Шоқан Уәлиханов подполковник

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе

І - тарау. Шоқан Уәлиханов және қазақ қоғамын зерттеуші.
1.1 Шоқанның өмір жолы, өскен ортасы
1.2 ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамы

ІІ – тарау. Шоқан Уәлиханов – қазақтың алғашқы шығыстанушысы
2.1. Шоқан – қазақ деректанушысы
2.2 Шоқан саяхаты және тарихи – жағрапиялық зерттеулері

Қорытынды

Қолданылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе.

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ халқының ұлы ғалымы, жарқын жұлдызы
Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов отандық шығыстану ғалымы мен әдебиет тарихында
үлкен орын алады. Оның қысқа, жарқын өмірі мен ғылыми қызметі қазақ
халқының көпғасырлық дамуының рухани ізденістерінің тамаша қорытындысы,
биік жалғасы болды, қоғамдық ой санасың биіктей өркендеуіне ықпал етті.
Шоқан Уәлиханов өзінен кейін мол әдеби – тарихи мұра қалдырды.
Өзінің тым қысқа ғұмырының барысында Шоқан европалық ғылым үшін “белгісіз”,
“жұмбақ” болып келген Орта Азия мен Қазақстан халықтарының тарихы,
географиясы мен этнографиясына арналған бірсыпыра еңбектері мен қоғамдық
саяси тақырыптағы толып жатқан шығармалар жазып үлгерді. Шоқан Уәлиханов
терең энциклопедиялық білімі бар, өз заманындағы бірқатар мәселелерді
жаңаша көтере білген кемелді ғалым болды.
Шоқан Уәлихановтың қоғамдық тарихи майданда көріне бастаған дәуірі
қазақ халқының тарихындағы маңызды кезең – қазақ халқының орыс халқымен
және оның алдыңғы қатарлы демоктариялық мәдениетімен жақындасу дәуірі,
сондай – ақ толық отарлыққа түскен дәуірі еді. Сол кездегі Шоқанның
қоғамдық өмірдегі қызметі көп қкрлы. Сондықтан да ол көптеген зерттеу
еңбектерінің тақырыптарының негізіне алына алады. Бүгінгі таңда еліміз
егемендігін алған уақытта отандық тарихымыз өзінің тарихи қайраткерлерінің
тұлғасын зерттеуге зор көңіл бөліп отыр. Әсіресе ұлтымыздың қазақ екендігін
дәлелдеп бағуға тырысқан ғалымымыз – Шоқан Уәлихановтың бай тарихи, ғылыми
мұрасын зерттеу өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Еліміз демократиялық қоғам қуруға ұмтылып келе жатқанда қазақтың
ұлы ғалымы және ағартушысы Шоқан Уәлихановтың өз халқының тарихын зерттеп,
әлемге таныту мен төл мәдениетін өркендетуге ұмтылған қызметі муқият
саралап зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Шоқан Уәлиханов өз заманында дүниежүзілік шығыстану ғылымының
дамуына елеулі үлес қосқан әр салалы, терең мазмұнды еңбектер қалдырды.
Шоқан Уәлихановтың жеке басы, қоғамдық қызметі тарихтың әр кезеңінде жоғары
бағаланды Шоқан Уәлихановтың жолдары жарқын мінезі, кемелді ақылы, көптеген
дарынды қабілеттері жайлы замандастары жан тебірентерлік жылы лебіздер
қалдырды. Шығысты зерттеуші әйгілі ғалым Е.И.Ковалевский Шоқанды “Асқан
данышпан жас жігіт, қазақ халқының ең жақын досы, әрі орыстың мемлекеттік
мүддесін қадір тұтушы” деп атады (5.21 б.( Көрнекті саяхатшы және Сібір,
Қазақстан, Моңғолия мен Орта Азияны зерттеуші И.Н.Потанин Шоқан
Уәлихановтың еңбектерін жоғары бағалай отырып, “Шоқан қазақ ішінен оқырман
қауымын талқан болса, ол өз халқының шын мәнісіндегі асқан данышпаны болар
еді” – дейді. (28. 74 б.( Атақты шығыстанушы ғалым Н.И.Веселовский өзінің
еңбектерінде Шоқан Уәлихановтың ғылыми қызметтерінің нәтижелерін пайдалана
отырып: “Шоқан Уәлиханов шығыстану әлемінің аспанынан құйрықты жұлдыздай
жарқ етіп өте шықты – орыс ориенталистері бірауыздай оны таңғажайып құбылыс
деп қарады, одан түркі халықтарының тағдыры туралы аса маңызды ұлы
жаңалықтар ашады деп үміт күтіп еді” - деп жазады. (5. 42 б.(
Шоқанның жақын достарының бірі Ф.М.Достоевский өзінің хаттарында
Шоқанға: “Европалық білімге тұнғыш қолы жеткен адамсыз. Сахараның не екенін
“оның маңызын және өз халқыңыздың Ресейге қандай қатысты бар екенін Ресей
халқына түсіндіру... сізге көп міндеттер жүктейді” – деп жазып, оны
алдығақарай шығыстану зерттеу жұмыстарына итермейді. (5. 61 б.(

Шоқан Уәлихановтың шығармалары тұңғыш рет 1904 жылы орыс
географиялық қоғамымен басып шығарылды. Бұл басылым құнды мәліметтер
бергенімен, патшалық цензураға қатты ұшыраған, қайта өңделген Шоқанның
ғылыми еңбектері, саяхат күнделіктерікеңес уақытында да мұқият сараланады.
Оның қолжазбаларымен текстологиялық жұмысты ҚазССР Ғылым Академиясының
академигі А.Х.Марғұлан, ғылыми қызметшілер А.Б.Никольская, М.С.Тұрсынова,
П.Г.Галузо, Л.М.Әуезова жүргізеді. Осы зерттеулердің негізінде 1958 жылы,
ал кейіннен толықтырылып, 1970,1985 жылдары Шоқанның шығармалар жинағы
басылып шығарыла бастайды.

Шоқан Уәлихановтың шығармаларының негізінде оның саяси,
экономикалық, философиялық көзқарастары, тарихи танымдары, этнографиялық
мұралары жекелей саралап зерттеліне бастады.
“Сот реформасы туралы жазбалар”, “Қазақтардың қонысы туралы” және
т.б. көптеген шығармаларының негізінде Шоқанның саяси және экономикалық
көзқарастарын С.Д.Зиманов, А.Б.Әтішев өздерінің “Шоқан Уәлихановтың саяси
көзқарастары” атты еңбегінде қарастырады. Мұнда олар Шоқанның қазақтың
билер институтының құрылымын зерттеді, патша реформасының олқылықтарын
көрсетуі, қазақ қоғамының өмірінде көшпелі мал шаруашылығының алатын орнына
арналған ойлары сараланады (қараңыз 2,13 әдебиет)
Шоқанның 150 жылдық мерейтойына байланысты Бүкілодақтық конференция
өткізіледі, осында Шоқанның жеке басы мен мұраларына қатысты бірнеше құнды
баяндамалар жасалады. Болашақ зерттеу жұмыстарына негіз қаланады
Н.Е.Бекмаханова Валиханов және орыс мәдениеті атты баяндамасында Шоқанның
көзқастарының қалыптасуына әсер еткен Омбы қаласында оқыған жылдар, алдыңғы
қатарлы орыс демократиялық мәдениет пен оның өкілдерінің ықпалы таразыға
салынып талқыланады (37. 105 б.(
Шоқанның ағартушылық ойлары да зерттеу нысанасына айналды.
Х.А.Арғынбаев, А.Марғұлан, Ш.Абдрахманова, Н.Ивлев, А.Х.Қасымжанов,
С.Көпеков өзінің еңбектерін ғалымның ағартушылық ойларына арнайды. Шоқан
тарихтағы экономикалық және саяси факторлардың маңызды рөлін ескерді,
әлеуметтік құбылыстарды ағартушылық көзқарас тұрғысынан түсіндіруге тырысты
деген қорытынды жасалды. (35. 105 б., 23. 80 б.(
Шоқанның ғылыми мұраларының басым көпшілігі оның саяхаттарының
нәтижесінде жиналып жазылғандығы баршамызға белгілі. Шоқанды саяхатшы –
зерттеуші ретінде А.С. Бейсенова, Б.А.Литвинский, Н.К.Стрелкова,
Т.Бекниязов және т.б. көптеген зерттеушілер зерттеді. “Елдерді сипаттауда
Шоқанда географиялық очерк басым болды” деп атай келіп (3. 244 б.(.
А.С.Бейсенова Шоқанның барған жерлерін сипаттау тәсілін атап көрсетеді.
Б.А.Литвинский Уәлихановтың Ыстықкөл мен Жоңғарияға барған саяхаттарын
зерттеп, Шоқан жайлы Орталық Азияны зерттеуші ретінде сөз қозғайды. Шоқан –
универсал, оның экспедициялардың есептік материалдарына объектілерді
кешенді зерттеу тән. Оны халықтардың – қазақ, қырғыз, ұйғырлардың тарихы,
қазіргі жағдайы, көршілермен қарым – қатынастары, тұрмысы мен салттары
“қызықтырды”,- деп жазады. (37.105 б.(
Шоқанның тарихи танымдары бүгінгі таңда негізгі зерттеу нысанасына
айналып отыр. Д.Дулатова, Р.Б.Сүлейменов, Д.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы,
И.Шәмшәтұлы Шоқанды шығыстанушы тарихшы ретінде қарастырады “Халықтар
тарихын зерттеуде, Шоқан ауыз әдебиеті мен жазба ескерткіштерді кешенді
түрде пайдаланды” – деп ескертеді Д.Дулатова. (12.28б.( Р.Б.Сүлейменов,
В.А.Моисеев, Н.Қанафияұлы өздерінің еңбектерінде Шоқанның халық тарихын
зерттеудегі ауыз әдебиетінің рөлін мұқият қарастырады. Шоқан тек қазақ ғана
емес, қырғыз тарихнамасының да негізін қалаумы деп атап көрсетеді. (20. 96
б(
Шоқан ғылыми әдебиетте этнограф ретінде де жоғары бағаланады. Ол
халықтардың рухани және материалдық мәдениетін зерттеуге зор үлес қосты.
Осы зерттеулерін В.П.Курылев, З.Еркімбеков, А.Қонысбаева, Ш.Момынова және
т.б. өте жоғары бағалайды. “Шоқанның этнографиялық әдеби мұралары
орысшығыстануына зор үлес қосты” деп бағаланады. (47.55б.( Шоқанның ғылыми
мұралары әлі де болса, көптеген зерттеу жұмыстарын талап етеді.
Курс жұмысының мақсаты:
Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Уәлихановтың дүниежүзілік шығыстану
ғылымына қосқан құнды ғылыми, тарихи, әдеби және этнографиялық
зерттеулерінің мазмұнын және олардың қоғамдық - мәдени дамуға тигізген
әсерін ғалымның шығармалары мен соңғы жылдары жазылған ғылыми еңбектер
негізінде зерделеу.
Курс жұмысының міндеттері:
Шоқан Уәлихановтың ғылыми материалдары мен әр түрлі тарихи - әдеби
мұраларына талдау жасау негізінде курс жұмысына төмендегі міндеттер
қойылды:
- Шоқан Уәлихановтың дүниетанымының, көзқастарының қалыптасуына әсер еткен
ортасын, өмір жолын қарастыру;
- Шоқан Уәлихановтың қазақ халқын әлемге танытуға деген ұмтылыстарын, саяси
– экономикалық көзқарастары мен философиялық дүниетанымын саралау;
- Алғашқы қазақ деректанушысы ретінде Уәлихановтың қазақ халқының шығутегі,
хандары, батырлары туралы деректеріне сипаттама беру;
- Ғалымның атын әлемге әйгілі еткен, зерттеу жұмыстарына негіз болған
георафиялық сапарлары мен еңбектері жайлы мәліметтер көрсету;
Курс жұмысының практикалық маңызы.
Егеменді еліміздің өзінің төл тарихын танып білуге көңілі ерекше ауып
тұрған жағдайда Шоқан Уәлихановтың зерттеу еңбетері оның көптеген беттеріне
жарық түсіреді, сол уақыттағы тарихи жағдайын терең түсінуге жол ашады.
Курс жұмысында Шоқан Уәлихановтың қоғамдық, ғылыми қызметі халықтың
мүддесіне сай жүргізілгені объективті түрде дәлелденеді және тарихи - әдеби
шығармалары соңғы кездегі зерттеулерге негіз болғандықтан, олардың
ұқсастықтары мен ерекшеліктері ғылыми тұрғыдан толданады. Осы материалдарды
оқулықтар мен мектеп бағдарламаларына енгізіп, арнайы курстар түрінде де
өткізуге болады.
Курс жұмысының методологиялық негізі.
Шоқан Уәлихановтың әдеби, тарихи, географиялық және этнографиялық
еңбектері жарық көргенімен де, олар алғашында патша үкіметімен, ал кейінен
кеңес билігімен сынға ұшырады. Курс жұмысында біз кейінгі жылдардағы
зерттеу жұмыстарының нәтижелерінің негізінде объективтілік, бірізділік және
даму принциптеріне сүйеніп, ғалымның ғылыми мұрасы өркениеттік көзқарас
тұрғысынан қарастырылады.
Курс жұмысының хронологиялық және географиялық шеңбері.
Ғалым, тарихшы, этнограф ретінде Шоқан Уәлихановтың қоғамыдық
қызметін ашу үшін курс жұмысы ғалымның өмір сүрген 1835-1865 жылдары мен ол
өмір сүрген және сапарлармен аралаған Қазақстан, Орта Азия, Орталық Азия
және Ресей елдері тарихын қамтиды.
Курс жұмысының құрылымы.
Жұмыс Кіріспеден және екі ірі тараудан тұрады. І тарау өз ішінде екі
бөлімшеден тұрса, ІІ тарау өз ішінде тақырыптың мәнін ашу мақсатында екі
бөлімнен құралған. Сонымен қатар, қорытнды және пайдаланған әдебиеттер
тізімі берілген.

І-тарау. Шоқан Уәлиханов және қазақ қоғамын зерттеуші

1.1 Шоқанның өмір жолы, өскен ортасы

Қазақ халқының ұлы ғалымы Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов 1835 жылы қараша
айының ішінде сол кездері Құсмұрын дуанының аға сұлтаны, майор
дәрежесіндегі Шыңғыс Уәлихановтың қара шаңырағында дүниеге келген. Шоқанның
кіндік қаны тамған Құсмұрын бекінісінің ескі жұрты қазіргі Қостанай облысы,
Жетікөл ауданы Шөптікөл аулынан үш – төрт шақырым жерде орналасқан. Азан
шақырылып қойылған есімі Мухамедқанафия болғанына қарамастан, анасының
Шоқан деп еркелетіп қойған есімі өмір бойына сақталып кетеді.
Шоқанның анасы Зейнеп – қазақша хат таныған, өз заманының көзі қарақты
қыз – келіншектерінің бірі.Оның әкесі – бала жасынан шешендік өнерімен ел
ішінде аты аңызға айналған, кейінен Сібір қазақтары арасынан алғаш рет аға
сұлтандық әкімдікке қолы жеткен, атақты Шорман би.
Шоқанның балалық шағы негізінен оның сүйікті әжесі Айғанымның аулы –
Сырымбетте өтті. Орта жүз ханы Уәлидің кіші әйелі – Айғаным жігерлі әрі
көреген әйел болған. Ол шығыстың бірнеше тілдерін білген, орыс мәдениетіне
мейлінше ден қойып, Сыртқы істер министрлігінің Азиялық департаментімен
және Петербургтегі Сібір комитетімен хат жазысып, байланысып отырған. (29.
5 б.( Сырымбетте тұңғыш қазақ мектебін аштырды (екіншісін Құсмұрында оның
баласы Шыңғыс салдырды). (17. 12 б.(
Уәлихановтардың отбасында Шоқаннан басқа алты ұлы және төрт қыз
болды, оларға қарағанда Шоқан жастайынан өзінің ақылы, өжеттігі,
табандылығы және қабілеттілігі мен ерекшеленетін. Шоқанның балалық шағы
сахарада, өзінің өткендегі ерлік істері жайлы көптеген аңыздарды есінде
сақтап отырған халықтың арасында өтеді, сөйтіп сезімтал бала тарихи
аңыздарға жастайынан құлақ қойып, халықтың халық ортасынан шыққан
адамдармен араласуға, халқтың өлең – жырлары мен әңгімелерін тыңдауға
құштар болып өседі.
Бала Шоқанның сана – сезімі ерте оянып, рухани өсіп жетіле беруіне
әжесі Айғаным үлкен әсер еткен. Тумысынан сезімтал, дарынды балаға әжесі
“халық даналығының сарқылмас білім бұлағы” болған. Халықтың озық дәстурлері
мен салтын бойына сіңірген әжесінің жарқын бейнесін Шоқан өмірінің аяғына
дейін ұмытпай есінде сақтаған.
Шоқан ерте, кейбір мәліметтер бойынша, төрт жасында хат таныған. Әдетте
балахат танымай тұрып – ақ сурет салуға құрштарлана береді. Шоқанның әкесі
Шыңғыстың үйіне чиновниктер, офицерлер, олардың ішінде топографтар жиі
тоқтайтын. Шоқан солардың жұмысымен танысып, еліктей жүріп, алдымен
қаламмен, сиямен, ал кейіннен бояумен сурет салуды үйренеді.Сурет салу
баланың аңғарымпаздығын ұштап, оның өмір құбылыстарына тереңірек бойлай
түсуіне көмектесті.
1840 жылдары Тобылда губернатор, кейіннен Орынбор шекара комиссиясының
төрағасы болған М.В.Ладыженский қазақ халқының сот ісіне қатысты ғұрыптары
мен ауыз әдебиеті нұсқаларын жинақтауға көп көңіл бөлген. Шыңғыс
Ладыженскийдің бірнеше талап – тілектен тұратын өтінішін орындау үшін өз
үйіне әйгілі жыршылар мен аңызшы - әңгімелерді, ақын, әнші, күйшілерді
шақырғанда, шекаралық басшылықтың тікелей тапсырмасымен Аманқарағай,
Құсмұрын төңірегіндегі жүргізілген археологиялық қазба жұмыстарына
араласқанда Шоқанды үнемі ертіп жүрген. Зерделі, зерек Шоқан бес жаста
екендігіне қарамастан, А.А.Сотниковтың басшылығымен Күнтимес пен
Қараобадағы қазба жұмыстарынан үлкен әсер алады.
Жеті жасынан бастап мектепке барған Шоқан молданың қолынан араб
жазуының негіздерін меңгереді. Бұл схоластикалық мектепте тек шағатай
тіліндегі ортағасырлық әдебиет мұраларын оқумен, араб және парсы тілдерінде
сөйлеп жаттығу және шығыс ақындарының өлеңдерін тақпақтай жатқа айтумен
ғана айналысқан.
Даланың дәстүрі бойынша, сұлтанның балаларына бірнеше шығыс тілдерін
үйрену, яғни “жеті жұрттың тілін білу” парыз болған. Сондықтан Шоқан шығыс
тілдерін оқуға ден қойып, әуелі араб тілін, кейін ұйғыр тілін де жақсы
меңгерген.
Айғаным әжесінің айтқан әңгімелері, елдің атақты от ауыз ақын –
жырауларының өлең- жырлары баланың халық поэзиясына деген ынтасын ерте
оятты. Халық поэзиясына жастайынан құмартқан Шоқан, оның классикалық
үлгілерін жазып алып, өзінің ата- анасына дауыстап оқып беріп жүреді.
“Еркокше” және “Қозы Көрпеш - Баян сұлу” атты халық дастандарын ол тіпті
бала кезінде – ақ жазып алып, кейін өзінің ұстазы Н.Ф.Костылецкийге берген.
(30. 20 б.( Шығыстың басқа халықтарының поэзиясымен де шұғылданған Шоқан,
ауылда жүрген кезінің өзінде де ол шығыс әдебиеті классиктерінің өлеңдерін
оқудан бас көтерген емес.
Шоқанның ғылымға ден қоюына әкесінің алдыңғы қатарлы орыс
интеллигенциясының өкілдерімен тығыз байланыста болуы үлкен әсер етеді.
Академик А.И.Шренк, Сібір қазақтарының облыстық басқармасында қызмет
істеген декабристер С.М.Семенов, В.И.Штейнгель, Н.В.Басаргин және Қазан
университетінің студенттері С.Сотников, Н.Ф.Костылецкий, Т.Сейфулин сияқты
көптеген жоғары білімді адамдар Шыңғыстың аулында бірнеше рет болған. (1.22
б.(
Шоқанның білімге деген құштарлығы барған сайын күшейе түседі. Алайда
оның үй маңайында алған білімі шындығында да діни, схолостикалық сипатта
еді, бұл сол тарихи кезеңнің өзінде тіпті сұлтан баласының өсуінің өзіне аз
болатын.
ХІХ ғасырдың ортасынан бастап Ресейдің қазақ өлкесін отарлауы күшейе
түскен уақытта ескі феодалдық тәртіптің күйрей бастады патша үкіметі мен
үстемдік жүргізушібай феодалдар мүдделерінің біте қойнасуынан көрінді. Осы
жағдайда билік тізгінін қолдан шығарып алмас үшін орыс мәдениетіне
ұмтылудың қажет екенін түсіне бастаған қазақ ақсүйектері өз балаларын орыс
мектептері мен училищілеріне, жоғары оқу орындарына бере бастады. Шоқанның
әкесі мен әжесі чиновниктік мансапқа жету үшін оның тек қана европалық
білім алуы қажет екенін түсінді. Бұл жерде Шыңғыс Уәлихановтың көптеген
орыс ғалымдарымен тығыз байланыс жасағанын да айта кету керек.
1847 жылы күзде Шыңғыс өзінің орыс достарының көмегімен баласын
Сібірдегі сол кездегі ең жақсы оқу орны деп саналған Сібір кадет корпусына
оқуға түсіреді.Кадет корпустары әскери негіздегі арнаулы жабық оқу орны
саналғандықтан, онда офицерлер мен бай – шонжарлар балаларының ғани түсіп
оқу мүмкіндігі болған. Бұл оқу орнының мәдени өмірдегі маңызын дәл бағалау
өте қиын еді. Аса көрнекті қоғам және әскер қайраткерлері ғалымдар мен
публицистер осында тәрбиеленіп шықты.
Кадет корпусының оқу мерзімі – даярлық класы екі жыл, негізгі
кластары бес жыл, арнаулы класы бір жыл, барлығы сегіз жылға созылған.
Арнаулы класта тактика, артиллерия, далалық фортификация секілді
әскери ғылымдар жүретін болғандықтан, хан тұқымынан екендігіне қарамастан,
патшалық өкіметке сенімсіз бұратана ұлт өкім болып табылатын Шоқан арнайы
оқу бағдарламасы – “Офицер етіп шығару үшін қырғыз сұлтандарының балаларына
Сібір кадет корпусында өтуге мүмкін депсаналатын пәндердің жалпы
бағдарламасы” бойынша білім алған. (20. 45 б.(
Шоқан Уәлиханов өмірінің кадет корпусында оқыған кезеңі едәуір
дәрежеде оның болашақ тағдырына - орыс армиясы офицерінің ғана емес,
сонымен бірге зерттеуші ретінде қалыптасуына әсер етті. Нақ сол кездері
оның дүниетаным көзқарасының негіздері қаланып, өмірде алар орны мен
қоршаған ортаның шындығына деген қарым- қатынасы қалыптасты. (13.
21 б.(
Шәкірттердің ішінен оның жалғыз өзіне ғана кітапхана қорларымен
танысуға рұқсат берілді, ол орыс және шетел әдебиетін құныға оқыды.
(19. 17 б.(
Корпуста оқыған жылдары Шоқан тек орыс тілін ғана емес, неміс және
француз тілдерін де меңгерген, сонымен бірге өзі бұрыннан білетін араб тілі
білімін барынша жетілдіре түсті. Осында жүріп Шоқан сол кездегі ең
көкейтесті өмірлік мәселелерді қозғап жатқан маңдай алды журналдармен
таныса алды, атап айтқанда “Современник” журналын оқыды. (19. 17 б.(
Екінші курстан бастап Шоқан мен оның ұстаздары арасында етене
жақындық және достық қатынастар орнайды. Сезімтал шәкіртке корпустың
оқытушысы Н.Ф.Костылецкийдің күшті ықпалы тиді, оның айналадағы өмірге сын
көзімен қарау сезімін оятты, өзінің қазақ халық эпостарын зерттеу ғылыми
жұмысына тартты. Н.Костылецкийді Шоқанның дала өмір салты мен дәстурлерін
жақсы білетіні қызықтырды.
Демалыс күндері Шоқан алма кезек алғашқы кезде корпус оқытушыларының,
кейіннен Омбы қаласы чиновниктері мен интеллигенциясының үйінде – оның
ішінде аса білімді адамдардың бірі – К.К.Гутковскийдің үйінде қонақта болып
жүрді. Гутковскийлердің отбасында әрдайым жолаушы жүрген атақты адамдар -
әдебиетшілер, саяхатшылар, жер аударылған петрошевийлер, чиновниктер мен
әскери адамдар жиналатын. (30. 68 б.( Қаладағы ең таңдаулы, адамгершілігі
мол әрі оқыған отбасылармен таныс дамуына елеулі ықпал етті, - деп куәгер
болады Г.Н.Потанин. (45. 7 б.(
Сібір кадет корпусы екі бөлімшеге: ротаға және эскадронға бөлінетін.
Әдетте ротаға чиновниктер мен офицерлердің балалары қабылданатын.
Эскадронда казактардың және “бұратаналардың” балалары оқыды. Жағдайдың
әмірімен Шыңғыс сұлтанның баласы эскадронға қабылданды. Нақ осы жағдай
даланың ақсүйегі Шоқан бұқарамен жақынырақ танысып, оның мұң – мұқтажы мен
тілегін жақсырақ білуге көмектесті, мұның өзі сонымен бірге біршама
дәрежеде оның демократиялық сенімінің қалыптасуына ықпал етті. (19. 19 б.(
Шоқан Уәлиханов Омбыға тап болған демократиялық орта, оның көптеген
достары мен оқытушыларының ізгі мақсаты мен ынта –ықыласы, ең алдымен
олардың ғылым саласындағы адал қызметі Шоқанның сыршыл ой – санасына әсер
етпей, оның назарын білімнің мәңгі өшпес мәніне аудармай қойған жоқ. Ол
өркениет пен мәдениеттің биік шыңына көтерілгенімен мешеу қалған, езілген
халықтың өкілі болған Шоқан туған халқының білім алуға мұқтаж екенін,
сондықтан өзінің тікелей парызы оған өз тарихын, әлі ешкім жазбаған тарихын
ұғынуға көмектесу екенін, өз халқы мен орыстың білімді қоғамының арасында
“дәнекерші” екенін түсінді. (45. 9 б.(
Шоқан кадет корпусын 1853 жылы он сегіз жасында аяқтап, армиялық атты
әскерлердің көрнекті деген офицерлік шен алып шығады. Ресми түрде Сібірдің
казак әскерлерінің алтыншы атты әскер полкының офицері болып
тағайындалғанымен, іс жүзінде, Шоқан Батыс Сібір генерал – губернаторының
жанында қалдырылады да, арада бір жыл өткеннен кейін Батыс Сібір мен
Қазақстанның солтүстік – шығыс аудандарын басқарып отырған генерал
Гасфорттың адъютанты болып тағайындалды. Сонымен қатар өлкенің Бас
басқармасы Шоқанға төтенше тапсырмаларды орындайтын офицер қызметін
жүктеді.
Қызметке орналасысымен – ақ Шоқан Уәлиханов бірден офицерлер мен
чиновниктер ортасына, яғни корпустағы өзіне мәлім оқымысты, алдыңғы қатарлы
ойшыл адамдарға мүлдем қарама – қарсы ортаға тап болды. Өлкедегі жоғары
әкімшілік аппаратта қызмет ететін Дюгамель, Фридрихс,Кройерустар және патша
үкіметінің осы сияқты қойған адамдары тонаушы чиновниктер, бір ғана бос
пайдасын көздейтін, жеке өзінің олна тауып, баюын ойлайтын қаскүнемдер
болды.
1854-1857 жылдары Шоқан Ұлы жүз қазақтарының және қырғыздардан
бұғы, Сарыбағыш және солтуруларының Ресейге бейбіт жолмен қосылуы туралы
мәселені шешуге жігерлі түрде қатысады. Сонымен бірге ол қазақтар мен
қырғыздардың географиясын, тарихын, әдет – ғурпын, халық ауыз әдебиетін күш
салып зерттей бастайды.
1855 жылы жазда Шоқан Уәлиханов генерал – губернаторға Батыс Сібір
губерниясының құрамында жаңа құрылған Семей облысына тексеруге шыққан
сапарында ерекше тапсырмалар орындайтын офицер ретінде еріп жүреді.
Г.Х.Гасфорттың экспедициясымен бірге Омбы – Семей –Қапал – Верный арқылы
сапар шеккен Шоқан Жетісуда қалып қойып, өлкенің саяси жағдайы туралы
мәліметтер жинайды. Ұлы жүз қазақтары мен қырғыздардың қоныстануын, өлкенің
тарихы мен географиясын зерттейді. Осы сапарынан мол мағлумат алып келген
Шоқанды Гасфорт мақтау мінездемемн сый беруге ұсынып Шоқан Уәлиханов
поручик шенін алады.
Омбыға қайтып келгеннен кейін Шоқан өзінің жинаған материалдарын
қорытындылай келіп, сол материалдарының негізінде қазақтардың жерді
пайдалану мәселесі жөнінде, олардың рулық және некелік қарым- қатынастары
мен ертедегі діні жайлы ресми жазбалар жазады.
1856 жылы Шоқан Уәлиханов М.М.Хоментовскийдің басшылығымен
ұйымдастырылған үлкен әскери- ғылыми экспедицияға қатысады. Экспедицияның
мақсаты қырғыз халқымен танысу және Ыстықкөл алқабын картаға түсіру еді.
Ғылыми тұрғыдан алғандаҚырғыстанға бару Шоқан үшін аса жемісті болды. Оның
күнделіктері, салған суреттері, жинаған коллекциялары бүгінгі күніде қырғыз
халқының тарихын және тарихи этнографиясын жасауда түрнұсқалар болып
табылады, ол Шоқан Уәлихановты тек қазақтың ғана емес, қырғыздың да
тарихнамасының негізін салушылардың бірі деп атау лайық. (20. 98 б.(
1856 жылдың жазы мен күзінде Тянь-Шаньның солтүстік өңірін Орыс
география қоғамының тожырмасыбойынша, аса көрнекті ғалым – географ
П.П.Семенов- Тянь- Шаньский зерттеді. П.П. Семеновпен таныс болу Шоқан
Уәлихановтың өмірінен елеулі орыналады, оның бүкіл ғылыми қызметтерінің
бағытын белгілі бір арнаға салады. Шоқанмен жақынырақ танысқаннан кейін
Семенов оның асқан дарындылығына, терең біліміне ерекше ықылас қойып, жас
досының Петербургке барып , университеттік лекциялар курсын тыңдағысы
келетін талабын қуаттай түседі. Сонымен қатар, Шоқанның Орта Азия мен Батыс
Қытайға сапар шегу мақсатын да қызу қолдайды. Семенов екеуінің әңгімелері
Шоқанға ұмтылмастай әсер етіп, жас ғалымды қанаттандыра түседі. Шоқанды
Ресейдің сол кездегі ғылымның штабы – орыс география қоғамының толық мүшесі
етіп қабылдау туралы ұсынып басқа емес, П.П.Семенов-Тянь –Шанскийдің жасауы
кездейсоқ емес еді. (19. 33 б.(
Шоқан қырғыздардың арасындағы рулық жанжалды басумен шұғылданып, бұл
халықтың тарихи мен сол кездегі жағдайын зерттеп жүрген кезде алыстағы
Петербургке оның білімі мен дарындылығын Цин империясымен арадағы сауда
және саяси қатынастағы түсініспеушілікті шешуге, атап айтқанда Ресей мен
Қытай арасындағы сауда – экономикалық қатынастарды қалпына келтіруге
пайдалану туралы мәселе шешіліп жатты. Шоқан Уәлиханов подполковник
Перемышльский басқарған орыс курсатиялық елшілігінің құрамына енгізіліп,
тез арада қытайдың Құлжа қаласына аттандырылады. Ол Қытаймен екі арадағы
сауда байланысын жақсартып, екі мемлекеттің достық – қарым қатынастарын
орната отырып, Құлжа бірнеше күн болды. А.К.Гейнстың сипаттауы бойынша
Уәлихановтың Құлжаға баруы “Тарбағатай келісіміне. Құлжа мен Шәушекте
елшілік ашуға” негіз салады. (5. 49 б.(
1856-1857 жылдарды Шоқан Шыңғысұлы Уәлихановтың ғылыми өмірбаянындағы
бетбұрыс жылдар еді деп айтуға болады. Ол Түрнұсқалар мен әдебиеттерді
зерттеу оқу жөніндегі күнделікті жұмыспен бірге, өзі еңбек жазуға кіріседі.
Мерзімді баспасөзде оның тұңғыш мақаласы жарияланады. Мәселен, “Русский
инвалид” газеті 1857 жылғы 10 наурызда оның “Омбыдан хат” деген мақаласын
жариялады. Онда Шоқан Қазақстанның экономикасын дамытудың тамаша
перспективасы туралы айтып, жұртшылықтың және үкіметтің назарымен бұл
өлкенің мұқтандарына аударуға тырысады. (19. 37 б.(
Жас Шоқанның географиялық және тарихи зерттеулері П.П.Семенов-Тянь
–Шанский арқылы Петербург ғалымдарына белгілі болады. 1857 жылы 27- ақпанда
Шоқан Уәлихановты Орыс географиялық қоғамының толық мүшелігіне қабылдайды.
1858 – 1859 жылдары Шоқан өзін ержүрек саяхатшы даңқына бөлеген
атақты Қашқар саясатына аттанады. Марко Поло мен иезуит Гоестен кейін бұл
елге тұңғыш барған адам Шоқан еді. (5. 54 б.( Көптеген бері орнығып
қалыптасқан тәртіп бойынша Қашқарияның қақпасы ол кезде Европа ғалымдары
үшін жабық еді. Белгілі ғалым географ Адольф Шлагинвейт Қашқарияға Шоқаннан
бір жыл бұрын барып, бірақ Уәлихан төренің бұйрығымен басынан айрылады. (6.
85 б.(
Саудагер ретінде Қашқарияға енген Шоқан осы жерді жан – жақты зерттеп,
оның саяси және экономиклық құрылысымен жақсы танысып, бұл елді ерте
замандардан бері мекендеп келе жатқан автохтондардың тарихы мен
этнографиясы жөнінде бай материал жинайды.
Қашқар саяхаты Уәлихановтың денсаулығына үлкен зиян келтіреді. Ол
бірнеше ай бойы науқасынан айыға алмайды. Ал Петербургте, Шоқанды және оның
экспедицияның нәтижелері туралы есепті баяндамасын асыға күтеді.
Уәлихановтың сапарының ең басты нәтижесі “Алтышаһардың немесе Қытайдың Ман
Лу провинциясының шығыстағы алты қаласының жайы туралы” деген күрделі
еңбегі болды. Бұл Шығыс Түркістан халықтарының тарихи мен географиясы,
әлеуметтік құрылысы жөнінде толық мағлумат беретін алғашқы ғылыми еңбек
еді. (5. 61 б(
Саяхатшы – ғалымға сіңірген еңбегі үшін штабс – ротмистер атағы
беріліп, орденмен марапатталады және ақшалай сыйлық беріледі. П.П.Семенов
– Тянь- Шанский, Е.Г.Ковалевский және Сыртқы істер министірі
А.М.Горчаковтың қолдауымен Шоқан Уәлиханов ғылыми жұмыстармен айналасу үшін
Петербургте қалдырылып, Азия департаментінің әскери кавалерия құрамында
қалады.
Өзінің қысқа да, жарқын өмірінде Шоқан қазақ қоғамы мен шығыстану
ғылымынң саласында өшпес із қалдырады. Европалық білім алған тұңғыш қазақ
ғалымы үшін беймәлім шығыс елдерінің құпиялары өзінің есіктерін айқара
ашып, алдыға қарай шақыра түседі. Алдыңғы қатарлы орысзиялыларымен таныс
болған Шоқан ғылымға одан сайын ынталана түседі. Алайда ғылым жолы үнемі
сәтті болмайды, оның тайғанақтары мен соқпақтары да кездеседі. Ғылымның
соңынан ілескен жас Шоқан денсаулығын нашарлатып, өзінің даңқты, жемісті
өмірін кенеттен күрт үзіп алады. Шоқанның өмірінің жұлдызы сөнгенімен, оның
ғылыми еңбектері ешқашан өзінің маңызын жоғалтпас.

1.2 ХІХ ғасырдағы қазақ қоғамы

Қазақ халқының дарынды ұлдарының бірі Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов өз
халқының даму жолында жарқын із қалдырды. Шоқанның өмір сүрген уақыты
патшалық Ресейдің Орта Азияға, Оңтүстік Қазақстанға аранын ашып, жалмап
жұтуға ұмтылып кем жатқан дәуірімен тұстас келді. Бұл бір қалыпты,
жайбарақат процес болған жоқ. Қазақстың ақсүйектері өзінің құқықтары мен
үстемділігіне нұқсан келеді деп қауіптеніп, Ресейге қосылуға кедергі жасап
бақты жер жерлерде жанданған ұлт – азаттық көтерілістер мен түрлі қарсылық
әрекеттері Қазақстандағы Ресейден айыруға бағытталды. Патша үкіметінің
отарлық саясатының нәтижесінде көшпелі қазақ жайылымдыққа қажетшурайлы
жерлерінен айрылды. Бұл халықтың дәстүрлі құқықтарына қолсұғушылық болды.
Отарлық әкімшілік тек осымен ғана шектелмей, ел ішінде феодалдық
бытыранқылықты шиеленістіріп, халықтың дәстүрлі билік формасы – хандық
билікті де жойды.Қазақ жері әкімшілік – территориялық бөлініске ұшырап,
генерал – губернаторларға бағындырылды.
Ресей Қазақ Даласына ішкерлей енген сайын, көп сөзбастан түрлі
әлеуметтік – саяси және әкімшілік – территориялық реформалар жүргізе
отырып, олар енді толық отарлауға бағытталды. Қанаттың бір сілтеуімен,
былайша айтқанда, ешқандай толқу мен қобалжусыз, 400 мың тұрғыны бар кең
байтақ дала екі облысқа бөлініп, болашаққа деген үлкен үмітпен империяның
құрамына толығымен берік құйылды! (7.311 б.( Патшалықтың далалық өлкені
саяси басқару саласындағы өзгертулерін қорытындылай келе, Шоқан Уәлиханов,
осы шаралардың нәтижесінде “Дала мүлдем жаңа келбетке ие болды” (7. 309 б.(
деп қорытынды шығарып, бұл қазақтардың ғасырлар бойы қалыптасқан
дәстүрлеріне мүлдем қайшы болғандығын мойындайды.
Шеткі ұлт аймақтарының, соның ішінде, қазақ даласының, саяси және
экономикалық дамуына әсер ететін оқиғалар Ресейдің өз ішінде жүріп жатты.
ХІХ ғасырдың ортасында крепостниктік дағдарысқа байланысты Ресейде саяси
және идеологиялық күрес ишеленісе түсті. Ресейдегі осы үрдіске пітрлік
реформалар мен орыс кәсіпкерлігінің дамуы зор ықпалын тигізді. Ресейде осы
тарихи кезеңде Европаның алдыңғы қатарлы идеяларының таралуына ғана емес,
өзіндік жаратылысты – ғылыми, философиялық, саяси, әлеуметтік ойдың
қалыптасуы мен дамуына қолайлы тамаша әлеуметтік – саяси және мәдени негіз
қаланды 1816 жылы ақпан реформаларынан кейін түрлі идеялық ағымдар арасында
крепостнойлық құқық жойылғаннан кейін ишеленісе түсті. (56. 55 б.(.
ресейдегі, сондай – ақ Қазақстандағы саяси жағдайдың ишеленісуі Шоқан
Уәлихановтың көзқарастарына әсер етпей қоймады. Шоқанның шығармаларында
қазақ халқы өмірінің ең жанды мәселелері сөз болады, халқының таукіметін
жеңілдетудің жолын іздейді. Шоқанды өз халқының тарихы, қоғамдық құрылымы,
саяси өмірі, білімі, кәсібі, имандылық қасиеттері әр уақытта толғандырды.
Бұлар оның шығармаларының өзекті тақырыптарына айналды “Қазақ барлық
сенім, әдетімен де, ойын – сауығымен де, әр кезде жасаған адамдарының
тарихи мәні бар оқиғаларды баяндайтын поэтикалық құны күшті аңыздар, өлең –
жырлар жасауымен де, сауыққа құмарлығымен де, халықтық заңның көптеген
кодекстерін сақтауымен де, соттық шешімдерімен де ең ақылдылардың қатарына
қосылады”, - деп мақтанышты сезіммен жазады. (6. 109 б.(
Сахарада болған уақыттарда Шоқан артта қалған ортағасырлық
мешеуліктің мұнды көрінісіне, отарлаушы чиновниктердің жүгенсіз озбырлығы
мен қазақ сұлтандарының, бай – феодалдарының заңсыз тағылығының зардабын
тартып, екі жақтан бірдей езіліп отырған құқықсыз халық буқарасының қайғылы
болмысына душар болды. Шоқан сол өз тұсындағы қазақ өмірінің шындығына көне
алмайды да, үкімет орындарының өкілдері мен қазақ ақсүйектерінің арасынан
шыққан солардың қолшоқпарларына қарсы, езушілікке қарсы күрес бастайды.
(5.71 б.(
Бірақ ол утопиялық идеяларға беріліп, “халықтың бақытын” жоғарыдан,
“өкімет билігімен” орнатуға болады деген пікірмен теріс жолға түседі.
Атбасар оқиғасы (1862 жыл), яғни, Атбасардың аға сұлтанын сайлаған кезде
Уалихановтың осы орынға кандидатурасын ұсынуы, оның осы қатесін дәлелдейді.
“Бір кезде менің өз отандастарыма пайда келтірейін, оларды чиновниктер мен
қазақ байларының озбырлығынан қорағайын деп, сұлтан болсам ба деген ниетін
де болған. Сондағы көбінесе ойлағаным – оқыған правитель – сұлтанның қандай
пайдалы болатынын жерлестеріме өз ісіммен көрсету еді”, - дейді Шоқан
өзінің Достоевскийге жазған хатында. (3.562 б.(
Шоқанның патша үкіметі тұсында демократиялық бостандық беріледі деп
үміттенуі, әрине, бекер еді. Демократиялық бостандық алу үшін патша
үкіметін жою керек, олай болмаған күнде езілген халықты ешкім де қанаудан
қорғай алмайды. (3.71 б.(
Ресей мен Қазақстанның өзара жақындасуы тарихи қажеттіліктен
туындағанын ол терең де, дұрыс түсіне білді және сол процесті өз халқын
артта қалушылық пен жоқшылықтан мүмкіндігінше тезірек құтқаруға пайдаланбақ
болды. (6.96 б.( Сонымен қатар Шоқан Уәлиханов қазақ жеріне өктемдік пен
заңсыздық әкелген пашалық отаршылық үкіметті батыл сынаушы болды. Көптеген
шығармаларында, әсіресе, орыс достарына жазған хаттарында қазақ халқының
қараңғылығын пайдаланып, ашықтан –ашық тонап жатқан патша чиновниктері
туралы өте ашына айтады. Ашықтан –ашық аямай сорады, - деп дала әкімшілігі
жайлы ызамен жазады.
Шоқан Уәлихановтың патша үкіметінің Қазақстандағы шектен шығу әрекеті
қазақ халқында болашаққа деген сенімсіздік тудыратынын және өткен үкіметтік
форманы сақтап қалатынын түсінді: “Орыс басшыларының әрбір әрекетінен, -
деп жазады Шоқан – қырғыздар басына қырсық, еркіне тежеу салынады деп
түсінеді. Онысы түсініктіде, өйткені жер – жердегі заседательдардың әрекеті
орыс басшылары осылай деген ой туғызады. (8. 204 б.( Осылай дей
тұрғанымен, Шоқан Уәлиханов қоғамды түбегейлі қайта құру үшін радикалды
шаралардың қажет екенін түсіну деңгейіне көтеріле алмады. (2. 51 б.( Ол
қырсықтың бәрі тек отарлық жүйеде ғана емес, патшалық әкімшіліктің
жекелеген өкілдерінде екенін жете түсіне алмады. Осыдан келіп ол реакциялық
чиновниктерді либералдық көзқарастағы адамдармен алмастыруға әрекет жасады.
Қазақ ауылдарының өміріне жіті көз жібере отырып, Шоқан өз
шаруашылығынанайрылған кедейлердің бай туыстарына болмашы ақыға жалданып,
ал олардың өзі болса, өз кезегінде, бұларды туыстық дәстүрді бүркеніп,
аяусыз қанат отырғанын байқады. Жас ғалым кедей шаруалардың өз үй – ішін
аштан өлуден сақтап қалу үшін өз балаларын бір табақ ұнға сатуға дейін
баратынын ащы ашу – ызамен жазды. (21. 69 б.(
Езілген тапқа Шоқанның жаны қатты ашыды, олардың мүддесін қорғау үшін
ол сын мақалалар жазып, осы арқылы қазақ даласына билік жүргізу жөнінде
үкімет пен әкімшіліктің қабылдамақшы болып жатқан реформасының сипатына
әсер еткен болады.
Шоқан өзі өмір сүрген дәуірді “Қазір ескі мен жаңаның арасында бірден
байқала қоймайтын, бірақ өте қатал күрес жүріп жатыр. Бірі мұсылмандық
шығысқа, екіншісі орысқа еліктейді”, - деп жазды. Патша өкіметі жүргізіп
отырған түрлі экономикалық, саяси реформалар тек билет – төстеушілер үшін
ғана пайдалы екенін жақсы түсінген ойшыл оның көздеген арам мақсатына қарсы
шықты.
1802 жылы Шоқан Уәлиханов Сібір қазақтарының облыстық басқармасының
қызметкері И.Е. Яценкомен бірге біраз жұмыс істеген. Ал И.Е.Яцеконың өзі
1852 жылы (70 жыл бұрын) қазақтардың заң жинағын жасау үшін шекаралық
басқарманың комитет төрағасы болып тағайындалған. Шоқан Уәлихановтың айтуы
бойынша, қоғамды жоғары таптық адамдары мен төменгі тап адамдарының
бірталай мәселелерге көзқарастары қарама – қарсы болады. Қарапайым халық
көбінесе өз мүддесін толық түсінбейді, саяси өмірге араласуы бояу.
Сондықтан халықтық пікірдің қалыптасуы мыңдаған жағдайларға байланысты.
Көзі ашық емес адам бала сияқты, өз пайдасын түсіне алмайды, көп жағдайда
қателеседі, шындық пен өтірікті айыра алмайды. Қоғамдық мәселелер арасында
халық реформаларындай маңызды мәселе жоқ. Барлық заңшылар мен реформаторлар
қоғамдық пайданы көздейді, ал әр түрлі ғасырларда қоғамдық пайда әр түрлі
түсіндіріледі.
Шоқан Уәлиханов өкімет билігінің бір топ қазақ феодалдарының
мүдделеріне емес, халық бұқарасының мүдделеріне сай келетін түрін іздейді.
“Султандар мен билердің пікірлері қадір тутуға тіпті де лайық емес, - дейді
Шоқан, - өйткені түгел бір ұлттың мүдделері, шын әділдігіне келгенде”, жеке
сословиелік топтың көретін пайдасынан анағурлым жоғары тұруы керек.
(9. 497 б.(
Дегенмен Шоқан Уәлиханов қоғамды бай мен кедей деп бөлуден әрі аса
алмады. Ол қоғамның тапқа бөліну негізін ғылыми түрде дәлелдей алмады,
реформаның ең тиімді жолын мойындай келе, көпшілік қауымның мәдениетін
арттыру басты мақсат екенін айта отырып, Шоқан Уәлиханов қазақ халқының
қараңғылығы мен көрген қорлығын еске алып қайғырады. Бірақ ол революциялық
әрекет етуге бармайды. Шоқан халықтың ауыр халін баяндаумен тынады, еңбекші
бұқараның халін жақсартуға оқу- ағарту, бүкіл таратудан басқа да әрекеттер
борын көріп – біле алмады.
Шоқан Уәлиханов көшпелі халықтардың оның ішінде қазақтардың халық
өмірінде малдың рөлін өте жоғары бағалаған ғалымның мұндай тұжырымдарын
патшаның қазақ даласындағы жерді пайдалану жөніндегі саясатына қарсы жазған
“Қазақтардың қонысы туралы” деген хатында айқын аңғартады. “Біздің
жерімізді өлкелерге бөлу, қысқы және жазғы жайылымдарды жеке рулар мен
балардың қарамағына беру мал шаруашылығына зиянын тигізетін себептердің
бірі болып саналуы тиіс”.
Сонымен бірге, Шоқан қазақ халқының кең сахарада өрістетіп мал
өсірудегі ғасырлар бойы қолданылып келген шаруашылық әдістеріне тоқталады
және олардың жылдың әр мезгілдеріне сәйкес жерлерінің болуын талап
ететінін айтады. Бұл ретте ол мындай қорытындылар жасайды: мал қыстатуға
ықтасын орманды, қамысты жерлер керек болса, ал жазда суы мол дала тиімді.
Сөйтіп, көшпелі мал шаруашылығына бейімделген халыққа өте кең жердің
керектігін Шоқан тарихи – экономикалық тұрғыдан дәлелдеді. (32. 63 б.(
“Айталық, Кіші жүз қазақтары, - деп жазды ол, - жазда Орынбор маңайы мен
Мұғалжар тауларын мекендесе, қысты Сыр бойында және Борсық пен Қарақұм
далаларында өткізеді. Орта жүздің қазақтары бір жазда Семейден Перойцкіге
дейін барып, қайта оралатын”. Бұған қоса, Шоқан бұл кәсіпті халық
шаруашылығының басқа салаларымен, әсіресе, егіншілікпен ұштастырса ғана
жемісті өркендейтінін көре білді. Ол, “Егеншілік келешекте жалпы халықтық
іс болуға тиіс” – деп көрсетті. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.