Акциздердің жанама салық салудағы орны
Мазмұны
Кіріспе
1. Қазақстанда жанама салық салудың жүйесі
1.1 Қазақстан Республикасында жанама салық салуы
1.2 Акциздердің жанама салық салудағы орны
1.3 Акцизді есептеу мен алуды ұйымдастыру принциптер мен
тәртібі
2. Акциздердің қызмет етуінің жұмыс механизмі
2.1 Қазақстан Республикасында акцизасты өнімнің айналымы мен
өндірісті бақылау формалары
2.2 Қазақстан Республикасында акциздерді есептеу және алуды
талдау
3. Акциздердің салықтық әкімшілік мәселелері және оны жетілдіру
жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Мемлекет пен азамат қарым-қатынастардың бір саласы болып салықтар
табылады. Солардың арқасында мемлекет өз азаматтарды мемлекет
ішінде,сонымен қатар одан тыс шабуылдан қорғауға, әр азаматқа оның
материалдық жағдайына байланыссыз орта білім беруге, қажетті медициналық
көмектің кепілді көлемін беруге, мәдени дамудын қолдауға қаражат табады.
Осының әр қаисысы,сонымен қатар көптеген басқа да маңызды міндеттер оларды
бюджеттен қаржыландыру жолымен шешіледі. Бюджет азаматтардың салық және
басқа міндетті төлемдер түріндегі түсімдер арқасында құрылады. Әрине көп,
жағдайда салық жинау азаматтарды қуантпайды, алайда әрбір дұрыс ойлаитын
адам неғұрлым бюджет толық және дұрыс толса, соғұрлым оған мемлекетте
тұруға ыңғайлы болады.
Салықтар 2 ірі топқа болінеді – тура және жанама, ал жанама
салықтың табыс кезегінде өзіне 4 салықты қосады. Ол акциздер,қосымша құн
салығы, фискалды монопольды салық және кеден бажы.
Осы дипломдық жұмыста акциздер және олардың салық жүйесіндегі ролі
қарстырылады. Акциздер салық кодексінде қатаң бекітілген тауардың белгілі
бір тобына және қызметтің жеке түрлеріне салық түрінде көрсетіледі.
Акциздер басқа салықтар алдында артықшылыққа ие олармен негізінен
роскошь заттарына салық салынады, былайша айтқанда әлеуметтік
зияндытауарлар,сонымен қоса құмар ойындар. Акцизбен салық салынатын
тауарлар тобында қосымша құн салығына қарағанда бірінші қажеттіліктегі
тоуарлар жоқ, яғни салық төлеушінің осы салықты төлеуде міндетті сипат
алмайды. Сөйтіп, әр салық төлеуші алкоголь өнімін, темекі өнімдерін сатып
ала ма,құмар ойындарға қатысама жоқ па, мысалы нанды сатып алудан гөрі, өзі
шешеді.
Акциздер көбінесе фискалды қызметін орындайды. Фискалды қызметтің
ролі мемлекеттік аппаратты асыру үшін,елді және табыстың меншік көздері жоқ
өндірістік емес саласынының бөлігін қорғау ушін кәсіпорын мен азаматтар
табысының бір бөлігін алуда көрінеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты акциздердің қызмет етуінің ролін,мәнін және
қызмет механизмін зерттеу және оның жұмыс істеуінің нарықтық принципіне
сәйкес келешекте оны жетілдіру ұсыныстары негізінде өңдеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың қойылған мақсаттарын жүзеге асыру үшін келесі міндеттер
қойылған:
- акцизді жанама салық салу жүйесінде қарастыру
- акциздердің экономикалық мәнін ашу
- акциздердің құрылу негізін зерттеу
- акциздердің есептеу тәртібі мен төлем мерзімін зерттеу
- акциздердің даму болашағын шығару зерттеу обьектісі болып акциздер
табылады.
Әдістемелік және теориялық негізін Қазақстан Республикасының
салық кодексі, Қаржы Министірлігінің нұсқаулары, шетел және жергілікті
экономистердің монографиялары мен әдебиттер, статистикалық мәліметтер,
сонымен қатар тәжірбиелік пособия, акциздерді төлеу бойынша декларация
мәліметтері.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тараудан, қорытынды және қосымшадан
тұрады.
I тарау. Қазақстан Республткасындағы жанама салық салудың теориялық
негіздері
1. Қазақстан Республикосындағы жанама салық салу
Жаңа салық жүйесінің күрделілігі , оның жоғары диномикалылығы кез-
келген коммерцмялық кәсіпорынның қызметінің қаржылық нәтижесіне жауапты
кәсіпорынның бухгалтерлік және қаржылық қызметінің тұрақты назар аударуын
талап етеді.
Салықтар өндірісті дамыту және мемлекет пен халықтың түрлі
қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық
табыс пен жиынтық ішкі өнімді бөлумен , қайта бөлумен байланысты
экономикалық қатынастарды білдіреді. Сәйкесінше , олар мемлекеттің
шаруашылық субъектілер мен халықпен қаржылық қатынасын сипаттайтын
экономикалық категория болып табылоды.
Салқтың экономикалық мазмұны сол , ол шаруашылық субъектілері мен
азаматтардың табысын қалыптастыру бойынша , мемлекеттің өз қызметін жүргізу
үшін олардың табысының белгілі бір үлесін аккумуляциялау бойынша қаржылық
қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
Салықтар мемлекет құрылғаннан бастап пайда болды, олар-оның өмір
сүруінің негізі. Бастапқыда заттай немесе ақшалай түрдегі азаматтардың
салымдарынан соң, біртіндеп салықтор міндеті және тұроқты формаға айналды.
Адамзат дамуының күллі тарихында салық формалары мен әдістері өзгерді ,
өңделді , мемлекет талаптарына сай бейімделіп, оның қызметі кеңейді,
әлеуметтік-экономикалық процестегі рай өзгерді. Салық салу теориясындағы ең
күрделі мәселе- салықты қайта салу. Бұл ұғым күрделі, себебі ол мемлекеттік
биліктің оның салық саясатындағы барлық болжамдарын өзгертіп тастайды.
Салық салу механизмі кез-келген экономикалық жүйедегі ең
күрделісі. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды тәсілі, оның
тиімділігіне әлеуметтік және экономикалық саясат жетістігі тәуелді.
Салықты қайта салу тек белгілі бір жағдайда ғана мүмкінді. Ең
алдымен, салық төлемі белгілі бір нарықтық операциямен байланысты болса-
сату, сатып алу жалға беру. Онда салық төлеуші осы нарықтық операцияны
салықпен байланыстыру және салық мөлшеріне бағаны көтеруге ұмтылады.
Айталық, акциз салынатын тауар өндіруші бұл тауарды сата отырып, тауар
бағасына акциз сомасын қосып, сонымен оны сатып алушыға жатқызуға ұмтылады.
Салықты қайта салу мүмкіндігі нарық жағдайына, сұраным мен ұсыным
қатынасына, оның бағасына тәуелді. Егер салық төлеушінің тауар бағасын
салықты жабатындай көтеруге мүмкіндігі болса, онда ол салықты қайта сала
алады. Онда тікелей қайта салу орын алады, яғни салық бір субъектіден
екіншісіне ауысады. Салықты тікелей және жанама деп бөлуге осы негіз болды.
Тікелей салық- бұл субъектіден алынатын салық.
Тікелей салық әдеттен жеке табыстан алынады, сондықтан тұтас
экономикаға әсер ете алмайды. Жанама салық болса экономика сферанарына өз
ықпалымен қауіпті. Бірақ тікелей салықтар кейбір экономикалық құбылыстардың
динамикасы мен спицификасын үнемі көрсете бермейді. Сондықтан жанама
салықтарды пайдалану белгілі бір пайда алуды қамтамасыз етеді, себебі
жанама салық-бұл салықты оның ұстаушысына салған тұлғамен төленетін
салық.
Бағаға сәйкес үстеме бекіту жолымен сатып алушыларға қайта
салатын кәсіпорындардан алынатын салық, белгілі бір тауарлар мен
қызметтерге салық жанама салық болып табылады. Басқаша айтқанда, жанама
салықтардың басты ерекшелігі-олар мемлекеттік бюджетке тауар сатып алатын
кәсіпорындар мен азаматтардан түспейді, осы тауарды сатушылардан түседі.
Тікелей салыққа қарағанда олар солық төлеушінің табысына тәуелді емес. Бұл
салықтарды алу тауарды тұтыну процесінде жүреді және оның бағасына
қосылады.
Жанама салықтың пайда болу тарихы ірі қалаларға , қазынаны
толтыруға, муниципалдық мақсатқа жұмсалған. Көпес бажды өз қоластынан
төлегендіктен , тауар бағасын баж сомасына көтерген, яғни көпестен
соңғы тұтынушыға салықты қайта салуға орын алған.
Ежелгі Грецияда табыстың 101 бөлігінің мөлшеріндегі табыс салығы,
акциз түріндегі жинақ сияқты салықтар қызмет еткен.
Ежелгі Римде салықты тікелей және жанама деп бөлген , бірақ
салықты бірдей алу тәртібі болмады, оның негізін салушы Гай Юлий Цезарь. Ол
тікелей салықтарды алып тастап , мемлекетке зиянсыз салық ауыртпалығын
азайтуды ұстанды , өйткені салық сомасы қазынаға түсті.
Ежелгі Русьте жанама салық салу сауда баждары арқылы жүрген, мыт
бажы таулы жерлерден тауар өткізу үшін , өткізу бажы - өзеннен өткізу
үшін , сауда бажы -жәрмеңкеге құқық алу үшін алынған. Салмақ және
Өлшем баждары тауарды өлшеу үшін қолданылған. Вира соттық баж кісі
өлтірген үшін, сату басқа да қылмысқа айып үшін төленді. Соттық баж
әдетте 7-70 гривен құрайды.
Татар- монғол шапқыншылығы салық алу жүйесін өзгертті , әр мал
басынан және әрбір ер адамнан алынатын ірі салық – Шығу енгізілді. Бұл
салық ұзақ өмір сүріп келді, себебі татар-монғол қысымынан құтылған
жергілікті князьдар өз пайдасы үшін оны ала берді.
Жанама салықтар шекаралық және вин баждары арқылы қолданыс тапты.
Олардың негізгісі – тауардың кез-келген қозғалысында , саудасында алынатын
саудалық баждар;
Иван Грозный кезіндегі баждар жеңілдетілген. Сауда бажын жинацтын
боярлар, өздері сонымен айналысқанша, оны сатуға жіберуді оңай деп санады.
Русьтегі ішімдік орвндары тұрғындар көп баратын жер блғандықтан ,
патша қазынасы оған назар салмай қоймады. Барлық салықты тең және сенімді
ақша қаражатының ағылшын қамтамасыз ете отырып, патша қазынасына түсті.
Салық салу теориясының болмау, ойланбай істелген әр тәжірибелі
қадам ауыр зардаптарға әкелді. Халықтан алдымен жиырмадан бір бөлігін алса,
кейін оннан бір, бестен бір бөлігін алып отырды. Сөйтіп, жанама салықтың
көлемі мен қаржылық жағдайды түзету шарасы қабылданды. 1646жылы ас тұзы
пұтына акциз 5-20тиын болды. Тұзды бүкіл халық тұтынатындығы , сөйтіп
бәріне тең салынатындығы есепке алынады.
Халықтар көтерілісінен кейін 1648жылы тұз салығын алып тастап,
неғұрлым сапалы негізде жұмыс бастауға тура келді. Кездейсоқ кеден
жеңілдіктері мен баждардың орнына нақты кеден жүйесі енгізілді.
XVII-ғасырдан бері бүкіл Европа бойынша салық салу неғұрлым
өркениетті қасиеттерге ие бола бастады; салық жинаумен айнплысатын адамдар
пайда бола бастады, осы уақытты салықтық инспектор кәсібінің қалыптасу
уақыты деп айтуға болады , экономист- теоритектор салық салуды тең және
әділ бөлу мәселесіне көп көңіл бөле бастады. Көбінесе бұл тауарды кіргізуге
немесе шығаруға акциз болды. Ал кейбір қалаларда акцизді тек кіргізілген
тауарларға ғана салды, бұдан өз тауар өндірушілерін қолдау жолымен
экономиканы Ф.Дэмэзон 1666ж. Былай деп жазды: Бір ғана акциз басқа
салықтарға қарағанда олардан көп пайда бере алады .
Еңбек құн теориясының авторы , ағылшын экономисті У.Петти өзінің
Салықтар мен жиындар туралы трактат атты еңбегінде жанама салықтың
артықшылығын көрсетті. Ол акциз пайдасына тұжырымдарды келесідей дәлелдеді.
Біріншіден, қарапайым әділеттілік әркімнің өз тұтынғанынша төлегенін
талап етеді. Бұл салық ешкімге күштеп салынбайды, және қажеттілік заттарына
қанағат ететіндер үшін төлеуге оңай.
Екіншіден , ол жиі алынып отырса, ұқыптылықты орнықтырады , бұл
голландықтар мен еврейлер мысалынан көрінгенде, халықты байытудың жалғыз
әдісі болып табылады.
Үшіншіден, ешкім бір тауарға екі есе төлемейді, өйткені бір зат екі
рет тұтынылмайды.
Басқа жағдайда адмдар бір уақытта өз жеріне, түтін тұрбасына рента
және баж төлейді. Олар ерікті салымдар мен ондықты до төлейді. Акцизде
ешкім бір реттен артық және
Басқа тәсілмен төленуі тиіс.
Төртіншіден, осындай әдіспен елдің байлығы, өсімі, күші туралы
ақпарат алуға болады. Осы себептерге орай, акцизде отбасылармен жеке
келісімдер емес, оның ерекше шенеуліктермен жиналуы талап етіледі, олар
толығымен жұмысбасты болуы керек және шығынның төртінші бөлігін талап
етпейді.
Салық салу теориясында жанама салықтың 4 түрі бар:
- әмбебап жанама салықтар
- жеке жанама салықтар
- фискалды монополиялық салықтар
- кедендік баждар
Әмбебап жанама салық деп айналымнан салықты, сатудан салықты, сатып
салықты, қосылған құнға салықты атайды. Яғни олар тауарларға емес,
кәсіпорындарға салынады, оның жеке жанама салықтан ерекшелігі осында.
Айналымнан түскен салық тауар сатумен айналысатын (жұмыс, қызмет )
ұйымдар мен жеке кәсіпкерлерден жиынтық айналым құнынан пайыз түрінде
алынады. Айналымнан салық Германия мен Францияда бірінші дүниежүзілік соғыс
кезінде пайда болып, кейін көптеген елдерде қолданыла бастады (КСРО-ы
қоса). Бастапқыда тауардың жалпы айналым құнына кумуметивті әдіспен салық
салынды, мұнда салық өндірістің әр кезенінде, әр тауар айналымында алынған.
КСРО-да айналымнан салық материалдық өндіріс сферасында құрылатын қоғамның
таза табысының бөлігі ретінде қарастырылды. Бұл бөлік жоспарлы тәртіпте
бекітіліп, кәсіпорын өндіретін тауар бағасыда қатаң мөлшерде анықталды.
Көптеген өнеркәсіп салаларында айналымнан салық бөлшек және көтерме баға
арасындағы айырма түрінде есептелді. Және басқа бағаларды да мемлекет
бекітті. Салық ставкасы бюджет қажеттілігіне сай бекітілді және өзгертілді.
Бірақ орталықтан жоспарлау жағдайында ол өндіріс қызметінде көрінбеді,
немесе мемлекет тартымды өнеркәсіп салаларын қаржыландырды. Айналымнан
салық баға арасындағы айырым түрінде алынғанда, төлемнің бұл түрі жоғалды.
Сатып алудан салық айналымнан түсетін салықтың бір түрі болып
табылады. Салық салу объектісі-тауарды көтерме фирмаларға сатудан айналым.
Бірқатар елдерде (Ресей, АҚШ-ң кейбір штаттары, Канаданың көптеген
провинциялары, Жапония,КСРО) сатудан салық қолданылды. Салық салу
объектісі-тауарды соңғы тұтынушыға сату бойынша айналым. Сактудан салық
тауар бағасынан пайыз саны түрінде ставка бойынша алынады. Сатудан салық
Қазақстан Республикасының салық жүйесіне 1991ж 1қаңтарда енгізілді. Оның
мөлшері-өндірістік-техникалық өнімді, халық тұтынатын тауарларды,
орындалған жұмыс пен ақылы қызметкерлерді сатудан 5 пайыз. Осы салықты
пайдалану айналымнан салықты қайталауға алып келді, бірақ сатудан салық
тауарды сатушыдан баға үстінен алынды. Егер бірінші қатаң орталықтанған
тәртіпті көрсетсе, екіншісі – жеңілдік тағайындау бойынша республикаларға
кең құқықтарды көрсетті. Сатудан салық бойынша басқа республиколарда
жеңілдік берілген тауар бойынша сомалы орналастыру мен қиындықтар туды.
Сатудан салық АҚШ-та бұрыннан бар. Салық ставкасы әр американдық
штатта жергілікті билікпен бекітіледі. Бірақ салық салынбайтын тауарлар мен
қызметкерлердің тізімі бар елдер бар. Көптеген штаттарда азық-түлік
өнімдері мен дәрі-дәрмектерді сатудан салық болмайды. Салық ставкасы оларда
0-8% арасында арасында аутқиды, бірақ орта шамамен 5-6% құрайды.
Федерациялық үкімет темекі өнімдерін , алкогольді сусындар мен
жанармай сатуға салық салады. Осылайша , тұтынушылар осы тауарды осы
тауарды сатып ала отырып, федералдық үкіметке де , штат үкіметіне де
төлейді. Әр штатта осы осы тауарларды сатуға салық ставкасы әр түрлі болса
да, темекіге, ішімдік заттарға, бензинге баға штаттан штатқа өзгерді.
Мысалы, Колумбия Федералдық округінде темекі көршілес Виржиния штатына
қарағанда қымбат, бірақ спирттік сусындар Вашингтонда арзан. АҚШ-та
қосылған құнға салық салынбайды. Эксперттердің ойынша , осындай салықты
мұнда енгізу жетістікке жетпес еді.
Қазіргі уақытта көптеген елдерде,Европаның Экономикалық
Қауымдастықтың және ТМД-ның барлық елдерінде кең қолданылатын салық -
қосылған құн салығы.
Жеке жанама салық тек жеке тауар түрлеріне ғана салынады. Бұл салық
акциз деп аталады. XIX-ғасырға дейін акциз күнделікті сұраным тауарларына
салынды ( нан, тұз, ұн , сіріңке , керосин, т.б.).
Бүгінгі күні жоғары сұранысқа ие, бірақ Әлеуметтік зиян
тауарларға жатпайтын тауарлар мен бағалы заттарға акциз салынады.
Фискалды монополиялық салық - өндірісі мемлекетпен монополтденген
тауарларға жанама салықтар. Мұндай тауарларға бағаны мемлекет бекітеді.
Егер өндіріс те , сату да мемлекетпен монопольденсе , онда салық ретінде
сауда шығыны шегерімімен тауар сатудан түскен пайда көрінеді. Егер мемлекет
тек сатуды монопольдесе , онда салық мемлекеттік сауда кәсіпорны халыққа
өнім сататын мемлекетпен белгіленген бөлшек баға және осы кәсіпорын жеке
тауар өндірушіден тауар сатып алатын көтерме баға арасындағы айырма түрінде
есептеледі. Фискалды монополиямен есептеу нұсқасы жанама салық түрі ретінде
көп өмір сүріп келеді. Оған мысал ретінде арақ-шарап монополиясы бола
алады.
Жанама салықтардың артықшылықтары:
1. Егер тиімді қолданса, жанама салықтар мемлекетке үлкен қаржылық түсім
әкеледі. Бүгінгі күні олар бюджеттік түсімдердің негізгі көзі болып
табылады.
2. Жанама салық аз үлеспен алынады, сондықтан тікелей салыққа қарағанда
төлемшілер үшін аз сезімтал.
3. Алғашқы қажеттілік басқа, жанама салықты төлемші ақшасы болғанда төлей
алады. Тікелей салықта төлемші қиын жағдайда болғанда төлем талап
еиіледі.
4. Жанама салықтар мемлекет үшін төлемшінің салық төлеуден қаша
алмайтындығымен тартымды. Тікелей салықты керісінше жағдай.
5. Жанама салықтар тікелейге қарағанда жеңіл жиналады, өйткені салық
көптеген адамдарға салынады, ал оны саны вз өндірушілер немесе
сатыпалушылар төлейді.
Жанама салықтардың осындай артықшылықтары оларды кең пайдалануға
әкеледі, ал ол бірқатар тиімсіз нәтиже беруі мүмкін. Сондықтан тікелей және
жанама салық арасынан тиімді қатынас табу қажет.
Жанама салықтар мемлекеттік реттеудің тиімді әдістерінің бірі.
Салықты мемлекеттік қаржылық реттеу құралы ретінде пайдалану
мүмкіндігі салықтың өзіндік табиғатынан, ішкі мәні мен қызметтерінен
шығады.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекет өз орнын тауар өндірушілерге
бере отырып, өндіріске қатыспайды. Осылайша, құрылған байлықты алғашқы
сферасынан оның қаржылық қызметі қайта бөлу сферасына өтеді. Сонымен,
бөлігі салық болып табылатын мемлекет қаржының төменгі өндірістегі жағдайға
тәуелділігін күшейтеді. Егер әкімшілік экономика жағдайында мемлекеттік
меншік құқығын пайдалана отырып, жасалған өнім немесе құрылған құнның
маңызды бөлігін кәсіпорындардан ала алса, кейін жеткіліксіз өндіріс
қажеттілігін дотация, негізгі айналым құралдарына салымдар, мемлекеттік
қаржыландырудың басқа формаларымен толтыру,нарық шаруашылығы заңдылығы
кәсіпкерді мемлекеттік қаржылық қамқорлықтан босатуды талап етеді,
сәйкесінше, одан тек мемлекеттік позицияға қажетті өндіріс базасынан асатын
құнның бір бөлігі ғана алынады. Айта кететін жайты, республиканың
мемлекеттік бюджетінің табысында жанама салықтан түсімдер шамамен 30%
құрайды.
Бірақ тұтынуға салық өсімінің жеткіліксіз жақтары да бар-бұл
инфляциялық және регрессивті сипат.
Бұл салықтардың жағымды әсері олардың кері әсерін жабады. Егер баға
өссе, онымен бірге бюджет шығындар да өссе, онда осы салықтан түсімдер
баға өнімімен бірге артады. Ол әлеуметтік бағдарлама шығару үшін қаражат
алуға мүмкіндік береді. Бюджеттік жүйеге авоматты инфляцияға қарсы
механизм құрылады.
Ескеретін жағдай, салық салу жүйесінде жалпы заңдылық бар:
экономика дағдарыста болғанда, өндіріс стагнациясы жағдайында тұтынуға
салық салу объективті қайта бағытталады. Ол өндіріс құлдырауы мен
байланысты өндірістік сферадағы салық базасының қысқаруынан туындайды.
Сол уақытта мемлекет шығыны қысқармайды, халық жұмысбастылығының төмендеу,
экономиканы құрылымдық жөндеуге шығындарының артуы, экономика салаларын
қолдау нәтижесінде әлеуметтік қолдауды кеңейту қажеттілігінен одан сайын
өседі. Сондықтан салық ауыртпалығын көп тұтынатындарға ауыстыру
қажеттілігі туындайды.
Жанама салықтардың бөлу процесін теңестіруге әлеметтік бағыттылығы
осында да байқалады.
2. Акциздердің экономикалық мазмұны және жанама салық салудағы олардың
мәні.
Жанама салықтардың неғұрлым маңыздысы болып қосылған құн салығы
табылады. Қосылған құн салығы-әр өндіріс кезеңі мен тауар сатуға салынатын
көп реттік салық, ол тауар қозғалысының болашақ кезеңдеріне барлық
алымдарын қосады, ал мемлекетке тек өндіріс кезеңінде немесе сату кезінде
өндіруші алатын қосылған құн салығы түседі. Онымен салық салу механизмі
баға құрамында салықтың тұрақты жинақталуы есебінен баға өсімінің әсерін
бермейді: баға бір реттік салық салудағыдай сияқты өседі. Салық жүйесі
алдында кәсіпкерлер теңдігі туындап , соңғы тұтынушыға бағалық қысым
азайды.
Фискалдық мәні бойынша тағы бір маңыздысы болып акциздер табылады.
Акциздер – бағаға кіретін тауар немесе қызметке жанама және қосымша салық
түрі. Акциздер бюджет табысына жоғары рентабельді өнім өндірісінен пайда
алу үшін, барлық кәсіпорындар үшін шаруашылық қызметтің бірдей экономи-қ
жағдайын құру мақсатында бекітіледі . Акциздер ұлттық тұтыну нарығын қорғау
үшін импорт тауарларға да бекітіледі. Монопольді жоғары бағасы мен тұрақты
сұранымға ие тауар өндірушілер акциз төлейді.
Кейбір зерттеушілердің ойынша, Акциз термині голландияның exijs
( ескі француздың accise сөзі ) сөзінен шыққан салық салуға баға
дегенді білдіреді. Тағы бір пайымдау бойынша, Акциз сөзі латынның
accidere ( кесу, қию ) сөзінен шыққан, ол салық салу үшін ыдыстағы сусынның
санын өлшеу үшін пайдаланған арнайы таяқшадағы белгіні білдірген.
Тарихи түрде акциз тұтынуға емес , өндіріске салық болып
есептеледі, сөйтіп өндірушіге салынған. Бұл салық өнім бірлігіне шаққандағы
тұрақты сома базасында өмір сүріп келеді, ол салықтың әкімшілік
артықшылықтарын толықтырады.
Акциз мәні мен табиғатты ҚҚС-на ұқсас. Оның басты ерекшелігі – ол
белгілі бір тауардан ғана алынады. Акциз салынатын тауарларға жалпы ортақ
қасиет бар: бұл тауарларға сұраным табыс деңгейіне қатынасы бойынша аз
икемді.
Акциз тән және оны ҚҚС-нан ерекшелейтін негізгі қасиеттері:
1. Салық салу объектісі болып тізімі тек бірнеше атаумен шектелген
тауарларды сату бойынша айналым табылады. Басқаша айтқанда , қосылған
құн салығына салынатын объект болвп табылатын жұмыстар мен қызметтерге
акциз салынбайды;
2. Егер ҚҚС тауар айналымының барлық өндіріс кезеңдерінде туындап, төленсе,
онда акциздер өндіріс сферасында қызмет етеді. Қазақстан Республикасның
территориясында енгізілетін тауарлар бойынша акциздер бұл ережені
ұстанбайды, өйткені мұнда акциз төлеуші – одан әрі сату үшін де акциздік
тауаоларды сатып алған ұйымдар. Аккциз арқылы мемл-к бюджетке өндіріс
тиіммділігімен де, тұтыну қасиетімен де қамтылмаған, өндіріс пен сатудың
ерекше жағдайының нәтижесі болып табылатын тауар құнының бір бөлігінен
алынады. Егер бағаның бұл бөлігі бюджетке алынбаса, онда осы өнімді
дайындаушы кәсіпорын үлкен пайда тауып, теңсіз жағдайда тұрар еді.
Арақ-шарап өнімдеріне бөлшек баға акциз болмаса, кәсіпорын
рентабельділігі жүздеген пойыздармен өлшенетіндей бекітілер еді. Ол
темекі және басқа да акциздік тауарларға қатысты.
Тар мағынада акциз - бұл жаппай сұраным тауарларының, бағалы заттар
тізіміне таратылатын іріктеу акциз.Көптеген тауарлар бойынша акциз мөлшері
½ , кейде бағаның 23 бөлігін құрайды.
Ал, кең мағынада акциз – бұл сатудан салық және қосылған құн
салығымен қасиеттері ортақ әмбебап жанама салық.
Акциз бойынша түсімдер жаппай тұтыну тауарлары , иррационалды
сипаттағы тауарлар өндірісінің мөлшеріне тәуелді. Үкімет акциз ставкасын,
салық салынатын тауарлар тізімін де реттей алады. Бұл жағдай акциздердің
жабық түрде әсер ету қасиетімен күшейеді, өйткені олар тауар бағасына
кіреді және айқын көрінбейді. Акциздер –бағаға кіретін және сатып алушымен
төленетін тауарларға салық, бюджеттің салықтық түсімінде олар 7% орын
алады. Монопольдық жоғарғы бағамен тұрақты сұранымға тауар өндірушілер
акциз төлейді. Қызметтерге де акциз салынады, мұнда салық тарифке кіреді.
Акциздер жеке және әмбебап болып бөлінеді. Жеке акциздер жеткілікті
көп, мысалы, Қазақстанда ішкі өндіріс және импорттық тауарлар мен өнімдерге
акциздер бекітілген: спирт, сыра, темекі өнімдері, балық, икра, қымбат
былғары мен одан жасалған бұйымдар, тері бұйымдары , хрусталь, алтыннан
жасалған зергерлік бұйымдар, жеңіл автокөлік, жанармай және дизельдік отын,
қару-жарақ, ойын бизнесі, электроэнергия. Бұл алғашқы тұтыну заттарына
жатпайтын, яғни қымбат және иррационалды тұтыну тауарлары мен өнімдер
тізімін қамтитын нақты тауар немесе қызметке акциз. Акцизді тауарлар тізімі
, олардың ставкасы өзгеруі мүмкін, ол жеке тауар тұтынуды реттеу
қажеттілігімен, мемл-тің фискалдық мақсаттарымен анықталады.
Жеке акцизбен салық салу жүйесі үшін келесі ставка түрлері тән:
- біртекті-сапасымен баға деңгейі бойынша аз ерекшеленетін тауарлар
үшін. Мұндай тауарларға мысал ретінде тұз бен қантты жатқызуға болады.
- дифференциолды- топтар бойынша , бір-бірінен мәнді тауардар үшін (
мата немесе шарап сорты )
- орташа күрделі – сорты әр түрлі бағада болатын біртекті тауарлар ,
мысалы темекі , кофе немесе шай.
Әмбебап акциздер кәсіпорынның жалпы айналымынан алынады. Мұндай
акциз – Қазақстанда қолданылмайтын, тауар немесе қызмет құнына пайызбен
ставка бойынша салынатын айналымнан түскен салық. Әмбебап акциздің түрі
болып бұрын қарастырылған қосылған құн салығы да табылады, онда тауар мен
қызмет сату бойынша бүкіл айналымға емес, оның тек бір бөлігіне салынады.
Зиянды және жағымсыз құбылыс тудыратын тауарларға акциз салу
(темекі,алкоголь,жанармай,т.б.) оларды тұтынуға кедергі болуы мүмкін.
Мұндай жанама нәтижелер салық енгізуден қосымша зсер бола алады, бірақ
акциздердің көбісі салықтық түсім алу үшін енгізіледі.
Акцизді қалыптастыру және алу келісідей жүреді:
- шикізат бойынша. Дайын өнім тек бір шикізаттан өндірілгенде ғана
қолданылады.
- жартылай фабрикат бойынша. Технологиялық нормалар бірнеше шикізат
түрін пайдаланудыт қажет емес,жартылай фабрикатқа салынады.
- дайын өнім бойынша. Салық әр тауар бойынша жеке бекітілгенде.
Сонымен, акциздер жанама салық болса да, ҚҚС-ан ерекшеленеді,
сәйкесінше бюджетке және есептеу тәртібін зерттеуде көп назар аударуды
қажет етеді.
3. Акциз алуды ұйымдастыру тәртібі мен есептеу принциптері
Әр өркениетті елдегідей Қазақстан Республикасында салық төлеуші мен
мемлекет арасындағы қатынас салық органы түрінде барлық салықтар мен
акциздер бойынша салық заңымен реттеледі. Қазақстан Республикасы ол
кодталған заңдар жинағын иемденеді-салық кодексінің 255-бабына сәйкес,
акциз Қазақстан Республикасының территориясында өндірілген және Қазақстан
Республикасы импортталатын тауарларға және тізімі төменде көрсетілген
қызмет түрлеріне салынады:
1) спирттің барлық түрлері;
2) алкоголь өнімдері;
3) темекі өнімі;
4) темекі құрушы басқа да өнімдері;
5) алтын, күміс, платинадан жасалған зергерлік бұйымдар;
6) балық икрасы;
7) жанармай (әуе жанармайынан басқа),дизельдік отын;
8) жеңіл автокөліктер (мүгедектерге арналған көліктен басқа)
9) қару-жарақ (мемлекеттік билік органдарының қажетіне тұтынылатыннан
басқа)
10) шикі мұнай, газ конденсаты.
Қызметтің акциздік түрлері:
1) ойын бизнесі;
2) лоторея ұйымдастыру және жүргізу.
Бұл басылым 2004 жылы 1-қаңтардан бастан күшіне енген, 2003жылға
дейінгі ерте басылымдарда акциздік тауарларға хрусталь бұйымдары да
кірген, ал алкоголь өнімі келесі топтарға бөлінген: арақ, ликер, күшті
сусындар (бальзам, күшті сусын), шарап, коньяк, шампан шарабы, сыра, шарап
материалдары.
Экспортқа тауар шығарушының тұжырымы жағдайында экспортталатын
акциздік тауарларға акциз салынбайды, ол мүшесі болып Қазақстан
Республикасы табылатын халықаралық келісімде қарастырылған.
Меншік иесінің экспортында өнімді өткізу кезінде төлеген акциз осы
салық бойынша болашақ төлем лебіне ескереді, әйтпесе салық органының өтініш
алған күннен бастап 60 күн ішінде қайтарылады. Бұл тәртіп шикізатқа акциз
төлеу фактісін құжатттық тұжырымдау кезінде қолданылады.
Акциз төлеуші болып заңды және жеке тұлғалар табылады:
- Қазақстан Республикасы территориясында акцизді тауар өндірушілер,
жанармай және дизельдік оттегімен көтерме және бөлшек сауда
жүргізушілер; Қазақстан Республикасы территориясына акцизді тауар
импорттаушылар;
- Қазақстан Республикасы территориясында ойын бизнесін жүргізушілер .
Тәркілен және мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке өткен , мемлекет
меншігіне қайтарымсыз өткен тауарлар бойынша акциз Қазақстан Республикасы
территориясында бұрын төленбесе ,акциз төлеуші болып осы тауарды сатуды
жүргізген тұлға табылады .
Барлық арақ–шарап және темекі өнімдері Қазақстан Республикасы
үкіметімен анықталған тіртіпте акцизді жиноқ маркасымен маркалануы тиіс.
Акциз ставкасы ҚР Үкіметімен тауар құнына пайыз түрінде немесе заттай
түрдегі физикалық көлемде бекітіледі, және Қазақстан Республикасы барлық
территориясына ортақ болып танылады.
Бекітілген акциз ставкалары келесідей қолданылады:
-отандық өндіріс тауарлары бойынша тауар өндіруші бағасына :
акциз қоспайтын , немесе заттай түрде физикалық көлемге ;
- импорттық тауарлар бойынша –кіргізілетін акциздік тауарлардың
кедендік құнына немесе заттай түрде физикалық көлеміне .
- ойын бизнесі бойынша–төленген ұтыс шегерілімінен ойын
бизнесін түскен ақша қаражатының саласына .
Акциз салу объектілері :
1) акциз төлеушінің өндірілген және құйылған тауарларымен жүргізетін
келесідей операциялар :
-акцизді тауарларды сату;
-акцизді тауарларды қайта өңдеуге өткізу;
-шикізат пен материалды қайта өңдеу өнімі болып табылатын акцизді
тауарларды өткізу;
-жарғылықты капиталға салым;
-натуралдық төлемде акцизді тауарларды пайдалану;
-тауар өндірушінің өзінің құрылымдық бөлімдерімен жүргізілетін акцизді
тауарларды тиеу;
-тауар өндірушілердің өз қажеті үшін өндірілген және құйылған акцизді
тауарларды пайдалану;
2)жанармай (әуе көлігінен басқасынікі) және дизельдік отынды көтерме
сату;
3)жанармай (әуе көлігінен басқасінікі) мен дизельдік отынды бөлшек
сату;
4)тәркіленген және иесі жоқ, мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке
берілген және мемлекет меншігіне қайтымсыз берілген акцизді тауарларды
сату;
5)ойын бизнесі сферасында қызмет жүргізу;
6) лоторея ұйымдастыру және жүргізу;
7)акцизді тауарларды бұзу,жоғалту;
Отандық өндіріс тауарлары үшін акциз салу обьектісі болып акцизге
қоспайтын баға бойынша анықталатын құн табылады, ол бойынша тауар өндіруші
осы тауарды, немесе дайын өнімнің физикалық көлемін қояды.
Тауар өндіруші акциздік тауарды заттай төлем, сый түрінде
өткізуде, тауарды кепіл ұстаушының меншігіне өткізуде немесе айырбастау
операциясында салық салу обьектісі болып меншікті өндіріс тауарларының
бағасы бойынша анықталатын тауар құны немесе дайын өнімнің физикалық көлемі
табылады.
Акциз салуға жататын жеке өндіріс шикізатынан акцизді өнім
өндіргенде осы шикізаттың құны немесе оның физикалық көлем салық салу
обьектісі болып табылады. Ал салық салынатын айналым болып қолданылатын
бағадан бастап, акцизді тауарларды өндіру және сату бойынша айналым
табылады.
Бюджетке төлемді азайтуға қатысты шикізат бойынша акциз саласы
есепті кезеңдегі дайын өнім өндіріс үшін пайдаланылған шикізат көлемінен
бастап анықталады. Акциз жиынының марка құны сатылған өнім көлемі бойынша
акциз сапасын азайтуға қолданылады.
Акциз саласын сатылған тауар құны мен бекітілген ставкаға орай ,
төлемші өз бетімен анықтайды. Акциз ставкасын Қазақстан Республикасының
Үкіметі бекітеді, ол А қосымшада берілген.
Акциз боинша бюджетпен есеп айырсудың есепті кезең болып күнтізбелі ай
табылады. Акциздік тауарларға акциз келесі күндерден кешіктірілмей төлену
тиіс:
- айдың алғашқы күндері ішінде жүргізілген сату үшін айдың 13-күніне:
- айдың екінші күні ішінде жүргізілген сату үшін айдың 23-күніне:
- есепті айдың қалған күндерінде сатқан үшін есепті айдан кеиінгі
айдың 3-күніне.
Уақытында төленбеген сомасы,ағымдық төлемдер Қазақстан
Республикасынның Ұлттық Банкпен бекітілген 1,5 ставка мөлшерінде үстемақы
есептеумен бюджетке тартылады,оны төлеген күнді қоса жіберілген әр күн
есептеледі.
Акциз төлеу мерзімін ұзартуға болмайды.Ойын бизнесі бойынша лотереядан
басқа акциз салу обьектісі болып ойын бизнесінен түскен пайда, лотерея
бойынша-лотерея жүргізуден түскен жариялы пайда табылады.
Лотерея бойынша салық салу обьектісі- лотерея ұйымдастырушының лотерея
билетін сатуға шығаруы. Сатуға шығару түрінде лотерея ұйымдастырушының сату
үшін дайындаған лотерея билеттерінің саны түсіндіріледі.
Сатуға лотерея билеттерінің әр шығарылымы мен ақшалай түрдегі оның
көлемі лотерея билеттерін сатуға дейін он күн ішінде салық органында
міндетті түрде тіркелуі тиіс.
Салық органы өтініште көрсетілген мәлімет негізінде тіркеу картасын
толтырады – салық органындағы салық салумен байланысты обьектіні тіркеуді
куәландыратын құжат. Салық органы басшысының мөрі мен қолымен расталған бір
экземпляр лотерея жүргізу және билет сату қызметін жүргізетін салық
төлеушіге беріледі.
Лотерея ұйымдастыру және жүргізу бойынша қызмет жүргізуден акциз
лотерея билеттерін сатуға шығарған күні немесе оған дейін төленеді.
Бюджетке төленген акциз сомасы көрсетілген қызмет түрі бойынша қайта
есептеуге және қайтарып алуға жатпайды.
Ойын бизнесі саласында қызмет жүргізудегі салық салу обьектісі:
1. ойын столы;
2. ақшалай ұтысы бар ойын автоматы;
3. тотализатор кассасы;
4. букмеккерлік контор кассасы.
Ойын бизнес бойынша акциз сомасын есептеу Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысына сәйкес және салық салу обьектісінің санына бір жылға
есептен базалық ставканың ең көп және ең аз шегімен бекітілген мөлшерге
сәйкес жүргізіледі. Бекітілген базалық ставка шегінде ойын бизнесі
обьектілеріне жергілікті өкілет органдары бір әкімшілік-аймақтық бірлік
терреториясында қызмет атқаратын барлық салық төлеушілер үшін ортақ акциз
ставкасын бекітеді:
Егер салық төлеушіде облыста қалада бірнеше ойын орындары болса, акциз
бір аудан қала шегінде орналасқан салық салу обьектісі бойынша жеке
есептеледі.
Салық кезеңі ішінде салық салу обьектісі азайса немесе
көбейсе,енгізілген обьектіге акциз сомасы толық көлемде төленеді.
Ойын бизнесі бойынша салынатын айналым болып төленген ұтыстар мен
қосылған құн салығының шегерімі мен ойын бизнесінен түскен ақша қаражатының
сомасымен анықталатын пайда табылады.
Ойын бизнесі бойынша акциз ай сайын, айдың 20-нан кешіктірілмей
бюджетке төленуге жатады.
Импорттық акциздік тауар бойынша салық салу обьектісі – Қазақстан
Республикасы кеден заңына сәйкес анықталатын кеден құны, немесе заттай
түрдегі физикалық көлем. Импорттық тауарларға акциздер кеден төлемін төлеу
үшін Қазақстан Республикасы кеден заңымен анықталған күні төленеді.
Қазақстан Республикасы Үкметімен бекітілген норма бойынша жеке
тұлғамен импортталатын акциздік тауарларға акциз салынбайды. Нормалар Б
қосымшада келтірілген.
Акциз төлеуден босатылатын импорттық тауарлар:
1) халықаралық жүк тасымалын жүргізетін, жолаушылар жүгін тасмалдайтын,
көлік құралдарын көшіруге қажетті акцизді тауарлар,аварияны жою үшін
шетелден алынған тауар;
2) Қазақстан Республикасы кеден шекарасына өткенг дейін бұзылған тауарлар
бұйым немесе материал түрінде есептелмейді;
3) Шетелдік дипломатиялық өкілдікті ресми пайдалану үшін, осы өкілдіктің
дипломатикалық және әкімшілік-техникалық персоналын жеке пайдалану
үшін (олармен бірге тұратын отбасы мүшелерін қоса) арналған тауарлар;
4) Қазақстан Республикасы кеден заңымен бекітілген кедендік режимдер
шегінде Еркін айналымға тауарлар шығару режимінен тыс босатылатын,
Қазақстан республикасының кедендік шекарасы арқылы өтетін тауарлар;
5) 0,1 литр сыйымдылықтан аспайтын ыдысқа құйылған және Қазақстан
Республикасының заңдық актілеріне сәйкес тіркелген медециналық қажетті
спирт құрамды өнім (бальзамдардан басқасы) 5.
Акцизді дұрыс есептеу және уақытында төлеу жауапкерлігі бюджетке
төлеушіге жүктеледі.
Сонымен, акцизді есептеудің әдістемелік базасы және акциз салудың
тәртібін ұстану бюджетке акциздердің дұрыс әрі уақытында түсу үшін маңызды
роль атқарады.
2 Тарау. Акциздер қызметінің әрекет ету механизмі.
2.1. Қазақстан Республикасында акцизді өнім өндірісі мен айналымына
бақылау жасау
Акцизді өнім өндірушілерден акциз алу әлсіз орынға ие-өндірілген
акцизді өнімді есептеу кезеңі. Осы уақытта өндірілген өнімнің нақты
көлемнің нақты көлемін жасырып қалу үшін, ол дегеніміз салық салынбауға
мүмкіндік туады. Әсіресе бұл алкоголь өнімдері мен этип спиртін
өндірушілерге қатысты. Осыған орай мемлекеттік табыс министірлігінің
шешімімен 1999ж. 9-сәуіде №217 Акцизді өнім шығаратын ұйымдардағы акциздік
пост жөніндегі қаулыны бекіту туралы бұйрық шықты. Ол 2002ж. 6-мамырда
№483 акцизді өнім шығаратын ұйымдарда акциз постын ұйымдастыру ережесін
бекіту туралы бұйрыққа ауыстырылды .8
Осы құжатқа сәйкес акцизді өнім өндірісі мен айналымы
саласындағы бақылауды күшейту, бюджетке салықтар мен басқа да
міндеттемелердің толық және өз уақытында түсуін қамтамасыз ету үшін
аймақтық салық комитеттерінің күшімен акцизді өнім шығаратын ұйымдарда
акциздік пост ұйымдастырылды.
Мұнай өңдеуші зауыттарда акциздік посттарды акцизді өнім өндірісі
мен айналымына мемлекеттік бақылау бойынша аймақтық басқару комитетімен
бірге облыстар бойынша салық комитеттері ұйымдастырды.
Акциздік пост құру акцизді өнім өндірісі мен айналымына
мемлекеттік бақылау бойынша комитет бақылаушымен жүргізілді.
Акциздік пост құрамы барлық аудандардың салық комитеттерінің
жұмыскерлер санынан құрылады, ал мұнай өңдеуші зауыттарда Қазақстан
Республикасының мемлекеттік табыс министрлігінің акцизді өнім өндірісі мен
айналымына мемлекеттік бақылау бойынша аймақтық басқару комитетінің
мүшесінен құрылады.
Оның құрамында үш адамнан артық болмайды. Ал жұмыс кестесі ұйымның –
акцизді өнім өндірушінің жұмыс режиміне сәйкес анықталады. Оперативті
башылық,акцизді посты мүшелерінің жұмысына ағымдық бақылау, олардың
қызметінің коордиациясы облас бойынша салық комитетінің басышысымен және
Қазақстан Республикасы мемлекеттік табыс министрлігінің акцизді өнім
өндірсі мен айналымына мемлекеттік бақылауы бойынша аймақтық басқару
комитетінің басшысымен жүргізіледі.
Акцизді постқа тағайындалған инспектор келесілерге бақылау жүргізуге
міндетті:
1) нақты өндіріс көлемі мен акцизді өнім сатудың өндіріс көлемі мен
айналым декларациясының мәліметтеріне сәйкестігін:
2) акцизді өнім сатуды реттейтін нормативті құқықтық актілерді ұстануын:
3) қатынасына лицензиялық тәртіп орнатылған қызмет түрінде лицензияның
болуы:
4) акцизді өнімнің өлшеуіш аппараттан өтуіне және есеп құралдары арқылы
сатылуына, әтше спиртін немесе алкоголь өнімдерін өндіруші үшін тек
пломбылы түрде көшірілуіне;
5) өнімнің акцизді жинақ маркасымен маркалануына,оларды сақтау жағдайына,
маркалауға жататын акцизді өнімді пайдалану мен есебіне;
6) акцизді өнім түрлеріне акциз ставкаларын дұрыс қолдануға және оның
бюджетке уақытында төленуіне.
Акциздік пост инспекторына келесі қызметтер жүктелген:
1) акциздік пост орналасқан территориияда өз құқығы шегінде ұйым басшысы
мен басқа да тұлғалардан қажетті мәліметтер мен анықтама сұраиды;
2) өндіріс жүргізетін ұйымдардағы өндірістік, саудалық,басқа да
бөлмелердің,шоруашылық қызметке араласу құқығынсыз акциздік өнім
сақтау мен сатудың сәйкес заңды ұстанатындығын бақылайды;
3) акцизді өнім сатып алушылармен операция жүргізудегі салық төлеушінің
тіркеу номерінің шынаилығын тексереді (РНН);
4) Акцизді өнім өндіретін ұйымдардың акцизді өнім түрлерін тигендігі
берілген тнеу құжаттарынның жинақ реестрын құрып, жүргізеді.
Инспектор заңмен бекітілген тәртіпте күнделікті бухгалтерлік есеп
мәліметтер негізінде тиелген нақты өнім көлеміне төлем жасауға салыстыру
жүргізіледі. Сонымен бірге ол жанармай (әуе көлігінен басқасынікін),түрлі
ставкалы дизельдік отын топтары бойынша сату көлемі мен мұнай өнімдерінің
жеке түрлерін сату көлемін салыстырып, мемлекеттік органдар өлшеу
құралдарына бекіткен пломб дұрыстығына тексеріс жүргізеді;
Тұрып қалған кезде кәсіпорын дайын өнім шығару бойынша шекара
белгілейді.
Егер пломб бұзылғанын байқаса өндіруші ұйым жұмыскерінің көзінше
сәйкес акт құрып, оны Қазақстан Республикасы мемлекттік табыс
министірлігінің акцизді өнім өндірсі мен айналымына мемлекеттік бақылауы
бойынша аймақтық басқару комитетіне хабарлайды. Акциздік посттарды
тәжірибеге еңгізу көптеген әсер тудырды.
Алкоголь өнімін өндірушілер мен мұнай өңдеуші кәсіпорындар акциздік
пост енгізуден еркін қызметке жаңа кедергіні ғана байқады. Ал акцизді өнім
өндірісі мен айналымына мемлекеттік бақылау комитеті мен Қаржы
Министрлігінің салық комитеті акцизді өнім өндіру үшін қажетті жаңа боқылау
формасын көрді. Әлі үлкен нәтижелер айтуға ерте болса да,акциздік пост
енгізу өзін ақтап шықты. Өндіріс орнына бақылау жасау екі жақты бухгалтерия
жасау, немесе легольді емес өнім өндірісі түрінде көленкелі өндірушілер
жағынан жемқорлықты болдырмауға мүмкіндік береді.
Акциздік пост инспекторының жұмысын В қосымшадағы сызбадан көруге
болады.
Акциз постына тағайындалған инспектор ең алдымен бухгалтериядан
акцизді марканың бар болуы туралы ақпарат алады. Кешегі күнмен салыстыра
отырып, акцизді жинақ маркасының қозғалысы туралы мәлімет алады.
Бухгалтерия өндіріске қанша спирт көлемінің жазылғандығы туралы ақпарат
ұсынуы қажет, осы мәлімет арқылы техналогиялық норма бойынша 1л спирттен су
массасының шығу көлемін есептейді.
Одан кейін инспектор ыдыс цехына барып,шыны ыдыс қозғалысы туралы
ақпарат жинайды. Ол негізгі өндірістен құю линиясының мәліметтерімен
салыстыру үшін қажет.
Негізгі өндірісте инспектор ауысым басына және соңына тығыздықтағы су
массасының көлемін өлшейді және жұмыс соңында дайын өнім шығуын бақылайды.
Дайын өнім қоймалында негізгі өндірістен өнімнің нақты келіп түсуін тіркеу
қажет, кейін алғашқы құжаттар арқылы клиенттерге жіберілген дайын өнім
мәліметтерімен салыстырады, дайын өнімді жіберу операциясы бойынша бақылау
бастапқы құжаттарды жүргізілген операциялар бойынша бухгалтерия
мәліметтерімен салыстыру жолымен жүргізіледі.
Бақылау жүргізгенде ескеретін жағдай,өндірісте барлығы бір-бірімен
байланысты, кез-келген ауытқу салық төлеуден именгендігін куәландыруы
мүмкін. Мысалы, егер ыдыс пен акциз маркасының талап етілгендігіне
қарағанда арақ массасының көп шығарылғандығы байқалса, яғни ол акциз
салудан өндірілген өнім бөлігін жасыруды куәландырады. Сонымен бірге
алғашқы құжат (шот-фактура) пен бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша дайын
өнімді шығару да куәландырады.
Айта кететін жайт, акциз постына тағайындалған инспектор бухгалтерлік
және оперативті есеп бойынша қатаң білім бар болып,негізгі өндірістегі
операцияларды кәсіпорын жұмыскерлерінен қалыспай білу қажет. Бұл енді
кадрлар квалификациясының сурағы.
Акциз пост енгізудің жағымды жақтары:
• акцизді өнім өндірісіне қосымша бақылау деңгейі;
• өндірушілерден акциз алу нақты болады;
• акциз өнімін өндіру мен сату бойынша жалған мәлімет ұсыну
мүмкіндігі жоқ;
• аймақтық салық комитеттері олардың территориясындағы акцизді өнім
өндірісі мен айналымы туралы үнемі нақты хабар біледі.
Бір ғана күрделі тиімсіз жаға: акциз постына тағайындау уақытында
маман салық комитетіндегі күнделікті жұмыс міндеттерінен бас тартуына тура
келеді.
Акциз жинағының толықтығы мен жағымсыз импорттың алдын алу мақсатында
акцизді тауар өндіру және сату үшін ҚР Үкіметі акцизді тауарларды акцизді
жинақ маркасымен міндетті маркалау туралы қаулы шығарды 6.
Акцизді жинақ маркасымен маркалауға тауарлардың екі тобы тән, бұл:
• нормативті-техникалық құжатқа сай тұтыну ыдысыа құйылған барлық спирт
түрлері мен алкоголь өнімі (сырадан басқа);
• темекі өнімдері (отандық өндіріс өнімдерінен басқа: фильтрлі емес
сигарет және папирос).
Акцизді тауар өндірушілер ҚР территориясында сату үшін арналған дайын
өнімге өндіріс процесінде немесе тағы басқа жағдайда акцизді жинақ маркасын
жабыстыруға міндетті.
ҚР кедендік территориясына кіргізілетін тауарды маркалау еркін
айналымға тауар шығарудың кедендік режиміне сәйкес, ҚР кеден
территориясынан тек жүргізіледі.
Акцизді жинақ маркасымен міндетті маркалауға жататын акцизді тауарлар
көрсетілген тығыздықпен бекітілген түрде маркаланады.
Акцизді жинақ маркаларының формасы қатаң бекітілген:
• алкогольөнімі үшоін 7 белгілі типографиялық нумерация беріліп, түсі
бойынша ажыратылады және 6 үрге бөлінеді: спирт, арақ, күшті
алкогольдық сусындар, әлсіз алкогольдық сусындар, шарап және коньяк,
пайдаланатын сыйымдылыққа сәйкес: 0,24 литр, 0,25 литр, 0,26 литр
және одан да жоғары;
• темекі өнімдерінде екі белгісі бар серия мен марканың шыққан жылы
көрсетіледі.
Алкоголь өнімдерін маркалау 1-кестеде келесі топтар бойынша
жүргізіледі.
Кесте 1
Алкоголь өнімдерін маркалау
Марка түрі Өнім атауы
Спирт Спирттің барлық түрі
Арақ Арақ және ерекше арақ
Күшті алкоголь сусындар Күшті ликер өнімдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Қазақстанда жанама салық салудың жүйесі
1.1 Қазақстан Республикасында жанама салық салуы
1.2 Акциздердің жанама салық салудағы орны
1.3 Акцизді есептеу мен алуды ұйымдастыру принциптер мен
тәртібі
2. Акциздердің қызмет етуінің жұмыс механизмі
2.1 Қазақстан Республикасында акцизасты өнімнің айналымы мен
өндірісті бақылау формалары
2.2 Қазақстан Республикасында акциздерді есептеу және алуды
талдау
3. Акциздердің салықтық әкімшілік мәселелері және оны жетілдіру
жолдары
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Қосымшалар
Кіріспе
Мемлекет пен азамат қарым-қатынастардың бір саласы болып салықтар
табылады. Солардың арқасында мемлекет өз азаматтарды мемлекет
ішінде,сонымен қатар одан тыс шабуылдан қорғауға, әр азаматқа оның
материалдық жағдайына байланыссыз орта білім беруге, қажетті медициналық
көмектің кепілді көлемін беруге, мәдени дамудын қолдауға қаражат табады.
Осының әр қаисысы,сонымен қатар көптеген басқа да маңызды міндеттер оларды
бюджеттен қаржыландыру жолымен шешіледі. Бюджет азаматтардың салық және
басқа міндетті төлемдер түріндегі түсімдер арқасында құрылады. Әрине көп,
жағдайда салық жинау азаматтарды қуантпайды, алайда әрбір дұрыс ойлаитын
адам неғұрлым бюджет толық және дұрыс толса, соғұрлым оған мемлекетте
тұруға ыңғайлы болады.
Салықтар 2 ірі топқа болінеді – тура және жанама, ал жанама
салықтың табыс кезегінде өзіне 4 салықты қосады. Ол акциздер,қосымша құн
салығы, фискалды монопольды салық және кеден бажы.
Осы дипломдық жұмыста акциздер және олардың салық жүйесіндегі ролі
қарстырылады. Акциздер салық кодексінде қатаң бекітілген тауардың белгілі
бір тобына және қызметтің жеке түрлеріне салық түрінде көрсетіледі.
Акциздер басқа салықтар алдында артықшылыққа ие олармен негізінен
роскошь заттарына салық салынады, былайша айтқанда әлеуметтік
зияндытауарлар,сонымен қоса құмар ойындар. Акцизбен салық салынатын
тауарлар тобында қосымша құн салығына қарағанда бірінші қажеттіліктегі
тоуарлар жоқ, яғни салық төлеушінің осы салықты төлеуде міндетті сипат
алмайды. Сөйтіп, әр салық төлеуші алкоголь өнімін, темекі өнімдерін сатып
ала ма,құмар ойындарға қатысама жоқ па, мысалы нанды сатып алудан гөрі, өзі
шешеді.
Акциздер көбінесе фискалды қызметін орындайды. Фискалды қызметтің
ролі мемлекеттік аппаратты асыру үшін,елді және табыстың меншік көздері жоқ
өндірістік емес саласынының бөлігін қорғау ушін кәсіпорын мен азаматтар
табысының бір бөлігін алуда көрінеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты акциздердің қызмет етуінің ролін,мәнін және
қызмет механизмін зерттеу және оның жұмыс істеуінің нарықтық принципіне
сәйкес келешекте оны жетілдіру ұсыныстары негізінде өңдеу болып табылады.
Дипломдық жұмыстың қойылған мақсаттарын жүзеге асыру үшін келесі міндеттер
қойылған:
- акцизді жанама салық салу жүйесінде қарастыру
- акциздердің экономикалық мәнін ашу
- акциздердің құрылу негізін зерттеу
- акциздердің есептеу тәртібі мен төлем мерзімін зерттеу
- акциздердің даму болашағын шығару зерттеу обьектісі болып акциздер
табылады.
Әдістемелік және теориялық негізін Қазақстан Республикасының
салық кодексі, Қаржы Министірлігінің нұсқаулары, шетел және жергілікті
экономистердің монографиялары мен әдебиттер, статистикалық мәліметтер,
сонымен қатар тәжірбиелік пособия, акциздерді төлеу бойынша декларация
мәліметтері.
Дипломдық жұмыс кіріспе, үш тараудан, қорытынды және қосымшадан
тұрады.
I тарау. Қазақстан Республткасындағы жанама салық салудың теориялық
негіздері
1. Қазақстан Республикосындағы жанама салық салу
Жаңа салық жүйесінің күрделілігі , оның жоғары диномикалылығы кез-
келген коммерцмялық кәсіпорынның қызметінің қаржылық нәтижесіне жауапты
кәсіпорынның бухгалтерлік және қаржылық қызметінің тұрақты назар аударуын
талап етеді.
Салықтар өндірісті дамыту және мемлекет пен халықтың түрлі
қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында жиынтық қоғамдық өнімді, ұлттық
табыс пен жиынтық ішкі өнімді бөлумен , қайта бөлумен байланысты
экономикалық қатынастарды білдіреді. Сәйкесінше , олар мемлекеттің
шаруашылық субъектілер мен халықпен қаржылық қатынасын сипаттайтын
экономикалық категория болып табылоды.
Салқтың экономикалық мазмұны сол , ол шаруашылық субъектілері мен
азаматтардың табысын қалыптастыру бойынша , мемлекеттің өз қызметін жүргізу
үшін олардың табысының белгілі бір үлесін аккумуляциялау бойынша қаржылық
қатынастардың бір бөлігін көрсетеді.
Салықтар мемлекет құрылғаннан бастап пайда болды, олар-оның өмір
сүруінің негізі. Бастапқыда заттай немесе ақшалай түрдегі азаматтардың
салымдарынан соң, біртіндеп салықтор міндеті және тұроқты формаға айналды.
Адамзат дамуының күллі тарихында салық формалары мен әдістері өзгерді ,
өңделді , мемлекет талаптарына сай бейімделіп, оның қызметі кеңейді,
әлеуметтік-экономикалық процестегі рай өзгерді. Салық салу теориясындағы ең
күрделі мәселе- салықты қайта салу. Бұл ұғым күрделі, себебі ол мемлекеттік
биліктің оның салық саясатындағы барлық болжамдарын өзгертіп тастайды.
Салық салу механизмі кез-келген экономикалық жүйедегі ең
күрделісі. Салық салу мемлекеттік реттеудің маңызды тәсілі, оның
тиімділігіне әлеуметтік және экономикалық саясат жетістігі тәуелді.
Салықты қайта салу тек белгілі бір жағдайда ғана мүмкінді. Ең
алдымен, салық төлемі белгілі бір нарықтық операциямен байланысты болса-
сату, сатып алу жалға беру. Онда салық төлеуші осы нарықтық операцияны
салықпен байланыстыру және салық мөлшеріне бағаны көтеруге ұмтылады.
Айталық, акциз салынатын тауар өндіруші бұл тауарды сата отырып, тауар
бағасына акциз сомасын қосып, сонымен оны сатып алушыға жатқызуға ұмтылады.
Салықты қайта салу мүмкіндігі нарық жағдайына, сұраным мен ұсыным
қатынасына, оның бағасына тәуелді. Егер салық төлеушінің тауар бағасын
салықты жабатындай көтеруге мүмкіндігі болса, онда ол салықты қайта сала
алады. Онда тікелей қайта салу орын алады, яғни салық бір субъектіден
екіншісіне ауысады. Салықты тікелей және жанама деп бөлуге осы негіз болды.
Тікелей салық- бұл субъектіден алынатын салық.
Тікелей салық әдеттен жеке табыстан алынады, сондықтан тұтас
экономикаға әсер ете алмайды. Жанама салық болса экономика сферанарына өз
ықпалымен қауіпті. Бірақ тікелей салықтар кейбір экономикалық құбылыстардың
динамикасы мен спицификасын үнемі көрсете бермейді. Сондықтан жанама
салықтарды пайдалану белгілі бір пайда алуды қамтамасыз етеді, себебі
жанама салық-бұл салықты оның ұстаушысына салған тұлғамен төленетін
салық.
Бағаға сәйкес үстеме бекіту жолымен сатып алушыларға қайта
салатын кәсіпорындардан алынатын салық, белгілі бір тауарлар мен
қызметтерге салық жанама салық болып табылады. Басқаша айтқанда, жанама
салықтардың басты ерекшелігі-олар мемлекеттік бюджетке тауар сатып алатын
кәсіпорындар мен азаматтардан түспейді, осы тауарды сатушылардан түседі.
Тікелей салыққа қарағанда олар солық төлеушінің табысына тәуелді емес. Бұл
салықтарды алу тауарды тұтыну процесінде жүреді және оның бағасына
қосылады.
Жанама салықтың пайда болу тарихы ірі қалаларға , қазынаны
толтыруға, муниципалдық мақсатқа жұмсалған. Көпес бажды өз қоластынан
төлегендіктен , тауар бағасын баж сомасына көтерген, яғни көпестен
соңғы тұтынушыға салықты қайта салуға орын алған.
Ежелгі Грецияда табыстың 101 бөлігінің мөлшеріндегі табыс салығы,
акциз түріндегі жинақ сияқты салықтар қызмет еткен.
Ежелгі Римде салықты тікелей және жанама деп бөлген , бірақ
салықты бірдей алу тәртібі болмады, оның негізін салушы Гай Юлий Цезарь. Ол
тікелей салықтарды алып тастап , мемлекетке зиянсыз салық ауыртпалығын
азайтуды ұстанды , өйткені салық сомасы қазынаға түсті.
Ежелгі Русьте жанама салық салу сауда баждары арқылы жүрген, мыт
бажы таулы жерлерден тауар өткізу үшін , өткізу бажы - өзеннен өткізу
үшін , сауда бажы -жәрмеңкеге құқық алу үшін алынған. Салмақ және
Өлшем баждары тауарды өлшеу үшін қолданылған. Вира соттық баж кісі
өлтірген үшін, сату басқа да қылмысқа айып үшін төленді. Соттық баж
әдетте 7-70 гривен құрайды.
Татар- монғол шапқыншылығы салық алу жүйесін өзгертті , әр мал
басынан және әрбір ер адамнан алынатын ірі салық – Шығу енгізілді. Бұл
салық ұзақ өмір сүріп келді, себебі татар-монғол қысымынан құтылған
жергілікті князьдар өз пайдасы үшін оны ала берді.
Жанама салықтар шекаралық және вин баждары арқылы қолданыс тапты.
Олардың негізгісі – тауардың кез-келген қозғалысында , саудасында алынатын
саудалық баждар;
Иван Грозный кезіндегі баждар жеңілдетілген. Сауда бажын жинацтын
боярлар, өздері сонымен айналысқанша, оны сатуға жіберуді оңай деп санады.
Русьтегі ішімдік орвндары тұрғындар көп баратын жер блғандықтан ,
патша қазынасы оған назар салмай қоймады. Барлық салықты тең және сенімді
ақша қаражатының ағылшын қамтамасыз ете отырып, патша қазынасына түсті.
Салық салу теориясының болмау, ойланбай істелген әр тәжірибелі
қадам ауыр зардаптарға әкелді. Халықтан алдымен жиырмадан бір бөлігін алса,
кейін оннан бір, бестен бір бөлігін алып отырды. Сөйтіп, жанама салықтың
көлемі мен қаржылық жағдайды түзету шарасы қабылданды. 1646жылы ас тұзы
пұтына акциз 5-20тиын болды. Тұзды бүкіл халық тұтынатындығы , сөйтіп
бәріне тең салынатындығы есепке алынады.
Халықтар көтерілісінен кейін 1648жылы тұз салығын алып тастап,
неғұрлым сапалы негізде жұмыс бастауға тура келді. Кездейсоқ кеден
жеңілдіктері мен баждардың орнына нақты кеден жүйесі енгізілді.
XVII-ғасырдан бері бүкіл Европа бойынша салық салу неғұрлым
өркениетті қасиеттерге ие бола бастады; салық жинаумен айнплысатын адамдар
пайда бола бастады, осы уақытты салықтық инспектор кәсібінің қалыптасу
уақыты деп айтуға болады , экономист- теоритектор салық салуды тең және
әділ бөлу мәселесіне көп көңіл бөле бастады. Көбінесе бұл тауарды кіргізуге
немесе шығаруға акциз болды. Ал кейбір қалаларда акцизді тек кіргізілген
тауарларға ғана салды, бұдан өз тауар өндірушілерін қолдау жолымен
экономиканы Ф.Дэмэзон 1666ж. Былай деп жазды: Бір ғана акциз басқа
салықтарға қарағанда олардан көп пайда бере алады .
Еңбек құн теориясының авторы , ағылшын экономисті У.Петти өзінің
Салықтар мен жиындар туралы трактат атты еңбегінде жанама салықтың
артықшылығын көрсетті. Ол акциз пайдасына тұжырымдарды келесідей дәлелдеді.
Біріншіден, қарапайым әділеттілік әркімнің өз тұтынғанынша төлегенін
талап етеді. Бұл салық ешкімге күштеп салынбайды, және қажеттілік заттарына
қанағат ететіндер үшін төлеуге оңай.
Екіншіден , ол жиі алынып отырса, ұқыптылықты орнықтырады , бұл
голландықтар мен еврейлер мысалынан көрінгенде, халықты байытудың жалғыз
әдісі болып табылады.
Үшіншіден, ешкім бір тауарға екі есе төлемейді, өйткені бір зат екі
рет тұтынылмайды.
Басқа жағдайда адмдар бір уақытта өз жеріне, түтін тұрбасына рента
және баж төлейді. Олар ерікті салымдар мен ондықты до төлейді. Акцизде
ешкім бір реттен артық және
Басқа тәсілмен төленуі тиіс.
Төртіншіден, осындай әдіспен елдің байлығы, өсімі, күші туралы
ақпарат алуға болады. Осы себептерге орай, акцизде отбасылармен жеке
келісімдер емес, оның ерекше шенеуліктермен жиналуы талап етіледі, олар
толығымен жұмысбасты болуы керек және шығынның төртінші бөлігін талап
етпейді.
Салық салу теориясында жанама салықтың 4 түрі бар:
- әмбебап жанама салықтар
- жеке жанама салықтар
- фискалды монополиялық салықтар
- кедендік баждар
Әмбебап жанама салық деп айналымнан салықты, сатудан салықты, сатып
салықты, қосылған құнға салықты атайды. Яғни олар тауарларға емес,
кәсіпорындарға салынады, оның жеке жанама салықтан ерекшелігі осында.
Айналымнан түскен салық тауар сатумен айналысатын (жұмыс, қызмет )
ұйымдар мен жеке кәсіпкерлерден жиынтық айналым құнынан пайыз түрінде
алынады. Айналымнан салық Германия мен Францияда бірінші дүниежүзілік соғыс
кезінде пайда болып, кейін көптеген елдерде қолданыла бастады (КСРО-ы
қоса). Бастапқыда тауардың жалпы айналым құнына кумуметивті әдіспен салық
салынды, мұнда салық өндірістің әр кезенінде, әр тауар айналымында алынған.
КСРО-да айналымнан салық материалдық өндіріс сферасында құрылатын қоғамның
таза табысының бөлігі ретінде қарастырылды. Бұл бөлік жоспарлы тәртіпте
бекітіліп, кәсіпорын өндіретін тауар бағасыда қатаң мөлшерде анықталды.
Көптеген өнеркәсіп салаларында айналымнан салық бөлшек және көтерме баға
арасындағы айырма түрінде есептелді. Және басқа бағаларды да мемлекет
бекітті. Салық ставкасы бюджет қажеттілігіне сай бекітілді және өзгертілді.
Бірақ орталықтан жоспарлау жағдайында ол өндіріс қызметінде көрінбеді,
немесе мемлекет тартымды өнеркәсіп салаларын қаржыландырды. Айналымнан
салық баға арасындағы айырым түрінде алынғанда, төлемнің бұл түрі жоғалды.
Сатып алудан салық айналымнан түсетін салықтың бір түрі болып
табылады. Салық салу объектісі-тауарды көтерме фирмаларға сатудан айналым.
Бірқатар елдерде (Ресей, АҚШ-ң кейбір штаттары, Канаданың көптеген
провинциялары, Жапония,КСРО) сатудан салық қолданылды. Салық салу
объектісі-тауарды соңғы тұтынушыға сату бойынша айналым. Сактудан салық
тауар бағасынан пайыз саны түрінде ставка бойынша алынады. Сатудан салық
Қазақстан Республикасының салық жүйесіне 1991ж 1қаңтарда енгізілді. Оның
мөлшері-өндірістік-техникалық өнімді, халық тұтынатын тауарларды,
орындалған жұмыс пен ақылы қызметкерлерді сатудан 5 пайыз. Осы салықты
пайдалану айналымнан салықты қайталауға алып келді, бірақ сатудан салық
тауарды сатушыдан баға үстінен алынды. Егер бірінші қатаң орталықтанған
тәртіпті көрсетсе, екіншісі – жеңілдік тағайындау бойынша республикаларға
кең құқықтарды көрсетті. Сатудан салық бойынша басқа республиколарда
жеңілдік берілген тауар бойынша сомалы орналастыру мен қиындықтар туды.
Сатудан салық АҚШ-та бұрыннан бар. Салық ставкасы әр американдық
штатта жергілікті билікпен бекітіледі. Бірақ салық салынбайтын тауарлар мен
қызметкерлердің тізімі бар елдер бар. Көптеген штаттарда азық-түлік
өнімдері мен дәрі-дәрмектерді сатудан салық болмайды. Салық ставкасы оларда
0-8% арасында арасында аутқиды, бірақ орта шамамен 5-6% құрайды.
Федерациялық үкімет темекі өнімдерін , алкогольді сусындар мен
жанармай сатуға салық салады. Осылайша , тұтынушылар осы тауарды осы
тауарды сатып ала отырып, федералдық үкіметке де , штат үкіметіне де
төлейді. Әр штатта осы осы тауарларды сатуға салық ставкасы әр түрлі болса
да, темекіге, ішімдік заттарға, бензинге баға штаттан штатқа өзгерді.
Мысалы, Колумбия Федералдық округінде темекі көршілес Виржиния штатына
қарағанда қымбат, бірақ спирттік сусындар Вашингтонда арзан. АҚШ-та
қосылған құнға салық салынбайды. Эксперттердің ойынша , осындай салықты
мұнда енгізу жетістікке жетпес еді.
Қазіргі уақытта көптеген елдерде,Европаның Экономикалық
Қауымдастықтың және ТМД-ның барлық елдерінде кең қолданылатын салық -
қосылған құн салығы.
Жеке жанама салық тек жеке тауар түрлеріне ғана салынады. Бұл салық
акциз деп аталады. XIX-ғасырға дейін акциз күнделікті сұраным тауарларына
салынды ( нан, тұз, ұн , сіріңке , керосин, т.б.).
Бүгінгі күні жоғары сұранысқа ие, бірақ Әлеуметтік зиян
тауарларға жатпайтын тауарлар мен бағалы заттарға акциз салынады.
Фискалды монополиялық салық - өндірісі мемлекетпен монополтденген
тауарларға жанама салықтар. Мұндай тауарларға бағаны мемлекет бекітеді.
Егер өндіріс те , сату да мемлекетпен монопольденсе , онда салық ретінде
сауда шығыны шегерімімен тауар сатудан түскен пайда көрінеді. Егер мемлекет
тек сатуды монопольдесе , онда салық мемлекеттік сауда кәсіпорны халыққа
өнім сататын мемлекетпен белгіленген бөлшек баға және осы кәсіпорын жеке
тауар өндірушіден тауар сатып алатын көтерме баға арасындағы айырма түрінде
есептеледі. Фискалды монополиямен есептеу нұсқасы жанама салық түрі ретінде
көп өмір сүріп келеді. Оған мысал ретінде арақ-шарап монополиясы бола
алады.
Жанама салықтардың артықшылықтары:
1. Егер тиімді қолданса, жанама салықтар мемлекетке үлкен қаржылық түсім
әкеледі. Бүгінгі күні олар бюджеттік түсімдердің негізгі көзі болып
табылады.
2. Жанама салық аз үлеспен алынады, сондықтан тікелей салыққа қарағанда
төлемшілер үшін аз сезімтал.
3. Алғашқы қажеттілік басқа, жанама салықты төлемші ақшасы болғанда төлей
алады. Тікелей салықта төлемші қиын жағдайда болғанда төлем талап
еиіледі.
4. Жанама салықтар мемлекет үшін төлемшінің салық төлеуден қаша
алмайтындығымен тартымды. Тікелей салықты керісінше жағдай.
5. Жанама салықтар тікелейге қарағанда жеңіл жиналады, өйткені салық
көптеген адамдарға салынады, ал оны саны вз өндірушілер немесе
сатыпалушылар төлейді.
Жанама салықтардың осындай артықшылықтары оларды кең пайдалануға
әкеледі, ал ол бірқатар тиімсіз нәтиже беруі мүмкін. Сондықтан тікелей және
жанама салық арасынан тиімді қатынас табу қажет.
Жанама салықтар мемлекеттік реттеудің тиімді әдістерінің бірі.
Салықты мемлекеттік қаржылық реттеу құралы ретінде пайдалану
мүмкіндігі салықтың өзіндік табиғатынан, ішкі мәні мен қызметтерінен
шығады.
Нарықтық экономика жағдайында мемлекет өз орнын тауар өндірушілерге
бере отырып, өндіріске қатыспайды. Осылайша, құрылған байлықты алғашқы
сферасынан оның қаржылық қызметі қайта бөлу сферасына өтеді. Сонымен,
бөлігі салық болып табылатын мемлекет қаржының төменгі өндірістегі жағдайға
тәуелділігін күшейтеді. Егер әкімшілік экономика жағдайында мемлекеттік
меншік құқығын пайдалана отырып, жасалған өнім немесе құрылған құнның
маңызды бөлігін кәсіпорындардан ала алса, кейін жеткіліксіз өндіріс
қажеттілігін дотация, негізгі айналым құралдарына салымдар, мемлекеттік
қаржыландырудың басқа формаларымен толтыру,нарық шаруашылығы заңдылығы
кәсіпкерді мемлекеттік қаржылық қамқорлықтан босатуды талап етеді,
сәйкесінше, одан тек мемлекеттік позицияға қажетті өндіріс базасынан асатын
құнның бір бөлігі ғана алынады. Айта кететін жайты, республиканың
мемлекеттік бюджетінің табысында жанама салықтан түсімдер шамамен 30%
құрайды.
Бірақ тұтынуға салық өсімінің жеткіліксіз жақтары да бар-бұл
инфляциялық және регрессивті сипат.
Бұл салықтардың жағымды әсері олардың кері әсерін жабады. Егер баға
өссе, онымен бірге бюджет шығындар да өссе, онда осы салықтан түсімдер
баға өнімімен бірге артады. Ол әлеуметтік бағдарлама шығару үшін қаражат
алуға мүмкіндік береді. Бюджеттік жүйеге авоматты инфляцияға қарсы
механизм құрылады.
Ескеретін жағдай, салық салу жүйесінде жалпы заңдылық бар:
экономика дағдарыста болғанда, өндіріс стагнациясы жағдайында тұтынуға
салық салу объективті қайта бағытталады. Ол өндіріс құлдырауы мен
байланысты өндірістік сферадағы салық базасының қысқаруынан туындайды.
Сол уақытта мемлекет шығыны қысқармайды, халық жұмысбастылығының төмендеу,
экономиканы құрылымдық жөндеуге шығындарының артуы, экономика салаларын
қолдау нәтижесінде әлеуметтік қолдауды кеңейту қажеттілігінен одан сайын
өседі. Сондықтан салық ауыртпалығын көп тұтынатындарға ауыстыру
қажеттілігі туындайды.
Жанама салықтардың бөлу процесін теңестіруге әлеметтік бағыттылығы
осында да байқалады.
2. Акциздердің экономикалық мазмұны және жанама салық салудағы олардың
мәні.
Жанама салықтардың неғұрлым маңыздысы болып қосылған құн салығы
табылады. Қосылған құн салығы-әр өндіріс кезеңі мен тауар сатуға салынатын
көп реттік салық, ол тауар қозғалысының болашақ кезеңдеріне барлық
алымдарын қосады, ал мемлекетке тек өндіріс кезеңінде немесе сату кезінде
өндіруші алатын қосылған құн салығы түседі. Онымен салық салу механизмі
баға құрамында салықтың тұрақты жинақталуы есебінен баға өсімінің әсерін
бермейді: баға бір реттік салық салудағыдай сияқты өседі. Салық жүйесі
алдында кәсіпкерлер теңдігі туындап , соңғы тұтынушыға бағалық қысым
азайды.
Фискалдық мәні бойынша тағы бір маңыздысы болып акциздер табылады.
Акциздер – бағаға кіретін тауар немесе қызметке жанама және қосымша салық
түрі. Акциздер бюджет табысына жоғары рентабельді өнім өндірісінен пайда
алу үшін, барлық кәсіпорындар үшін шаруашылық қызметтің бірдей экономи-қ
жағдайын құру мақсатында бекітіледі . Акциздер ұлттық тұтыну нарығын қорғау
үшін импорт тауарларға да бекітіледі. Монопольді жоғары бағасы мен тұрақты
сұранымға ие тауар өндірушілер акциз төлейді.
Кейбір зерттеушілердің ойынша, Акциз термині голландияның exijs
( ескі француздың accise сөзі ) сөзінен шыққан салық салуға баға
дегенді білдіреді. Тағы бір пайымдау бойынша, Акциз сөзі латынның
accidere ( кесу, қию ) сөзінен шыққан, ол салық салу үшін ыдыстағы сусынның
санын өлшеу үшін пайдаланған арнайы таяқшадағы белгіні білдірген.
Тарихи түрде акциз тұтынуға емес , өндіріске салық болып
есептеледі, сөйтіп өндірушіге салынған. Бұл салық өнім бірлігіне шаққандағы
тұрақты сома базасында өмір сүріп келеді, ол салықтың әкімшілік
артықшылықтарын толықтырады.
Акциз мәні мен табиғатты ҚҚС-на ұқсас. Оның басты ерекшелігі – ол
белгілі бір тауардан ғана алынады. Акциз салынатын тауарларға жалпы ортақ
қасиет бар: бұл тауарларға сұраным табыс деңгейіне қатынасы бойынша аз
икемді.
Акциз тән және оны ҚҚС-нан ерекшелейтін негізгі қасиеттері:
1. Салық салу объектісі болып тізімі тек бірнеше атаумен шектелген
тауарларды сату бойынша айналым табылады. Басқаша айтқанда , қосылған
құн салығына салынатын объект болвп табылатын жұмыстар мен қызметтерге
акциз салынбайды;
2. Егер ҚҚС тауар айналымының барлық өндіріс кезеңдерінде туындап, төленсе,
онда акциздер өндіріс сферасында қызмет етеді. Қазақстан Республикасның
территориясында енгізілетін тауарлар бойынша акциздер бұл ережені
ұстанбайды, өйткені мұнда акциз төлеуші – одан әрі сату үшін де акциздік
тауаоларды сатып алған ұйымдар. Аккциз арқылы мемл-к бюджетке өндіріс
тиіммділігімен де, тұтыну қасиетімен де қамтылмаған, өндіріс пен сатудың
ерекше жағдайының нәтижесі болып табылатын тауар құнының бір бөлігінен
алынады. Егер бағаның бұл бөлігі бюджетке алынбаса, онда осы өнімді
дайындаушы кәсіпорын үлкен пайда тауып, теңсіз жағдайда тұрар еді.
Арақ-шарап өнімдеріне бөлшек баға акциз болмаса, кәсіпорын
рентабельділігі жүздеген пойыздармен өлшенетіндей бекітілер еді. Ол
темекі және басқа да акциздік тауарларға қатысты.
Тар мағынада акциз - бұл жаппай сұраным тауарларының, бағалы заттар
тізіміне таратылатын іріктеу акциз.Көптеген тауарлар бойынша акциз мөлшері
½ , кейде бағаның 23 бөлігін құрайды.
Ал, кең мағынада акциз – бұл сатудан салық және қосылған құн
салығымен қасиеттері ортақ әмбебап жанама салық.
Акциз бойынша түсімдер жаппай тұтыну тауарлары , иррационалды
сипаттағы тауарлар өндірісінің мөлшеріне тәуелді. Үкімет акциз ставкасын,
салық салынатын тауарлар тізімін де реттей алады. Бұл жағдай акциздердің
жабық түрде әсер ету қасиетімен күшейеді, өйткені олар тауар бағасына
кіреді және айқын көрінбейді. Акциздер –бағаға кіретін және сатып алушымен
төленетін тауарларға салық, бюджеттің салықтық түсімінде олар 7% орын
алады. Монопольдық жоғарғы бағамен тұрақты сұранымға тауар өндірушілер
акциз төлейді. Қызметтерге де акциз салынады, мұнда салық тарифке кіреді.
Акциздер жеке және әмбебап болып бөлінеді. Жеке акциздер жеткілікті
көп, мысалы, Қазақстанда ішкі өндіріс және импорттық тауарлар мен өнімдерге
акциздер бекітілген: спирт, сыра, темекі өнімдері, балық, икра, қымбат
былғары мен одан жасалған бұйымдар, тері бұйымдары , хрусталь, алтыннан
жасалған зергерлік бұйымдар, жеңіл автокөлік, жанармай және дизельдік отын,
қару-жарақ, ойын бизнесі, электроэнергия. Бұл алғашқы тұтыну заттарына
жатпайтын, яғни қымбат және иррационалды тұтыну тауарлары мен өнімдер
тізімін қамтитын нақты тауар немесе қызметке акциз. Акцизді тауарлар тізімі
, олардың ставкасы өзгеруі мүмкін, ол жеке тауар тұтынуды реттеу
қажеттілігімен, мемл-тің фискалдық мақсаттарымен анықталады.
Жеке акцизбен салық салу жүйесі үшін келесі ставка түрлері тән:
- біртекті-сапасымен баға деңгейі бойынша аз ерекшеленетін тауарлар
үшін. Мұндай тауарларға мысал ретінде тұз бен қантты жатқызуға болады.
- дифференциолды- топтар бойынша , бір-бірінен мәнді тауардар үшін (
мата немесе шарап сорты )
- орташа күрделі – сорты әр түрлі бағада болатын біртекті тауарлар ,
мысалы темекі , кофе немесе шай.
Әмбебап акциздер кәсіпорынның жалпы айналымынан алынады. Мұндай
акциз – Қазақстанда қолданылмайтын, тауар немесе қызмет құнына пайызбен
ставка бойынша салынатын айналымнан түскен салық. Әмбебап акциздің түрі
болып бұрын қарастырылған қосылған құн салығы да табылады, онда тауар мен
қызмет сату бойынша бүкіл айналымға емес, оның тек бір бөлігіне салынады.
Зиянды және жағымсыз құбылыс тудыратын тауарларға акциз салу
(темекі,алкоголь,жанармай,т.б.) оларды тұтынуға кедергі болуы мүмкін.
Мұндай жанама нәтижелер салық енгізуден қосымша зсер бола алады, бірақ
акциздердің көбісі салықтық түсім алу үшін енгізіледі.
Акцизді қалыптастыру және алу келісідей жүреді:
- шикізат бойынша. Дайын өнім тек бір шикізаттан өндірілгенде ғана
қолданылады.
- жартылай фабрикат бойынша. Технологиялық нормалар бірнеше шикізат
түрін пайдаланудыт қажет емес,жартылай фабрикатқа салынады.
- дайын өнім бойынша. Салық әр тауар бойынша жеке бекітілгенде.
Сонымен, акциздер жанама салық болса да, ҚҚС-ан ерекшеленеді,
сәйкесінше бюджетке және есептеу тәртібін зерттеуде көп назар аударуды
қажет етеді.
3. Акциз алуды ұйымдастыру тәртібі мен есептеу принциптері
Әр өркениетті елдегідей Қазақстан Республикасында салық төлеуші мен
мемлекет арасындағы қатынас салық органы түрінде барлық салықтар мен
акциздер бойынша салық заңымен реттеледі. Қазақстан Республикасы ол
кодталған заңдар жинағын иемденеді-салық кодексінің 255-бабына сәйкес,
акциз Қазақстан Республикасының территориясында өндірілген және Қазақстан
Республикасы импортталатын тауарларға және тізімі төменде көрсетілген
қызмет түрлеріне салынады:
1) спирттің барлық түрлері;
2) алкоголь өнімдері;
3) темекі өнімі;
4) темекі құрушы басқа да өнімдері;
5) алтын, күміс, платинадан жасалған зергерлік бұйымдар;
6) балық икрасы;
7) жанармай (әуе жанармайынан басқа),дизельдік отын;
8) жеңіл автокөліктер (мүгедектерге арналған көліктен басқа)
9) қару-жарақ (мемлекеттік билік органдарының қажетіне тұтынылатыннан
басқа)
10) шикі мұнай, газ конденсаты.
Қызметтің акциздік түрлері:
1) ойын бизнесі;
2) лоторея ұйымдастыру және жүргізу.
Бұл басылым 2004 жылы 1-қаңтардан бастан күшіне енген, 2003жылға
дейінгі ерте басылымдарда акциздік тауарларға хрусталь бұйымдары да
кірген, ал алкоголь өнімі келесі топтарға бөлінген: арақ, ликер, күшті
сусындар (бальзам, күшті сусын), шарап, коньяк, шампан шарабы, сыра, шарап
материалдары.
Экспортқа тауар шығарушының тұжырымы жағдайында экспортталатын
акциздік тауарларға акциз салынбайды, ол мүшесі болып Қазақстан
Республикасы табылатын халықаралық келісімде қарастырылған.
Меншік иесінің экспортында өнімді өткізу кезінде төлеген акциз осы
салық бойынша болашақ төлем лебіне ескереді, әйтпесе салық органының өтініш
алған күннен бастап 60 күн ішінде қайтарылады. Бұл тәртіп шикізатқа акциз
төлеу фактісін құжатттық тұжырымдау кезінде қолданылады.
Акциз төлеуші болып заңды және жеке тұлғалар табылады:
- Қазақстан Республикасы территориясында акцизді тауар өндірушілер,
жанармай және дизельдік оттегімен көтерме және бөлшек сауда
жүргізушілер; Қазақстан Республикасы территориясына акцизді тауар
импорттаушылар;
- Қазақстан Республикасы территориясында ойын бизнесін жүргізушілер .
Тәркілен және мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке өткен , мемлекет
меншігіне қайтарымсыз өткен тауарлар бойынша акциз Қазақстан Республикасы
территориясында бұрын төленбесе ,акциз төлеуші болып осы тауарды сатуды
жүргізген тұлға табылады .
Барлық арақ–шарап және темекі өнімдері Қазақстан Республикасы
үкіметімен анықталған тіртіпте акцизді жиноқ маркасымен маркалануы тиіс.
Акциз ставкасы ҚР Үкіметімен тауар құнына пайыз түрінде немесе заттай
түрдегі физикалық көлемде бекітіледі, және Қазақстан Республикасы барлық
территориясына ортақ болып танылады.
Бекітілген акциз ставкалары келесідей қолданылады:
-отандық өндіріс тауарлары бойынша тауар өндіруші бағасына :
акциз қоспайтын , немесе заттай түрде физикалық көлемге ;
- импорттық тауарлар бойынша –кіргізілетін акциздік тауарлардың
кедендік құнына немесе заттай түрде физикалық көлеміне .
- ойын бизнесі бойынша–төленген ұтыс шегерілімінен ойын
бизнесін түскен ақша қаражатының саласына .
Акциз салу объектілері :
1) акциз төлеушінің өндірілген және құйылған тауарларымен жүргізетін
келесідей операциялар :
-акцизді тауарларды сату;
-акцизді тауарларды қайта өңдеуге өткізу;
-шикізат пен материалды қайта өңдеу өнімі болып табылатын акцизді
тауарларды өткізу;
-жарғылықты капиталға салым;
-натуралдық төлемде акцизді тауарларды пайдалану;
-тауар өндірушінің өзінің құрылымдық бөлімдерімен жүргізілетін акцизді
тауарларды тиеу;
-тауар өндірушілердің өз қажеті үшін өндірілген және құйылған акцизді
тауарларды пайдалану;
2)жанармай (әуе көлігінен басқасынікі) және дизельдік отынды көтерме
сату;
3)жанармай (әуе көлігінен басқасінікі) мен дизельдік отынды бөлшек
сату;
4)тәркіленген және иесі жоқ, мұрагерлік құқық бойынша мемлекетке
берілген және мемлекет меншігіне қайтымсыз берілген акцизді тауарларды
сату;
5)ойын бизнесі сферасында қызмет жүргізу;
6) лоторея ұйымдастыру және жүргізу;
7)акцизді тауарларды бұзу,жоғалту;
Отандық өндіріс тауарлары үшін акциз салу обьектісі болып акцизге
қоспайтын баға бойынша анықталатын құн табылады, ол бойынша тауар өндіруші
осы тауарды, немесе дайын өнімнің физикалық көлемін қояды.
Тауар өндіруші акциздік тауарды заттай төлем, сый түрінде
өткізуде, тауарды кепіл ұстаушының меншігіне өткізуде немесе айырбастау
операциясында салық салу обьектісі болып меншікті өндіріс тауарларының
бағасы бойынша анықталатын тауар құны немесе дайын өнімнің физикалық көлемі
табылады.
Акциз салуға жататын жеке өндіріс шикізатынан акцизді өнім
өндіргенде осы шикізаттың құны немесе оның физикалық көлем салық салу
обьектісі болып табылады. Ал салық салынатын айналым болып қолданылатын
бағадан бастап, акцизді тауарларды өндіру және сату бойынша айналым
табылады.
Бюджетке төлемді азайтуға қатысты шикізат бойынша акциз саласы
есепті кезеңдегі дайын өнім өндіріс үшін пайдаланылған шикізат көлемінен
бастап анықталады. Акциз жиынының марка құны сатылған өнім көлемі бойынша
акциз сапасын азайтуға қолданылады.
Акциз саласын сатылған тауар құны мен бекітілген ставкаға орай ,
төлемші өз бетімен анықтайды. Акциз ставкасын Қазақстан Республикасының
Үкіметі бекітеді, ол А қосымшада берілген.
Акциз боинша бюджетпен есеп айырсудың есепті кезең болып күнтізбелі ай
табылады. Акциздік тауарларға акциз келесі күндерден кешіктірілмей төлену
тиіс:
- айдың алғашқы күндері ішінде жүргізілген сату үшін айдың 13-күніне:
- айдың екінші күні ішінде жүргізілген сату үшін айдың 23-күніне:
- есепті айдың қалған күндерінде сатқан үшін есепті айдан кеиінгі
айдың 3-күніне.
Уақытында төленбеген сомасы,ағымдық төлемдер Қазақстан
Республикасынның Ұлттық Банкпен бекітілген 1,5 ставка мөлшерінде үстемақы
есептеумен бюджетке тартылады,оны төлеген күнді қоса жіберілген әр күн
есептеледі.
Акциз төлеу мерзімін ұзартуға болмайды.Ойын бизнесі бойынша лотереядан
басқа акциз салу обьектісі болып ойын бизнесінен түскен пайда, лотерея
бойынша-лотерея жүргізуден түскен жариялы пайда табылады.
Лотерея бойынша салық салу обьектісі- лотерея ұйымдастырушының лотерея
билетін сатуға шығаруы. Сатуға шығару түрінде лотерея ұйымдастырушының сату
үшін дайындаған лотерея билеттерінің саны түсіндіріледі.
Сатуға лотерея билеттерінің әр шығарылымы мен ақшалай түрдегі оның
көлемі лотерея билеттерін сатуға дейін он күн ішінде салық органында
міндетті түрде тіркелуі тиіс.
Салық органы өтініште көрсетілген мәлімет негізінде тіркеу картасын
толтырады – салық органындағы салық салумен байланысты обьектіні тіркеуді
куәландыратын құжат. Салық органы басшысының мөрі мен қолымен расталған бір
экземпляр лотерея жүргізу және билет сату қызметін жүргізетін салық
төлеушіге беріледі.
Лотерея ұйымдастыру және жүргізу бойынша қызмет жүргізуден акциз
лотерея билеттерін сатуға шығарған күні немесе оған дейін төленеді.
Бюджетке төленген акциз сомасы көрсетілген қызмет түрі бойынша қайта
есептеуге және қайтарып алуға жатпайды.
Ойын бизнесі саласында қызмет жүргізудегі салық салу обьектісі:
1. ойын столы;
2. ақшалай ұтысы бар ойын автоматы;
3. тотализатор кассасы;
4. букмеккерлік контор кассасы.
Ойын бизнес бойынша акциз сомасын есептеу Қазақстан Республикасы
Үкіметінің қаулысына сәйкес және салық салу обьектісінің санына бір жылға
есептен базалық ставканың ең көп және ең аз шегімен бекітілген мөлшерге
сәйкес жүргізіледі. Бекітілген базалық ставка шегінде ойын бизнесі
обьектілеріне жергілікті өкілет органдары бір әкімшілік-аймақтық бірлік
терреториясында қызмет атқаратын барлық салық төлеушілер үшін ортақ акциз
ставкасын бекітеді:
Егер салық төлеушіде облыста қалада бірнеше ойын орындары болса, акциз
бір аудан қала шегінде орналасқан салық салу обьектісі бойынша жеке
есептеледі.
Салық кезеңі ішінде салық салу обьектісі азайса немесе
көбейсе,енгізілген обьектіге акциз сомасы толық көлемде төленеді.
Ойын бизнесі бойынша салынатын айналым болып төленген ұтыстар мен
қосылған құн салығының шегерімі мен ойын бизнесінен түскен ақша қаражатының
сомасымен анықталатын пайда табылады.
Ойын бизнесі бойынша акциз ай сайын, айдың 20-нан кешіктірілмей
бюджетке төленуге жатады.
Импорттық акциздік тауар бойынша салық салу обьектісі – Қазақстан
Республикасы кеден заңына сәйкес анықталатын кеден құны, немесе заттай
түрдегі физикалық көлем. Импорттық тауарларға акциздер кеден төлемін төлеу
үшін Қазақстан Республикасы кеден заңымен анықталған күні төленеді.
Қазақстан Республикасы Үкметімен бекітілген норма бойынша жеке
тұлғамен импортталатын акциздік тауарларға акциз салынбайды. Нормалар Б
қосымшада келтірілген.
Акциз төлеуден босатылатын импорттық тауарлар:
1) халықаралық жүк тасымалын жүргізетін, жолаушылар жүгін тасмалдайтын,
көлік құралдарын көшіруге қажетті акцизді тауарлар,аварияны жою үшін
шетелден алынған тауар;
2) Қазақстан Республикасы кеден шекарасына өткенг дейін бұзылған тауарлар
бұйым немесе материал түрінде есептелмейді;
3) Шетелдік дипломатиялық өкілдікті ресми пайдалану үшін, осы өкілдіктің
дипломатикалық және әкімшілік-техникалық персоналын жеке пайдалану
үшін (олармен бірге тұратын отбасы мүшелерін қоса) арналған тауарлар;
4) Қазақстан Республикасы кеден заңымен бекітілген кедендік режимдер
шегінде Еркін айналымға тауарлар шығару режимінен тыс босатылатын,
Қазақстан республикасының кедендік шекарасы арқылы өтетін тауарлар;
5) 0,1 литр сыйымдылықтан аспайтын ыдысқа құйылған және Қазақстан
Республикасының заңдық актілеріне сәйкес тіркелген медециналық қажетті
спирт құрамды өнім (бальзамдардан басқасы) 5.
Акцизді дұрыс есептеу және уақытында төлеу жауапкерлігі бюджетке
төлеушіге жүктеледі.
Сонымен, акцизді есептеудің әдістемелік базасы және акциз салудың
тәртібін ұстану бюджетке акциздердің дұрыс әрі уақытында түсу үшін маңызды
роль атқарады.
2 Тарау. Акциздер қызметінің әрекет ету механизмі.
2.1. Қазақстан Республикасында акцизді өнім өндірісі мен айналымына
бақылау жасау
Акцизді өнім өндірушілерден акциз алу әлсіз орынға ие-өндірілген
акцизді өнімді есептеу кезеңі. Осы уақытта өндірілген өнімнің нақты
көлемнің нақты көлемін жасырып қалу үшін, ол дегеніміз салық салынбауға
мүмкіндік туады. Әсіресе бұл алкоголь өнімдері мен этип спиртін
өндірушілерге қатысты. Осыған орай мемлекеттік табыс министірлігінің
шешімімен 1999ж. 9-сәуіде №217 Акцизді өнім шығаратын ұйымдардағы акциздік
пост жөніндегі қаулыны бекіту туралы бұйрық шықты. Ол 2002ж. 6-мамырда
№483 акцизді өнім шығаратын ұйымдарда акциз постын ұйымдастыру ережесін
бекіту туралы бұйрыққа ауыстырылды .8
Осы құжатқа сәйкес акцизді өнім өндірісі мен айналымы
саласындағы бақылауды күшейту, бюджетке салықтар мен басқа да
міндеттемелердің толық және өз уақытында түсуін қамтамасыз ету үшін
аймақтық салық комитеттерінің күшімен акцизді өнім шығаратын ұйымдарда
акциздік пост ұйымдастырылды.
Мұнай өңдеуші зауыттарда акциздік посттарды акцизді өнім өндірісі
мен айналымына мемлекеттік бақылау бойынша аймақтық басқару комитетімен
бірге облыстар бойынша салық комитеттері ұйымдастырды.
Акциздік пост құру акцизді өнім өндірісі мен айналымына
мемлекеттік бақылау бойынша комитет бақылаушымен жүргізілді.
Акциздік пост құрамы барлық аудандардың салық комитеттерінің
жұмыскерлер санынан құрылады, ал мұнай өңдеуші зауыттарда Қазақстан
Республикасының мемлекеттік табыс министрлігінің акцизді өнім өндірісі мен
айналымына мемлекеттік бақылау бойынша аймақтық басқару комитетінің
мүшесінен құрылады.
Оның құрамында үш адамнан артық болмайды. Ал жұмыс кестесі ұйымның –
акцизді өнім өндірушінің жұмыс режиміне сәйкес анықталады. Оперативті
башылық,акцизді посты мүшелерінің жұмысына ағымдық бақылау, олардың
қызметінің коордиациясы облас бойынша салық комитетінің басышысымен және
Қазақстан Республикасы мемлекеттік табыс министрлігінің акцизді өнім
өндірсі мен айналымына мемлекеттік бақылауы бойынша аймақтық басқару
комитетінің басшысымен жүргізіледі.
Акцизді постқа тағайындалған инспектор келесілерге бақылау жүргізуге
міндетті:
1) нақты өндіріс көлемі мен акцизді өнім сатудың өндіріс көлемі мен
айналым декларациясының мәліметтеріне сәйкестігін:
2) акцизді өнім сатуды реттейтін нормативті құқықтық актілерді ұстануын:
3) қатынасына лицензиялық тәртіп орнатылған қызмет түрінде лицензияның
болуы:
4) акцизді өнімнің өлшеуіш аппараттан өтуіне және есеп құралдары арқылы
сатылуына, әтше спиртін немесе алкоголь өнімдерін өндіруші үшін тек
пломбылы түрде көшірілуіне;
5) өнімнің акцизді жинақ маркасымен маркалануына,оларды сақтау жағдайына,
маркалауға жататын акцизді өнімді пайдалану мен есебіне;
6) акцизді өнім түрлеріне акциз ставкаларын дұрыс қолдануға және оның
бюджетке уақытында төленуіне.
Акциздік пост инспекторына келесі қызметтер жүктелген:
1) акциздік пост орналасқан территориияда өз құқығы шегінде ұйым басшысы
мен басқа да тұлғалардан қажетті мәліметтер мен анықтама сұраиды;
2) өндіріс жүргізетін ұйымдардағы өндірістік, саудалық,басқа да
бөлмелердің,шоруашылық қызметке араласу құқығынсыз акциздік өнім
сақтау мен сатудың сәйкес заңды ұстанатындығын бақылайды;
3) акцизді өнім сатып алушылармен операция жүргізудегі салық төлеушінің
тіркеу номерінің шынаилығын тексереді (РНН);
4) Акцизді өнім өндіретін ұйымдардың акцизді өнім түрлерін тигендігі
берілген тнеу құжаттарынның жинақ реестрын құрып, жүргізеді.
Инспектор заңмен бекітілген тәртіпте күнделікті бухгалтерлік есеп
мәліметтер негізінде тиелген нақты өнім көлеміне төлем жасауға салыстыру
жүргізіледі. Сонымен бірге ол жанармай (әуе көлігінен басқасынікін),түрлі
ставкалы дизельдік отын топтары бойынша сату көлемі мен мұнай өнімдерінің
жеке түрлерін сату көлемін салыстырып, мемлекеттік органдар өлшеу
құралдарына бекіткен пломб дұрыстығына тексеріс жүргізеді;
Тұрып қалған кезде кәсіпорын дайын өнім шығару бойынша шекара
белгілейді.
Егер пломб бұзылғанын байқаса өндіруші ұйым жұмыскерінің көзінше
сәйкес акт құрып, оны Қазақстан Республикасы мемлекттік табыс
министірлігінің акцизді өнім өндірсі мен айналымына мемлекеттік бақылауы
бойынша аймақтық басқару комитетіне хабарлайды. Акциздік посттарды
тәжірибеге еңгізу көптеген әсер тудырды.
Алкоголь өнімін өндірушілер мен мұнай өңдеуші кәсіпорындар акциздік
пост енгізуден еркін қызметке жаңа кедергіні ғана байқады. Ал акцизді өнім
өндірісі мен айналымына мемлекеттік бақылау комитеті мен Қаржы
Министрлігінің салық комитеті акцизді өнім өндіру үшін қажетті жаңа боқылау
формасын көрді. Әлі үлкен нәтижелер айтуға ерте болса да,акциздік пост
енгізу өзін ақтап шықты. Өндіріс орнына бақылау жасау екі жақты бухгалтерия
жасау, немесе легольді емес өнім өндірісі түрінде көленкелі өндірушілер
жағынан жемқорлықты болдырмауға мүмкіндік береді.
Акциздік пост инспекторының жұмысын В қосымшадағы сызбадан көруге
болады.
Акциз постына тағайындалған инспектор ең алдымен бухгалтериядан
акцизді марканың бар болуы туралы ақпарат алады. Кешегі күнмен салыстыра
отырып, акцизді жинақ маркасының қозғалысы туралы мәлімет алады.
Бухгалтерия өндіріске қанша спирт көлемінің жазылғандығы туралы ақпарат
ұсынуы қажет, осы мәлімет арқылы техналогиялық норма бойынша 1л спирттен су
массасының шығу көлемін есептейді.
Одан кейін инспектор ыдыс цехына барып,шыны ыдыс қозғалысы туралы
ақпарат жинайды. Ол негізгі өндірістен құю линиясының мәліметтерімен
салыстыру үшін қажет.
Негізгі өндірісте инспектор ауысым басына және соңына тығыздықтағы су
массасының көлемін өлшейді және жұмыс соңында дайын өнім шығуын бақылайды.
Дайын өнім қоймалында негізгі өндірістен өнімнің нақты келіп түсуін тіркеу
қажет, кейін алғашқы құжаттар арқылы клиенттерге жіберілген дайын өнім
мәліметтерімен салыстырады, дайын өнімді жіберу операциясы бойынша бақылау
бастапқы құжаттарды жүргізілген операциялар бойынша бухгалтерия
мәліметтерімен салыстыру жолымен жүргізіледі.
Бақылау жүргізгенде ескеретін жағдай,өндірісте барлығы бір-бірімен
байланысты, кез-келген ауытқу салық төлеуден именгендігін куәландыруы
мүмкін. Мысалы, егер ыдыс пен акциз маркасының талап етілгендігіне
қарағанда арақ массасының көп шығарылғандығы байқалса, яғни ол акциз
салудан өндірілген өнім бөлігін жасыруды куәландырады. Сонымен бірге
алғашқы құжат (шот-фактура) пен бухгалтерлік есеп мәліметтері бойынша дайын
өнімді шығару да куәландырады.
Айта кететін жайт, акциз постына тағайындалған инспектор бухгалтерлік
және оперативті есеп бойынша қатаң білім бар болып,негізгі өндірістегі
операцияларды кәсіпорын жұмыскерлерінен қалыспай білу қажет. Бұл енді
кадрлар квалификациясының сурағы.
Акциз пост енгізудің жағымды жақтары:
• акцизді өнім өндірісіне қосымша бақылау деңгейі;
• өндірушілерден акциз алу нақты болады;
• акциз өнімін өндіру мен сату бойынша жалған мәлімет ұсыну
мүмкіндігі жоқ;
• аймақтық салық комитеттері олардың территориясындағы акцизді өнім
өндірісі мен айналымы туралы үнемі нақты хабар біледі.
Бір ғана күрделі тиімсіз жаға: акциз постына тағайындау уақытында
маман салық комитетіндегі күнделікті жұмыс міндеттерінен бас тартуына тура
келеді.
Акциз жинағының толықтығы мен жағымсыз импорттың алдын алу мақсатында
акцизді тауар өндіру және сату үшін ҚР Үкіметі акцизді тауарларды акцизді
жинақ маркасымен міндетті маркалау туралы қаулы шығарды 6.
Акцизді жинақ маркасымен маркалауға тауарлардың екі тобы тән, бұл:
• нормативті-техникалық құжатқа сай тұтыну ыдысыа құйылған барлық спирт
түрлері мен алкоголь өнімі (сырадан басқа);
• темекі өнімдері (отандық өндіріс өнімдерінен басқа: фильтрлі емес
сигарет және папирос).
Акцизді тауар өндірушілер ҚР территориясында сату үшін арналған дайын
өнімге өндіріс процесінде немесе тағы басқа жағдайда акцизді жинақ маркасын
жабыстыруға міндетті.
ҚР кедендік территориясына кіргізілетін тауарды маркалау еркін
айналымға тауар шығарудың кедендік режиміне сәйкес, ҚР кеден
территориясынан тек жүргізіледі.
Акцизді жинақ маркасымен міндетті маркалауға жататын акцизді тауарлар
көрсетілген тығыздықпен бекітілген түрде маркаланады.
Акцизді жинақ маркаларының формасы қатаң бекітілген:
• алкогольөнімі үшоін 7 белгілі типографиялық нумерация беріліп, түсі
бойынша ажыратылады және 6 үрге бөлінеді: спирт, арақ, күшті
алкогольдық сусындар, әлсіз алкогольдық сусындар, шарап және коньяк,
пайдаланатын сыйымдылыққа сәйкес: 0,24 литр, 0,25 литр, 0,26 литр
және одан да жоғары;
• темекі өнімдерінде екі белгісі бар серия мен марканың шыққан жылы
көрсетіледі.
Алкоголь өнімдерін маркалау 1-кестеде келесі топтар бойынша
жүргізіледі.
Кесте 1
Алкоголь өнімдерін маркалау
Марка түрі Өнім атауы
Спирт Спирттің барлық түрі
Арақ Арақ және ерекше арақ
Күшті алкоголь сусындар Күшті ликер өнімдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz