ашу, өзінің бизнеспен айналысуын
жалғастыру болып табылады. Мұның өзі сондай- ақ, шағын кәсіпорындардың
дамуына қажеттілігін тудырады.
Сонымен, жоғарыда баяндалғандай экономиканың жаңа жағдайындағы рынокқа
өтуінде шағын кәсіпорындар жанама өнім ретінде болмайды. Олар еліміздің
ажырамайтын саяси- экономикалық жүйенің бөлігі болып табылады. Біріншіден,
нарықтық қатынастардың тұрақтылығы, солай болғандықтан, халықтың көптеген
бөлігі осы қатынастар жүйесінде тартылады; екіншіден, рыноктық жағдайда
олар қажетті икемділікті қамтамасыз етеді, терең мамандандыруда іске
асыруды және өндірісті тармақтанған кооперацияға айналдырады. Онсыз оның
экономикалық тиімділігінің болуы мүмкін емес. Нәтижесінде, бұл шаруашылық
дамуының және ұлттық экономиканың серпінді өсуіне үлкен ықпал етеді;
үшіншіден, шағын кәсіпорындар рөлінің өзгеруі орта және ірі кәсіпорындардың
қызмет етуіне тиек болады.
Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті реттейтін негізгі заңдық
актілер тізбесі:
• ҚР Азаматтық кодексі. 27.12.94ж. (жалпы бөлім) 16.12.98ж.
өзгерістер енгізілген.
• Шағын кәсіпкерлікке мемлекеттік қолдау туралы ҚР Заңы.
19.06.97ж. №131-1 (26.07.99ж. өзгерістер енгізілген).
• Жеке кәсіпкерлік туралы ҚР Заңы 19.06.97ж. №135-1 (29.11.97ж.
өзгерістер енгізілген).
• Жұмыстардың жеке түрлері және қызмет рыногын дамыту туралы
Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысы. 31.03.99ж. №343
(14.02.2000ж. енгізілген).
• Шағын кәсіпкерлікті қорғау мәселелері бойынша заңдық актілерге
бірсыпыра қосымша өзгерістер енгізу туралы Қазақстан
Республикасының Заңы.29.11.99 №489-1.
• Адамдар мен заңды тұлғалардың кәсіпкерлік қызметіндегі бостандық
құқығын қорғау туралы Қазақстан Республикасының Президентінің
Жарлығы. 27.04.98. №3928.
• Қазақстан Республикасының кейбір заңдық актілеріне өзгерістер мен
қосымшалар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы.
10.07.98. №283-1.
• Қазақстан Республикасының Агенттігінің шағын бизнесті қолдау
мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасының Үкіметінің
қаулысы. 26.04.98. №475.
• Шағын кәсіпкерлік мәселелері жөніндегі Қазақстан Республикасының
Үкіметінің қаулысы. 08.04.97. №499.
• Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2001-2002 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасы.Қазақстан Республикасының
Президентінің 2001жылғы7 мамырдағы Жарлығы.
Нарықтық экономикадағы шағын кәсіпорын орны. Россия экономикасындағы
қазіргі заманға сай кезеңдегі құрылымды құрудың ең басты мәселесі мемлекет
иелігінен шығару және мемлекеттік монополияның мүліктерін жекешелендіру
болып табылады.
Бұл мәселелер немесе ассоциоланған, өндіріс құралдарының жалғыз ғана
иесі болып табылатын және,әрине, олармен өнім өндірілетін ұсақ, шағын, орта
кәсіпорындарды құру арқылы шешіледі. Елдің экономика сфераларында және
салаларын қоса алғанда барлығында шағын нарықтық құрылымдардың құрылуы
экономикалық үрдістердің бейбітшілік шаруашылық тенденцияларына жауап
береді.Өйткені дүние жүзіндегі елдердің барлық салалары бойынша шағын
бизнес сфераларында өте көп кіші кәсіпорындар қызмет етеді.
Қазіргі таңда Россия экономикасында біруақытта өте ірі, орта және
шағын кәсіпорындар қызмет етеді, Сонымен бірге жеке және жанұялық еңбекке
негізделген қызметтер жұзеге асырылады.
Кәсіпорындардың көлемі салалардың мамандануына, олардың технологиялық
ерекшеліктеріне, масштаб эффектісінің қызметіне байланысты болады. Сондай-
ақ капитал сыйымдалағы өте үлкен салалары бар, сонымен бірге кәсіпорынның
үлкен көлемдері талап етілмейтін, керісінше олардың шағын көлемі дұрыс деп
танылатын салаларда бар.
Қазіргі заманға сай экономикада масштабы бойынша әртүрлі өндірістерге
күрделі комбинация тән- яғни монополиялық құрылым тенденциялары бар өте
ірілері және көптеген факторлардың әсерімен құралған кіші өндіріс орындары.
Бір жағынан, ғылыми техникалық прогресстің тұрақты тенденциясы
өндіріс концентрациясы болып табылады. Әсіресе ірі фирмалар үлкен
материалдық, қаржылық, еңбек ресурстарын, мамандандырылған кадрларды
қолданады. Олар маңызды технологиялық қозғалыстарды анықтайтын ірі
масштабты ғылыми- техникалық өңдеулерді жүргізуге қабілетті болып келеді.
Екінші жағынан, соңғы кездері айтарлықтай капиталды, құралдардың
үлкен көлемін және көптеген жұмысшылар кооперациясын талап етпейтін
сфераларда шағын жіне орта кәсіпкерлік болмашы ғана өсіп келеді. Шағын және
орта кәсіпорындар әсіресе ғылымды көп қажет ететін өндіріс түрлерінде өте
көп, сондай- ақ тұтынушылар тауарын өндірумен байланысты салаларда да өте
көп.
Өз кезегінде шағын және орта кәсіпорындардың дамуы экономиканың
тірілуі үшін жағымды шарттар құрады: бәсекелес орта құрылады; қосымша жұмыс
құрылады; құрылымдық қайта құру белсендірек жүргізіледі; тұтынушылық сектор
кеңейеді.
Шағын кәсіпорындардың дамуы рынокты тауарлар мен қызмет көрсетулермен
байытады, экспорттың потенциялдық көтерілуіне, жергілікті шикізат
ресурстарын жақсы қолдануға әкеледі.
Шағын кәсіпорындардың әртүрлі елдерде жұмыс істеу тәжірибелері. Шағын
кәсіпорындар бүкіл дүние жүзінде маңызды роль ойнайды. Соңғы бірнеше
жылдарда Батыс Еуропада, АҚШ- та және Жапонияда көп санды шағын және орта
кәсіпорындардың жиынтығы ретінде шағын бизнестер үлкен мәнге ие бола
бастады. Олардың негізгі салмағы- бұл 20 адамнан артық жұмысшылар жоқ өте
шағын кәсіпорындар. Шағын кәсіпорындар жаңа жұмыс орындарының 32 өсуін
қамтамасыз етеді, сөйтіп ол бұл елдерде жұмыссыздықты айтарлықтай
қысқартады.
Шағын кәсіпкерлік тек қана тұтынушылық сферада ғана тиімді емес, ол
сонымен бірге шағын механизмдер, жартылай фабрикаттар және соңғы өнімді
өндіруге қажетті басқа да элементтерді өндіруші ретінде тиімді болып
келеді. Осының барлығы қоғам экономикасында шағын кәсіпкерліктің рөлімен
орнын анықтауға кешенді әдістің қажеттілігін көрсетеді.
Шағын кәсіпкерлікте Ресейдің қызметіне де қоюға болатын үлкен босалқы
қорлар жасырылып жатыр. Мысалы, АҚШ – тың шағын және орта фирмалары Жалпы
Ұлттық Өнімнің 40% және жалпы ұлттың жеке секторлардың тең жартысын
өндіреді, оның ішінде: өңдеуші шаруашылықта-21%, құрылыста- 80, көтерме
саудада- 86, қызмет теу сферасында- 81%. Бұл кәсіпорындарда
жұмысбастылардың тең жартысы қамтылған.
Соңғы жылдары Еуропа елдерде капиталды орталықтандыру және
концентрация тездете түсті, мысалы, Бельгияның сталь шаруашылығында,
Испанияның мұнай концерндерінде, Дания мен Голландияның АПК- ларында,
сондай- ақ сталь концерндерінде, формацевтикада, Швецияның ағаш өңдеуінде
және Швецарияның сағаттық шарушылығында.
Капиталды орталықтандыру мен концентрацияның басты ерекшелігі ұсақ
және шағын фирмалардың күйреуі шағын бизнестің жоғалуына әкелген жоқ. Ол
өзінің өміршеңдігін, қайтадан құруға қабілеттілігін көрсетті және сонымен
бір уақытта өзіне ірі концерндердің тарапынан қызығушылықтар тудырды.
Күйреуге ұшыраған ұсақ фирмалардың орнын жаңалары алады, сондықтан қайта
өндіру жүреді. Айта кететін бір жәйт, тоқырау жылдарында шағын бизнесте
жұмысбастылық азайған жоқ.
Шағын кәсіпорындар барлық дамыған елдерде қолдауға ие. Бұл қызмет тең
дәрежеде елдің экономикасына толығымен байланысты болғандықтан, әрбір
азаматқада пайдасы зор, сондықтан мемлекеттік мойындауға және қолдауға ие
болды.
Шағын кәсіпорындар қоғамдық өндіріс үрдісіне қосымша еңбек қосады,
бұл жаңа құндылықтар құрып, Ұлттық табыс пен Ұлттық байлықты арттырады.
Шағын бизнестің формалары франчайзинг, венчурлық кәсіпкерлік жүйелері
болды.
Франчайзинг- ірі фирманың фабрикалық маркасын пайдалануға құқ алу
үшін және белгілі бір сферада, белгілі бір территорияда өз қызметін жасау
үшін рұқсат алу үшін келісім шарт жасайтын ұсақ жеке фирмалар
жүйесі.Олардың бағаны төмендету, тауарды жеткізуге, құрал- жабдықтарды
сатып алуға, несие алуға көмек түрлерінде жеңілдіктер бар.
Ұсақ фирмалар ірі компаниялар өнімдерінің бөлшек сатушылары болып
қалыптасады. Мұндай келісімдер екі жаққа да пайдалы: ұсақ фирмалар ірі
корпорациялардан сауда запасын, несие алады және олардың қамқорлығына
енеді, ал корпорациялар өз өнімдерін өткізуге шығын жұмсамайды, сондай- ақ
өз қамқорындағылардан ұдайы төлем алып отырады.
Венчурлық фирма- ғылыми зерттеулерді жасаумен шұғылданатын
коммерциялық ұйымдар. Венчурлық кәсіпорындар жаңалықтармен бизнес жасайды.
Жаңа өнімнің рынок талаптарына сатып алушылар қажеттіліктеріне төменгі
шығындарға сай келмей қалуының мүмкін болуына байланысты күйіп кетуге
тәуекел етеді.
Сондықтан венчурлық фирмалар бір өніммен жұмысты бітіріп, тезірек
екіншісіне көшуге тырысады. Венчурлық кәсіпкерліктің отаны АҚШ болып
табылады және ол екінші дүниежүзілік соғыстан соң кең дамыды. Бүгінгі күні
венчурлық фирма Қазақстанда құрылып жұмыс істей бастады.
Нарықта кәсіпорындардың қандай қызмет түрін және қандай өзін- өзі
ұстау бағдарламасын таңдауына байланысты. Батыс елдердің экономикада шағын
кәсіпорындардың келесідей түрлері болып көрсетіледі: коммунанттар,
патиенттер, эксплеренттер.
Коммунанттар. Осы топтың шағын кәсіпорындары, шарт бойынша, жекелеген
құралдар мен бөлшектерді дайындау мен маманданады, кейде аралық жинақтармен
жүзеге асырылады. Бұл кәсіпорындар өте ірі кәсіпорындармен кооперациялық
байланыстар арқылы бір- бірімен тығыз байланысты.
Бұл кәсіпорындардың көмегімен ірі өндірістер оған тиімді емес көмекші
өндірістерден құрылады. Бұл топтың шағын кәсіпорындары ірілеріне өте
тәуелді болады да, өздерінің аралығында қатаң бәсекелестік күрес жүргізеді.
Патиенттер. Бұл топтың кәсіпорындары негізінен шектелген
сұраныстармен локальды рынокқа жергілікті шикізат көздерімен материалдарына
бағытталған соңғы өнімді шығаруға маманданған.
Бұл азық- түлік, киім, аяқ- киім, ұсақ құрылыс жұмыстарының
өндірістері. Олар айтарлықтай дәрежеде ірілеріне тәуелсіз, кейде
өндірілетін өнімнің жоғары сапалылығына байланысты ірі кәсіпорындарға
шикізаттық бәсеке құра алады.
Эксплеренттер. Бұл топтың кәсіпорындары - былайша айтқанда тәуекелшіл
фирмалар немесе инновациялық кәсіпорындар, негізінен ғылыми, конструкторлық
өңдеулермен, техникалық ашылулардың коммерциялық құрылымы мен, тәжірибелік
тауар партияларын өндірулермен айналысады.

2. ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТІНІҢ МАЗМҰНЫ ЖӘНЕ ҚАСИЕТТЕРІ

Шағын бизнес шаруашылық қызметтің ерекше әдісі ретінде шаруашылық
формаларының көптүрлілігін стимулдауға қабылдаған, айтарлықтай дәрежеде
ішкі шаруашылық дамуды күшейтуге, халықаралық еңбек бөлінісімен айырбасында
Қазақстанның мүлкін салыстырмалы түрде жүзеге асыруға және халықтың
жұмысбастылығын кеңейтуге арналған.
Кәсіпкерлік әлемдәк қоғамдық дамудың барлық кезеңдеріне тән. Ж.Б.Сей
өзінің Саяси экономия трактатында кәсіпкерді өзінің есебі үшін күресетін
және өзінің пайдасына қандайда бір өнім түсіруге тәуекелділік жасайтын
тұлға ретінде сипаттайды. Сөйтіп ол кәсіпкерлікте тәуекелділік факторын
бөліп көрсетті, ал кәсіпкерді өзінің табысын алуға тәуекелділік жасайтын
адам ретінде көрсетті. Кәсіпкерлікті жүзеге асырудың қажетті шарттары
ретінде адамның білімдерін, өндіріс факторларын қызметке келтіруді
есептеді.
Нәтижесінде кәсіпкерлік ұйым ретінде сипатталады. Маршалл бойынша
оның ерекшелігі мақсаттың құрылуынан, шығармашылық үрдіс ретінде оның
функцияларының жүзеге асырылуымен түсіндіріледі.
И.Шумпетер кәсіпкерлікті ғылыми- техникалық және қоғамдық прогресстің
двигательі ретінде қарастыра отырып, капитализмнің адамдық факторы
ретінде зерттеді. Капитализмнің орталық фигурасы ретінде кәсіпкерді
есептеді.Кәсіпкерлікті технологияның дамуымен, жаңалықтармен және
экономикалық өсімімен байланыстырды.
Кәсіпкерлік қызмет шығармашылық сипатқа ие, мұнда кәсіпкер жеке тұлға
ретінде өзіндік қасиеттердің болуы қажет: инициативалық, тәуекелділікке бел
буушылық, бизнестің экономикалық заңдарын және принциптеріне ие болу.
Мыныдый қорытынды жасауға болады, кәсіпкерлер идеяларды іздейді, оларға
қазіргі заманға сай әсер етіп және оларды табысқа қол жеткізу қайнар көзі
және экономикалық пайданы арттырушы ретінде қолданады.
Классикалық нарықтық кәсіпкерлік ынталандыруы институционалдық
формалар мен қамтамасыз етіледі: экономикалық және аналитикалық билікті
бөлу, келісім- шарттар мен кепілдіктермен; әлеуметтік мәдениеттік және
этикалық дәстүрлер байланысымен; азаматтық еркіндіктің демократиялық
идеяларының бірігуімен.
Шағын кәсіпкерлікте кәсіпкерлер функциясының және басқарудың
интеграциясы басқармашылық кәсіпкерлікте жүзеге асырылады.
Дамыған елдерде шағын өндірістің өлшемдік құрылымы әр түрлі
деңгейлермен берілген. Жапонияда жеке кәсіпорындардың жеті тобы берілген.
Фирманы 3 фактор негізінде шағын және орта бизнеске жатқызу критериясы
Ұлыбританияның заңдарында өңделген: мұнда жұмысбастылардың санына
байланысты баланыс құрылымы және жылдық айналым бағаланады.
Жапонияның шағын және орта кәсіпорындарына 10- нан 100 млн иенға
дейінгі капиталы бар компанияларды жатқызады. Ал АҚШ- та шағын бизнес
кәсіпорынның жылдық көлемі бойынша анықталады.
Қазақстанда шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес шағын кәсіпорындар жұмысбастылардың
ортажылдық санымен кәсіпкерлік қызметпен айналысатын заңды тұлға болып
табылады.
Шағын кәсіпкерлік шаруашылық бірліктерінің ерекшеліктеріне мыналар
жатады.
1) жекеменшік иесінің басқаруға қатысуы;
2) өндірістік және үй шаруашылық қызметінің барлық облысындағы жоғары
икемділік;
3) ішкі ресурстар негізінде өзінің дамуын бағыттау;
Өте сақтайтын бір жайт, шағын бизнестердің ликвидациясы тоқырауға
ұшырады деген сөз емес. Осы жерден шағын кәсіпкерліктің дамуының негізгі
бағыттарын көрсетуге болады:
1) қызмет масштабының консервациясы;
2) іскерлік белсенділіктің ақыры кеңеюі;
3) тез экспонсия және оның орта және ірі компанияларға ауысуы;
xx ғасырдың 70- жылынан бастап реформалаудың инициативасы және
шаруашылық нәтижелігінің көтерілуі ірі фирмалардан шағын фирмаларға ауысып
келе жатыр.
Бұл үрдістің негізінде қазіргі заманға сай МГР сипатының принципиальды
өзгеруі жатыр. Экономика үшін соңғы сипат үшін өндірістің
индивидуализациясымен байланысты одан әрі қарай дамуы, нақты тұтынушыға
бағыт алу.
Электроника, мехатроника, материалдық кіріспе осы облыста бір уақытта
соңғы жетістіктер шағын кәсіпорынның өндірістік базасының радикальды қайта
құрылуына әсер етті. Шарушылық роботтарының пайда болуы және кең таралуы,
икемді өңдейтін кешендердің, автоматты жоспарлау жүйесінің және өнімді
өндірудің, қазіргі заманға сай өңдеу құралдарының және ақпараттарды
жіберудің пайда болуы кіші фирмаларға кішімасштабты өндіріс шығындарын
төмендетуге, дайындалатын тауарлардың сапасын арттыруға, тұтынушылардың
сұраныстарын толығымен және өз уақытында есептеуге мүмкіндік береді.
Шағын кәсіпкерлік мынандай бөлімдерге бөлінеді:
• дәстүрлі түрдегі шағын фирмалар ( жанұялық фирмалар, микро
кәсіпорын, кіші зауыттар, сервистік компаниялар және т.б.)
• әскери кемеде қажеттіліктің 30 пайызын жабатын өте кіші
норвегиялық компания сияқты өз облысындағы мини монополистер.
• тәуекелшілді шағын кәсіпорындар.
Соңғы 20-25 жыл ішінде қазіргі заманға сай нарықтық экономикадағы
шағын кәсіпкерліктің рөлі принципиальді түрде өзгеруі байқалады.
Құндылықты арттыру бойынша серіктестік деп аталатын неғұрлым кең және
нәтижелі дамып келе жатыр. Бұл тәуелсіз өндірушілер арасындағы кооперация
мен қызметтестік қатынастарын сипаттайды. Мұндай кооперацияларға мысал
ретінде негізгі индустриалды елдердің шаруашылықтарындағы субконтрактацияны
келтіруге болады.
Шағын кәсіпорынның кооперациясының дамуы тек қана шаруашылыққа қана
емес, сондай- ақ саудаға, қызмет көрсету сферасына, құрылысқа да әсер
етті.Оларда материалдық емес факторлардың рөлі артып келеді, ең бірінші
кезекте фирмалардың марка күштері.
Сөйтіп, қазіргі уақытта НТР даму кезеңінде шағын кәсіпорындардың өсуі
мен модернизациясы үшін жағымды нарықтық және технологиялық шарттар дамып
келе жатыр. Айтарлықтай көлемде шағын кәсіпорын өздерінің өндірістік
қызметін сыртқы нарыққа бағыттайды. Сөйтіп, батысеуропалық шағын
кәсіпорынның шетелге өндірген өнім үлесі 20 пайыздан 47 пайызға дейін, АҚШ
пен Жапонияның машина құрау салаларында бұл үлес 30 пайыз және 40 пайызды
құрайды.
Әлемдік нарықта шағын кәсіпорындардың болуы өндірістің қазіргі заманға
сай технологиясын дамытуға, шетелдік фирмалар мен әртүрлі іскерлік
фирмаларына түсуге, шетелдік капиталды тартуға мүмкіндік береді. Шағын
кәсіпорынның жоғары ғылыми- өндірістік потенциялымен байланысты. Шағын
фирмалардың үлгеруші бөлігі өздерінің өндірген барлық тауарларының 5-10
пайызын әлемдік нарыққа шағарады. Шағын бизнестің осындай жолмен дамуы оның
өндірісін қазіргі заманғы техникалық деңгейде қолдауға, тек қана сыртқы
ғана емес, сондай- ақ ішкі нарыққа да өнімдердің сапасын арттыруға, ұсақ
кәсіпкерлікті маңызды, тез дамитын экономика секторына айналдыруға
қабілетті.
Шағын бизнес кәсіпорындарының халықаралық айырбасқа кеңінен қатысуы
сала ішіндегі және сала аралық специализация деңгейінде халықаралық еңбек
бөлінісіндегі қатысу үрдісін белсендіреді.
Бүгінгі күні шағын фирмаларсыз ғылыми- техникалық қарым- қатынастардың
халықаралық даму үрдісін көз алдымызға елестету мүмкін емес.
Көмтеген шағын компаниялар шет елдерде өндірістік, сауда- саттық
бөлімшелер ашуға тырысады. Шағын бизнес жергңлңктң серіктестіктермен
біріккен кәсіпорындарды қайта құру сияқты өндірістік коммерциялық
тәуекелділікті төмендету әдісі де кеңінен қолданылады. Осындай
байланыстардың нәтижесінде ұлттық экономикада шетелдіктердің меншік үлесі
артады.
Шағын кәсіпорынның ішкі сауда қызметін дамытуда маңызды орынды
мемлекеттің әсер етуі оның белсенді саясаты алады. Мемлекетті сыртқы
сауданың кеңеюі қызықтырады, әсіресе бұл ұсақ фирмалардың есебінен. АҚШ- ғы
АМБ- да ұсақ фирмалардың сыртқы сауда қызметін дамытуға көмектесетін арнайы
бөлімдер құрылған. Ол сауда министрлігімен, саудалық палатамен, экспорттық-
импорттық ұйымдармен және басқа да ұйымдармен байланысты.
Сонымен қатар, АҚШ- та сыртқы экономикалық байланыстардың дамуымен
айналысатын америкалық фирмалар қажеттіліктерінің спецификасы есебінен
құрылған мемлекеттік ұйымдардың бірқатары қызмет етеді.
Сонымен, шағын кәсіпорын табысты қызметінің қажетті элементі сыртқы
рынокқа шығу болып табылады. БҰҰ эксперттерінің бағалауы бойынша, 80-
жылдардың ортасында транс Ұлттық корпорациялардың саны 10 мыңға жетті,
мұнда жұмысшылар саны 200 адамнан аспайтын және 40-50 пайызы компанияларға
шоғырланған болатын. Ал 1999 жылы дүние жүзінде ТҰК- ның саны 55 мыңға
жетті және олардың әрқайсысының 100-120 филиалы болды. Сәйкесінше, дамыған
елдерде минимум 130-150 мың үлкен емес компаниялар сыртқы сауда қызметін
жүргізеді.
Голландия, Бельгия, Германия, Япония сияқты елдерде бұл бір жылдары
35-40 пайызға жетті. Америкалық статистикалық мәліметтеріне сүйенсек, 60
жылдардың соңында АҚШ- та 19 мыңға жуық экспорттайтын компаниялар
тіркелген, 10 жыл өткеннен кейін- 25- 30 мың, 80 жылдардың екінші
жартысында 40– 45 мыңға жетті. 1993 жылы тауарлы өнімдердің экспорттаушы
компаниялар – саны АҚШ- та 85-90 мыңға жетті. 10 мыңға жуық компаниялар
әлемдік нарыққа және басқа елдерге шығады. Жапонияда шағын бизнестің
үлесі70- жылдары 32 пайыздан, 1992 жылы 39 пайызға дейін өсті.
Шағын бизнестің жасанды шуағы оның халықаралық нарыққа шығуымен
байланысты, мұнда шағын кәсіпкерлік үшін принципиальды жаңа мүмкіндіктер
ашылды. Сондықтан шағын кәсіпкерліктің сыртқы нарыққа шығу тәжірибесі шағын
кәсіпкерлік құрудың маңызды мәселелерінің бірі болып табылады.
Шағын бизнестің транкнационализациясы ірі және күшті ТҰК- дан кейін
әлемдік нарық бәсекесіне шағын және орта кәсіпорындарда кіретін әлемдік
экономикадағы интернационализацияға соңғы нүктесін қояды.
Шағын кәсіпорын өздерінің қызметтерін барлық сфераларда және халық
шаруашылық салаларында қызметінің бір түрін немесе бірнеше түрін орындай
отырып жүзеге асырылады. Шағын кәсіпорындар өздерінің шаруашылық
қызметтерін жүзеге асыруда, өндірілетін өнімге, пайдаға, салықтарды
төлегеннен кейін қалған ақша көздеріне және басқада міндетті төлемдерге,
оның жарлықтары бойынша басқадай қарастырылмаса өзіндік тұрақтылығына ие.
Барлық кәсіпорын түрлерінде қаржылық шешімдердің негізгі көрсеткіші-
пайда болып табылады. Кәсіпорынның шаруашылық қызметінің басты кезеңі-
жоспарлау болып табылады. Шағын кәсіпорын өзінің қызметін жеке жоспарлайды
және өндірілген өнімге сұраныстан бастай отырып кәсіпорынды өндірістік және
әлеуметтік дамуын қамтамасыз етудің қажеттілігімен қызметін, олардың
жұмысшыларының жеке табыстарының даму перспективаларын анықтайды. Жоспардың
негізін келісім- шарттар, өндірісті тұтынушылармен жеке құрылған келісім-
шарттар, жұмыс, қызмет көрсету, сонымен қатар, шикізатты, материалдарды
жеткізушілермен келісім- шарттар жатады. Келісім- шарттар сәйкес келетін
мемлекеттік органдармен құрыла алады.
Кәсіпорындардың оның ұйымдық- құқықтық формаларына қатысты қаржылық
ресурстарын құрудың қайнар көздері пайда, амортизациялық аударымдар, бағалы
қағаздарды сатудан түскен қаражаттар, еңбектік коллектив мүшелерінің пайлық
және басқа да кірістері, сондай- ақ заңға қайшы келмейтін несиелер және
басқа да түсімдер.
Ақшалай қаражаттарды сақтау үшін және барлық есептік, несиелік
операцияларды жүзеге асыру үшін кәсіпорын кез келген банкте есептесетін
және т.б. есептерді ашады. Банк және оның бөлімшесі кәсіпорынды тіркеу
орындарына байланысты кәсіпорынның талабы бойынша есеп айырысу счетін ашуға
міндетті.

2.1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ШАҒЫН БИЗНЕСТІҢ ДАМУЫ

Кәсіпкерлік- бұл барлық өндірістерге қажетті динамикамен қамтамасыз
ететін тарихи және әлеуметтік- экономикалық шарттарда үлгеруші болып
табылатын өндірістің ерекше инновациялық формасы.
Қазақстанда жаңа экономикалық жүйенің құрылуы өндірістік- коммерциялық
қызметтердің әртүрлі масштабы бойынша кәсіпкерлік субъектілерінің, яғни,
шағын, орта және ірі кәсіпорындардың мәселелерін ең жоғарғы деңгейде шешу
қажеттілігі туып отыр.
Экономикалық дамыған елдерде шағын бизнес ұсақ жекеменшік иелерінің
көптігін көрсетеді, олар елдің әлеуметтік- экономикалық бар саяси
деңгейінің қаншалықты дамығанын көрсетеді.
Шағын кәсіпкерлік- іскерлік өмірдің неғұрлым икемді формасы.
Экономиканың осы секторларында орта және ірі бизнесті қамтамасыз ететін
негізгі идеялар массасы туады. Тауарды сатушы және сатып алушы бола отырып,
шағын кәсіпорындар нарықтың өзгермелі коньюнктураларына уақытылы әсер етіп,
отыруларына мүмкіндік алады.
Екінші жағынан, олар көбінесе өзінің ішкі экономикалық
коньюнктураларының қызметтеріне тәуелді болады. Сондықтан обьективті
мүмкіндіктерде ірі және шағын кәсіпорындардың сәйкес келетін регулятордың
көмегімен әртүрлілігін теңестіру қажеттілігі туындайды.
Шағын кәсіпорын нарықта ірі отандық және шетелдік капиталдармен
бәсекелестік күресін жүргізуге мәжбүр болады.
Шағын бизнес аймақтық экономикаларда ерекше орын алады. Аудандарды
басқарушы элементтер жүйесі сияқты, ресурстық құрамалардан тұратын
жекеменшік элементтердің өзара байланысына тәуелді әлеуметтік- экономикалық
дамуды, әкімшілік-территориялық құрылымды білдіреді.
Сондықтан ауданның және шағын бизнестің әлеуметтік және экономикалық
дамуын өзара байланыста қарау керек: біріншіден, еңбектік, материалды-
техникалық, табиғи, қаржылық және ақпараттық ресурстардың қолдану
шарттарымен жағдайларына; екіншіден, аудандық экономиканы басқару жүйесінің
қызметіне байланысты.
Нарықтық экономикаға кіруіне байланысты Оңтүстік Қазақстан облысында
шағын бизнес белсенді түрде дамып келе жатыр. Кәсіпкерлік құрылымының
қаржылық қолдау көрсетілуіне байланысты облыста жаңа жұмыс орындары пайда
болды. Бұл өз тарапында жұмыссыздарды 15 пайызға төмендетті. Жылына 5-6 мың
жұмыс орындары пайда болды. 2003 жылы облыс шаруашылығында 123521млн өнім
өндіріліп, өсім 114,3 пайызды құрады. Ауыл шаруашылығының ЖҰӨ көлемі 59305
млн теңгеге дейін өсті. 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда негізгі
капиталға инвестиция көлемі 1,4 есе артып, 34269,2 млн теңгені құрады.
Облыс бойынша кәсіпорындар, мекемелер және халық арқылы көрсетілетін қызмет
көрсету көлемі 44178,3 млн теңгені құрап, 2002 жылдың деңгейінен 1,45 есе
артық болып отыр. 2003 жылы шағын, орта және ірі кәсіпорындарда,
мекемелерде және облыстық ұйымдарда жұмысшылар саны арнайы мәліметтер
бойынша 272 мың адамды құрады.
Қазіргі уақытта шағын бизнестің субъектілерінің деңгейін дамыған
елдердің деңгейімен салыстыруға болады. Мониторингтің мәліметтері бойынша
әрекет етуші субъектілердің үлесі оның жалпы санының 96,6 % құрайды, ал
кейбір аймақтарда одан да көп. Мысалы, сауда сферасында шағын
кәсіпкерліктің кәсіпорындар үлесі олардың салаларындағы жалпы санының 98,7
%; ауылшаруашылығы 98,4 %; балық аулауда-92,4; құрылыста- 90,1;
мерамханалар мен қонақ үйлерде- 98,2; көлік және байланыста- 98,2 %
құрайды.
2000-2003 жылдары аралығында тіркелген кәсіпорындар саны 105,491 мың
бірлікті құрады. Заңгерлік білімдері бойынша тіркелген субъектілер саны-
11,2 мың бірлікті құрады, оның ішінде 7,9 мыңы 57,6 мың адаммен қызмет
етеді.
Кәсіпкерлік құрылымның негізгі көлемі жаңа фермерлік шаруашылық
ұйымдарының және көлікте, сауда да, ауылшаруашылық өнімдерін қайта өңдеу,
және т.б жұмыс істейтін жеке кәсіпкерлік құрылымдар есебінен артып келеді.
2003 жылдың басынан бастап шағын кәсіпкерліктің субъектілері арқылы облыста-
101330,3 млн теңгенің жұмыстары мен қызметтері өндірілді. 2003 жылы шағын
бизнестің субъектілері арқылы бюджетке 5645,9 млн теңге төленген, бұл 2002
жылмен салыстырғанда 32% артық. Әрбір заңды тұлғаға орта есеппен- 3684,6
млн теңге салықтық төлемдер келеді, ал әрбір қызмет етуші физикалық тұлғаға
466,5 мың теңге бюджетке төлеуден келеді.
Талдаулар көрсеткендей физикалық сияқты заңды кәсіпкерлік
субъектілерінің санының өсу тенденциясы байқалады.
Шағын және орта бизнестің субъектілерінің неғұрлым көп саны Шымкентте
және ауылшарушылығы жақсы дамыған Мақтаарал ауданында шоғырланған.
Бюджетке төленген төлемдердің көлемі бойынша Шымкент қаласын,
Сарыағаш, Сайрам және Ордабасы аудандарын бөліп көрсетуге болады (1-
кестеден).

1- кесте. 2003 жылғы Оңтүстік Қазақстан облысының кәсіпкерлігінің даму
көрсеткішінің құрылымы

Тіркел-Жұмыс- Өндіріс Бюджет- Облыс- Аудан-ның
ген басты көлемі, тік төлем,тың қаржықаржы
субъек-халық-тыңжұмыс млн. теңгебюджеті бюджеті
Аудандар тілер-дсаны, және млн. млн. теңге
ің саныадам млн. теңге теңге
Бәйдібек 1505 6817 458,6 27,9 5 0,9
Қазығұрт 4067 6062 295,7 38,1 12,5 3
Мақтаарал 17846 73916 16446,2 334,7 - -
Ордабасы 4825 16604 5669,2 235,6 1,5 -
Отырар 2500 8438 2173,3 41,7 6 -
Сайрам 9094 38970 3800,3 282,6 - 9
сарыағаш 12234 24985 7167,4 406,5 - 9,1
Созақ 1719 4075 581,7 85,3 5 7
Төлеби 3310 8242 1706 71,8 10 -
Түлкібас 4882 10492 1298,7 74,6 4 2
Шардара 5301 18530 4725,3 61,2 5 3
Арыс 1518 6060 1429,7 57,8 - -
Кентау 1784 2603 532,9 46,4 - -
Түркістан 8864 29125 4266,9 224,9 - 2
Шымкент 26042 41601 50778,4 3656,8 20 -
Барлық облыс
бойынша 105491 296520 101330,3 5645,9 69 36,4

Шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың нақты мақсаттарын анықтау
үшін Оңтүстік Қазақстан облысын 4 шартты экономикалық зоналарға
бөлінген(ШЭЗ). Бірінші ШЭЗ- ға Шымкент, Түркістан, Кентау және Ақсу кіреді.
Олардың негізгі бағыты ауылшаруашылығын қалпына келтіру болып табылады.
Екіншісіне- Мақтаарал, Сарыағаш және Шардара аудандары кіреді. Приоритетті
бағыттары өндіріс және мақтаны қайта өңдеу болып табылады. Үшіншісі- Созақ,
Отырар, Ордабасы, Бәйдібек аудандары және Арыс қаласы. Қызметінің басты
түрлері- мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу. Төртінші ШЭЗ-
Қазығұрт, Төлеби, Сайрам және Түлкібас районы- өсімдік және мал шаруашылығы
өнімдерін өндіреді және қайта өңдейді.
Талдаулардың мәліметтері бойынша соңғы уақытта Оңтүстік Қазақстан
облысында кәсіпкерлік өсімінің тұрақталғандығы байқалады. Бүгінгі таңда
шағын бизнес - бұл тек қана сату, сатып алу қызметі ғана емес, сонымен
бірге өндіріс және қызмет көрсету сферасы.
Кәсіпкерлікті қолдау мақсатындағы екінші деңгейдегі банктер ұсынатын
несиелік қаражаттар көлемі өсіп келеді. Соңғы 5 жылда облыстың берілген
құрылымдары құралдарды сатып алу үшін және айналым қаражаттарын толықтыру
үшін ұзақ және қысқа мерзімді 50 млрд теңгеге жуық несие алынған. Олардың
негізгі бөлігі ауылшаруашылығына, өндірісті дамыту және ауылшаруашылығы
өнімдерін қайта өңдеуге жұмсалынады.
Шағын кәсіпорындарды облыстық және жергілікті бюджет тарапынан
қаржыландырудың қысқару тенденциясы байқалады. Бұл экономикада экономикалық
жағдайдың жақсаруының несие үшін пайыз қойылымының төмендеуіне байланысты.

2- кесте. Кіші және орта бизнес субъектілеріне берілген несие көлемі

Қаржыландырудың 2000 2001 2002 Өсу темпі, %
көзі
2001-2002002-202002-2000
0 01
Облыстық 77,6 205,57 160,59 264,9 78,3 206,9
бюджет

Аудандық 74,77 302,5 35,78 404,5 11,8 47,9
бюджет

Екінші деңгейлі
банктер 1376,3 3382,2 1043,5 245,7 323,5 795,1

Айтарлықтай өзгерістер екінші деңгейдегі банктермен несие беру
құрылымдарында орын алды. 2002 жылдың өзінде олар арқылы 11 млрд теңге
көлемінде несие бөлінген.
Ерте кездерде қаражаттар сауда- саттық қызметіне бағытталған болса, қазіргі
кезде несиенің көп бөлігі тауар өндірушілерді қолдауға бөлінеді. Сөйтіп,
өткен жылы бөлінген несиенің көбі осы мақсаттарға арналған.
Артықшылықтары: жағымды ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.