Семей облыстық қазақ комитетінің мүшесі
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-6
І. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстанның қоғамдық-саяси
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-29
1. Ақпан төңкерісі және Қазақстан ... ... ... ... ... ... .7-11
2. Шығыс Қазақстандағы қоғамдық-саяси үрдістер...12-19
3. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының шақырыл себептері және
Қазақстандағы көрінісі ... ... ... ... ..20-29
ІІ. Шығыс Қазақстандағы Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы
науқаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30-51
2.1. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы науқаны және оның Қазақстанның
Шығыс өңіріндегі жүзеге асырылу барысы..30-39
2.2. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысында қарастырылатын мәселелердің
Қазақстан өңірлерінде түйінделуі ... ... ... ...40-45
2.3. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының таратылуы және оған деген Шығыс
Қазақстан қоғамының көзқарасы ... ... .46-51
ІІІ. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы және оны мектепте оқыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52-59
3.1. Буржуазиялық-демократиялық Ақпан революциясы тұсындағы
Қазақстан тақырыбының сабақ үлгісі ... ... ... ... ..52-56
2. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы сайлау науқаны тақырыбына
сыныптан тыс жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60-6 2
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63-64
Кіріспе
Өзектілігі:Ақпан революциясының жеңіске жетіп, патшаның тақтан түсуін
Ресей империясының отарлық езгі бұғауында болған барлық халықтар азаттық
таңы атқандай қабылдады. Ғасырлар бойы тәуелсіздік жолында күрес жүргізіп
келген қазақ халқы да төңкеріспен бірге келген зор өзгерістерді баянды ету
жолына қызу кірісті. Ақпан революциясынан кейін ерекше саяси жүйе, яғни
Уақытша үкімет пен жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесі формасында
қосөкіметтік қалыптасты. Бірақ көп ұзамай жұмысшы және солдат депутаттары
кеңесі Уақытша үкіметпен ымыраға келіп, Құрылтай жиналысын шақыруға дейін
билікті ерікті түрде Уақытша үкіметке берді.
Сонымен Ресейдің және ұлт аймақтарының болашақтағы мемлекеттік басқару
формасын анықтау, түрлі әлеуметтік-экономикалық, саяси мәселелер жөнінде
шешімдер қабылдау, заңдар шығару Құрылтай жиналысының қолында болды.
1917 жылғы Ақпан революциясынан кейінгі кезеңде Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысы идеясы демократиялық өзгерістер деңгейін білдіретін өлшемге
айналды, әрі қоғамдық өмірдің жандануына зор серпіліс берді.
Ең алдымен, бұл ел тарихындағы ең алғашқы демократиялық түрдегі сайлау
еді. Дауыс беру жалпыға бірдей, тең, төте және құпия түрде болатындығы
жарияланды. Әрбір кәмелеттік жасқа толған азамат жынысына қарамай дауыс
беру құқығына ие болады. Құрылтай сайлауының демократиялық сипатына дауыс
берудің пропорционалдық жүйе негізінде өткізілуі де дәлел. Пропорционалдық
жүйе жағдайында аз дауыс жоғалады және әрбір партияның немесе топтың
жинайтын даусы оның сайлаушылар арасындағы ықпалына азды-көпті сәйкес
келеді. Сонымен, бірге, бұл жүйеде саяси күштердің басым өкілдігіне қол
жеткізіледі, бұл қоғамның барлық топтарының мүддесінің толығырақ
жеткізілуіне мүмкіндік жасайды[1;13].
Құрылтай жиналысы тәрізді аса маңызды саяси науқанға даярлану қазақ
қоғамы үшін елінің даму жолын анықтайтын шешуші кезең болды. Кеңестік
дәуірде 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық процестер мен
оқиғаларға біржақты баға беріліп келді. Сол себепті халықтық басқаруға
негізделген заң шығару органы болып табылатын Құрылтай жиналысына сайлаудың
қазақ қоғамының саяси қырынан өсуіне, ел ішіндегі демократиялық
өзгерістердің орын алуына тигізген ықпалын зерттеу тарих ғылымы үшін өзекті
мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстанның шығыс өңірінде Бүкілресейлік
Құрылтай сайлауына дайындық барысында атқарылған саяси іс-шаралардың мәнін
ашу, түрлі әлеуметтік топтар мен саяси күштердің белсенділік деңгейін,
олардың бағдарламаларында көтерілген мәселелердің өзектілігін талдау.
Бұл алға қойған мақсатымды аша отырып мынандай міндеттер қойдым:
- Шығыс Қазақстандағы Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық-саяси
үрдістердің мәнін ашып көрсету;
- Бүкілресейлік Құрылтай жиналысында қарастырылатын мәселелердің
Қазақстан өңірлерінде талқылауына және ол жөнінде түйінді шешімдердің
қабылдануына тоқталу;
- Саяси партиялар, қоғамдық бірлестіктер, ұлттық және діни ұйымдар
ұсынған бағдарламалардағы негізгі тұжырымдарды талдауға алу;
- Қазақстандағы Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайлаудың барысы мен
нәтижелерін сараптау;
- Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының таратылуы және оған деген Шығыс
Қазақстан қоғамының көзқарасын анықтау;
- Буржуазиялық-демократиялық Ақпан революциясы тұсындағы Қазақстан
тақырыбын мектеп курсында оқыту әдістемесін жасау;
- Құрылтай жиналысы сайлау науқаны тақырыбына сыныптан тыс жұмыс өткізу.
Зерттеу объектісі: 9 сынып. Қазақстан тарихы. Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысы науқаны.
Зерттеу пәні: Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы науқанының Шығыс
Қазақстан өңіріндегі қоғамдық-саяси жағдайдың өрлеуіне тигізген ықпалы
тақырыбының теориялық мәселелері және оны жаңа технологиялар арқылы оқыту
жолдары.
Ғылыми болжам: Буржуазиялық-демократиялық Ақпан революциясы тұсындағы
Қазақстан тақырыбын өткенде оқушыларға Құрылтай жиналысы туралы қосымша
мағлұматтар беру оқушылардың осы мәселені терең меңгеруіне үлес қосады.
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы: Буржуазиялық-демократиялық
Ақпан революциясы тұсындағы Қазақстан тақырыбына арналған және Құрылтай
жиналысы сайлау науқаны атты сыныптан тыс жұмыстың үлгісін практиканттар
мен жас мұғалімдер өз сабақтарында қолдана алады.
Диплом жұмысын жазу барысында дерек көзі ретінде “Свободная речь”,
“Бюллетень Семипалатинского исполнительного областного комитета”, “Воля
народа” тәрізді сол кезеңнің мерзімді басылымдарында жарияланған
материалдар қолданылған. Сондай-ақ Ә.Нысанбаевтың редакторлығымен жарық
көрген “Қазақ” газетінің бетінде жарияланған мақалалар жинағы да дерек
ретінде пайдаланылды.
Тарихнамасы:Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы және оған депутаттар сайлау
туралы алғашқы пікір айтқан Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, А.Байтұрсынов,
М.Шоқай, М.Тынышпаев, Р.Мәрсеков, Ж.Досмұхамедов және тағы басқа 20
ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті
қайраткерлері еді.
1919 жылғы тамызда РСФСР-дің ұлт істері жөніндегі Халық комиссариаты
органында А.Байтұрсыновтың “Революция және қазақтар” мақаласы жарияланды.
Осы шағын еңбегінде ұлт ұстазы 1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерісін қазақ
халқының қалай қарсы алғаны туралы өз бағасын беріп, Алаш автономиясын
жариялау мен оның үкіметін құрудағы себептерді ашып көрсетіп, Алашорданың
уақытша Сібір үкіметі, Құрылтай жиналысы комитеті(Комуч) және Колчак
билігіме қандай қарым-қатынаста болғандығы туралы өз пайымдауларын
баяндайды[2;122].
Ә.Бөкейхановтың Шығармалар атты жинағында Құрылтай жиналысы сайлауы
мәселесіне қатысты құнды мәліметтер берілген. Жинаққа Алаш партиясының
негізін қалаушы, Алашорда үкіметінің төрағасы Ә.Бөкейхановтың Қазақ
газетінде жарық көрген еңбектері- мен бірге, оның Кеңес билігі тұсында
түрлі басылымдарда (Ақжол т.б.) жарияланған мақалалары, аудармалары
енген[3;3].
1917-1918 жылдардағы тарихи оқиғаларға етене араласып, Уақытша үкімет
билік орындарында қызмет атқарған М.Шоқайдың еңбектерінде Бүкілресейлік
Құрылтай жиналысына байланысты маңызды мәліметтер кездеседі. М.Шоқай 1917
жылға қатысты естелігінде Түркістан зиялыларының автономиялық басқару
жөніндегі үміттерінің Құрылтай жиналысы тарапынан қамтамасыз етілетініне
сенгендігін айтып, Құрылтай жиналысының күшпен таратылуымен бірге
федерация жайлы үмітіміз де жоқ болды, -деп жазды(4).
Қазақ зиялылары қатарынан шыққан алғашқы большевиктердің бірі
С.Сейфуллиннің Тар жол, тайғақ кешу атты мемуарлық еңбегінде Алашорда
үкіметі мүшелерінің қызметі мен олардың Құрылтай жиналысына әзірлігі туралы
біраз мағлұмат берілген. Автор 1917 жылғы қазақ қоғамындағы саяси
белсенділіктің арта түскендігін орынды көрсетіп, өкінішке орай Құрылтай
жиналысына қатысты фактілерді баяндауға келгенде тар таптық көзқарасты
ұстанған. “Азын-аулақ қазақтан шыққан, ұлы өзгеріске(революцияға)
қатысқандардың ұстазы Ресей большевик партиясы болып, революцияның жалпы
жауларына қарсы шыққанда күрескен дұшпанның бірі- “Алаш” еді” деген пікірі
осыған нақты дәлел бола алады[5;5].
20 ғасырдың 20 жылдарының соңы мен 30-шы жылдарының алғашқы бөлігінде
ресми идеология тарапынан арнайы тапсырыс бойынша жазылған Б.Қаратаевтың
Алашорда тарихына арналған еңбегі, Ә.Әйтиевтің естеліктері, І.Қабылов және
басқа авторлардың мақалалары Алаш қозғалысы жетекшілерін күрес сахнасынан
біржола ысыруға бағытталған репрессиялау саясатына берілген теориялық
негіздемеге жақын еді. 50-60 жылдары жарық көрген Т.Елеуов, Б.Кенжебаев,
Қ.Бейсембиев, А.Нүсіпбеков, Х.Бейсенов және басқа авторлардың еңбектері мен
түрлі мақалалар жинағында Бүкілресейлік Құрылтайға қатысты мәселелер
қаралып, бірақ олар партиялық көзқарас тұрғысынан баяндалған. 1970 жылдары
жарық көрген К. Нұрпейісовтің, С.З. Зимановтың, Ә. Жанкелдиннің, К.
Есмағамбетовтің, Б. Елкеевтің зерттеу еңбектері мен 1917 год в Казахстане
атты құжаттар жинағынан Құрылтай жиналысында қаралатын мәселелерге
байланысты біршама мәліметтерді кездестіруге болады[6;6].
Кеңестік дәуірде тарих таптық, партиялық концепциялар тұрғысынан
жазылғаны белгілі. Осыған сәйкес тоталитарлық жүйе тұсында Құрылтай
жиналысы идеясы бүржуазия табының мақсат-мүддесі ретінде бағаланды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін тарихты өркениеттілік көзқарас
тұрғысынан жазу, оқыту қолға алынды.
Алаш және Алашорда мәселесіне арналған негізгі іргелі еңбектің бірі-
К.Нұрпейісовтың “Алаш һәм Алашорда” атты монографиясы. Ол өз еңбегінде
Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстандағы саяси күштердің аражігін ашып
көрсетті, қазақ съездерінде Құрылтай жиналысында бекітілуі тиіс
мәселелердің талқылану барысына, қазақ зиялыларының ұстанған бағытына
байланысты пікірін білдірген, Қазақстандағы Құрылтай жиналысына депутаттар
сайлау нәтижелеріне баға берген(7).
М. Қойгелдиев Алаш қозғалысы атты зертеуінде Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысы сайлауына қазақ зиялыларының көзқарасын ұлттық басылымдарда
жарияланған деректер арқылы баяндаумен қатар, қазақ демократиялық
интелигенциясының басты мақсаты күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелерді
жалпы ұлттық деңгейде жинақтап, белгілі бір тұжырымдарға келіп,
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына даярлық жасау екендігін атап
көрсетті(8).
М.Құл-Мұхаммедтің “Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының
эволюциясы” деген еңбегінде Алаш қайраткерлерінің қоғамдық-саяси қызметі
сараланып, Алаш бағдарламасының құқықтық негізі талданған.
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы мәселесі Ресей тарихшыларының да
назарын адарған еді. Э.Каррдың “История советской России” Большевистская
революция 1917-1923 атты монографиялық еңбегінде Ресейдің Ақпаннан Қазан
төңкерісіне дейін жүріп өткен жолы, Лениннің Құрылтай жиналысы жөніндегі
тезисінің жариялануының саяси мәні, Құрылтай жиналысының тағдыры туралы
жаңа пікірлер айтылған(9).
Құрылтай жиналысына қатысты көптеген ғылыми мақалалардың, еңбектердің
авторы болған О.Н.Знаменский “Революция и Учредительное собрание” атты
мақаласында Құрылтай жиналысы идеясының өмірге келуі, Құрылтай жиналысына
сайлау, оны шақыру мәселесіне байланысты большевиктердің және өзге де
партиялардың ұстанған позициясы, Құрылтай жиналысының құрамы объективті
түрде жазылған.
А.Рабиновичтің “Большевики приходят к власти. Революция 1917 года в
Петрограде” еңбегінде, авторлар ұжымы жазған “Политическая история:Россия-
СССР-Российская Федерация” атты кітапта 1917 жылғы революциялық процесстер,
большевиктердің билікті басып алуы, саяси күштер арасындағы тартыс құжат
материалдары негізінде ашып көрсетілген.
Диплом жұмысы 1917 жылғы Ақпан төңкерісі мен Құрылтай жиналысының
күшпен таратылуы, яғни 1918 жылдың қаңтарына дейінгі аралықты қамтиды.
І тарауда Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстандағы қоғамдық-саяси
жағдай, Бүкілресейлік Құрылтай жиналысын шақыру және оның Қазақстандағы
көрінісі талқыланған.
ІІ тарауда Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы және оның Қазақстанның
шығыс өңіріндегі жүзеге асырылу жолдары,оның барысы, таратылуы,
қорытындылары сөз болған.
ІІІ тарауда Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы сайлау науқаны тақырыбын
мектепте оқытудың жолдары көрсетіліп, сабақ үлгісі жасалған.
1 тарау. 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстанның қоғамдық-саяси
жағдайы
1. Ақпан төңкерісі және Қазақстан
1917 жылғы Ақпан төңкерісі патшалық Ресей империясының даму жолына
түбірлі өзгеріс әкелген маңызды оқиға болды. Отаршыл патша билігінің
құлатылуы және оның орнына келген Уақытша үкіметтің демократиялық
ұстанымдарға негізделген саясаты қазақ халқының алдынан зор мүмкіндіктер
ашты. Қазақ қоғамы қысқа сәтке болса да елінің даму жолын таңдау
мүмкіндігіне ие болғандығын анық сезінді.
Ақпан революциясының қазақ жұрты үшін маңызды тарихи оқиға екенін Семей
облыстық қазақ съезіндегі кіріспе сөзінде Г.М.Мәрсеков: Біздің еркіндікке
жетуімізге, құлдықтан босануымызға және үмітті болашағымыз үшін ең бірінші
Ұлы орыс (Ақпан) революциясына міндеттіміз - деп бағалаған болатын[10;33].
Қазақстан халқының қалың топтары Ресей патшасы ІІ Николайдың
құлатылуын, Ақпан революциясын ірі саяси және экономикалық өзгерістерге
деген үмітпен қабылдап, өздерінің ғасырлар бойғы тілектерінің орындалу мен
толғағы жеткен ұлттық және әлеуметтік проблемалардың шешілуін сонымен
байланыстырды.
Жақсылық хабарды естіген А.Байтұрсынов сол кездегі көңіл күйді былайша
білдірген болатын: Қазақтарға ақпан төңкерісі қанша түсінікті болса, қазан
төңкерісі соншалықты түсініксіз көрінді. Олар алғашқы төңкерісті қандай
қуанышпен қарсы алса, тура сондай үреймен екіншісін қарсы алуға тура келді.
Алғашқысын қазақтар тура түсініп, қуанышпен қарсы алса, ол, біріншіден, бұл
төңкеріс оларды патша үкіметінің қанауы мен зорлығынан құтқаруында,
екіншіден, олардың өзімізді өзіміз басқарсақ деген ескі үмітін нығайта
түсінуінде еді[11;41].
Түрлі басылым беттерінде елде орын алған саяси өзгерістер жөнінде, оған
деген халықтың пікірі турасында мақалалар жарияланды. Мәселен, Қазақ
газеті: ...Бұл жақсылық, қуаныш жалғыз ғана орыстардікі емес, отаны Ресей
болған жұрттың бәріне тегіс жақсылық, бәріне тегіс қуаныш. Бұрын Россияның
өгей ұлындай болып жүрген бұратаналар енді Россия ұлы болып амалсыз
теңеледі. Ескі үкіметтің неше түрлі қиянатын, зорлық, қорлығын басынан
кешірген біздің қазақ сияқты жұрттарға мұнан қуанышты уақиға өңі түгіл
түсіне де енбейді, - деп жазған болатын[12;367].
Қазақ газеті 1917 жылғы 223-санында Ә.Бөкейханов, М.Дулатов,
М.Есболов, Т.Жаманмұрынов бастаған барлығы он бес қазақ интелегентігінің
Қазақстанның барлық негізгі орталықтарына (25 адрес) жолдаған жеделхат
мәтінін жариялайды.
Жеделхатта: “Ресейдегі барша халыққа ағайындық, теңдік, бостандық күні
туды. Жаңа құрылған үкімет дүкенін сүйеу үшін қазаққа ұйымдасу керек. Жаңа
құрылған ел бағу дүкенін нығайту үшін тегі басқа барша халықтармен үйір
боларға керек. Учредительное Собрание сайлауларына қазақ болып қамдану
керек. Жарамды жақсы адамдарын ауызға ала беру керек. Енді араздық, өштік,
дау, жанжал, талас, партиялық сыйыспауларды тастау керек. Көксерлік
жұмыстарын – бірлік, адалдық болсын! Жер мәселесін де қозғап, тезірек қолға
ала беріңдер. Біз қалайтын патшалық түрі – демократическая республика, яғни
мал өсіріп, егін салып, жерге ие боларлық түрі.
Бұл келтірілген жеделхаттан қазақ зиялыларының саяси айқындамасын анық
көруімізге болады. Ал ол айқындама, біріншіден, халықты жаңа билікке толық
қолдау көрсетуге шақыру болса, екіншіден, сол билікті қолдау арқылы соның
шеңберінде ұлт тағдырына қатысты негізгі зәру мәселелерді шешіп алудан
үміттену еді[8;215-216].
Ұлттық зиялылардың мұндай бағытты ұстануы, белгілі дәрежеде, сол
кезеңдегі қазақ қоғамының қоғамдық-саяси даму деңгейіне, содан туындаған
талап-тілектеріне тәуелді болғандығын ұмытпаған жөн. Ал сол тарихи кезеңде
қазақ қоғамы үшін бірінші кезекте тұрған нәрсе, әрине, ұлттық тәуелсіздік,
ұлттық бостандықты өз қолына алу еді. Қазақ демократиялық интеллегенциясы
бұл мақсатқа толық болмаса да, алғашқы кезеңде жарым-жартылай, яғни империя
шеңберіндегі ұлттық автономияға жалпыресейлік демократиялық күштермен
біріге отырып, қол жеткізуге болады деп түсінді. Ресейден бірден бөлініп
кетуді мақсат етіп қоюға қазақ қоғамы әзір емес деп білді.
Ақпан төңкерісі – Ресей империясының барлық саяси жүйесіне тән
дағдарыстың заңды нәтижесі, патшалық тәртіптің құлауы елде сапалық тұрғыдан
жаңа саяси жүйе құруға мүмкіндіктер туғызады. Империяда бұрыннан орын алып
келген Біртұтас және бөлінбес Россия идеясы мен соған негізделген
мемлекеттік саясатқа сызат түсе бастайды. Ақпан төңкерісінен кейін жаңа
таптық, әлеуметтік, ұлттық және партиялық, көп жағдайда бір-біріне қарсы
болған мақсат – мүдделерді жақтайтын күштер саяси күрес алаңына
шығады[7;74].
Ақпан революциясынан кейінгі жағдайдың өзіндік ерекшілігі буржуазияның
және буржуазияланып алған помещиктердің органы – Петроград жұмысшы және
солдат депутаттарының Кеңесі түріндегі қос үкімет болып табылады[13;656].
Қосөкіметтілік өзінің дүниеге келуі арқылы ақпан төңкерісінің ішкі
қайшылықтарын бейнеледі. Елдің қоғамдық-саяси өмірінің тұрақсыз екендігін
көрсетті. Мұндай жағдай ұзаққа бармайтын еді: ерте ме, кеш пе,
қосөкіметтілік жойылып, барлық билік империалистік буржуазия мен оның
одақтастарының мүддесін қорғайтын Уақытша үкіметтің немесе әлеуметтік және
ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген халықтың басым көпшілігі болған
жұмысшылар мен шаруалардың революцияшыл – демократиялық өкімет органы
болған кеңестердің қолына көшуге тиіс еді[7;83].
Мемлекеттік Думаның комитеті Петроград жұмысшы және солдат
депутаттарының Кеңесімен ынтымақтасып, 28 ақпанда Уақытша үкіметті сайлады.
Жаңа үкімет басында халық билеуге – министрлікке сайланғандар мыналар: бас
министр, яғни Министрлер Кеңесінің төрағасы һәм ішкі істер министрі князь
Львов, әскер һәм флот министрі Гучков, сыртқы іс министрі Милюков, оқу
министрі профессор Мануйлов, қаржы министрі Терещенко, жер министрі
Шингарев, әділет министрі Керенский, рухани министрі депутат Львов[12;367].
Уақытша сайланған үкімет Россияның мемлекеттік басқару формасын
анықтайтын, әр ел өкілдерінің жиылысы – Құрылтай жиналысына дейін ел
билеу ісін өз қолына алды және Құрылтай жиналысы бекітетін негізгі заң
шыққанша 8 пунктен тұратын уақытша заң шығарған болатын:
1. Барша саяси, діни айыпкерлер: бұрынғы үкіметке қастық һәм
қарсылық қылғаны үшін, қару-жарақ жұмсап жауласқаны үшін, жер
туралы жанжал шығарғаны үшін айыпкер болған һәм басқа сол
сияқты бұрынғы үкіметке қарсылық жүзінде жазықты болған
адамдардың кінәларына кешірім жасау;
2. Ауыз сөз, баспа сөз, қауымдасу, жиылыс жасау сияқты істерге
ерік беру;
3. Діннің, тектің басқалығы жүзінде болған бұрынғы
таршылықтарының бәрін жоғалту;
4. Кешікпей Учредительное Собраниеге өкілдер шақыруға даярлану;
5. Полицияны жоғалтып, халықтың өзінен милиция (бақылаушы) қою,
милиция батығын халық мекемелері сайлау һәм сол мекеменің
қарамағына өту;
6. Сайлау негізі баршаға бірдей, тең, төте һәм қалау жағы құпия
болу;
7. Өзгеріс ісіне күшін қосқан Петроградтағы әскерлердің қару-
жарағын тастатпау һәм Петроградтан басқа жерге алып кетпеу;
8. Әскерлік жүзіндегі тәртіптерді нық сақтап, жалпы жұртқа
берілген құқықтарды басқа мен қатар солдаттарға да беру;
[12;368].
Бұл бағдарлама елдің конституциялық және демократиялық даму жолына аяқ
басуына алғышарттай болды.
Ресей империясының құрамындағы барлық отар елдер сияқты қазақ халқы да
Уақытша үкіметке қолдау көрсетті. 1917 жылғы 5 наурыздағы Уақытша үкіметтің
жергілікті өкімет органдарын құру туралы қаулысына сәйкес наурыз айында
Қазақстанның барлық жерлерінде Уақытша өкіметтің жергілікті орғандары
құрылды. Революциядан кейін қалың бұқараның өсе түскен саяси белсенділігі
әртүрлі комитеттердің (қоғамдық, азаматтық, коалициялық, қоғамдық
қауіпсіздік комитеттері т.б.) құрылуына әкеп соқты, осы комитеттер арқылы
бұқара халық жергілікті жерлерде мемлекеттік істерді басқаруға қатысуға
ұмтылды.
4 наурызда Петрапавлда Уақытша қоғамдық қауіпсіздік комитеті құрылып,
кейіннен Атқару комитеті етіп қайта ұйымдастырылды. 1917 жылғы 5 наурызда
Қалалық думаның, әскери өнеркәсіп комитетінің, көпестердің, офицерлердің,
шенеуніктер мен басқалардың өкілдері Семейде қоғамдық ұйымдар мен армияның
Облыстық атқару комитетін құрды. Көкшетауда – Уездік коалициялық комитет,
Петрапавлда – кейініректе Атқару комитеті етіп қайта ұйымдастырылған
Уақытша қауіпсіздік комитеті, Қостанайда – қоғамдық комиссия, Ақтөбеде –
азаматтық комитет, Орал мен Верныйда уақытша атқару комитеті және басқалар
пайда болды[13;659].
Сонымен Уақытша үкіметтің жергілікті саяси өкімет органдарын құруына
қалалық думалар, әр түрлі одақтар, ұйымдар, комитеттер, земстволар негіз
болған болатын. Әр ұлт, әр қауым, әр ұйымнан өкілдер кіретін қоғамдық
ұйымдардың құрама комитеті жергілікті өкімет билігін жүзеге асырды.
Елдің орталығы мен басқа да аймақтарында орнаған қосөкімет көрінісі
сияқты, Қазақстанда да Уақытша үкіметтің жергілікті органдарымен қатар
жұмысшы, солдат және шаруа кеңестері пайда бола бастады.
Атап айтсақ, Жетісу облысының орталығы Верный қаласында 1917 жылы
наурыздың 12-де жұмысшы дапутаттары кеңесінің алғашқы мәжілісі болып, онда
кеңестік атқару комитеті сайланды. Сол жылдың наурыз айының 11-де Семейдің
қалалық жұмысшы депутаттары кеңесінің 32 адам қатынасқан ұйымдастыру
мәжілісі болып өтті, наурызда Қызылжар (Петрапавл) қаласында жұмысшы және
солдат дапутаттары кеңесінің алғашқы біріккен мәжілісі болды. Оған
жұмысшылардан 40 депутат және солдаттардан 64 депутат қатынасты. Наурыз
айында жұмысшы және солдат депутаттарының кеңестері Павлодар мен Өскеменде,
Қостанай мен Ақмолада, Перовскіде (Қызылордада) мен Қазалыда, Әулиеатада
(Жамбыл) мен Черняевта ұйымдасты[7;84].
Жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңестерінен кейін көп кешікпей
шаруа депутаттарының Кеңестері құрыла бастады, оларды ұйымдастыруда
Орынбор, Омбы және Ташкент Кеңестері үлкен рөл атқарды. Перовск уезінің 35
адамнан тұратын Х.Ибрагимов басқарған, 1917 жылғы наурыздың аяғында
құрылған казах депутаттарының Кеңесі шаруа дапутаттары Кеңесінің
алғашқыларының бірі болды. 1917 жылдың көктемі мен жазында Орал облыстық,
Ақмола, Әулиеата, Перовск, Повладар және басқаларының уездік Кеңестері,
Семей облыстық шаруа және казак депутаттарының Кеңестері жұмыс
істеген[14;33-40].
Қазақстан халқының әр түрлі әлеуметтік, этникалық және діни топтары
депутаттарының осы кеңестерінің бәрі өз қызметінің бас кезінде Уақытша
үкімет және соғыстың жеңіске жеткенге дейін жалғастырылуын қолдағанымен де,
өздерін сайлаған халықтың қалың топтарының мүдделерін қорғады.
Қалалық жерлерде Уақытша үкімет тұсында мынандай басқару жүйесі
қалыптасты: губерндік (облыстық), қалалық, уездік, қоғамдық ұйымдар
комитеті, қалалық дума, қалалық думаның атқару органы – губерндік, уездік
басқармалар (управа), солдат және жұмысшы депутаттары Кеңестері, уақытша
үкіметтің өкілдері – комиссарлар[15;32].
Ақпан төңкерісі халықтың саяси белсенділігін арттырды, халықтық
демократияның қалыптасуына жол ашты. Халық атынан сөз сөйлейтін, оның
мүддесін білдіретін өкілдерінің басқару ісіне араласу, елдің болашақ даму
жолын айқындайтын,әлеуметттік-экономикалы қ, саяси өзгерістер бағдарламасын
жасау мүмкіндігі туды.
2. Шығыс Қазақстандағы қоғамдық-саяси үрдістер
Ақпан революциясынан кейінгі уақыт Қазақстан үшін аса қауырт тарихи
кезең ғана емес, сонымен бірге саяси кемелдену, өсу сәті де болды. Себебі
қазақ қоғамы қысқа сәтке болса да елінің даму жолын таңдау мүмкіндігіне ие
болғандығын сезінген еді.
Еліміздің шығыс өңірі де қоғамдық-саяси өзгерістерді бастан кешірді.
Семей облысы көлемінде ел ішінде орын алған әлеуметтік-экономикалық және
саяси мәселелерді шешуді өз міндет-мақсаттарына, бағыт-бағдарламаларына
арқау еткен қоғамдық-саяси ұйымдар, комитеттер құрыла бастады. 1917 жылы 5
наурызда Біріккен қоғамдық ұйымдар мен армияның облыстық атқару
комитетіне сайлау өткізіледі. Уақытша билік ретінде облыстық атқару
комитеті өтпелі кезеңнің кезек күттірмес мәселелерін шешуге тырысты.
Орталық Үкіметтің 1917 жылғы 6-наурыздағы декларациясына сәйкес Семей
облыстық атқару комитетінің негізгі міндеттері:
- Облыстың халқына революцияның, елімізде орнаған жаңа саяси жүйенің мәні
мен ағымдағы міндеттерін түсіндіру;
- Қалалық және ауылдық жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдарын сайланбалы
негізде қайта құру;
- Халықтың тыныштығын, азаматтардың жеке басы мен мүліктік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету;
- Азық-түлік мәселесін шешу, сондай-ақ азық тапшылығына ұшырамас үшін
егістік көлемінің қысқаруына жол бермеу;
- Еңбекші бұқараға өз мүдделерін қорғайтын ұйымдар құруға мүмкіндік жасау;
- Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайлаудың еркін әрі ашық түрде өтуін
қамтамасыз ету; (16).
8-наурызда Атқару комитетінің президиумы облыстық басқарманың
жұмыстарын қабылдауға кірісті. Комитеттің құзырына губернатордың барлық
құқықтары мен міндеткерліктері өтті. Комитеттің Президиумы Петроградтағы
Министрлер Кеңесінің төрағасы кінәз Львовке мынадай мазмұндағы жеделхат
жолдады: Бүгін барлық ұйымдардың өкілдері Атқару комитетіне келіп, оның
нұсқауларын басшылыққа алуға және ауызбіршілікте жұмыс істеуге келісім
берді(17).
Атқару комитеті барлық қоғамдық ұйымдармен тығыз қарым—қатынаста жұмыс
істеді. Олар қабылдаған шешімдері мен жиналыстарының журналының көшірмесін
атқару комитетіне жіберіп отырды.
Атқару комитеті қоғамдық өмірдің түрлі салаларына қатысты мәселелерді
шешуге тырысты. 1917 жылғы 15 наузыздағы атқару комитетінің мәжілісінде
Семей жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі ұсынған талаптарды талқылады.
Олар:
-Жалпыға бірдей, тең әрі құпия сайлаудың негізінде қалалық және ауылдық
өзін-өзі басқару ұйымдарын құру;
-Осындай негізде азық-түлік комитеттерін уездер мен селоларда
ұйымдастыру, оларды облыстағы егістік көлемін арттыру ісіне тарту;
-Барлық сауда-өнеркәсіп орындарында, фабрика-зауыттарда 8 сағаттық
жұмыс күнін енгізу;
-Түрлі ұйымдардың өкілдерінен тұратын аралас комиссияға жалақының
минимум деңгейін анықтауды тапсыру;
-Барлық кәсіпорындарға санитарлық бақылау орнату;
-Міндетті демалыс күнін енгізу;
-Өнеркәсіп орындарында жұмысшыларға медициналық және құқықтық көмек
көрсетуді ұйымдастыру;(18).
Атқару комитеті қоғамдық ұйымдардың (кооперативтер, қызметкерлер мен
жұмысшылардың кәсіби бірлестіктері), сауда-өнеркәсіптік ұйымдардың, мәдени-
ағартушылық қоғамдардың, жергілікті әскери бөлімшелердің өкілдерінен тұрды.
Сол себепті қоғамдық ұйымдардың құрама комитетінен шет қалу қазақ үшін
облыстағы жергілікті басқару құқығынан айрылу деген сөз еді. Осы жағдайды
жақсы түсінген Семей облысының ұлт зиялылары 7 наурызда шұғыл түрде Семей
облыстық Қазақ комитетін құрды. Қазақ комитеттерінің құрылу мақсатын
Сарыарқа былайша айқындайды: Қазақ комитетінің көздеген мақсаты- әмір
жүргізіп, билік құру емес еді, мәселен: жаңа тәртіпті жұртқа түсіндіру, ел
арасына тыныштық орнату, учредительный собранияға қамдану, қазақ пен орыс
арасын жайластыру, билік құрмаған әкімдердің үстінен күзетші болу һәм сол
сияқты қазаққа тиісті мәселелерге кірісу. Ұлт намысын қорғаған ұйымның
басқармасына мүше болып кіргендер: Ә.Ермеков, С.Дүйсенбин, А.Қозыбағаров,
Б.Сәрсенов, Ш.Керейбаев, М.Малдыбаев, С.Қияқов, С.Молдабаев, Д.Құлжанов,
С.Торайғыров, С.Сабатаев болды. Комитет төралқасы: Р.Мәрсеков(төраға),
Х.Ғаббасов, И.Тарабаев(төраға серіктері), А.Молдабаев(қазынашы) және
Ә.Ермековтен(хатшы) тұрды[19;33].
Облыстық Қазақ комитетінің бастамасымен 27 сәуірден 7 мамыр аралығында
Семей қаласында съезд өтті. Бұл съезге 200 өкіл қатысты. Облыстық Қазақ
комитеті съезге өзінің бағдарламасын ұсынды. Бағдарлама қазақ қоғамы үшін
заңды да жауапты Құрылтай жиналысы, мемлекеттік басқару түрі, автономия
және жергілікті басқару, жалпықазақ съезі, халыққа білім беру, сот,
қоғамдық қазына, 1916 жылғы 25 маусым жарлығына байланысты шығындарды өтеу
сияқты мәселелерден құралған еді. Көпшілік бұл бағдарламаны бір ауыздан
бекітті.
Облыстық қазақ комиеті енді уездік комитеттер құру үшін жан-жаққа өз
өкілдерін жіберді. Сөйтіп, қазақ комитетінің уездік, болыстық ұйымдары
ашылды.
Заречная Слободка (Жаңа Семей) тұрғындары 28 наурызда жалпы жиналыс
өткізіп, қазақ комитетін құрады. Құрамына Ж.Аллаоңғаров, Ы.Ахмадиев,
М.Тұрғанбаев, К.Кебеков, А.Аңдамасов, Б.Құлғарин т.б. азаматтар кірген бұл
ұйымның төрағалық қызметі Жаңғали Аллаоңғаровқа табысталады[20;43].
Нұрманбет Орманбетов басқарған Қарқаралы уездік қазақ комитеті де осы
мезгілде құрылып, оның құрамына Е.Бөкейханов, Ж.Шоқбаев тағы басқа кісілер
кіреді. Жер-жерлерде құрылған бұл ұйымдарға Семей облыстық қазақ комитеті
басшылық жасап отырады.
Семей облыстық құрама атқару комитеті қазақ ісін алып кете алмайды,
істің ауырын да, жеңілін де қазақ комитетіне ысыра салып отырады. Қазақ
ісінің көбі қазақ комитетіне қарай ағылғаннан кейін атқару комитетінің
алдына қазақтан өкілдер алу және өз ортасынан қазақ ісін басқаратын бір
бөлім ашу мәселесі қойылады.Бірақ атқару комитетінің көңіл бөлмеуі
салдарынан бұл мәселе 1917 жылы 27 сәуір мен 7 мамыр аралығында өткен Семей
облыстық қазақ съезінің күн тәртібіне қойылады.
Облыстық қазақ комитеті қазақ халқының ең жоғарғы органы ретінде
Құрылтай жиналысына дейін сақталады, сондай-ақ қазақ халқына тиісті
әкімшілік және шаруашылық міндеттерін атқарады,- деп съезд қаулысы
бекіткендей, енді комитет тек ұйымдастырушылық қызмет қана емес, әмір
жүргізу міндетін де алды.
Съезд қазақ комитетінің алдына Уақытша укіметтің атқару комитетімен
арақатынасты шешуде екі жолдың бірін таңдауды: не орыстармен қол ұстасып,
көш біріктіріп, Құрылтай жиналысына дейін бірге жүре тұру, не орыспен араны
ашып, ат құйрығын кесу. Екі комитет қатар шапса, оның аяғы аяқтан қағысу,
арбасу екенін сезген съезге қатысушылар ақыры салмақтап, ойлана келіп,
Уақытша қазақ комитетінің құрамын бекітіп, жиырма кісіні атқару комитетіне
мүше қылып кіргізеді. Семейдегі Уақытша қазақ комитетінің төрағасы болып
Райымжан Мәрсеков сайланады[15;34].
Облыстық атқару комитеті мен қазақ комитеті 17 мамырда бас қосып, билік
төңірегінде қызу айтысқа түседі. Сарыарқа газеті бұл жайлы: “Мәжілістегі
қызыл кеңірдек, қызу-қызу сөзден соң екі жақ бірігуге бата қылысты”,-деп
жазды.
18 мамырда облыстық қазақ комитеті мен атқару комитеті қосылып,
ортасынан басқарма сайлап, Ә.Ермеков пен Х.Ғаббасов атқару комитеті
төрағасының орынбасарлары, Б.Сәрсенов хатшысы, Р.Мәрсеков пен А.Қозыбағаров
төралқа мүшелері болып бекітіледі[20;44].
Осылайша облыстық қазақ комитеті мен Уақытша үкіметтің атқару комитеті
арақатынастарына байланысты мәселелерді дер кезінде шеше білді. Қазақ халқы
облыстағы ресми билік органына өз өкілдерін жіберу мүмкіндігіне ие болды.
Семей облыстық қазақ комитеті облыс көлеміндегі оқу-ағарту, азық-түлік,
жер дауы, орыс пен қазақ арақатынасы, земство салығын жинау тәрізді қазаққа
тиісті өзекті мәселелерді шешуге , халықты саяси жағынан біріктіруге, ұлт
болашағы үшін қызмет етуге ұмтылды.
Уақытша үкімет 1917 жылы 21 сәуірде Жер комитеттерін құру туралы қаулы
шығарды. Түпкілікті заң жасағанша жер жұмыстарын уақытша басқара тұру жер
комитеттеріне тапсырылды. Маусым айының соңында өткен Делегаттық Жиналыстың
мәжілісінде көп кешіктірмей облыстық жер комитетін құру туралы шешім
қабылданады. Оның құрамына ашық дауыс беру арқылы бес адам сайланды:
Жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінен И.С.Юдин, қазақ комитетінен
Ғаббасов пен Мәрсеков, Шаруа және казак депутаттары Кеңесінен Андреев және
Голяшев енді(21).
Жер комитеттеріне өз өкілдерін қатыстыра отырып, қазақ комитеті жер
реформасы даярланар тұста қазақтың жер мұқтажы туралы мәліметтер жинауға,
жер дауына байланысты татуластырушы комиссияға қатынасады. .
Семей облыстық атқару комитетінің құрамы қызметі барысында біртіндеп
өзгерістерге ұшырап, толығып отырды. Облыстық қазақ комитеті атқару
комитетінің құрамына еніп, облыстағы егінші халықтың тірегі болған Шаруа
және казак депутаттары Кеңесі құрылғаннан кейін Семей облыстық атқару
комитеті өз еркімен билікті халық өкілдерінің қолына тапсыру туралы шешімге
келді.
1917 жылы 11 маусымда шақырылған атқару комитетінің, жұмысшы және
солдат депутаттары кеңесінің, шаруа және казак депутаттары кеңесінің және
облыстық қазақ комитетінің бірлескен мәжілісінде атқару комитетін қайта
құру мәселесі талқыланды. Мәжіліс атқару билігін тең принциптер негізінде
Делегаттық Кеңес формасында құру туралы шешім қабылдады. Делегаттар
жиналысының жоғарыдағы үш ұйымның негізінде (15-тен) 45 адамнан тұратын
өкілдігі болды(22).
Облыстық қазақ комитетінен: Аблайханов, Боштаев, Ғаббасов, Дүйсенбин,
Ермеков, Ибрагимов, Құлжанов, Құлжанова, Қозбағаров, Мәрсеков, Молдабаев,
Оразалин, Сәббатаев, Сәрсенов, Жарабаев; шаруа және казак депутаттары
кеңесінен: Андреев, Бичевинь, Возмитель, Голяшев, Давиденко, Дерулов,
Карпич, Ляшкевич, Лютов, Рагозин, Федозубов, Сташи, Троицкий, Тимошенко,
Швецов; жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінен; Артюшкин, Боровик,
Воронов-Воробьев, Кораблев, Леонтьнв, Попов, Полковников, Салов, Соловьев,
Самаргин, Сайдашев, Тряпкин, Устинов, Юдин, Юринский Делегаттық Жиналыстың
құрамына енді(23).
15 маусымда Семей қаласында жаңа облыстық билікті ұйымдастыру ісі
аяқталды. Делегаттық жиналыс өз арасынан 9 адамнан тұратын Комиссариат
құрды. Оған шаруа және казак депутаттары Кеңесінен – Ляшкевич, Троицкий
және Голяков; Қазақ комитетінен – Ғаббасов, Сәрсенов пен Ермеков; Жұмысшы
және солдат депутаттар Кеңесінен – Попов, Воронов, Салов енді.
Комиссариаттың төрағалығына Ляшкевич сайланды. Делегаттық Кеңес бекіткен
комиссариат есептері жергілікті ресми ақпарат құралы Известия
Делегатского Собрания газетінде жарияланып тұрды(24).
Қазақстанның ХХ ғасырдың басындағы қоғамдық саяси қозғалысында өзіндік
орны бар, халықтың өзін басқару органы земстволар екені сөзсіз.
Бүкіл ел үлкен үміт артып отырған Құрылтай жиналысына өкілдер сайлау
ісінің бәрі земство қолынан өту керек болатын. 1917 жылы 21 тамыздағы
нөмірінде Қазақ газеті бұл жайлы төмендегідей алаңдаушылығын білдіреді:
Учредительный Собрание сайлауы үш айға кешіктірілді, үш ай көп уақыт емес,
әсіресе біздің қазақ халқына, үш айдың бер жағында земствомызды дұрыстап
сайлап алсақ, құдайға мың мәртебе шүкірлік айтуымызға лайық... Сайлаудың
кешігу себебі хүкімет земствосы жоқ елдер қамтамасыз болсын деп көрсетіп
отыр.
Земство құру ісі Уақытша үкіметтің 17 маусымдағы Дала облыстарына
земство тәртібін жүргізу турасындағы қаулысына сәйкес жүзеге асты.
Земствоның не екендігін Ә Бөкейханов былайша көрсетеді: Земство жұрт өзі
сайлап қоятын мәжіліс мекеме, жұрттың көзі, жан ашыры, күзетшісі, қамқоры,
қорғаушысы. Тұрмыс – тіршілікте земство билемейтін іс болмайды. Земство үш
орында, үш дәрежеде болады: болыстық, уездік, һәм облыстық. Бұлар біріне-
бірі қол. Әрқайсысында іс атқаратын жұрт сайлап қойған басшы мекеме болады,
орысша управа. Бұл іс атқаратын мекеменің сыртынан бағып тұратын, мынаны
істе деп іс беретін мәжіліс, яғни гласнойлардың жиналысы болады[3;234].
Семей облысы бойынша уездердің саны бесеу еді. Олар: Павлодар, Семей,
Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уездері. Уездік земстволарға гласнойларды
сайлау бірінші болып Өскемен және Повлодар уездерінде қыркүйек айында
өткізілді. Ал облыстың қалған уездерінде қазан айында өткізілетін болып
жоспарланды. Уездік гласнойларды сайлау бүкіл халықтың қолында болса,
облыстық земствоға гласнойларды сайлау уездік земство жиналысының құзырында
еді. Заң бойынша белгіленген Семей облысындағы гласнойлардың саны – 48.
Оның ішінде Семей уезінде 7 орын, Зайсан уезінде - 6, Қарқаралы уезіне –
10. Павлодар уезінде – 14 және Өскемен уезіне 9 орын берілді. Сондай-ақ 4
гласнойды Семей қалалық думасы сайлады.
1918 жылы 27 маусымда іске кіріскен облыстық земствоның төрағалығына
Раймжан Мәрсеков сайланды. Семей облыстық қазақ комитетінің мүшесі
И.Әлімбеков: баяғыдан біз айтып жүрген земство алдына келді. Басқарып кете
алсақ жат-жанынан түнілер, басқара алмасақ мазақтар шетінен, естиярлық ер
жеткендік сыналар заман келді, қазағым! - деп жазады. Земство мекмелерінің
қандай бөлімдертұрғандығы Семей облысы земствосының мына құрамынан
көрінеді: Областнаой земский управа тиісті міндетін атқаруға кірісті.
Басшылық Р.Мәрсеков та Ә.Сатпаев, ҒХ.Ғаббасов, секратариат, әкімшілік жұмыс
Р.Мәрсеков қарамағында, ақша жағы бухгалтерия Ляшкевичте, шаруа кәсіп
Д.Троицкіде, оқу ісі Қ.Сәтпаевта[11;41].
Земство халықтың материалдық-мәдени сұраныстарына жауап беретін
жергілікті басқару органы болды. Оның ең кіші бірлігі болыстық земстволар
еді. Болыстық земствоны енгізу мәселесі 1917 жылы 5 маусымда өткен облыстық
шаруа және қазақтардың съезінде талқыланған болатын. Нәтижесінде съезд бұл
туралы төмендегідей қаулы қабылдады:
1. Болыстық земстволардың шекаралары анықталғаннан кейін ауылдарда
халық жиналыстары өткізіліп, тұрғындар қай болыстық земствоның
құрамына ентінін өздері шешсін
2. болыстық земствоның қарамағына осы ауданда тұрғылықты тұратын
барлық азаматтар (қазақтар, орыстар және өзге ұлт өкілдері) енетін
болатын. Олардың құқықтары да, атқарылатын земстволық
міндеткерліктері де бірдей(25).
Сонымен ескі шененліктік басқаруға қарағанда земстволық басқару жүйесін
бірқатар артықшылықтары болды: біріншіден, барлық жергілікті істерді халық
өздері сайлап қойған гласнойлар арқылы шешті. Екіншіден, гласнойлар тек
сайлаушылар мен заңның алдында ғана жауап берді.
1917 жылы 6 тамызда Семей қалалық думасына сайлау өткізілді.
Қалалық Дума гласнойлығына жеті тізім ұсынылды. Алғашында мұсылмандар мен
Халық еркіндігі партиясы сайлауға бір тізіммен түседі деп күтілген болатын.
Дегенмен блок құру шартын кадет партиясының комитеті тиімсіз деп тауып, 11
шілдеде кадет партиясының мүшелері мұсылман тізіміне өз кандидатураларын
ұсына алмайды деген шешім қабылдайды. Сонымен мұсылмандар өз алдына жеке №1
тізімді ұсынады. Еврей топтарының №2 тізімі таза ұлттық тізім болды. №3
тізімді партиялық емес топтар, №4 тізімді Халық еркіндігі партиясы ұсынды.
Социалистік блоктың, яғни социал-демократтар мен социалист-
революционерлердің бірлескен тізімі №5, үй иелері, кәсіпкерлер, үкіметтік
және қоғамдық мекемелердің қызметкерлері мен Поляк демократиялық
партиясының тізімі №6 болса, №7 тізімді мұсылман-демократиялық топтары
ұсынды (26).
Дума гласнойлығына үміткер саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар халық
арасында үгіт-насихат жұмысын өрістетіп,муниципалдық бағдарламаларымен
таныстырды. Социалистік блок ұсынған тізімдегі 30 кандидат социалист-
революционер, 29-ы социал-демократ, біреуі партиясыз социалист болды.
Біріккен социалистер:
-азық-түлікті, тұрмысқа қажет бұйымдарды бөлуді әділ жүзеге асыруды;
-саудаға бақылау жасауды;
-өнеркәсіп орындарын муниципализациялауды;
-8 сағаттық жұмыс күнін енгізуді, жұмыссыздықтың деңгейін азайту үшін
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруды;
-прогрессивті кіріс салығын енгізуді;
-мемелекеттік қызметкерлерді сайлап қоюды және оларға жалақы төлеуді
жүзеге асыруды ұсынды(27).
Халық еркіндігі партиясы думада шешімін табуға тиіс проблемалар ретінде
мыналарды атады:
-азық-түлік мәселесін шешу;
-Жұмыссыздықты реттеу;
-еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
-халықтың әл-ауқаты төмен топтарына тегін медициналық және құқықтық
көмек көрсету;
-жалпыға бірдей тегін білім беруді енгізу;
-прогрессивті кіріс салығын енгізу;
-қалада жердің сатылуына тиым салу.
Бұл екі бағдарламада қала өміріндегі осы уақытқа қарай қордаланып,
шешімі табылмаған әлеуметтік-экономикалық мәселелері кеңінен қамтылған.
Өзге топтар мен қоғамдық ұйымдардың ұсынған бағдарламаларының мазмұны да
олармен үндес болды(28).
Уездік қлаларда да думалық сайлаулар өтті. Павлодар думасына гласныйлар
сайлауы 9 шілдеде өтті. Оған 5 тізім бойынша осы өңірдегі партиялар мен
қоғамдық ұйымдар сайлауға түсті. Сайлау қорытындысы бойынша №3 тізіммен
түскен мещан, солдат, жұмысшы және мұғалімдер одағы 12 орынға, №5 тізімдегі
мұсылмандар қоғамы 5 орынға, №2 тізімдегі саяси блок(халық еркіндігі
партиясы бастаған) 3 орынға, №1 тізімдегі Павлодар Әйелдер одағы мен №4
тізімдегі социалистік блоктар бір-бір орынға ие болды. Жиыны 22 гласный
сайланды. Сайлауға қатысушылардың 2797-сі ғана қатысқан. Ал 1400-і мүлдем
қатыспаған.Бұл кезде Павлодар қаласы халқының саны 18 мыңнан астам болған.
Семей қаласындағы 7965 сайлаушының 6-тамыз күні сайлауға 6741 келді.
Ал Заречная Слободкада сайлауға небәрі 164 адам қатысқан. Оның себебін
Заречная Слободка тұрғындарының өз алдына жеке Дума сайлауға деген ниетімен
түсіндіруге болады. Сайлау қорытындысы төмендегідей нәтиже әкелді.
Біріккен социал-демократтар мен социал-революционерлер 21 орынға, үй
иеленушілер, кәсіпкерлер т.т. 8 орынға, кадеттер 4 орынға, мұсылман
демократтар 2 орынға және еврейлер мен партияда жоқтар бір-бір орынға ие
болды. Думаға сайланған гласнойлардың жалпы саны 60 адам болды[20;52].
Құрылтай жиналысы қарсаңындағы Қазақстанның, соның ішінде Шығыс
Қазақстан өңірінде қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірдің
жоғары деңгейде қарқын алғанын көруімізге болады. Делегаттар Кеңесінің
құрылуы, алғаш рет демократиялық негізде қалалық дума сайлауларының
өткізілуі, земство жұмыстарының ұйымдастырылуы, ұлттық мүддені қорғаған
Қазақ комитетінің құрылуы сияқты саяси шаралар - қазақ елінің белсенді
қоғам қайраткерлері сан жылдар бойы аңсаған тәуелсіз мемлекет құруға
жасалынған алғашқы сәтті қадам болғаны сөзсіз.
1.3. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының шақырылу себептері және оның
Қазақстандағы көрінісі
Қазақ халқы Ақпан революциясын елдің саяси өміріне зор өзгерістер
әкеледі, толғағы жеткен ұлттық және әлеуметтік мәселелердің түйінін шешеді
деген үмітпен қарсы алды. Осы кезеңде Ресей империясы құрамындағы отарлық
езгі бұғауындағы халықтардың азаттық алуға деген ұмтылыс тенденциясы өте
күшті болды. Сол себепті Уақытша үкімет отар аймақтардағы мәселелердің
шешімін Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына қалдырды.
“Құрылтай жиналысы” немесе “Конституанта”- өкілдік, парламенттік
мекеменің бір түрі, елдің негізгі заңы-конституциясын қабылдайтын,
мемлекеттің жаңа құрылысын бекітетін депутаттардың жиналысы. Құрылтай
жиналысы идеясы 18 ғасырдағы француз ағартушыларының "халықтық
суверинитет", "қоғамдық келісім" туралы ілімдерінен туындаған еді. Ал
Француз революциясы жылдарындағы Ұлттық жиналыс Құрылтай жиналысының нағыз
үлгісіне айналды. Ресейде Құрылтай жиналысы идеясы 20 ғасырдың басында ғана
саяси мәнге ие болды. Елдегі 1901-1902 жылдардағы революциялық қозғалыстың
өрлеу кезеңінде В.И.Ленин қарулы көтеріліске шығып, Құрылтай жиналысы
қабылдайтын демократиялық конституцияның негізінде монархияны республикалық
құрылыспен алмастыруға шақырды. Құрылтай жиналысын шақыру қажеттігі
жөніндегі талапты эсерлер 1904 жылы, либералдар 1905 жылы бағдарламаларына
енгізді. Либералдар Құрылтай жиналысын конституциялық жолмен, яғни
монархтың елісімінің негізінде шақыру керек деген пікірде болды[29;74].
Құрылтай жиналысы идеясының халықтық сипатқа ие болуы 1917 жылғы Ақпан
буржуазиялық-демократиялық революциясымен байланысты еді. Бұл жиналыстың
мақсаты туралы жазған ресейлік зерттеуші Л.Г.Протасов 1917 жылғы 2 наурызда
Мемлекеттік Думаның Уақытша комитеті мүшелері мен Петроград Кеңесі атқару
комитетінің арасындағы тығыз пікірсайыстан кейін Құрылтай жиналысының нақты
заңдық негіздегі статусы белгіленгенін айтады. Онда үш басты принциптер
айқындалған-тын:
1.Сайлаудың жалпыға бірдей, ерікті түрде дауыс беру арқылы өтетіндігі;
2.мемлекеттің ең іргелі мәселелері, соның ішінде мемлекеттік билік
түрін айқындау тек Құрылтай жиналысының құзырында болатындығы;
3.талқыға түсетін мәселелердің ауқымы мен шеңберін Құрылтай
жиналысының өзі ғана анықтайтындығы[6;3].
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы бүкілхалықтық дауыс беру негізінде
өмірге келетін сайланбалы орган саналды. Оның міндеті Конституция қабылдау,
болашақ мемлекеттік құрылым түрін анықтау, жер мәселесін шешу,соғыс және
бейбітшілік мәселесі бойынша белгілі бір шешімге келу, дін мен мемлекеттің
арақатынасын анықтау, оқу-ағарту ісін жетілдіру сияқты тағы басқа көптеген
іргелі мәселелерді талқыға салу болатын(30).
1917 жылдың мамыр айында құрылған Ерекше Кеңес Құрылтай жиналысы
сайлауының жарғысының жобасын жасауға кірісті. Кеңестің құрамына беделді
саяси партиялардың(эсер, меньшевиктер, кадет, халықтық социалистер т.б.)
өкілдері де енді. Сайлауға дайындық істеріне және сайлаудың өткізілу
барысына 1917 жылдың тамыз айының басында құрылған Құрылтай сайлауы істері
жөніндегі Бүкілресейлік комиссия (Всевыборы) басшылық жасады. Оның төрағасы
болып кадет Н.Н.Авинов тағайындалды[29;75].
Құрылтай сайлауына қатысты заңнамалық құжаттар Құрылтай сайлауы істері
жөніндегі комиссияның “Известия Всероссиского по делам о выборах в
Учредительное Собрание комиссии” атты басылымында жарияланып отырды(31).
Құүрылтай жиналысына сайлау мен оны шақыру мерзімін белгілеу аса
күрделі мәселелердің бірі болды. Бұл кезде саяси күрес алаңында үлкен ойын,
қызу тартыс басталып, түрлі саяси күштер бірнеше ай бойы сайлауға дайындық
жұмыстарын жүргізу ниетінде еді. Маусым айында елде орын алған саяси
дағдарыстан кейін және Барлық билік Кеңестерге ұранының күшейтілуіне орай
Уақытша үкімет Құрылтай жиналысына сайлауды 17 қыркүйекке, ал шақырылуын 30
қыркүйекке белгіледі. Дегенмен, Уақытша үкімет сайлауға дайындық жұмыстарын
Кеңестерге немесе сол кезде құрылып, өмір сүрген ұйымдар мен мекемелерге
жүктеуге қауіптенді. Сол себепті Уақытша үкімет сайлауға дайындық істерін
атқаруды қыркүйек айында сайланатын Қалалық думалар мен земстволардың
қолына тапсыру туралы шешімге келді және 9 тамызда шығарған қаулысына
сәйкес Құрылтай жиналысы сайлауы мен шақырылуының жаңа мерзімдерін 12 және
28 қарашаға белгіледі[29;75-76].
Құрылтай жиналысына сайлау бұрынғы Ресей империясы аумағындағы ең
алғашқы демократиялық сайлау еді. Сайлау төрт қырлы формула негізінде, яғни
жалпыға бірдей, тең, төте және құпия түрде болды. Құрылтай жиналысына
сайлау заңына сәйкес әрбір кәмелеттік жасқа толған азамат жынысына қарамай
дауыс беру құқығына ие болды. Сайлауға қатысу үшін ешбір шектеу болмады:
сауаттылық, мүлік иесі болу, отырықшы өмір сүру талап етілмеді. Яғни Ерекше
Кеңес Ресейдің шет аймақтарындағы ұлттардың көшпелі және жартылай көшпелі
тұрмыс кешетінін ескерген.
Мемлекеттік қызметтегі шенеуніктер, дінбасылар мен сопылар, әскерилер де
сайлау құқығына ие болды. Сайлаудың бүкілхалықтық сипаты оған кәмелетке
толған барлық Ресей азаматтарының қатысатынын көрсеткенімен дауыс беру
құқығынан айрылған адамдардың категориясы да болған. Біріншіден, азаматтық
құқығын іс жүзіне асыруға қабілетсіз ақыл есі кем азаматтар бұл құқығынан
айрылған және заң бойынша тек біреудің қамқорындағы туғанынан есту және
сөйлеу қабілеттері нашар азаматтар ғана сайлауға қатыса алмады. Егер де өз
бетінше шешім қабылдай алса, сайлау құқығын пайдалану мүмкіндігі болған.
Екіншіден, шетелдіктерге сайлау құқығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2-6
І. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстанның қоғамдық-саяси
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7-29
1. Ақпан төңкерісі және Қазақстан ... ... ... ... ... ... .7-11
2. Шығыс Қазақстандағы қоғамдық-саяси үрдістер...12-19
3. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының шақырыл себептері және
Қазақстандағы көрінісі ... ... ... ... ..20-29
ІІ. Шығыс Қазақстандағы Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы
науқаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30-51
2.1. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы науқаны және оның Қазақстанның
Шығыс өңіріндегі жүзеге асырылу барысы..30-39
2.2. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысында қарастырылатын мәселелердің
Қазақстан өңірлерінде түйінделуі ... ... ... ...40-45
2.3. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының таратылуы және оған деген Шығыс
Қазақстан қоғамының көзқарасы ... ... .46-51
ІІІ. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы және оны мектепте оқыту
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52-59
3.1. Буржуазиялық-демократиялық Ақпан революциясы тұсындағы
Қазақстан тақырыбының сабақ үлгісі ... ... ... ... ..52-56
2. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы сайлау науқаны тақырыбына
сыныптан тыс жұмыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60-6 2
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...63-64
Кіріспе
Өзектілігі:Ақпан революциясының жеңіске жетіп, патшаның тақтан түсуін
Ресей империясының отарлық езгі бұғауында болған барлық халықтар азаттық
таңы атқандай қабылдады. Ғасырлар бойы тәуелсіздік жолында күрес жүргізіп
келген қазақ халқы да төңкеріспен бірге келген зор өзгерістерді баянды ету
жолына қызу кірісті. Ақпан революциясынан кейін ерекше саяси жүйе, яғни
Уақытша үкімет пен жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесі формасында
қосөкіметтік қалыптасты. Бірақ көп ұзамай жұмысшы және солдат депутаттары
кеңесі Уақытша үкіметпен ымыраға келіп, Құрылтай жиналысын шақыруға дейін
билікті ерікті түрде Уақытша үкіметке берді.
Сонымен Ресейдің және ұлт аймақтарының болашақтағы мемлекеттік басқару
формасын анықтау, түрлі әлеуметтік-экономикалық, саяси мәселелер жөнінде
шешімдер қабылдау, заңдар шығару Құрылтай жиналысының қолында болды.
1917 жылғы Ақпан революциясынан кейінгі кезеңде Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысы идеясы демократиялық өзгерістер деңгейін білдіретін өлшемге
айналды, әрі қоғамдық өмірдің жандануына зор серпіліс берді.
Ең алдымен, бұл ел тарихындағы ең алғашқы демократиялық түрдегі сайлау
еді. Дауыс беру жалпыға бірдей, тең, төте және құпия түрде болатындығы
жарияланды. Әрбір кәмелеттік жасқа толған азамат жынысына қарамай дауыс
беру құқығына ие болады. Құрылтай сайлауының демократиялық сипатына дауыс
берудің пропорционалдық жүйе негізінде өткізілуі де дәлел. Пропорционалдық
жүйе жағдайында аз дауыс жоғалады және әрбір партияның немесе топтың
жинайтын даусы оның сайлаушылар арасындағы ықпалына азды-көпті сәйкес
келеді. Сонымен, бірге, бұл жүйеде саяси күштердің басым өкілдігіне қол
жеткізіледі, бұл қоғамның барлық топтарының мүддесінің толығырақ
жеткізілуіне мүмкіндік жасайды[1;13].
Құрылтай жиналысы тәрізді аса маңызды саяси науқанға даярлану қазақ
қоғамы үшін елінің даму жолын анықтайтын шешуші кезең болды. Кеңестік
дәуірде 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық процестер мен
оқиғаларға біржақты баға беріліп келді. Сол себепті халықтық басқаруға
негізделген заң шығару органы болып табылатын Құрылтай жиналысына сайлаудың
қазақ қоғамының саяси қырынан өсуіне, ел ішіндегі демократиялық
өзгерістердің орын алуына тигізген ықпалын зерттеу тарих ғылымы үшін өзекті
мәселелердің бірі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстанның шығыс өңірінде Бүкілресейлік
Құрылтай сайлауына дайындық барысында атқарылған саяси іс-шаралардың мәнін
ашу, түрлі әлеуметтік топтар мен саяси күштердің белсенділік деңгейін,
олардың бағдарламаларында көтерілген мәселелердің өзектілігін талдау.
Бұл алға қойған мақсатымды аша отырып мынандай міндеттер қойдым:
- Шығыс Қазақстандағы Ақпан төңкерісінен кейінгі қоғамдық-саяси
үрдістердің мәнін ашып көрсету;
- Бүкілресейлік Құрылтай жиналысында қарастырылатын мәселелердің
Қазақстан өңірлерінде талқылауына және ол жөнінде түйінді шешімдердің
қабылдануына тоқталу;
- Саяси партиялар, қоғамдық бірлестіктер, ұлттық және діни ұйымдар
ұсынған бағдарламалардағы негізгі тұжырымдарды талдауға алу;
- Қазақстандағы Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайлаудың барысы мен
нәтижелерін сараптау;
- Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының таратылуы және оған деген Шығыс
Қазақстан қоғамының көзқарасын анықтау;
- Буржуазиялық-демократиялық Ақпан революциясы тұсындағы Қазақстан
тақырыбын мектеп курсында оқыту әдістемесін жасау;
- Құрылтай жиналысы сайлау науқаны тақырыбына сыныптан тыс жұмыс өткізу.
Зерттеу объектісі: 9 сынып. Қазақстан тарихы. Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысы науқаны.
Зерттеу пәні: Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы науқанының Шығыс
Қазақстан өңіріндегі қоғамдық-саяси жағдайдың өрлеуіне тигізген ықпалы
тақырыбының теориялық мәселелері және оны жаңа технологиялар арқылы оқыту
жолдары.
Ғылыми болжам: Буржуазиялық-демократиялық Ақпан революциясы тұсындағы
Қазақстан тақырыбын өткенде оқушыларға Құрылтай жиналысы туралы қосымша
мағлұматтар беру оқушылардың осы мәселені терең меңгеруіне үлес қосады.
Диплом жұмысының практикалық маңыздылығы: Буржуазиялық-демократиялық
Ақпан революциясы тұсындағы Қазақстан тақырыбына арналған және Құрылтай
жиналысы сайлау науқаны атты сыныптан тыс жұмыстың үлгісін практиканттар
мен жас мұғалімдер өз сабақтарында қолдана алады.
Диплом жұмысын жазу барысында дерек көзі ретінде “Свободная речь”,
“Бюллетень Семипалатинского исполнительного областного комитета”, “Воля
народа” тәрізді сол кезеңнің мерзімді басылымдарында жарияланған
материалдар қолданылған. Сондай-ақ Ә.Нысанбаевтың редакторлығымен жарық
көрген “Қазақ” газетінің бетінде жарияланған мақалалар жинағы да дерек
ретінде пайдаланылды.
Тарихнамасы:Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы және оған депутаттар сайлау
туралы алғашқы пікір айтқан Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, А.Байтұрсынов,
М.Шоқай, М.Тынышпаев, Р.Мәрсеков, Ж.Досмұхамедов және тағы басқа 20
ғасырдың алғашқы ширегіндегі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының көрнекті
қайраткерлері еді.
1919 жылғы тамызда РСФСР-дің ұлт істері жөніндегі Халық комиссариаты
органында А.Байтұрсыновтың “Революция және қазақтар” мақаласы жарияланды.
Осы шағын еңбегінде ұлт ұстазы 1917 жылғы Ақпан және Қазан төңкерісін қазақ
халқының қалай қарсы алғаны туралы өз бағасын беріп, Алаш автономиясын
жариялау мен оның үкіметін құрудағы себептерді ашып көрсетіп, Алашорданың
уақытша Сібір үкіметі, Құрылтай жиналысы комитеті(Комуч) және Колчак
билігіме қандай қарым-қатынаста болғандығы туралы өз пайымдауларын
баяндайды[2;122].
Ә.Бөкейхановтың Шығармалар атты жинағында Құрылтай жиналысы сайлауы
мәселесіне қатысты құнды мәліметтер берілген. Жинаққа Алаш партиясының
негізін қалаушы, Алашорда үкіметінің төрағасы Ә.Бөкейхановтың Қазақ
газетінде жарық көрген еңбектері- мен бірге, оның Кеңес билігі тұсында
түрлі басылымдарда (Ақжол т.б.) жарияланған мақалалары, аудармалары
енген[3;3].
1917-1918 жылдардағы тарихи оқиғаларға етене араласып, Уақытша үкімет
билік орындарында қызмет атқарған М.Шоқайдың еңбектерінде Бүкілресейлік
Құрылтай жиналысына байланысты маңызды мәліметтер кездеседі. М.Шоқай 1917
жылға қатысты естелігінде Түркістан зиялыларының автономиялық басқару
жөніндегі үміттерінің Құрылтай жиналысы тарапынан қамтамасыз етілетініне
сенгендігін айтып, Құрылтай жиналысының күшпен таратылуымен бірге
федерация жайлы үмітіміз де жоқ болды, -деп жазды(4).
Қазақ зиялылары қатарынан шыққан алғашқы большевиктердің бірі
С.Сейфуллиннің Тар жол, тайғақ кешу атты мемуарлық еңбегінде Алашорда
үкіметі мүшелерінің қызметі мен олардың Құрылтай жиналысына әзірлігі туралы
біраз мағлұмат берілген. Автор 1917 жылғы қазақ қоғамындағы саяси
белсенділіктің арта түскендігін орынды көрсетіп, өкінішке орай Құрылтай
жиналысына қатысты фактілерді баяндауға келгенде тар таптық көзқарасты
ұстанған. “Азын-аулақ қазақтан шыққан, ұлы өзгеріске(революцияға)
қатысқандардың ұстазы Ресей большевик партиясы болып, революцияның жалпы
жауларына қарсы шыққанда күрескен дұшпанның бірі- “Алаш” еді” деген пікірі
осыған нақты дәлел бола алады[5;5].
20 ғасырдың 20 жылдарының соңы мен 30-шы жылдарының алғашқы бөлігінде
ресми идеология тарапынан арнайы тапсырыс бойынша жазылған Б.Қаратаевтың
Алашорда тарихына арналған еңбегі, Ә.Әйтиевтің естеліктері, І.Қабылов және
басқа авторлардың мақалалары Алаш қозғалысы жетекшілерін күрес сахнасынан
біржола ысыруға бағытталған репрессиялау саясатына берілген теориялық
негіздемеге жақын еді. 50-60 жылдары жарық көрген Т.Елеуов, Б.Кенжебаев,
Қ.Бейсембиев, А.Нүсіпбеков, Х.Бейсенов және басқа авторлардың еңбектері мен
түрлі мақалалар жинағында Бүкілресейлік Құрылтайға қатысты мәселелер
қаралып, бірақ олар партиялық көзқарас тұрғысынан баяндалған. 1970 жылдары
жарық көрген К. Нұрпейісовтің, С.З. Зимановтың, Ә. Жанкелдиннің, К.
Есмағамбетовтің, Б. Елкеевтің зерттеу еңбектері мен 1917 год в Казахстане
атты құжаттар жинағынан Құрылтай жиналысында қаралатын мәселелерге
байланысты біршама мәліметтерді кездестіруге болады[6;6].
Кеңестік дәуірде тарих таптық, партиялық концепциялар тұрғысынан
жазылғаны белгілі. Осыған сәйкес тоталитарлық жүйе тұсында Құрылтай
жиналысы идеясы бүржуазия табының мақсат-мүддесі ретінде бағаланды.
Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін тарихты өркениеттілік көзқарас
тұрғысынан жазу, оқыту қолға алынды.
Алаш және Алашорда мәселесіне арналған негізгі іргелі еңбектің бірі-
К.Нұрпейісовтың “Алаш һәм Алашорда” атты монографиясы. Ол өз еңбегінде
Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстандағы саяси күштердің аражігін ашып
көрсетті, қазақ съездерінде Құрылтай жиналысында бекітілуі тиіс
мәселелердің талқылану барысына, қазақ зиялыларының ұстанған бағытына
байланысты пікірін білдірген, Қазақстандағы Құрылтай жиналысына депутаттар
сайлау нәтижелеріне баға берген(7).
М. Қойгелдиев Алаш қозғалысы атты зертеуінде Бүкілресейлік Құрылтай
жиналысы сайлауына қазақ зиялыларының көзқарасын ұлттық басылымдарда
жарияланған деректер арқылы баяндаумен қатар, қазақ демократиялық
интелигенциясының басты мақсаты күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелерді
жалпы ұлттық деңгейде жинақтап, белгілі бір тұжырымдарға келіп,
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына даярлық жасау екендігін атап
көрсетті(8).
М.Құл-Мұхаммедтің “Алаш қайраткерлері саяси-құқықтық көзқарастарының
эволюциясы” деген еңбегінде Алаш қайраткерлерінің қоғамдық-саяси қызметі
сараланып, Алаш бағдарламасының құқықтық негізі талданған.
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы мәселесі Ресей тарихшыларының да
назарын адарған еді. Э.Каррдың “История советской России” Большевистская
революция 1917-1923 атты монографиялық еңбегінде Ресейдің Ақпаннан Қазан
төңкерісіне дейін жүріп өткен жолы, Лениннің Құрылтай жиналысы жөніндегі
тезисінің жариялануының саяси мәні, Құрылтай жиналысының тағдыры туралы
жаңа пікірлер айтылған(9).
Құрылтай жиналысына қатысты көптеген ғылыми мақалалардың, еңбектердің
авторы болған О.Н.Знаменский “Революция и Учредительное собрание” атты
мақаласында Құрылтай жиналысы идеясының өмірге келуі, Құрылтай жиналысына
сайлау, оны шақыру мәселесіне байланысты большевиктердің және өзге де
партиялардың ұстанған позициясы, Құрылтай жиналысының құрамы объективті
түрде жазылған.
А.Рабиновичтің “Большевики приходят к власти. Революция 1917 года в
Петрограде” еңбегінде, авторлар ұжымы жазған “Политическая история:Россия-
СССР-Российская Федерация” атты кітапта 1917 жылғы революциялық процесстер,
большевиктердің билікті басып алуы, саяси күштер арасындағы тартыс құжат
материалдары негізінде ашып көрсетілген.
Диплом жұмысы 1917 жылғы Ақпан төңкерісі мен Құрылтай жиналысының
күшпен таратылуы, яғни 1918 жылдың қаңтарына дейінгі аралықты қамтиды.
І тарауда Ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстандағы қоғамдық-саяси
жағдай, Бүкілресейлік Құрылтай жиналысын шақыру және оның Қазақстандағы
көрінісі талқыланған.
ІІ тарауда Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы және оның Қазақстанның
шығыс өңіріндегі жүзеге асырылу жолдары,оның барысы, таратылуы,
қорытындылары сөз болған.
ІІІ тарауда Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы сайлау науқаны тақырыбын
мектепте оқытудың жолдары көрсетіліп, сабақ үлгісі жасалған.
1 тарау. 1917 жылғы ақпан төңкерісінен кейінгі Қазақстанның қоғамдық-саяси
жағдайы
1. Ақпан төңкерісі және Қазақстан
1917 жылғы Ақпан төңкерісі патшалық Ресей империясының даму жолына
түбірлі өзгеріс әкелген маңызды оқиға болды. Отаршыл патша билігінің
құлатылуы және оның орнына келген Уақытша үкіметтің демократиялық
ұстанымдарға негізделген саясаты қазақ халқының алдынан зор мүмкіндіктер
ашты. Қазақ қоғамы қысқа сәтке болса да елінің даму жолын таңдау
мүмкіндігіне ие болғандығын анық сезінді.
Ақпан революциясының қазақ жұрты үшін маңызды тарихи оқиға екенін Семей
облыстық қазақ съезіндегі кіріспе сөзінде Г.М.Мәрсеков: Біздің еркіндікке
жетуімізге, құлдықтан босануымызға және үмітті болашағымыз үшін ең бірінші
Ұлы орыс (Ақпан) революциясына міндеттіміз - деп бағалаған болатын[10;33].
Қазақстан халқының қалың топтары Ресей патшасы ІІ Николайдың
құлатылуын, Ақпан революциясын ірі саяси және экономикалық өзгерістерге
деген үмітпен қабылдап, өздерінің ғасырлар бойғы тілектерінің орындалу мен
толғағы жеткен ұлттық және әлеуметтік проблемалардың шешілуін сонымен
байланыстырды.
Жақсылық хабарды естіген А.Байтұрсынов сол кездегі көңіл күйді былайша
білдірген болатын: Қазақтарға ақпан төңкерісі қанша түсінікті болса, қазан
төңкерісі соншалықты түсініксіз көрінді. Олар алғашқы төңкерісті қандай
қуанышпен қарсы алса, тура сондай үреймен екіншісін қарсы алуға тура келді.
Алғашқысын қазақтар тура түсініп, қуанышпен қарсы алса, ол, біріншіден, бұл
төңкеріс оларды патша үкіметінің қанауы мен зорлығынан құтқаруында,
екіншіден, олардың өзімізді өзіміз басқарсақ деген ескі үмітін нығайта
түсінуінде еді[11;41].
Түрлі басылым беттерінде елде орын алған саяси өзгерістер жөнінде, оған
деген халықтың пікірі турасында мақалалар жарияланды. Мәселен, Қазақ
газеті: ...Бұл жақсылық, қуаныш жалғыз ғана орыстардікі емес, отаны Ресей
болған жұрттың бәріне тегіс жақсылық, бәріне тегіс қуаныш. Бұрын Россияның
өгей ұлындай болып жүрген бұратаналар енді Россия ұлы болып амалсыз
теңеледі. Ескі үкіметтің неше түрлі қиянатын, зорлық, қорлығын басынан
кешірген біздің қазақ сияқты жұрттарға мұнан қуанышты уақиға өңі түгіл
түсіне де енбейді, - деп жазған болатын[12;367].
Қазақ газеті 1917 жылғы 223-санында Ә.Бөкейханов, М.Дулатов,
М.Есболов, Т.Жаманмұрынов бастаған барлығы он бес қазақ интелегентігінің
Қазақстанның барлық негізгі орталықтарына (25 адрес) жолдаған жеделхат
мәтінін жариялайды.
Жеделхатта: “Ресейдегі барша халыққа ағайындық, теңдік, бостандық күні
туды. Жаңа құрылған үкімет дүкенін сүйеу үшін қазаққа ұйымдасу керек. Жаңа
құрылған ел бағу дүкенін нығайту үшін тегі басқа барша халықтармен үйір
боларға керек. Учредительное Собрание сайлауларына қазақ болып қамдану
керек. Жарамды жақсы адамдарын ауызға ала беру керек. Енді араздық, өштік,
дау, жанжал, талас, партиялық сыйыспауларды тастау керек. Көксерлік
жұмыстарын – бірлік, адалдық болсын! Жер мәселесін де қозғап, тезірек қолға
ала беріңдер. Біз қалайтын патшалық түрі – демократическая республика, яғни
мал өсіріп, егін салып, жерге ие боларлық түрі.
Бұл келтірілген жеделхаттан қазақ зиялыларының саяси айқындамасын анық
көруімізге болады. Ал ол айқындама, біріншіден, халықты жаңа билікке толық
қолдау көрсетуге шақыру болса, екіншіден, сол билікті қолдау арқылы соның
шеңберінде ұлт тағдырына қатысты негізгі зәру мәселелерді шешіп алудан
үміттену еді[8;215-216].
Ұлттық зиялылардың мұндай бағытты ұстануы, белгілі дәрежеде, сол
кезеңдегі қазақ қоғамының қоғамдық-саяси даму деңгейіне, содан туындаған
талап-тілектеріне тәуелді болғандығын ұмытпаған жөн. Ал сол тарихи кезеңде
қазақ қоғамы үшін бірінші кезекте тұрған нәрсе, әрине, ұлттық тәуелсіздік,
ұлттық бостандықты өз қолына алу еді. Қазақ демократиялық интеллегенциясы
бұл мақсатқа толық болмаса да, алғашқы кезеңде жарым-жартылай, яғни империя
шеңберіндегі ұлттық автономияға жалпыресейлік демократиялық күштермен
біріге отырып, қол жеткізуге болады деп түсінді. Ресейден бірден бөлініп
кетуді мақсат етіп қоюға қазақ қоғамы әзір емес деп білді.
Ақпан төңкерісі – Ресей империясының барлық саяси жүйесіне тән
дағдарыстың заңды нәтижесі, патшалық тәртіптің құлауы елде сапалық тұрғыдан
жаңа саяси жүйе құруға мүмкіндіктер туғызады. Империяда бұрыннан орын алып
келген Біртұтас және бөлінбес Россия идеясы мен соған негізделген
мемлекеттік саясатқа сызат түсе бастайды. Ақпан төңкерісінен кейін жаңа
таптық, әлеуметтік, ұлттық және партиялық, көп жағдайда бір-біріне қарсы
болған мақсат – мүдделерді жақтайтын күштер саяси күрес алаңына
шығады[7;74].
Ақпан революциясынан кейінгі жағдайдың өзіндік ерекшілігі буржуазияның
және буржуазияланып алған помещиктердің органы – Петроград жұмысшы және
солдат депутаттарының Кеңесі түріндегі қос үкімет болып табылады[13;656].
Қосөкіметтілік өзінің дүниеге келуі арқылы ақпан төңкерісінің ішкі
қайшылықтарын бейнеледі. Елдің қоғамдық-саяси өмірінің тұрақсыз екендігін
көрсетті. Мұндай жағдай ұзаққа бармайтын еді: ерте ме, кеш пе,
қосөкіметтілік жойылып, барлық билік империалистік буржуазия мен оның
одақтастарының мүддесін қорғайтын Уақытша үкіметтің немесе әлеуметтік және
ұлттық езгінің ауыртпалығын көтерген халықтың басым көпшілігі болған
жұмысшылар мен шаруалардың революцияшыл – демократиялық өкімет органы
болған кеңестердің қолына көшуге тиіс еді[7;83].
Мемлекеттік Думаның комитеті Петроград жұмысшы және солдат
депутаттарының Кеңесімен ынтымақтасып, 28 ақпанда Уақытша үкіметті сайлады.
Жаңа үкімет басында халық билеуге – министрлікке сайланғандар мыналар: бас
министр, яғни Министрлер Кеңесінің төрағасы һәм ішкі істер министрі князь
Львов, әскер һәм флот министрі Гучков, сыртқы іс министрі Милюков, оқу
министрі профессор Мануйлов, қаржы министрі Терещенко, жер министрі
Шингарев, әділет министрі Керенский, рухани министрі депутат Львов[12;367].
Уақытша сайланған үкімет Россияның мемлекеттік басқару формасын
анықтайтын, әр ел өкілдерінің жиылысы – Құрылтай жиналысына дейін ел
билеу ісін өз қолына алды және Құрылтай жиналысы бекітетін негізгі заң
шыққанша 8 пунктен тұратын уақытша заң шығарған болатын:
1. Барша саяси, діни айыпкерлер: бұрынғы үкіметке қастық һәм
қарсылық қылғаны үшін, қару-жарақ жұмсап жауласқаны үшін, жер
туралы жанжал шығарғаны үшін айыпкер болған һәм басқа сол
сияқты бұрынғы үкіметке қарсылық жүзінде жазықты болған
адамдардың кінәларына кешірім жасау;
2. Ауыз сөз, баспа сөз, қауымдасу, жиылыс жасау сияқты істерге
ерік беру;
3. Діннің, тектің басқалығы жүзінде болған бұрынғы
таршылықтарының бәрін жоғалту;
4. Кешікпей Учредительное Собраниеге өкілдер шақыруға даярлану;
5. Полицияны жоғалтып, халықтың өзінен милиция (бақылаушы) қою,
милиция батығын халық мекемелері сайлау һәм сол мекеменің
қарамағына өту;
6. Сайлау негізі баршаға бірдей, тең, төте һәм қалау жағы құпия
болу;
7. Өзгеріс ісіне күшін қосқан Петроградтағы әскерлердің қару-
жарағын тастатпау һәм Петроградтан басқа жерге алып кетпеу;
8. Әскерлік жүзіндегі тәртіптерді нық сақтап, жалпы жұртқа
берілген құқықтарды басқа мен қатар солдаттарға да беру;
[12;368].
Бұл бағдарлама елдің конституциялық және демократиялық даму жолына аяқ
басуына алғышарттай болды.
Ресей империясының құрамындағы барлық отар елдер сияқты қазақ халқы да
Уақытша үкіметке қолдау көрсетті. 1917 жылғы 5 наурыздағы Уақытша үкіметтің
жергілікті өкімет органдарын құру туралы қаулысына сәйкес наурыз айында
Қазақстанның барлық жерлерінде Уақытша өкіметтің жергілікті орғандары
құрылды. Революциядан кейін қалың бұқараның өсе түскен саяси белсенділігі
әртүрлі комитеттердің (қоғамдық, азаматтық, коалициялық, қоғамдық
қауіпсіздік комитеттері т.б.) құрылуына әкеп соқты, осы комитеттер арқылы
бұқара халық жергілікті жерлерде мемлекеттік істерді басқаруға қатысуға
ұмтылды.
4 наурызда Петрапавлда Уақытша қоғамдық қауіпсіздік комитеті құрылып,
кейіннен Атқару комитеті етіп қайта ұйымдастырылды. 1917 жылғы 5 наурызда
Қалалық думаның, әскери өнеркәсіп комитетінің, көпестердің, офицерлердің,
шенеуніктер мен басқалардың өкілдері Семейде қоғамдық ұйымдар мен армияның
Облыстық атқару комитетін құрды. Көкшетауда – Уездік коалициялық комитет,
Петрапавлда – кейініректе Атқару комитеті етіп қайта ұйымдастырылған
Уақытша қауіпсіздік комитеті, Қостанайда – қоғамдық комиссия, Ақтөбеде –
азаматтық комитет, Орал мен Верныйда уақытша атқару комитеті және басқалар
пайда болды[13;659].
Сонымен Уақытша үкіметтің жергілікті саяси өкімет органдарын құруына
қалалық думалар, әр түрлі одақтар, ұйымдар, комитеттер, земстволар негіз
болған болатын. Әр ұлт, әр қауым, әр ұйымнан өкілдер кіретін қоғамдық
ұйымдардың құрама комитеті жергілікті өкімет билігін жүзеге асырды.
Елдің орталығы мен басқа да аймақтарында орнаған қосөкімет көрінісі
сияқты, Қазақстанда да Уақытша үкіметтің жергілікті органдарымен қатар
жұмысшы, солдат және шаруа кеңестері пайда бола бастады.
Атап айтсақ, Жетісу облысының орталығы Верный қаласында 1917 жылы
наурыздың 12-де жұмысшы дапутаттары кеңесінің алғашқы мәжілісі болып, онда
кеңестік атқару комитеті сайланды. Сол жылдың наурыз айының 11-де Семейдің
қалалық жұмысшы депутаттары кеңесінің 32 адам қатынасқан ұйымдастыру
мәжілісі болып өтті, наурызда Қызылжар (Петрапавл) қаласында жұмысшы және
солдат дапутаттары кеңесінің алғашқы біріккен мәжілісі болды. Оған
жұмысшылардан 40 депутат және солдаттардан 64 депутат қатынасты. Наурыз
айында жұмысшы және солдат депутаттарының кеңестері Павлодар мен Өскеменде,
Қостанай мен Ақмолада, Перовскіде (Қызылордада) мен Қазалыда, Әулиеатада
(Жамбыл) мен Черняевта ұйымдасты[7;84].
Жұмысшы және солдат депутаттарының Кеңестерінен кейін көп кешікпей
шаруа депутаттарының Кеңестері құрыла бастады, оларды ұйымдастыруда
Орынбор, Омбы және Ташкент Кеңестері үлкен рөл атқарды. Перовск уезінің 35
адамнан тұратын Х.Ибрагимов басқарған, 1917 жылғы наурыздың аяғында
құрылған казах депутаттарының Кеңесі шаруа дапутаттары Кеңесінің
алғашқыларының бірі болды. 1917 жылдың көктемі мен жазында Орал облыстық,
Ақмола, Әулиеата, Перовск, Повладар және басқаларының уездік Кеңестері,
Семей облыстық шаруа және казак депутаттарының Кеңестері жұмыс
істеген[14;33-40].
Қазақстан халқының әр түрлі әлеуметтік, этникалық және діни топтары
депутаттарының осы кеңестерінің бәрі өз қызметінің бас кезінде Уақытша
үкімет және соғыстың жеңіске жеткенге дейін жалғастырылуын қолдағанымен де,
өздерін сайлаған халықтың қалың топтарының мүдделерін қорғады.
Қалалық жерлерде Уақытша үкімет тұсында мынандай басқару жүйесі
қалыптасты: губерндік (облыстық), қалалық, уездік, қоғамдық ұйымдар
комитеті, қалалық дума, қалалық думаның атқару органы – губерндік, уездік
басқармалар (управа), солдат және жұмысшы депутаттары Кеңестері, уақытша
үкіметтің өкілдері – комиссарлар[15;32].
Ақпан төңкерісі халықтың саяси белсенділігін арттырды, халықтық
демократияның қалыптасуына жол ашты. Халық атынан сөз сөйлейтін, оның
мүддесін білдіретін өкілдерінің басқару ісіне араласу, елдің болашақ даму
жолын айқындайтын,әлеуметттік-экономикалы қ, саяси өзгерістер бағдарламасын
жасау мүмкіндігі туды.
2. Шығыс Қазақстандағы қоғамдық-саяси үрдістер
Ақпан революциясынан кейінгі уақыт Қазақстан үшін аса қауырт тарихи
кезең ғана емес, сонымен бірге саяси кемелдену, өсу сәті де болды. Себебі
қазақ қоғамы қысқа сәтке болса да елінің даму жолын таңдау мүмкіндігіне ие
болғандығын сезінген еді.
Еліміздің шығыс өңірі де қоғамдық-саяси өзгерістерді бастан кешірді.
Семей облысы көлемінде ел ішінде орын алған әлеуметтік-экономикалық және
саяси мәселелерді шешуді өз міндет-мақсаттарына, бағыт-бағдарламаларына
арқау еткен қоғамдық-саяси ұйымдар, комитеттер құрыла бастады. 1917 жылы 5
наурызда Біріккен қоғамдық ұйымдар мен армияның облыстық атқару
комитетіне сайлау өткізіледі. Уақытша билік ретінде облыстық атқару
комитеті өтпелі кезеңнің кезек күттірмес мәселелерін шешуге тырысты.
Орталық Үкіметтің 1917 жылғы 6-наурыздағы декларациясына сәйкес Семей
облыстық атқару комитетінің негізгі міндеттері:
- Облыстың халқына революцияның, елімізде орнаған жаңа саяси жүйенің мәні
мен ағымдағы міндеттерін түсіндіру;
- Қалалық және ауылдық жергілікті өзін-өзі басқару ұйымдарын сайланбалы
негізде қайта құру;
- Халықтың тыныштығын, азаматтардың жеке басы мен мүліктік қауіпсіздігін
қамтамасыз ету;
- Азық-түлік мәселесін шешу, сондай-ақ азық тапшылығына ұшырамас үшін
егістік көлемінің қысқаруына жол бермеу;
- Еңбекші бұқараға өз мүдделерін қорғайтын ұйымдар құруға мүмкіндік жасау;
- Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына сайлаудың еркін әрі ашық түрде өтуін
қамтамасыз ету; (16).
8-наурызда Атқару комитетінің президиумы облыстық басқарманың
жұмыстарын қабылдауға кірісті. Комитеттің құзырына губернатордың барлық
құқықтары мен міндеткерліктері өтті. Комитеттің Президиумы Петроградтағы
Министрлер Кеңесінің төрағасы кінәз Львовке мынадай мазмұндағы жеделхат
жолдады: Бүгін барлық ұйымдардың өкілдері Атқару комитетіне келіп, оның
нұсқауларын басшылыққа алуға және ауызбіршілікте жұмыс істеуге келісім
берді(17).
Атқару комитеті барлық қоғамдық ұйымдармен тығыз қарым—қатынаста жұмыс
істеді. Олар қабылдаған шешімдері мен жиналыстарының журналының көшірмесін
атқару комитетіне жіберіп отырды.
Атқару комитеті қоғамдық өмірдің түрлі салаларына қатысты мәселелерді
шешуге тырысты. 1917 жылғы 15 наузыздағы атқару комитетінің мәжілісінде
Семей жұмысшы және солдат депутаттары кеңесі ұсынған талаптарды талқылады.
Олар:
-Жалпыға бірдей, тең әрі құпия сайлаудың негізінде қалалық және ауылдық
өзін-өзі басқару ұйымдарын құру;
-Осындай негізде азық-түлік комитеттерін уездер мен селоларда
ұйымдастыру, оларды облыстағы егістік көлемін арттыру ісіне тарту;
-Барлық сауда-өнеркәсіп орындарында, фабрика-зауыттарда 8 сағаттық
жұмыс күнін енгізу;
-Түрлі ұйымдардың өкілдерінен тұратын аралас комиссияға жалақының
минимум деңгейін анықтауды тапсыру;
-Барлық кәсіпорындарға санитарлық бақылау орнату;
-Міндетті демалыс күнін енгізу;
-Өнеркәсіп орындарында жұмысшыларға медициналық және құқықтық көмек
көрсетуді ұйымдастыру;(18).
Атқару комитеті қоғамдық ұйымдардың (кооперативтер, қызметкерлер мен
жұмысшылардың кәсіби бірлестіктері), сауда-өнеркәсіптік ұйымдардың, мәдени-
ағартушылық қоғамдардың, жергілікті әскери бөлімшелердің өкілдерінен тұрды.
Сол себепті қоғамдық ұйымдардың құрама комитетінен шет қалу қазақ үшін
облыстағы жергілікті басқару құқығынан айрылу деген сөз еді. Осы жағдайды
жақсы түсінген Семей облысының ұлт зиялылары 7 наурызда шұғыл түрде Семей
облыстық Қазақ комитетін құрды. Қазақ комитеттерінің құрылу мақсатын
Сарыарқа былайша айқындайды: Қазақ комитетінің көздеген мақсаты- әмір
жүргізіп, билік құру емес еді, мәселен: жаңа тәртіпті жұртқа түсіндіру, ел
арасына тыныштық орнату, учредительный собранияға қамдану, қазақ пен орыс
арасын жайластыру, билік құрмаған әкімдердің үстінен күзетші болу һәм сол
сияқты қазаққа тиісті мәселелерге кірісу. Ұлт намысын қорғаған ұйымның
басқармасына мүше болып кіргендер: Ә.Ермеков, С.Дүйсенбин, А.Қозыбағаров,
Б.Сәрсенов, Ш.Керейбаев, М.Малдыбаев, С.Қияқов, С.Молдабаев, Д.Құлжанов,
С.Торайғыров, С.Сабатаев болды. Комитет төралқасы: Р.Мәрсеков(төраға),
Х.Ғаббасов, И.Тарабаев(төраға серіктері), А.Молдабаев(қазынашы) және
Ә.Ермековтен(хатшы) тұрды[19;33].
Облыстық Қазақ комитетінің бастамасымен 27 сәуірден 7 мамыр аралығында
Семей қаласында съезд өтті. Бұл съезге 200 өкіл қатысты. Облыстық Қазақ
комитеті съезге өзінің бағдарламасын ұсынды. Бағдарлама қазақ қоғамы үшін
заңды да жауапты Құрылтай жиналысы, мемлекеттік басқару түрі, автономия
және жергілікті басқару, жалпықазақ съезі, халыққа білім беру, сот,
қоғамдық қазына, 1916 жылғы 25 маусым жарлығына байланысты шығындарды өтеу
сияқты мәселелерден құралған еді. Көпшілік бұл бағдарламаны бір ауыздан
бекітті.
Облыстық қазақ комиеті енді уездік комитеттер құру үшін жан-жаққа өз
өкілдерін жіберді. Сөйтіп, қазақ комитетінің уездік, болыстық ұйымдары
ашылды.
Заречная Слободка (Жаңа Семей) тұрғындары 28 наурызда жалпы жиналыс
өткізіп, қазақ комитетін құрады. Құрамына Ж.Аллаоңғаров, Ы.Ахмадиев,
М.Тұрғанбаев, К.Кебеков, А.Аңдамасов, Б.Құлғарин т.б. азаматтар кірген бұл
ұйымның төрағалық қызметі Жаңғали Аллаоңғаровқа табысталады[20;43].
Нұрманбет Орманбетов басқарған Қарқаралы уездік қазақ комитеті де осы
мезгілде құрылып, оның құрамына Е.Бөкейханов, Ж.Шоқбаев тағы басқа кісілер
кіреді. Жер-жерлерде құрылған бұл ұйымдарға Семей облыстық қазақ комитеті
басшылық жасап отырады.
Семей облыстық құрама атқару комитеті қазақ ісін алып кете алмайды,
істің ауырын да, жеңілін де қазақ комитетіне ысыра салып отырады. Қазақ
ісінің көбі қазақ комитетіне қарай ағылғаннан кейін атқару комитетінің
алдына қазақтан өкілдер алу және өз ортасынан қазақ ісін басқаратын бір
бөлім ашу мәселесі қойылады.Бірақ атқару комитетінің көңіл бөлмеуі
салдарынан бұл мәселе 1917 жылы 27 сәуір мен 7 мамыр аралығында өткен Семей
облыстық қазақ съезінің күн тәртібіне қойылады.
Облыстық қазақ комитеті қазақ халқының ең жоғарғы органы ретінде
Құрылтай жиналысына дейін сақталады, сондай-ақ қазақ халқына тиісті
әкімшілік және шаруашылық міндеттерін атқарады,- деп съезд қаулысы
бекіткендей, енді комитет тек ұйымдастырушылық қызмет қана емес, әмір
жүргізу міндетін де алды.
Съезд қазақ комитетінің алдына Уақытша укіметтің атқару комитетімен
арақатынасты шешуде екі жолдың бірін таңдауды: не орыстармен қол ұстасып,
көш біріктіріп, Құрылтай жиналысына дейін бірге жүре тұру, не орыспен араны
ашып, ат құйрығын кесу. Екі комитет қатар шапса, оның аяғы аяқтан қағысу,
арбасу екенін сезген съезге қатысушылар ақыры салмақтап, ойлана келіп,
Уақытша қазақ комитетінің құрамын бекітіп, жиырма кісіні атқару комитетіне
мүше қылып кіргізеді. Семейдегі Уақытша қазақ комитетінің төрағасы болып
Райымжан Мәрсеков сайланады[15;34].
Облыстық атқару комитеті мен қазақ комитеті 17 мамырда бас қосып, билік
төңірегінде қызу айтысқа түседі. Сарыарқа газеті бұл жайлы: “Мәжілістегі
қызыл кеңірдек, қызу-қызу сөзден соң екі жақ бірігуге бата қылысты”,-деп
жазды.
18 мамырда облыстық қазақ комитеті мен атқару комитеті қосылып,
ортасынан басқарма сайлап, Ә.Ермеков пен Х.Ғаббасов атқару комитеті
төрағасының орынбасарлары, Б.Сәрсенов хатшысы, Р.Мәрсеков пен А.Қозыбағаров
төралқа мүшелері болып бекітіледі[20;44].
Осылайша облыстық қазақ комитеті мен Уақытша үкіметтің атқару комитеті
арақатынастарына байланысты мәселелерді дер кезінде шеше білді. Қазақ халқы
облыстағы ресми билік органына өз өкілдерін жіберу мүмкіндігіне ие болды.
Семей облыстық қазақ комитеті облыс көлеміндегі оқу-ағарту, азық-түлік,
жер дауы, орыс пен қазақ арақатынасы, земство салығын жинау тәрізді қазаққа
тиісті өзекті мәселелерді шешуге , халықты саяси жағынан біріктіруге, ұлт
болашағы үшін қызмет етуге ұмтылды.
Уақытша үкімет 1917 жылы 21 сәуірде Жер комитеттерін құру туралы қаулы
шығарды. Түпкілікті заң жасағанша жер жұмыстарын уақытша басқара тұру жер
комитеттеріне тапсырылды. Маусым айының соңында өткен Делегаттық Жиналыстың
мәжілісінде көп кешіктірмей облыстық жер комитетін құру туралы шешім
қабылданады. Оның құрамына ашық дауыс беру арқылы бес адам сайланды:
Жұмысшы және солдат депутаттары Кеңесінен И.С.Юдин, қазақ комитетінен
Ғаббасов пен Мәрсеков, Шаруа және казак депутаттары Кеңесінен Андреев және
Голяшев енді(21).
Жер комитеттеріне өз өкілдерін қатыстыра отырып, қазақ комитеті жер
реформасы даярланар тұста қазақтың жер мұқтажы туралы мәліметтер жинауға,
жер дауына байланысты татуластырушы комиссияға қатынасады. .
Семей облыстық атқару комитетінің құрамы қызметі барысында біртіндеп
өзгерістерге ұшырап, толығып отырды. Облыстық қазақ комитеті атқару
комитетінің құрамына еніп, облыстағы егінші халықтың тірегі болған Шаруа
және казак депутаттары Кеңесі құрылғаннан кейін Семей облыстық атқару
комитеті өз еркімен билікті халық өкілдерінің қолына тапсыру туралы шешімге
келді.
1917 жылы 11 маусымда шақырылған атқару комитетінің, жұмысшы және
солдат депутаттары кеңесінің, шаруа және казак депутаттары кеңесінің және
облыстық қазақ комитетінің бірлескен мәжілісінде атқару комитетін қайта
құру мәселесі талқыланды. Мәжіліс атқару билігін тең принциптер негізінде
Делегаттық Кеңес формасында құру туралы шешім қабылдады. Делегаттар
жиналысының жоғарыдағы үш ұйымның негізінде (15-тен) 45 адамнан тұратын
өкілдігі болды(22).
Облыстық қазақ комитетінен: Аблайханов, Боштаев, Ғаббасов, Дүйсенбин,
Ермеков, Ибрагимов, Құлжанов, Құлжанова, Қозбағаров, Мәрсеков, Молдабаев,
Оразалин, Сәббатаев, Сәрсенов, Жарабаев; шаруа және казак депутаттары
кеңесінен: Андреев, Бичевинь, Возмитель, Голяшев, Давиденко, Дерулов,
Карпич, Ляшкевич, Лютов, Рагозин, Федозубов, Сташи, Троицкий, Тимошенко,
Швецов; жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінен; Артюшкин, Боровик,
Воронов-Воробьев, Кораблев, Леонтьнв, Попов, Полковников, Салов, Соловьев,
Самаргин, Сайдашев, Тряпкин, Устинов, Юдин, Юринский Делегаттық Жиналыстың
құрамына енді(23).
15 маусымда Семей қаласында жаңа облыстық билікті ұйымдастыру ісі
аяқталды. Делегаттық жиналыс өз арасынан 9 адамнан тұратын Комиссариат
құрды. Оған шаруа және казак депутаттары Кеңесінен – Ляшкевич, Троицкий
және Голяков; Қазақ комитетінен – Ғаббасов, Сәрсенов пен Ермеков; Жұмысшы
және солдат депутаттар Кеңесінен – Попов, Воронов, Салов енді.
Комиссариаттың төрағалығына Ляшкевич сайланды. Делегаттық Кеңес бекіткен
комиссариат есептері жергілікті ресми ақпарат құралы Известия
Делегатского Собрания газетінде жарияланып тұрды(24).
Қазақстанның ХХ ғасырдың басындағы қоғамдық саяси қозғалысында өзіндік
орны бар, халықтың өзін басқару органы земстволар екені сөзсіз.
Бүкіл ел үлкен үміт артып отырған Құрылтай жиналысына өкілдер сайлау
ісінің бәрі земство қолынан өту керек болатын. 1917 жылы 21 тамыздағы
нөмірінде Қазақ газеті бұл жайлы төмендегідей алаңдаушылығын білдіреді:
Учредительный Собрание сайлауы үш айға кешіктірілді, үш ай көп уақыт емес,
әсіресе біздің қазақ халқына, үш айдың бер жағында земствомызды дұрыстап
сайлап алсақ, құдайға мың мәртебе шүкірлік айтуымызға лайық... Сайлаудың
кешігу себебі хүкімет земствосы жоқ елдер қамтамасыз болсын деп көрсетіп
отыр.
Земство құру ісі Уақытша үкіметтің 17 маусымдағы Дала облыстарына
земство тәртібін жүргізу турасындағы қаулысына сәйкес жүзеге асты.
Земствоның не екендігін Ә Бөкейханов былайша көрсетеді: Земство жұрт өзі
сайлап қоятын мәжіліс мекеме, жұрттың көзі, жан ашыры, күзетшісі, қамқоры,
қорғаушысы. Тұрмыс – тіршілікте земство билемейтін іс болмайды. Земство үш
орында, үш дәрежеде болады: болыстық, уездік, һәм облыстық. Бұлар біріне-
бірі қол. Әрқайсысында іс атқаратын жұрт сайлап қойған басшы мекеме болады,
орысша управа. Бұл іс атқаратын мекеменің сыртынан бағып тұратын, мынаны
істе деп іс беретін мәжіліс, яғни гласнойлардың жиналысы болады[3;234].
Семей облысы бойынша уездердің саны бесеу еді. Олар: Павлодар, Семей,
Өскемен, Зайсан және Қарқаралы уездері. Уездік земстволарға гласнойларды
сайлау бірінші болып Өскемен және Повлодар уездерінде қыркүйек айында
өткізілді. Ал облыстың қалған уездерінде қазан айында өткізілетін болып
жоспарланды. Уездік гласнойларды сайлау бүкіл халықтың қолында болса,
облыстық земствоға гласнойларды сайлау уездік земство жиналысының құзырында
еді. Заң бойынша белгіленген Семей облысындағы гласнойлардың саны – 48.
Оның ішінде Семей уезінде 7 орын, Зайсан уезінде - 6, Қарқаралы уезіне –
10. Павлодар уезінде – 14 және Өскемен уезіне 9 орын берілді. Сондай-ақ 4
гласнойды Семей қалалық думасы сайлады.
1918 жылы 27 маусымда іске кіріскен облыстық земствоның төрағалығына
Раймжан Мәрсеков сайланды. Семей облыстық қазақ комитетінің мүшесі
И.Әлімбеков: баяғыдан біз айтып жүрген земство алдына келді. Басқарып кете
алсақ жат-жанынан түнілер, басқара алмасақ мазақтар шетінен, естиярлық ер
жеткендік сыналар заман келді, қазағым! - деп жазады. Земство мекмелерінің
қандай бөлімдертұрғандығы Семей облысы земствосының мына құрамынан
көрінеді: Областнаой земский управа тиісті міндетін атқаруға кірісті.
Басшылық Р.Мәрсеков та Ә.Сатпаев, ҒХ.Ғаббасов, секратариат, әкімшілік жұмыс
Р.Мәрсеков қарамағында, ақша жағы бухгалтерия Ляшкевичте, шаруа кәсіп
Д.Троицкіде, оқу ісі Қ.Сәтпаевта[11;41].
Земство халықтың материалдық-мәдени сұраныстарына жауап беретін
жергілікті басқару органы болды. Оның ең кіші бірлігі болыстық земстволар
еді. Болыстық земствоны енгізу мәселесі 1917 жылы 5 маусымда өткен облыстық
шаруа және қазақтардың съезінде талқыланған болатын. Нәтижесінде съезд бұл
туралы төмендегідей қаулы қабылдады:
1. Болыстық земстволардың шекаралары анықталғаннан кейін ауылдарда
халық жиналыстары өткізіліп, тұрғындар қай болыстық земствоның
құрамына ентінін өздері шешсін
2. болыстық земствоның қарамағына осы ауданда тұрғылықты тұратын
барлық азаматтар (қазақтар, орыстар және өзге ұлт өкілдері) енетін
болатын. Олардың құқықтары да, атқарылатын земстволық
міндеткерліктері де бірдей(25).
Сонымен ескі шененліктік басқаруға қарағанда земстволық басқару жүйесін
бірқатар артықшылықтары болды: біріншіден, барлық жергілікті істерді халық
өздері сайлап қойған гласнойлар арқылы шешті. Екіншіден, гласнойлар тек
сайлаушылар мен заңның алдында ғана жауап берді.
1917 жылы 6 тамызда Семей қалалық думасына сайлау өткізілді.
Қалалық Дума гласнойлығына жеті тізім ұсынылды. Алғашында мұсылмандар мен
Халық еркіндігі партиясы сайлауға бір тізіммен түседі деп күтілген болатын.
Дегенмен блок құру шартын кадет партиясының комитеті тиімсіз деп тауып, 11
шілдеде кадет партиясының мүшелері мұсылман тізіміне өз кандидатураларын
ұсына алмайды деген шешім қабылдайды. Сонымен мұсылмандар өз алдына жеке №1
тізімді ұсынады. Еврей топтарының №2 тізімі таза ұлттық тізім болды. №3
тізімді партиялық емес топтар, №4 тізімді Халық еркіндігі партиясы ұсынды.
Социалистік блоктың, яғни социал-демократтар мен социалист-
революционерлердің бірлескен тізімі №5, үй иелері, кәсіпкерлер, үкіметтік
және қоғамдық мекемелердің қызметкерлері мен Поляк демократиялық
партиясының тізімі №6 болса, №7 тізімді мұсылман-демократиялық топтары
ұсынды (26).
Дума гласнойлығына үміткер саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар халық
арасында үгіт-насихат жұмысын өрістетіп,муниципалдық бағдарламаларымен
таныстырды. Социалистік блок ұсынған тізімдегі 30 кандидат социалист-
революционер, 29-ы социал-демократ, біреуі партиясыз социалист болды.
Біріккен социалистер:
-азық-түлікті, тұрмысқа қажет бұйымдарды бөлуді әділ жүзеге асыруды;
-саудаға бақылау жасауды;
-өнеркәсіп орындарын муниципализациялауды;
-8 сағаттық жұмыс күнін енгізуді, жұмыссыздықтың деңгейін азайту үшін
қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыруды;
-прогрессивті кіріс салығын енгізуді;
-мемелекеттік қызметкерлерді сайлап қоюды және оларға жалақы төлеуді
жүзеге асыруды ұсынды(27).
Халық еркіндігі партиясы думада шешімін табуға тиіс проблемалар ретінде
мыналарды атады:
-азық-түлік мәселесін шешу;
-Жұмыссыздықты реттеу;
-еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
-халықтың әл-ауқаты төмен топтарына тегін медициналық және құқықтық
көмек көрсету;
-жалпыға бірдей тегін білім беруді енгізу;
-прогрессивті кіріс салығын енгізу;
-қалада жердің сатылуына тиым салу.
Бұл екі бағдарламада қала өміріндегі осы уақытқа қарай қордаланып,
шешімі табылмаған әлеуметтік-экономикалық мәселелері кеңінен қамтылған.
Өзге топтар мен қоғамдық ұйымдардың ұсынған бағдарламаларының мазмұны да
олармен үндес болды(28).
Уездік қлаларда да думалық сайлаулар өтті. Павлодар думасына гласныйлар
сайлауы 9 шілдеде өтті. Оған 5 тізім бойынша осы өңірдегі партиялар мен
қоғамдық ұйымдар сайлауға түсті. Сайлау қорытындысы бойынша №3 тізіммен
түскен мещан, солдат, жұмысшы және мұғалімдер одағы 12 орынға, №5 тізімдегі
мұсылмандар қоғамы 5 орынға, №2 тізімдегі саяси блок(халық еркіндігі
партиясы бастаған) 3 орынға, №1 тізімдегі Павлодар Әйелдер одағы мен №4
тізімдегі социалистік блоктар бір-бір орынға ие болды. Жиыны 22 гласный
сайланды. Сайлауға қатысушылардың 2797-сі ғана қатысқан. Ал 1400-і мүлдем
қатыспаған.Бұл кезде Павлодар қаласы халқының саны 18 мыңнан астам болған.
Семей қаласындағы 7965 сайлаушының 6-тамыз күні сайлауға 6741 келді.
Ал Заречная Слободкада сайлауға небәрі 164 адам қатысқан. Оның себебін
Заречная Слободка тұрғындарының өз алдына жеке Дума сайлауға деген ниетімен
түсіндіруге болады. Сайлау қорытындысы төмендегідей нәтиже әкелді.
Біріккен социал-демократтар мен социал-революционерлер 21 орынға, үй
иеленушілер, кәсіпкерлер т.т. 8 орынға, кадеттер 4 орынға, мұсылман
демократтар 2 орынға және еврейлер мен партияда жоқтар бір-бір орынға ие
болды. Думаға сайланған гласнойлардың жалпы саны 60 адам болды[20;52].
Құрылтай жиналысы қарсаңындағы Қазақстанның, соның ішінде Шығыс
Қазақстан өңірінде қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірдің
жоғары деңгейде қарқын алғанын көруімізге болады. Делегаттар Кеңесінің
құрылуы, алғаш рет демократиялық негізде қалалық дума сайлауларының
өткізілуі, земство жұмыстарының ұйымдастырылуы, ұлттық мүддені қорғаған
Қазақ комитетінің құрылуы сияқты саяси шаралар - қазақ елінің белсенді
қоғам қайраткерлері сан жылдар бойы аңсаған тәуелсіз мемлекет құруға
жасалынған алғашқы сәтті қадам болғаны сөзсіз.
1.3. Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының шақырылу себептері және оның
Қазақстандағы көрінісі
Қазақ халқы Ақпан революциясын елдің саяси өміріне зор өзгерістер
әкеледі, толғағы жеткен ұлттық және әлеуметтік мәселелердің түйінін шешеді
деген үмітпен қарсы алды. Осы кезеңде Ресей империясы құрамындағы отарлық
езгі бұғауындағы халықтардың азаттық алуға деген ұмтылыс тенденциясы өте
күшті болды. Сол себепті Уақытша үкімет отар аймақтардағы мәселелердің
шешімін Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына қалдырды.
“Құрылтай жиналысы” немесе “Конституанта”- өкілдік, парламенттік
мекеменің бір түрі, елдің негізгі заңы-конституциясын қабылдайтын,
мемлекеттің жаңа құрылысын бекітетін депутаттардың жиналысы. Құрылтай
жиналысы идеясы 18 ғасырдағы француз ағартушыларының "халықтық
суверинитет", "қоғамдық келісім" туралы ілімдерінен туындаған еді. Ал
Француз революциясы жылдарындағы Ұлттық жиналыс Құрылтай жиналысының нағыз
үлгісіне айналды. Ресейде Құрылтай жиналысы идеясы 20 ғасырдың басында ғана
саяси мәнге ие болды. Елдегі 1901-1902 жылдардағы революциялық қозғалыстың
өрлеу кезеңінде В.И.Ленин қарулы көтеріліске шығып, Құрылтай жиналысы
қабылдайтын демократиялық конституцияның негізінде монархияны республикалық
құрылыспен алмастыруға шақырды. Құрылтай жиналысын шақыру қажеттігі
жөніндегі талапты эсерлер 1904 жылы, либералдар 1905 жылы бағдарламаларына
енгізді. Либералдар Құрылтай жиналысын конституциялық жолмен, яғни
монархтың елісімінің негізінде шақыру керек деген пікірде болды[29;74].
Құрылтай жиналысы идеясының халықтық сипатқа ие болуы 1917 жылғы Ақпан
буржуазиялық-демократиялық революциясымен байланысты еді. Бұл жиналыстың
мақсаты туралы жазған ресейлік зерттеуші Л.Г.Протасов 1917 жылғы 2 наурызда
Мемлекеттік Думаның Уақытша комитеті мүшелері мен Петроград Кеңесі атқару
комитетінің арасындағы тығыз пікірсайыстан кейін Құрылтай жиналысының нақты
заңдық негіздегі статусы белгіленгенін айтады. Онда үш басты принциптер
айқындалған-тын:
1.Сайлаудың жалпыға бірдей, ерікті түрде дауыс беру арқылы өтетіндігі;
2.мемлекеттің ең іргелі мәселелері, соның ішінде мемлекеттік билік
түрін айқындау тек Құрылтай жиналысының құзырында болатындығы;
3.талқыға түсетін мәселелердің ауқымы мен шеңберін Құрылтай
жиналысының өзі ғана анықтайтындығы[6;3].
Бүкілресейлік Құрылтай жиналысы бүкілхалықтық дауыс беру негізінде
өмірге келетін сайланбалы орган саналды. Оның міндеті Конституция қабылдау,
болашақ мемлекеттік құрылым түрін анықтау, жер мәселесін шешу,соғыс және
бейбітшілік мәселесі бойынша белгілі бір шешімге келу, дін мен мемлекеттің
арақатынасын анықтау, оқу-ағарту ісін жетілдіру сияқты тағы басқа көптеген
іргелі мәселелерді талқыға салу болатын(30).
1917 жылдың мамыр айында құрылған Ерекше Кеңес Құрылтай жиналысы
сайлауының жарғысының жобасын жасауға кірісті. Кеңестің құрамына беделді
саяси партиялардың(эсер, меньшевиктер, кадет, халықтық социалистер т.б.)
өкілдері де енді. Сайлауға дайындық істеріне және сайлаудың өткізілу
барысына 1917 жылдың тамыз айының басында құрылған Құрылтай сайлауы істері
жөніндегі Бүкілресейлік комиссия (Всевыборы) басшылық жасады. Оның төрағасы
болып кадет Н.Н.Авинов тағайындалды[29;75].
Құрылтай сайлауына қатысты заңнамалық құжаттар Құрылтай сайлауы істері
жөніндегі комиссияның “Известия Всероссиского по делам о выборах в
Учредительное Собрание комиссии” атты басылымында жарияланып отырды(31).
Құүрылтай жиналысына сайлау мен оны шақыру мерзімін белгілеу аса
күрделі мәселелердің бірі болды. Бұл кезде саяси күрес алаңында үлкен ойын,
қызу тартыс басталып, түрлі саяси күштер бірнеше ай бойы сайлауға дайындық
жұмыстарын жүргізу ниетінде еді. Маусым айында елде орын алған саяси
дағдарыстан кейін және Барлық билік Кеңестерге ұранының күшейтілуіне орай
Уақытша үкімет Құрылтай жиналысына сайлауды 17 қыркүйекке, ал шақырылуын 30
қыркүйекке белгіледі. Дегенмен, Уақытша үкімет сайлауға дайындық жұмыстарын
Кеңестерге немесе сол кезде құрылып, өмір сүрген ұйымдар мен мекемелерге
жүктеуге қауіптенді. Сол себепті Уақытша үкімет сайлауға дайындық істерін
атқаруды қыркүйек айында сайланатын Қалалық думалар мен земстволардың
қолына тапсыру туралы шешімге келді және 9 тамызда шығарған қаулысына
сәйкес Құрылтай жиналысы сайлауы мен шақырылуының жаңа мерзімдерін 12 және
28 қарашаға белгіледі[29;75-76].
Құрылтай жиналысына сайлау бұрынғы Ресей империясы аумағындағы ең
алғашқы демократиялық сайлау еді. Сайлау төрт қырлы формула негізінде, яғни
жалпыға бірдей, тең, төте және құпия түрде болды. Құрылтай жиналысына
сайлау заңына сәйкес әрбір кәмелеттік жасқа толған азамат жынысына қарамай
дауыс беру құқығына ие болды. Сайлауға қатысу үшін ешбір шектеу болмады:
сауаттылық, мүлік иесі болу, отырықшы өмір сүру талап етілмеді. Яғни Ерекше
Кеңес Ресейдің шет аймақтарындағы ұлттардың көшпелі және жартылай көшпелі
тұрмыс кешетінін ескерген.
Мемлекеттік қызметтегі шенеуніктер, дінбасылар мен сопылар, әскерилер де
сайлау құқығына ие болды. Сайлаудың бүкілхалықтық сипаты оған кәмелетке
толған барлық Ресей азаматтарының қатысатынын көрсеткенімен дауыс беру
құқығынан айрылған адамдардың категориясы да болған. Біріншіден, азаматтық
құқығын іс жүзіне асыруға қабілетсіз ақыл есі кем азаматтар бұл құқығынан
айрылған және заң бойынша тек біреудің қамқорындағы туғанынан есту және
сөйлеу қабілеттері нашар азаматтар ғана сайлауға қатыса алмады. Егер де өз
бетінше шешім қабылдай алса, сайлау құқығын пайдалану мүмкіндігі болған.
Екіншіден, шетелдіктерге сайлау құқығы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz