Басқару есебінде қолданылатын шығындарды жіктеу

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе
Негізгі бөлім
1. ШЫҒЫНДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ЖІКТЕУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...3
2. Шығыстың шығыннан
айырмашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
3. Басқару есебінде қолданылатын шығындарды
жіктеу ... ... ... ... ... ...5
4. Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау
үшін шығындарды
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...11
5. Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу ... ... ... 15
6. Жауапкершілік орталықтарының өндірістік қызметін
бақылау мен реттеу үшін шығындарды
жіктеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .20
7. Өндірістік шығындар есебін
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
8. Өнім өндірісіне шыққан шығындардың
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...26
Қорытынды
Қолданылғын әдебиет тізімі

Кіріспе
Басқару есебі жүйесін толық түсіну үшін мынадай ұғымдардың
экономиқалық мәнін білу және шектеу маңызды.
Шығындар - шаруашылық іс-әрекет барысында (еңбек, өнім өндірісі
құралдары мен керек-жарақтарын алуға, жұмыс орындау, қызмет көрсетуге
алынған) тұтынылған материалдық, еңбек, қаржылық және басқа ресурстардың
және баланста көрсетілетін болашақта кіріс әкелу мүмкіндігі бар кәсіпорын
активі ретінде көрсетілетін құн. Бұдан шығатыны, шығындар ұғымы
өндіріске шыққан шығындар дегеннен кең екені білінеді өндіріске шыққан
шығындар - өнімді (жұмысты, көрсетілген қызметті) өндіру барысында
тұтынылған ресурстар бөлігі.
Көбіне экономиқалық әдебиетте шығыстар мен шығындар түсінігі
ұқсастырылып, теңдестіріліп жүр, алайда бұлардың үлкен айырмашылықтары бар.
Қаржылық есеп берудің халық-аралық стандарттарына сәйкес шығысқа шеккен
зиян да шыққан шығын да кіреді.
Қазақстан Республикасындағы 2002 жылдың 29 қазанындағы №542 Қаржылық
есепті дайындау мен ұсынуға арналған тұжырымдамалық негіздерге сәйкес
шығыстарға ұйымның және т.б. негізгі қызмет барысында туындайтын шығыстар
кіреді. Активтердің азаюына немесе сенімді өлше-нетін міндеттемелердің
ұлғаюына байланысты болашақ экономиқалық пайданың кемуі ұйымның шығыстары
деп танылады.
Басқаша айтсақ, шығыстарды ұйымның кіріс алуына байланысты көтерген
шығындарының бөлігі деп түсіндіруге болады.
Есепті кезең қатысына орай шығыстар екі категорияға бөлінеді:
• Ағымдағы есепті кезең;
• Кейінге қалдырылған.
Ағымдағы есепті кезең шығыстары ағымдағы есепті кезеңнің шаруашылық іс-
әрекетінің фактілеріне байланысты және осы кезеңнің кірістері мен шығыстары
туралы есепте танылады.
Есепті кезеңнің кірістерімен өзара байланысының белгілері бойынша
олар мыналарға бөлінеді:
• осы есепті кезеңде алынған кірістермен байланыстырылған шығыстар
(негізгі және негізгі емес қызмет шығыстары);
• ағымдағы кірісті алумен байланысты емес есепті кезеңнің осы
(ағымдағы) шығыстары. Осы есепті кезеңнің кірістерін алу фактісіне
қарамастан, кірістер мен шығыстар туралы есепте және ағымдағы есепті
кезеңде танылады, мойындалады. Олар көбіне кірістің бары немесе жоғынан
(мысалы, активтің амортизациясы, кеңсе бөлмелерін жалға алу жөніндегі
шығыстар) гөрі, кезеңнің бар болуымен негізделеді.
Кейінге қалдырылған шығыстар болашақта ықтимал кірістер алу
мақсатымен есепті кезенде жүзеге асатын ұйымның ресурстарын қолдану
жөніндегі шаруашылық операцияларымен байланысты. Олар ұйым балансында
капиталдандыруға жатады.

1. Шығындар және оларды жіктеу

Басқару есебі ұйымның менеджерлері мен басшыларына шешім қабылдау,
жоспарлау, іс-әрекетті бақылау мен реттеу үшін ақпарат бере отырып, қызмет
етеді.
Өндірістік есеп міндетіне қаржылық есептер жасау үшін тікелей
өндірістік шығыстарды (өнімнің өзіндік құны) анықтау кіреді. Бухгалтерлік
есептің мәліметтері көптеген сұрақтарды шешу үшін талап етіледі және бұл
ақпаратты тіркеу мен жетіктеудің ықпалды жүйесін құру қажет.
Бухгалтерлік ақпаратты жіктеудің көптеген сызбалары бар, олардың
біреуін эталон деп бөлу мүмкін емес, өйткені жіктеу сызбасы ақпарат
тағайындауына байланысты.
Шығындарды жіктеу әр түрлі белгілер бойынша жүргізіледі: өндіріс
процесіндегі экономиқалық рөл (негізгі және қосымша); өнімнің өзіндік
құнына кіргізу әдісі (тікелей және жанама); өндіріс көлеміне қатысты
(өзгермелі және тұрақты).
Шешілетін міндеттеріне қарай шығыстарды жіктеу бар: өнімнің өзіндік
құны мен алынған пайданы есептеу - келген және шыққан, өндірістік және
кезеңдік; бағалауда есепке алынатын және алынбайтын, болашақ кезеңнің
шығындарын жоспарлау мен шешім қабылдау, қайтарымсыз (өткен кезең
шығыстары), жүктелген, өсіммен артатын және шектік; бақылау мен реттеу
-реттелетін және реттелмейтін.
Өндіріске шығынды есептеу жүргізетін бағыт - өндіріске арналған
шығындар есебін мақсатты түрде дербес есептеуді талап ететін қызмет аумағы.
Тауардың өзіндік құнын калькуляциялау, яғни шын мәнісінде қайсыбір қызмет
адамының пайдаланылған ресурстарды бағалау қажет деп ойлайтынның бәрі де
өндіріске жұмсалған шығысты есептеу бағыттарының мысалы болып табылады.
Шығындар есебі жүйесі екі негізгі іс-қимыл үшін өндірістік шығындар туралы
ақпаратты жинайды: жұмыс күшіне шыққан шығындар, материалдар немесе қосымша
шығындар (немесе шығындар қарқыны бойынша, мысалы, өз-гермелік және тұрақты
шығындар) сияқты белгілі бір категориялар бойынша жіктейді және оларды есеп
бағыттары бойынша бөледі.

2. Шығыстың шығыннан айырмашылығы

Оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау үшін ұйымның өндірістік қызметінің
барлық кезеңдеріндегі шығыстарды білу қажет. Шығысдарды талдау олардың
тиімділігін анықтауға, олардың шектен тыс болу-болмауын айқындауға,
жұмыстын сапалық көрсеткіштерін тексеруге, бағаны дұрыс есептеуге,
шығындарды реттеу мен бақылауға, өндірістің пайда мен тиімділігін
жоспарлауға көмектеседі.
Сондықтан шығын басқару есебінің негізгі объектілерінің бірі болып
табылады.
Ұзақ уақыт бойы шығындарды "қазандық" деп аталатын тәсілмен анықтап
келді, ол кәсіпорынға өндірістің шығын бағыты, пайда болу орындары
шығарылатын өнім түрлері бойынша шығындарды бақылау үшін қажетті
мәліметтерді алуға мүмкіндік бермейтін.
1887 ж. ағылшын экономистері шығын туралы хабардар болуды арттыратын
және оларды бақылауды күшейтуге мүмкіндік беретін, шығын есебінің икемдірек
жүйесін жасауды ұсынды. Оның негізіне шығынды шартты-тұрақты және шартты-
өзгермелі деп бөлу жатты. Ғалымдар мынаны анықтады, шартты - тұрақты
шығынды өзгерту өндірілген өнім көлеміне тікелей байланысты емес, ол шартты-
өзгермелі шығын өндірістің көлемін пропорциональды өсүіне немесе кемуіне
тікелей ұлғаяды немесе азаяды. Осы негізде шығарылған және сатылған өнім
көлеміне және кәсіпорын пайдасын жоспарлауға байланысты шартты-тұракты және
шартты-өзгермелі шығын жолдауға жол алатын "директ-костинг" тұжырымдамасын
ұсынды. Осыған байланысты кәсіпорынның өзіндік құнды толық және дәл анықтау
міндетті емес, өзін-өзі ақтамайтын шығынды болдыртпау құннен-күнге
көкейкесті болып келуде. Нақты шығындарды мөлшерленгендігімен салыстыратын
стандарт-кост жүйесінің өмірге келуі бұл міндеттің шешуі болып шықты.
Шыққан шығындар есебі әкімшілік шығыстарды ғана есептеп қана қоймай,
ақталмаған шығыстардың пайда болмауы үшін алдын алып, ресурстарды
пайдалануды бақылап, дами бастады. Кейіннен бұл жауапкершілік
орталықтарының тұжырымдамасы қалыптасуына әкелді, соған сәйкес шығындар
кәсіпорын шегінде ғана қарастырылып қоймай, жауапты адамдарды тағайындап,
жауапкершілік орталықтары бойынша әртараптандырылды. Осылайша, шығындар
есебі өндірістің түпкілікті өніміне назар аударып қана қоймай, тікелей
өндірістік процеске де бағытталды.

3. Басқару есебінде қолданылатын шығындарды жіктеу

Кәсіпорынның өндірістік қызметінің мақсаты - өнім шығару, оны өткізу
мен пайда алу. Барлық кәсіпорынның да, онын бөлімшелерінің өндіріс
тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштердің жалпы жүйесінде басты орын құрамы
оны қалыптастыратын шығындармен белгіленетін өзіндік құнға беріледі.
Өндіріс шығындары - өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өндіру мен
өткізуге жұмсалған қоғамдық еңбек шығындары.
Өндіріс шығындарының басқару есебі кәсіпорынның негізгі мақсатын
орындауға бейімделген басқарудың белгілі бір үлгісіне сәйкес өткен, осы
және болашақ шығынды қолдануды талдаудан тұрады. Шығындар есебін дұрыс
ұйымдастыру үшін оларды ғылыми негізделген жіктеудің мәні зор.
Шығындар - басқару есебі негізгі объектілерінің бірі, күрделі және сан
қырлы құбылыс. Оларды тиімді басқару үшін белгілі бір белгілер бойынша
шығындарды топтастыруды көздейтін жіктеуді қолданған жөн.
"Тауарлы-материалдық қорлардың есебі" атты Бухгалтерлік есеп
стандарттарына сәйкес (2003 ж. 28 қаңтардағы №27 өзгерістермен бірге)
шығындар былайша жіктеледі:
• пайда болу орны бойынша - өндіріс, цехтар, учаскелер, құрылымдық
бөлімшелер бойынша. Мұндай жіктеу жауапкершілік орталықтары бойынша есепті
ұйымдастыру мен өнімнің (жұмыстың, көрсетелгін қызметтің) өндірістік
өзіндік құнын белгілеу үшін қажет;
• шығынды көтерушілер, яғни өнім түрлері (жұмыс, көрсетілетін
қызмет) бойынша - өнімнің өзіндік құнын анықтау үшін кажет;
• өнімнің өзіндік құнына жатқызу тәсілі немесе шығын түрлері
бойынша экономиқалық элементтер мен калькуляция баптары бойынша:
а) экономиқалық элементтер бойынша - өнім өндірісіне нақты не
жұмсалғанын көрсетеді 7 БЕС-ке сәйкес бұған мынадай экономиқалық элементтер
жатады:
• материалдық шығындар;
• еңбекті өтеуге жұмсалатын шығындар;
• ақша аударулар;
• құралдардың төзуы;
• басқадай шығындар.
ә) калькуляция баптары бойынша - өнімнің кейбір түрлерінің өзіндік
құнын есептеу үшін қолданылады. 7 БЕС бойынша бұларға:
• материалдар;
• еңбекті өтеу;
• ақша аударулар (аударымдар);
• қосымша шығыстар.
Көрсетілген топтарды салыстыру 3-кестеде келтірілген.

Элементтер мен калькуляция баптары бойынша шығындарды топтастыру, мың
теңге

Экономиқалық элементтерСома Калькуляция Сома
1. Материалдық шығындар78000 1. Материалдар 25200
2. Еңбекті өтеуге 17000 2. Сатылатын жартылай енім 41000
шығатын шығындар
3. Ақша аударулар 3060 3. Қайтарымды қалдықтар 2400
(аударымдар) (ұстап қалынады)
4. Құралдардың төзуы 7220 Технологиялық мақсаттарға9100
арналған отын мен энергия
5. Басқадай-шығындар 11720 5. Еңбекті өтеу 10000
Барлығы 117000 6. Ақша аударымдары 1800
6. Өндірістік емес (3600) 7. Өндірісті дайындау мен 4600
шоттарға (-) игеруге шығыстар
(қайтарымды қалдықтар
құны, акауға
кінәлілерден шығынның
орнын толтыру және
т.б.)
Бітпеген ендірістің 600 8. Қосымша шығыстар 17500
қалдығын (+) өзгерту
9. Ақаудан болған шығыстар 1390
10. Басқадай өндірістік 1010
шығыстар
Барлығы 114000 Барлығы 114000

Экономиқалық элементтер (117000 теңге) және калькуляция баптары
(114000 теңге) бойынша шығындар өндірістік емес шоттарға есеп өзгерту
бөлігіне түзету элементтері бойынша жиынтыққа кірмей тұрып сандық жағынан
бірдей болмайды. Шығындардағы айырмашылықтар сондай-ақ ұқсас атаулардың
элементтері мен калькуляция баптары бойынша да болады.
Мысалы, экономиқалық элемент бойынша "Еңбекті өтеу шығындары" 17000
теңге болып, ал "Еңбекті өтеу" калькуляциясының бабы бойынша 10000 теңге
болып көрсетілген. Айырма жабдықты күтумен шұғылданатын еңбекшілердің
еңбегін өтеу шығыстарында, яғни қосымша шығыстарда ескерілген.
Алайда экономиқалық элементтер мен шығын баптары бойынша шығын
есебіндегі топтасулар өзара байланысты екендігін байқаған жөн, өйткені олар
субъектінің бірдей шығындарын құрамы (элементтер) және мақсатты белгілеуі
(калькуляция баптары) бойынша сипаттайды.
Бұл есепте тұтастай шаруашылық жүргізуші субъект бойынша ақпаратты
элементтік тұрғыда қалыптастыруға және оны шығындардың пайда болу орны мен
өнім (жұмыс, қызмет көрсету), түрлері, калькуляция баптары бойынша мұкият
карастыруға, өзіндік құнды анық есептен шығаруға, кәсіпорын шығындарын
бақылауды жақсартуға мүмкіндік береді.
Экономиқалық элементтер бойынша топтастыру олардың құрылымын оқып-
үйрену, өндірістік шығыстардың сметасы қолданылады. Екі топтасу да бірін-
бірі толықтырады және өнім өндірісіне жұмсалған шығынды есептеуге, өзіндік
құнды есептеу мен талдауға мүмкіндік береді. Өндіріс шығындары бірқатар
басқа белгілер бойынша жіктелуі мүмкін.
Негізгілер - өндірістің технологиялық процесімен тікелей
байланыстылар: шикізат пен материалдар, қосалқы материалдар мен басқадай
шығындар.
Қосымшалар - өндірісті ұйымдастыру мен оған қызмет етуге, оны
басқаруға байланысты пайда болады.
Тікелейлер өнімнің белгілі бір түрін өндіруге байланысты, оның өзіндік
құнына тура және тікелей кіруі мүмкін (шикізат, негізгі материалдар,
аударымдар (ақша аударулар). Жеке бөлімшеге жатқызылуы мүмкін шығындар
бөлімшенің шығындары деп аталады (автомеханиктің еңбекақысы - автосервис
бөлімшесінің тікелей шығындары, автомобильді бояу цехында қолданылатын
бояудың құны - тікелей бояу цехының шығындары).
Жанамалар - өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құнына тікелей
енгізілмейтін және жанама (шарты) түрде бөлінеді. Жеке бөлімшелерге
жатқызылмайтын шығындар жанамалар (жарнамаға шығындар - субъектінің әрбір
бөлімшесінің жанама шығындары) деп аталады.
Шығындар бір бөлімше үшін тікелей, екіншілері үшін жанама (завод
менеджерінің еңбек ақысы - кейбір бөлімшелер үшін қосымша шығындар, алайда
бүкіл завод үшін тікелей шығын) болуы мүмкін.
Тура және жанама етіп бөлу салалық ерекшеліктерге, өндірісті
ұйымдастыруға, өнімнің өзіндік құнынын калькуляциялаудың қабылданған
тәсіліне (көмір өнеркәсібінде, энергетикада - барлық шығындар тікелей
байланысты).
Бір элементтілер - бір элементтен тұратындар (еңбекақы, материалдар,
ақша аударулар).
Кешенділер - бірнеше элементтен тұратындар (құрамына тиісті риске
құрамның еңбекақысы, аударымдар, материалдар, амортизация мен басқадай
бірэлементті шығыстар кіретін цехтық шығыстар).
Өзгермелілер - мөлшері өндіріс көлемінің өзгеруіне тура сайма-сай
(пропорциональды) өзгеретіндер (өндірстік жұмысшылардың еңбекақысы,
технологиялық энергия, отын жәие т.б.) және осы кезеңдегі өнім өндіруге
сайма-сай бөлінеді.
Мысалы, егер өндіріс көлемі 10%-ке көбейсе, жалпы өзгермелі шығындар
да 10%-ке ұлғаяды.

3-суреттен және 5-кестеден көрініп тұрғандай, өзгермелі шығындар
өндіріс көлеміне сайма-сай (пропорциональды) өседі. Өндіріс көлемі екі есе
100-ден 200 бірлікте дейін өссе, жалпы өзгермелі шығындар 1000-нан 2000
теңгеге дейін ұлғаяды. Алайда өзгермелі шығындар өнім бірлігін есептегенде
көлем өзгергенде тұрақты болып қалады. Бірінші, екінші, оныншы бірлік
болғанына қарамастан. Сондықтан өзгермелі және теракты шығындар шартты-
өзгермелі немесе шартты-тұрақты деп саналады, өйткені олар қосарлы рөл
атқарады, бірақ әр түрлі көзқарас тұрғысынан.

5. Өзгермелі шығындардың өнім өндірісі көлеміне тәуелділігі

Көлем, бірлікБірлікке шаққандағы Бірлікке шаққандағы жалпы
өзгермелі шығындар, өзгермелі шығындар,
теңгемен теңгемен
100 10 1000
200 10 2000
300 10 3000
400 10 4000

Тұрақтылар - енім өндірісі көлемінің өзгеруіне байланысты емес дерлік
(жылыту, өндістік бөлмеге жарық беру, амортизация, жалға алу жарнамаға
шығындар және т.б.). Егер көлем 10% - ке ұлғайса немесе кемісе, онда жалпы
тұрақты шығындар өзгермей қалады, бірақ бір бірлікке тұрақты түседі.

4-суреттен өндіріс көлемі өзгерген кезде, тұрақты шығындар, өзгеріссіз
қалатыны көрінеді. Егер өндіріс көлемі 10%-ке азайса, онда жалпы тұрақты
шығындар өзгерссіз қалады. Егер өндіріс көлемі бір бірлікке тең болса, онда
тұрақты шығындар 300 теңгені құрайды, бірақ тұрақты шығындар өндіріс көлемі
бір бірлікке ұлғайса, тұрақты төмендейді. Соған сәйкес өнімнің өзіндік куны
да кемиді.
Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындарды 5-суреттен көруге болады.

Өнім бірлігіне шаққандағы тұрақты шығындар өндіріс көлемінің ұлғаюына
қарай төмендейді.
Ағымдағылар - жиі мерзімде болып тұратын шығындар (шикізат, материал
шығыстары).
Біржолғылар (бір мәрте) - еңбек демадысын, жөндеу жүргізу және т.б.
төлеуге арналғандар. Олар сметаны бекіткен ретпен тәртіппен және мерзімде
бірен-сарандап өнімнің өзіндік құнына кіреді.
Өндірістік - тауарлық өнімді дайындауға байланысты және оның
өндірістік өзіндік құнына (тауарлық өнім - өз материалынан да, тапсырушының
материалынан да жасалып шығарылатын, техникалық бақылау қабылдаған және
қоймаға тапсырылған дайын бұйымның құны; басқа жаққа босатылған, өзі
өндірген жартылай өнімнің сондай-ақ субъектінің негізгі құрал-жабдықтары
толықтыруға жіберілген өнімнің өзіндік құны) құрайтын барлық шығындар.
Әкімшілік - жалпы басшылыққа, жалпы шаруашылық және әкімшілік
мақсаттағы шығыстарға байланысты.
Коммерциялық (өткізу бойынша шығындар) сатып алушыларға енімді
өткізуге байланысты.
Өнімді (жоспарланатын) - тиімді технология мен өндірісті ұйымдастыруға
белгіленген сападағы өнім өндірісіне шыққан шығындар.
Өндіргіш емес (жоспарланбайтын) - өндіріс технологиясы мен
ұйымдастырудағы кемшіліктер салдары іркіліс шығындары болып табылады.
Реттелетін - егер атқарушы шығындар деңгейіне елеулі әсер етіп немесе
реттей алса (өнім өндірісіне пайдаланатын шикізатқа шығындарды цех
тексерушісі реттейді).
Реттелмейтіндер - деңгейіне еңбеккер (дайындау учаскесінің мастері
конструкторлық бөлім қызметкерінің еңбегін өтеу бойынша шығынға әсер ете
алмайды) елеулі ықпал ете алмайтын шығындар.
Жалпы - өндірілетін өнімнің барлық көлеміне. Орташалар - өнімнің бір
бірлігіне шаққандағы. Өнімге - өнімнің өзіндік құнына (тікелей шығындар)
кететін. Мезгілге - мезгіл шығыстары: жалпы және әкімшілік шығыстар,
тауарды өткізу бойынша шығыстар, сыйақы бойынша шығыстар (жанама шығындар).
Басқару есебінде шығындарды жіктеу сан тұрлі және қандай басқару
міндетін шешу қажеттігіне байланысты. Басқару есебі-нің негізгі
міндеттеріне мыналар жатады:
• өндірілген өнімнің өзіндік құнын есептеу, қорлар мен алынған
пайданың құнын бағалау;
• басқару шешімін қабылдау мен жоспарлау;
• жауапкершілік орталығының өндірістік қызметін бақылау мен реттеу.
Аталған міндеттерді шешуге осы тараудың келесі бөлімдерінде толық
қарастырылған шығындарды жіктеу сәйкес келеді.

4. Өнімнің және алынған пайданың өзіндік құнын анықтау
үшін шығындарды жіктеу

Кез келген шығындарды жіктеу-басшыға дұрыс, тиімді негізделген
шешімдерді қабылдауға көмектесу: кез келген деңгейдегі басшы мұның қандай
шығын мен пайда әкелетінін білуге міндетті. Сондықтан шығындарды жіктеу
процесінің мәні де басшы ықпал ете алатын шығындар бөлігін бөліп көрсетуде.
Өзіндік құнды және алынған пайданы анықтау ұшін шығындар былайша
жіктеледі:
- кіретін (входящие) және өтіп кеткен (истекшие);
- тікелей және жанама;
- негізгілер мен қосымшалар;
- өнімнің өзіндік құнына кіретін және өндірістен тыс (кезең
шығыстары);
- бірэлементті және кешенді.
Кіретін (входящие) шығындар - алынған және бар ресурстар,
күткендегідей, болашақта табыс әкелуге тиіс. Олар баланста өндірістік
қорлар, аяқталмаған өндіріс, дайын өнім, тауар түрінде актив ретінде
көрсетіледі.
Өтіп кеткен (истекшие) шығындар - осы шақта кіріс алу үшін жұмсалған
және болашақта кіріс әкелу мүмкіндігін жоғалтқан ресурстар.
Оларға өткізілген өнім өндірісіне шыққан шығын құрамында көрсетілді,
яғни кірген шығындар өткен шығындарға айналды. Шығындарды кіретін және өтіп
кеткен деп дұрыс бөлу өндірілген өнімнің өзіндіқ құнын анықтау үшін,
пайдамен шығынды (зиянды) есептегенде; кәсіпорын активтерін бағалағанда
маңызды мәнге ие болады.
Мысалы, алып-сату үшін тауар өндірісіне жұмсалған шығындар, егер бұл
тауарлар өткізілмесе және қоймаларда сақталса, баланста кіретін (входящий)
шығындар болып тіркеледі. Егер бұл тауарлар сатылса, онда бұл кіретін
шығындар өткен шығындарға жатқызылуы тиіс, ол тауарларды өткізу нәтижесінде
болған шығындар сметасында көрсетіледі. Өтіп кеткен және кіретін шығындар
арасындағы айырма 6-суретте көрсетілген.

Сонымен, кіретін шығындар "шығындар" терминінің синомимі, болып
табылады, ал өтіп кеткен шығындар - "шығыстар" ұтымына ұқсайды.
Шығындар - тауарды өткізу нәтижесінде шыққан қаражат, ал шығыстар -
кірістер алуға байланысты кәсіпорын шеккен шығындардың бөлігі.
Өнімнің жеке түрлерінің өзіндік құлына жатқызу әдістеріне байланысты
шығындар тікелей және жанама болып бөлінеді.
Өнімнің нақты түрін өндірумен нақты жұмысты (қызмет көрсету)
орындауға байланысты және тікелей олардың құнына кіре алатын (материалдық
шығындар мен еңбекті өтеуге тікелей шығындар) шығындар тікелей деп аталады.
Өнімнің бірнеше түрін өндіру үшін жалпы сипат атқаратын және жасаған
кезде нақты өнімге (жұмысқа, көрсетілген қышетке) жатқызу мүмкін болмайтын
шығындар жанамаға жатады. Мұндай шығындар өнімнің жекелеген түрлері
арасында жанама жолмен кәсіпорынның бөлу негізін таңдауына байланысты
бөлінеді. Жанама шығындарға жалпы өндірістік шы-ғыстарды, жабдықты ұстау
мен пайдалануға жұмсалған шығыстар, басқару шығыстарын және т.б. жатқызуға
болады. Жанама шығындардың ерекшелігі - ауқымды негіз (база) шегінде
өзгермеуі (шығындар тұрақты болып қалатын, өндіріс көлемінің белгілі бір
аралығы).
Өнім бірлігіне шаққандағы тікелей шығындар мөлшері іс жүзінде өндіріс
көлеміне байланысты емес және оны өндіріс тиімділігін еңбек өнімділігін
арттыру, жаңа ресурс және энергия сақтайтын технологияларды енгізу жолымен
төмендетуге болады.
Шығындар белгіленуіне байланысты негізгі және қосымша болып бөлінеді.
Өнім өндіруге тікелей байланысты шығындар негізгі болып табылады
(шикізат, негізгі материалдар, сатып алынатын жартылай өнімдер түріндегі
еңбек керек-жарақтары; өндірістік мақсаттағы негізгі құрал-жабдықтардың
амортизациясы қосып есептеулерімен және т.б.) кез келген кәсіпорында олар
шығындардың маңызды бөлігін құрайды.
Қосымша (жанама) шығыстар өндірісті ұйымдастыру, қызмет ету және оны
басқаруға байланысты пайда болады.
Қосымша шығыстар екі топқа бөлінеді:
Қосымша (өндірстік) шығыстар. Бухгалтерлік есепте олар жайлы
ақпарат 93 бөлімшенің 93 "Қосымша шығыстар" шотында жинақталады және одан
әрі таңдалған қайсыбір бөлу базасына сайма-сай (пропорциональды) бөліну
үшін 930 "Қосымша шығыстар" шотында шоғырланады;
- Қосымша (өндірістік емес) шығыстар - кезең шығыстары. Бұл шығыстар 811
"дайын өнімді (тауарды, жү-мысты, көрсетілген қызметті)" өткізу бойынша
шығыстар, 831 "Сыйақы түріндегі шығыстар"және 821 "Жалпы және әкімшілік
шығыстар" шоттарында ескерілген.
Қосымша өндірістік шығыстарға (жабдықты ұстау мен пайдалануға)
майлайтын, ысқылайтын және жабдықты ағымдағы күту мен жөндеуге арналған
материал түрлеріне, шығыстар жабдық пен транспорттық құралдардың
(заводішілік транспорт); амортизациясына жабдыққа қызмет ететін
жұмысшылардың әлеуметтік салықтың аударымдары бар еңбекақы шығыстары;
коммуналдық (цехтық) шығыстар (электр энергиясына, суға және т.б.); қосалқы
өндіріс көрсететін қызметтер, құрал-аспаптар мен керек-жарақтардың қалпына
келтіру бойынша шығыстар мен төзу; жабдық жұмысына байланысты тағы басқа
шығыстар жатады және олар "Қосымша шығыстар" белікшесінің шоттарында
ескеріледі.
Өндірісті басқаруға шыққан шығыстар (кезең шығыстары) еңбекақыны және
өндірістік-диспетчерлік ақпараттың және завод басқармасының әкімшілік-
басқару аппаратының еңбегін өтеу қорынан әлеуметтік салық аударымдарын,
өндірісті дайындау мен ұйымдастыру амортизация, өндірістік қажеттілік пен
өзі өндіретін жартылай өнімдерді сақтау үшін қолданылатын мүлікті,
ғимаратты, үйді ұстау мен жөндеу шығындарын; жақсы жұмыс жағдайларын
қамтамасыз етуге, кәсіби бағдарға және кадр дайындауға жұмсалған шығындар;
мүліктің төзуы мен өңдірістік бөлімшелерді басқаруға кететін баска да
шығыстар біріктіріледі. Бұл шығыстар кәсіпорын аумағында пайда болады.
Қолданыстағы баптар номенклатурасы өндірісті дайындау міндетін
атқаруға, ұйымдастырушылық және басқарманың тікелей міндетті іс-қызметтерін
жүзеге асыруды топтастырады. Экономиқалық мәні жағынан әр түрлі шығындарды
бұлайша біріктіру шығыстарды мөлшерлеуді, жоспарлауды, бақылауды және
талдауды киындатады. Пайданы бақылау мен есептеу жүйесін құру, өндірістік
емес шығындарға әсер ететін факторларды ашу үшін оларды міндетті іс-қызмет
аясын белгілеу бойынша, ал іште-шығын элементтер бойынша топтастыру
мақсатка сәйкес болар еді.
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты шығыстарды пайда болған
жерлерінде жайылдырма, бір шектен шығармауға (локализовать), кәсіпорын
қызметі бойынша шығындардың мазмұнын ашуға мүмкіндік береді және оларды
өнім түрлеріне де, өндірістік шығыстарға да, жұмыс күшін ұстауға да және
т.б. бөлу мен қайта бөлу мүмкіндіктерін жасайды. Мысалы, техни-қалық
басқару шығыстарына техникалық қызмет еңбеккерлерін ұстау, олардың
еңбекақысын және әлеуметтік салық аударымдары, амортизация техникалық
қызмет орналасқан үй мен ғимаратты ұстау мен жөндеу шығындары; жалпы
заводтық лабораторияларды ұстау; мүліктің төзуы мен оларды қалпына келтіру
шығыстары; өнертапқыштыққа техникалық жетілдіруге және т.б. шыққан шығыстар
жатқызылады. Бұл шығыстардың жарым-жартылайын өнім түрлеріне -
өнертапқыштық, бұйым конструк-циясын техникалық жетілдіруге, бөлуге болады;
басқа бөлігінің жеке өндірістік бөлімшелерге қатысы бар және өндірістік
қосымша шығыстармен бірге бөлінеді. Кәсіпорынның басқа шығындары сияқты
қосымша шығыстар басқару есебінде басқару мақсаттарына байланысты
қарастырылады.
Біртекті өнім шығаратын кейбір кәсіпорындарда, мысалы, өнеркәсіптің
энергетиқалық, көмір, мұнай өндіру салаларындағы, барлық шығыстар тікелей
болады. Өндеуші кәсіпорындарда (машина жасау, жеңіл, тамақ өнеркәсібінде
және т.б.) жанама шығыстар өте елеулі. Осылайша, шығындарды тікелей және
жанама деп бөлу өндірістің технологиялық ерекшеліктеріне байланысты.
Өндірістік және өндірістен тыс (мерзімдік шығындарды немесе кезең
шығындары).
Мұндай жіктеу бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттарына жауап
береді, соған сәйкес өндірілген өнім қорларын бағалау үшін тек қана
өндірістік шығындар қосылуы тиіс.
Сондықтан шығындар басқару есебінде мыналарға жіктеледі:
• өндірістік (өнімнің өзіндік құнына кіретін);
• өндірістен тыс (есепті кезең шығындары немесе жиі-жиі болатын
шығындар).
Өнімнің өзіндік құнына кіретін шығындарға тек қана өндірістік
шығындар жатқызылады, яғни өткізілген сәтке дейінгі дайын өнім өндірісіне
және бітпеген (аяқталмаған) өндіріске байланысты: тікелей материалдық
шығындар, әлеуметтік салық аударымдарымен бірге есептелетін еңбекті өтеуге
шығатын тікелей шығындар; қосымша шығыстар.
Өндірістік қорлар материал қорларында, бітпеген өндіріс көлемінде
кәсіпорын қоймасындағы дайын өнім (тауар) қалдықтарында заттандырылған.
Кезең шығыстары қорларды бағалағанда есептелмейді, жасалған есепті
кезеңдерінде есептен шығарылады. Өткізілмеген өнім мен бітпеген өндіріс
қалдықтарында келесі кезеңге көшпейді. Бұл шығындар ұйымның баға саясатында
негізгі шешімдер қабылдауда өте маңызды. Бұларға өндірістік емес сипаттағы
шығындар: коммерциялық (өнімді өткізуге байланысты), сыйақы түріндегі
шығыстар мен жалпы және әкімшілік шығыстары жатқызылады.
Сонымен қатар шығындар бір элементті және кешенді болып бөлінеді.
Өндіріске жұмсалатын біртекті шығындар бірэлементті деп аталады.
Бұл белгі бойынша өнімнің (жұмыстың, көрсетілген қызметтің), өзіндік
құнын құрайтын шығындар мынадай элементтер бойынша топтастырылды:
материалдық шығындар; еңбекті өтеу шығындары; аударымдар (әлеуметтік
салық), қосымша (өндірістік) шығыстар;
Соған орай, бұл кәсіпорында қосылғыштарға бөліп орналастыруға
келмейтін шығындар бірэлементті деп аталады.
Кешенді шығындар бірнеше экономиқалық элементтерден тұрады. Іс
жузінде барлық элементер кіретін цехтық (қосымша) шығыстар үлгі болады.
Мысалы, жоғары дәрежелі автоматтандырылған кәсіпорындарда еңбекақы
аударымдарымен бірге өзіндік құн құрылымында 5% құрайды.
Әдетте, мұндай кәсіпорындарда тікелей еңбекақы бөлінбейді, оны
қосылған шығындар деп аталатын жеке бапта өндірісті басқару мен қызмет
ету бойынша шығыстармен біріктіреді.

5. Шығындарды шешім қабылдау мен жоспарлау үшін жіктеу

Бухгалтерлік басқару есебінің мақсаты басқару шешімдерін, яғни
келешекке арналған шешімдерді қабылдауға қажетті ішкі пайдаланушылар үшін
ақпаратты дайындау болып табылады. Күтілетін шығыстар мен кірістер туралы
түрлі мәліметтер ұсынылуы тиіс. Бұл үшін мынадай шығындар бөліп көрсетеді:
• өзгермелі, тұракты, шартты-тұрақты - өндіріс (сату) көлемінің
өзгеру әсеріне байланысты;
• бағалауда есепке қабылданатын және қабылданбайтын шығындар;
• қайтарымсыз шығындар (өткен кезең шығындары);
• жүктелген шығындар (немесе кәсіпорынның пайдалана алмаған пайдасы);
• жоспарланатын және жоспарланбайтын шығындар;
• өсетін және шекті шығындар мен кірістер.
Өзгермелі шығындар өндіріс көлемі өзгергенде пайда болады, оның
көлеміне тура сайма-сай өзгереді. Олар ұйымның іскерлік белсенділігіне
байланысты өндірістік емес сипатта болады.
Өзгермелі ендірістік шығындар өнімнің өз құнын сипаттайды, өйткені
нарықты (тұтынушының) объектінің құны емес, өнімнің құны мен оны тұтынуға
кететін өзіндік шығындар қызықтырады. Материалдық шығындар, еңбекті өтеу
үшін тікелей шығындар, қосалқы материалдар мен сатылатын жартылай өнімдерге
шыққан шығындар өндірістік өзгермелі шығындарға үлгі болады.
Өндірістік емес шығындарға мыналар жатады:
• Дайын өнімді тұтынушыға тиеу үшін буып-түю, орау шығы стары;
• Сатып алушы орнын толтырмайтын көлік шығыстары;
• Делдалға тауарды сатқаны үшін комиссиялық сыйақы.
Бұл шығындар тікелей сатылым көлеміне байланысты.
Өндірістік тікелей шығындар іскерлік белсенділікке байланысты емес,
сондықтан оны тұрақты деп атайды. Бұл шығыстар-жарнамаға, жалға төлемдеріне
негізгі құрал-жабдықтардың амортизациясына және т.б.
Тұрақты шығындар уақыттың белгілі бір кезеңі ішіндегі өндірістің
(өндірістік қызмет) әр түрлі ауқымы үшін өзгеріссіз қалады.
Жартылай өзгермелі шығындар. Бұған тұрақтылар да, өзгермелі құрамдас
бөліктер де кіреді. Мысалы, материалдық-техникалық қамтамасыз ету
материалдық-техникалық қамтамасыз етуге жоспарланған (тұрақты) шығындардан
тұратын жартылай өзгермелілерден құралады, олар өндіріс көлеміне тікелей
тәуелділікте болатын өзгермелі шығындар мен кез келген өндіріс көлемінде
жүзеге асады.
Шынайы өмірде тек тұрақты немесе өзгермелі шығындарды кезіктіру, сирек.
Экономиқалық құбылыстар және олармен байланысты шығындар мәні жөнінен,
едәуір күрделі, сондықтан көптеген жағдайларда шығындар шартты-өзгермелі
(немесе шартты-тұрақты) да құрамдас бөліктері болады. Бұл жағдайда ұйымның
іскерлік белсенділігінің өзгеруді де шығындардың өзгеруімен қоса
жүргізіледі, бірақ өзгермелі шығындарға қарағанда тәуелділік тікелей емес.
Өзгермелі шығындарды бейнелеу үшін Крзшығындарды реттеу
коэффиценті қолданылады.

мұнда Тр3 - шығындардың өсу қарқыны, %;
Трда - іскерлік белсенділіктің өсу қарқыны, %. Бұл коэффициентті
(есепті) тұрақты шығындар үшін де крлдануға болады. Мысалы, бөлмені
жалға алу құны сату көлемі 20% ұлғайғанда өзгермейді. Крз мұнда:

Соған орай, егер Крз = 0, болса, біз тұрақты шығындармен жұмыс
жасаймыз.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігімен мөлшерлес өсетін сайма-сай
шығындар өзгермелі шығындардың сан түрлілігі болып саналады. Мысалы,
өндіріс көлемі 20% ұлғайса, сайма-сай шығындар да сол үйлесімде өседі.

Осыған орай, егер Крз = 1, шығындар сайма-сай деп саналады.
Өсуі кәсіпорынның іскерлік белсенділігінің өсу қарқынынан қалып
калған өзгермелі шығындарды біртіндеп кемитін (дегрессиялық) деп айырады.

Мысалға, өндіріс көлемі 20% ұлғайса, шығындар 10% көбейеді, яғни 0
Крз 1 болғанда шығындар дегрессивті деп саналады.
Кәсіпорынның іскерлік белсенділігінен шапшаң өсетін шы-ғындар
прогрессивті шығындар деп аталады, мысалы, өндіріс көлемі 20% өскенде және
өндіріс шығындарының өсуі - 40%

Кр3 1 мәнінде шығындар прогрессивті болып табылады.
Шығындарды өзгермелі және тұрақты құрамдастар негізінде, жоғарыда
көрсетілгендей, ұйымның іскерлік белсенділігі деңгейін өзгертуге байланысты
тәртібі жатады. Осындай бөлу негізінде шығындар, пайда мен өндіріс көлемі
арақатынасының талдауы орындалады. Мұндайда өндіріс көлемі өндірістік
қуаттың көрсеткіші ретінде, яғни өндірістік ресурстардың бар көлеміндегі
өндірістің шекті көлемімен сипатталады. Өндірістік қуатты төрт түрге
бөледі: теориялық (немесе ойдағыдай), тәжірибелік, қалыпта және нормативті.
Теориялық қуат - егер барлық машиналар мен жабдықтар тоқтамастан
іркіліссіз ұтымды режимде жұмыс жасаса; бөлімше немесе тұтастай ұйым жете
алатын ең көп шамада өнім шығару; өндірістің ең мол мүмкіндікті деңгейін
анықтау үшін қажет.
Тәжірибелік қуат - қалыпты жұмыстың іркілістерін (құрал-аспапты
ауыстыру, жөндеу қызмет көрсету үшін машиналардың іркілісі, жұмысшылар үшін
үзілісте) шегеретін теориялық қуат. Тәжірибелік қуат теориялық сияқты,
ұйымдарда сирек қолданылады, өйткені олар негізгі жабдықты жөндеуде немесе
нарықтық жағдаятты (конъюнктураны) жандандырғанда ғана қолданылатын қосымша
жабдық. Осыдан кейін ұйым көбіне қалыпты қуатқа бейімделеді.
Қалыпты қуат - күтілетін сатылым талаптарын қанағаттандыру үшін
қажетті өндірістік қуаттың орташа жылдық деңгейі. Бұл шама іскерлік
белсенділіктің маусымдық ауытқуларымен нақтыланады.
Нормативті қуат - ұйым шығара алатын көлемі емес, шығаруы ықтимал
өнім көлемінің шынайы мөлшері. Шығындар тәртібін зерттегенде біз ұйымның
нақ қалыпты өндірістік қуатына сүйенеміз.
Сондай-ақ пайданы бағалағанда немесе өзіндік құнды қа- лыптастырғанда
есепке алынатын және алынбайтын шығындарды ажыратады.
Шаруашылық қызметі процесінде әрбір кәсіпорын кіріс түрінде түсетін
қолма-қол ақша өсімін алу үшін өткізу көлемін ұлғайтуға тырысады.
Болашақта ақшалай қолда бар түсімнің ең көп шамасын қамтамасыз ету
мақсатымен кәсіпорынның басқару құрамы кірістер мен шығыстардың белгілі бір
тәртібін қолдануы тиіс. Қысқа мерзімді шешімдер үшін шамасы қабылданатын
шешімге байланысты шығыстар мен кірістер туралы мәліметтер маңызды болады,
сондықтан олар шамасы қаралатын, баламаға (альтернативаға) байланысты,
қолма-қол ақшаның өсу болашағы туралы анық түсінік береді. Қолма-қол
ақшаның өсу қөзғалысын айқындайтын шығыстармен кірістер орынды (реневантты)
(есепке алынатын) деп аталады.
Бір баламаны екіншісінен айыратын шығындар көбіне басқару есебінде
орынды (реневантты) деп аталады. Шамасы қабылданатын шешімдерден байланысты
емес шығындар иррелевантты (орынсыз).
Мысал. Кәсіпорын 30000 теңге сомасына материалдар алды. Алайда, ол
өзіндік өндірісі үшін жарамсыздау екендігі анықталды. Бірақ серіктестердің
бірі бұл материалдардан дайындалған өнімді 500 000 теңгеге сатып алуға
келісті, алайда кәсіпорынға мұндайда 350 000 теңге сомасында қосымша шығыс
шығаруға тура келер еді. Мұндай тапсырысты қабылдаған жөн бе? Кәсіпорынның
екі ұйғарымның бірін ғана таңдайтын, баламасы бар: тапсырысты қабылдамау
керек пе немесе қабылдау керек пе?
300 000 теңге сомасында материалдар алу бойынша өткен шығындар қандай
нұска таңдауға байланысты емес, шешім таңдауға әсер етпейді, яғни орынды
(релевантты) емес және сондықтан шешім қабылдау көзінде ескерілмейді.
Өткізуден түскен түсім 500 000 теңге, қосымша шығындар - 350 000 теңге,
яғни пайда 150 000 теңге, ал кәсіпорын өз шығынын 300 000-нан 150 000
теңгеге дейін кемітеді.
Қайтарылмайтын шығындар (өткен кезең шығындары) -бұрын қабылданған
шешім нәтижесінде пайда болған, өткен кезеңнің шығындары және оларды
болашақта жаңа басқару шешімдерімен өзгерту мүмкін емес.
Шешім қабылдаған кезде қайтарылмайтын шығыстар мен есепке алынбайтын
шығыстар түсінігін айыра білу керек.
Жүктелген, мойынға артылған шығыстар тек басқару есебінде ғана болады.
Қаржылық есеп бухгалтер! қайсыбір шығындарды "елестете" алмайды, өйткені ол
құжаттық негізделу принципін қатаң сақтайды.
Жүктелген (оларды басқаша болжанған, баламалы деп те атайды) шығындар
- бұлар шешім қабылдағанда алдын ала қарастыру қажетті шығыстар, бірақ
олардың болашақта болмауы да мүмкін. Мойынға жүктелген шығындар жайлы сөз
ресурстар шектелген жағдайда ғана болады, егер ресурстар шектелмесе, онда
есептелінетін шығындар нөлге тең.
Жүктелген шығындар тандау жолы іс-қимылдың баламалы бағамының бірі
екіншісінен бас тартуды талап еткенде, жоғалған немесе құрбан етуге тура
келген мүмкіндікті сипаттайды.
Мысал. Кәсіпорын үш ауысым бойы толық қуатымен жұмыс істеуде және
айына 5 млн теңге тапсырыс дайындайды. Көтерме сатып алушы кәсіпорынға жаңа
айлық тапсырыс ұсынады, бұл 6 млн теңге қосымша өзгермелі шығындар жасауға
әкеледі. Шарттың ең аз бағасы қандай болуға тиіс?
Тапсырыс қабылдаған ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.