Шыңғыс - ханның империясы

Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

1 Кіріспе бөлім.

1.1. Шыңғыс хан шапқыншылығы

2 Негізгі бөлім

2.1. Монғолдардың билеп – төстеуінде
2.2. Монғолдар жаулап алуының әлеуметтік зардаптары.

3 Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер

ШЫҢҒЫС-ХАН ШАПҚЫНШЫЛЫҒЫ

XII ғасырдьщ аяғы — XIII ғасырдың басында Орталық Азия мен Қазақ-стан
далаларындағы саяси жағдай күшті көшпелі тайпалар одағы билеуші-лерінің
арасында баскд тайпаларга өз үстемдігін орнату жолындағы күрестің күшеюімен
сипатталады. Осы күрестің барысында монғол тайпасының өкілі Темучин (Шыңғыс-
хан) Орталық Азия тайпаларын біріктірді, сөйтіп ол Орталық Азия даласындағы
ен кұдіретті жаулап алушыға айналды. Керейіт-тер ханының наймандармен,
монғол тілдес татар және меркіт тайпалары-мен соғыстарында Темучиннің атағы
шыға бастады, ол соғыстарға Ван-хан-ның вассалы ретінде болашақ Шыңғыс-хан
белсене катысты.)
Темучин керейіттер мен наймандар ұлыстарының билеушілерін талқан-даған
кезде ол Орталық Азия далаларындағы бірден-бір ктдіретті колба-сшыға
айналып, мүны саяси тұрғыдан баянды етті. 1206 жылдың көктемін-де Онон
езенінің сағасында Темучинді жақтайтын көшпелі шонжарлар-дың кұрылтайы
өткізіліп, сонда ол тоғыз кұйрык. кыл байланған қасиетті ақ ту желбіреген
жағдайда салтанатты түрде ұлы хан деп жарияланды. Со-нымен бірге күрылтай
Темучинге Шыңғыс-хан атағын бекітіп берді, бүл оның өз есімінің орнын
басты. Темучин — Шыңғыс-хан былай деп мәлімдеді: Мен... түрлі мемлекетті
акиқат жолына бағыттап, халыктарды өзімнің біртұтас билігіме караттым.
Мүмкін, ол Батыс пеи Шығыска жа-саған жорыктарының нәтижесінде езінін
кандай шыңдарға шығатынын білме-ген де болар, атап айтканда, қашкан
наймандар мен меркіттерді куалай оты-рып, оларды 1208 жылы Ертіс
жағалауында екінші рет талқылады.
Бірлесіп қимылдаған меркіттер мен наймандар тобын 1209 жылы ұйғыр
идиқүты (билеушісі) өз иелігіне өтуге әрекет жасаған кезінде тас-талкан
етті. Соның салдарынан олардың жолдары екі айрылды139.
Талкандалудан аман қалған найман тайпаларын Күшлік-хан Жетісудағы
каракытайлар иелігіне әкетті, ал меркіттер Орталық Қазакстан далаларын-дағы
қыпшактарға кашты. Наймандардың едәуір бөлігімен Жетісуға ығы-сқан Күшлік-
хан онда калыптасқан күрделі жағдайды пайдаланып калуға тырысты.
Аласапыранның басты кінәлілері Шығыс Түркістандағы Тұрфан князьдігінің
үйғыр идикұты және карақытайларға вассалдык тәуелділікте болған Жетісу
қарлұктары мен қаңлылардың мұсылман билеушілері еді. Бірсыпыра уақыт бойы
Жетісу мен Шығыс Түркістанның жергілікті князьдіктері қарақытайлардың
жоғарғы билігін таныды, бірак XII—XIII ғасырлар шебінде іс жүзінде тәуелсіз
болып алды. Сондықтан карақытайла-рдың гурханы (билеушісі) найман
жауынгерлерін бағынбайтын вассалда-рын басып-жаныштау үшін пайдаланбакшы
болып үміттенді. Гурханның
440

сеніміне кірген Күшлік-хан 1210 жылы гурханды тақтан тайдырып, мемле-
кеттегі билікті басып алды, бірак гурханды өлтіруге батылы бармай оған
биліктің сыртқы белгілерін калдырды. Күшлік кдрлұқтарды, қаңлылар мен
үйғырларды өзіне бағындыруға ниеттеніп, оларға қарсы ойран салған ша-
буылдар жасады.
Осындай жағдайда карлұктардың Арслан-ханы, Іле өзенінің аңғарла-рындағы
Алмалыктың билеушісі Озар (Бұзар), ұйғыр идикұты Баршык арт-тегін
наймандардың жауы Шыңғыс-хан монғолдарынан көмек сұрауға мәжбүр болды.
Арслан-хан мен Баршық арт-тегін өз иеліктері шегіндегі қарақытай
наместниктерін өлтірді.
Бұл билеушілердің 1211 жылы Шыңғыс-ханға бағынғаны кытай, монғол және
мұсылман (араб-парсы тілдеріндегі) жазбаша деректемелерінде ег-жей-тегжейлі
айтылады.
1211 жылы Жетісуға монғолдардың алғашқы келуі сол оқиғалардың сал-
дарынан болған еді. Бірак, олар ұзақ уақыт болған жок, өйткені Шыңғыс-хан
оларды солтүстік Қытай жеріндегі Цзинь империясымен соғысуға кері шақырып
алды.
1216 жылы бұл наукан ойдағыдай аяқталғаннан кейін монғолдар Баты-сқа
қарай жылжуын қайтадан бастады. Шыңғыс-хан өзінің үлкен үлы Жо-шыға
қыпшақтарға кашып барған меркіттерді қыруға, ал сенімді колбасшы-ларының
бірі Жебе-ноянға Күшлік-ханды жазалауға бүйырды. 1218 жылы Күшлік-хан
тдлкандалды да, монғолдар оның Жетісудағы иеліктеріне кірді, оларды
христиан наймандар мен буддистердің кысымынан катты зардап шеккен
жергілікті мұсылман тұрғындары куана қарсы адды.
Күшліктің иелігіндегі жерлердің шегіне кіргеннен кейін монғол колба-
сшысы Жебе-ноян жаршылар арк,ылы хабарлатып әскерлерге бейбіт тұрғындардың
мүлкіне тиісуіне тыйым салынсын, ал мүсылмандарға най-ман билеушілерінің
тоқтатқан жария түрде кұдайға күлшылык ету күкығы кайтарылсын деп бұйрык
берді. Кашып кеткен Күшлікті монғолдар Бадах-шанда куып жетіп, басы алынды.
Жошы-хан Қазакстаннын Торғай далала-рында меркігтермен шайқасып, оларға
күйрете соккы бере ыдыратып жіберді. Біра: келесі күні оған Хорезм шахы
Мүхаммедтің 60 мыі ідық әскері шабуыл жасады, ол Сырдарияның төменгі
ағысындағы Женттен казіргі қазақ далаларында мекендеген көшпелі қыпшактарға
жорыкка шыккан әскер болатын. Бүл шайқаста ешқайсысы жеңіске жеткен жок.
Бірақ жал-пы алғанда бұл кездейсок кақтығыс хорезмшахка катты әсер етті, В.
В. Бар-тольдтың пікірінше, Шыңғыс-хан 1219—1221 жылдары хорезмшахтардын
мемлекетін шапкан кезде оның монғолдармен ашық шайкаскд неліктен шықпаған
себептерінің бірі осы болған. Ал бұдан әрі монғол-хорезм каты-настары
барған сайын шиеленісе берді де, соғыскд әкеп соқты.
Шығыс Түркістан мен Жетісуды басып алғаннан кейін монғолдарға Оңтүстік
Қазакстан мен Орта Азияға жол ашылды. Басып кіруге Отырар опаты деп
аталатын жағдай себеп болды. Шыңғыс-хан мен хорезмшах Мүхаммед арасында
соғыс болмай коймайтын еді және оған соңғысының немесе оның Отырардағы
вассалы Ғайыр-хан Иналшықтың әрекеті себеп болған жок, бұл жөнінде
төменіректе айтылады. Соғысқа мынадай себеп болды: Шыңғыс-ханның империясы
Орталық Азияның көшпелі коғамы үстем топтарыныд белсене катысуымен құрылған
еді, сондықтан жаңа мем-лекет осы үстем топтың мүдделерін білдіруге тиіс
болатын. Ал кешпелі шонжарлар үшін жаңа жерлерді жаулап алумен кдтар соғыс
олжасын да әкелетін үздіксіз соғыс өндірістік кызметтің рөлін де аткдратын.
Орталық Азияның саяси біріктірілуі тайпааралык ішкі соғыстардың тыйылуына
жеткізді. Оны көшпелі шонжарлардың түрақты баю көзі — соғыс тоқта-тылмағаны
былай түрсын, керісінше, үлғайтылған жағдайда ғана қолдауы мүмкін еді.
Сөйтіп Шыңғыс-хан көшпелі шонжарларына ішкі өзара қыркы-стардағыдан гөрі
соғыс олжаларын колға түсіріп, баюға тендесі жок мол мүмкіндіктер және
сонымен бірге бай егінішілік елдерді канау мүмкіндіктерін берген сыртқы
жаулап алулар жолына түсті. Көшпелі шон-жарлардың мал өсіретін ірі
шаруашылыктары үшін жаңа жайылымдарды басып алуға ұмтылыс та аз ынта-ықылас
туғызған жоқ. Шыңғыс-ханның соғыстағы жеңіске жету себептерінің бірі оның
Түрік кағанаты ыдыраған-нан кейін Орталық Азия мен Қазақстанның ең үлкен
бөлігінің әскер күштерін, монғол тайпаларын ғана емес, түрік тайпаларын да
біріктіруі болды.
Монғолдардың Байырғы Киіз үй — Монғолияның өзінен тыс жерлер-дегі бастапкы
жаулап алушылығы, Сібірдің, Қазақстанның, Шығыс Түркістанның түркі
халықтарын косып алуы бүркемелі сипатта болды, оған киіз туырлықты
халықтарды біріктіру үраны пайдаланылды, яғни Орта-лық Азияның барлық
көшпелілерінің жалған бірлігі женінде насихат жүргізілді. Шыңғыс-хан сырткы
саяси науқандарына, жорықтарына және келісімдеріне көшпелі халықтарды
біртұтас империяға топтастыру дәстүрін уағыздауға үмтылып отырды.
Түріктерді монғол бодандарына айналдыру мақсатымен дипломатиялык амалдар
аркылы біріктірудің бүл саясаты одақтастык қатынастар жасасуға, сонымен
катар қарлұктардьвд Жетісу және Ферғана князьдіктерінің, үйғырлардың Түрфан
князьдігінің, онғыт үлысының билеушілерімен әулеттік қүда-андалы болуға
әкеп соқ-ты140.
Түрлі тілдегі жазбаша деректемелерде Шыңғыс-ханның күдіретті им-
периясы едәуір дәрежеде Қазақстан далалары бір бөлігі болып табылатын
Орталық Азияның түрік тайпаларының негізінде қүрылғаны керсетіледі.
Монғол мемлекеттілігінің негізіне түрік дәстүрі елеулі ықпал жасады.
Шыңғыс-хан империясы үйымдастырылуының мәні сонау Түрік кдғанаты-нда туып,
наймандар мен керейіттер үлыстарында дамытылған өскери-әкімшілік жүйе
болды. Үлыстардың әскерлері жүздіктерге, мындықтарға, түмендерге бөлінді.
Шыңғыс-хан империясының халқы да осы әкімшілік бөліністер бойынша бөлінді.
Көшпелілердің атты әскерлері әрқашанда жоғары жауынгерлік сапа-сымен
және орасан зор шапшандығымен ерекшеленетін, бұлар Шыңғыс-ханның орнатқан
темірдей кдтаң тәртібімен және бірыңғай басқаруымен үйымдасып, тау суындай
тасқынды, қаһарлы жойқын күшке айналды. Со-нымен бірге Шыңғыс-хан көшпелі
шонжарлардың адалдығын жаулап алу-шылық саясат қана кдмтамасыз ететінін,
оларды опасыздык, қаскүнемдік жасаудан, ал өзі қүрған империяны тез
ыдыратудан сақтай алатынын түсінді. Жаулап алу тәуелді көшпелілерді соғыс
олжаларынан тиесілі үлес алуға дәмелендіріп, Орталық Азияның кешпелі
қоғамындағы әлеуметтік егестерді уақытша болса да әлсірету қүралы болды.
Жаулап алушылар XIII ғасыр ішінде ойдағыдай жүзеге асырған бүл са-
ясатта Қазақстан мен Орта Азияға жасалған жорық Ескі Дүниенін, орасан зор
аумағындағы ғаламат жаулап алушылыктардың үзақ мерзімді және жоспарланған
стратегиясындағы кезекті буын ғана болатын. Шыңғыс-хан-ның жоспарына бүкіл
Евразияны, өз жауынгерлерінін, аты жетуге тиіс бо-лған соңғы теңізге
дейін жаулап алу енді.
Шыңғыс-хан қолының Қазакстан мен Орта Азия аумағына жорығы оған Шығыс
Европа мен Алдыңғы Азияға жол ашып берді. Қазақстан мен Орта Азияға жорық
жасауға Шыңғыс-хан зор мән берді, сөйтіп оған үзақ уакыт және мүкият
дайындалды. Мүсылман көпестері мен монғолдарға кызмет еткен кашқындардан
қарақытайлар мемлекетінін, сонан соң хорезмшах-тың ішкі жағдайы мен әскери
күштері туралы мағлүматгар алынып, солар-дың негізінде ойластырылған іс-
кимыл жоспары жасалды.
Шыңғыс-ханның жеткен женістері туралы хабар Орта Азияда алуан түрлі
пікірлер туғызды. Хорезмшах Монғолияға бірінен соң бірін — екі елшілік
аттандырды. Өз тарапынан Шыңғыс-хан да елшілік жіберді. 1218 жылдың
көктемінде хорезмшах Мүхаммед осы елшілікті қабылдады.
Содан кеп кешікпей Шыңғыс-хан Орта Азияға сауда керуенін жіберді. 500
түйеден тұратын керуенде монғол жансыздарын қоса есептегенде бар-лығы 450
адам болатын. Көп адамы бар керуен 1218 жылдың жазында Оты-рарға келіп
жетті. Отырардын билеушісі қыпшак Ғайыр-хан Иналшық көпестерді тыңшылық
жасады деп күдіктеніп, оларды өлтіруге бүйырып, керуенді тонап алды. Шыңғыс-
хан Ғайыр-ханды үстап беруді талап етті, бірақ хорезмшахтың бүл талапты
орындамағаны былай түрсын, сонымен бірге елшілерді өлтіруге әмір етеді. Бүл
Шыңғыс-ханның Хорезмге карсы соғысына себеп болды.
Тіпті хорезмшах Ғайыр-ханды монғолдарға үстап бергісі келсе де, оның
мүны жүзеге асыруы екіталай еді. Ан-Нисавидің айтуынша, ол оған (Шыңғыс-
ханға) жөнелте алмайтын еді, өйткені әскердің көп бөлігі мен жоғары
дәрежелі әскербасылар соның (Иналханның) қыпшак туыстары болатын. Оның
кестесіндегі өрнекті және оның түйінінің негізін солар жасап, оның
мемлекетінде толық билік жүргізді. Хорезмшахтың мемле-кетінде орта
ғасырлардағы Қазақстан далаларынан шықкан қыпшақтар осындай ыкпалға ие
болған. Шыңғыс-ханның хорезмшахпен соғысу үшін жинаған әскерінің дәл саны
белгісіз, одақтастарымен — Жетісу қарлұқт-арымен және Шығыс Түркістан
үйғырларымен косып алғанда 150 мың жауынгер деген сан жобаға келеді.
Жорық 1219 жылдың кыркүйегінде Ертіс жағалауынан басталды. Де-
ректемелердегі мәліметтерге қарағанда, Шыңғыс-хан әскерін Ертістен
Сырдарияға дейін бүрынғы жаулап алушылар жүрген жолмен - Жетісу арқылы алып
еткен.
Отырарға таянғанда Шыңғыс-хан оны коршауға үлдары Шағатай мен Үгедей
басқарған әскерлерді калдырып, Жошы-ханды Сырдарияның төменгі ағысына —
Жент және Жанкент калаларына жіберді, үшінші топ Сырдарияның жоғарғы
ағысындағы калаларды бағындыруға кетті, ал Шыңғыс-ханның өзі негізгі
күштерімен Бұхараға аттанды.
Отырардың билеушісі Ғайыр-хан бар күшін салып ең соңғы мүмкіндігін
пайдалана отырып қорғанды. Отырарды коршау бес айдай уакыткд созыл-ды.
Кдһармандық корғаныстың бесінші айы бітуге айналғанда хорезмдік әскербасы
Қаража-хаджиб он мындыкколымен монғолдарға беріліп, олар-ды қалаға кіргізіп
жіберді. Алайда Отырар сонда да табандылыкпен қорғана береді. Арыстандай
айбарлы әскерлер тобымен Ғайыр-хан берік қам-алға бекініп алды да,
монғолдарға оны алу үшін тағы бір ай уақыт керек болды. Қамалды корғаушылар
түгел кырылғаннын кейін ғана ол 1220 жы-лғы акпанда алынды. Ғайыр-хан колға
түсіп, Шыңғыс-ханның алдына апа-рылған жерде кдтал жазаланып өлтірілді.
Сырдария бойындағы баска қалалардың түрғындары да ерлікпен корғанды.
Шыңғыс-ханның үлкен ұлы Жошы Сырдария бойындағы кыпшақтардьщ
мемлекеттік бірлестігінің орталығы Сығанаққа жакындап келді. Монғол-дар
каланы жеті күн, жеті түн коршап, акырында, оны шабуылмен алды да,
кеңшілік пен аяушылық кақпасын жауып тастап, бүкіл халықты кырып салды.
Одан соң монғол колы Ашнасқа жетті. Табан тіресе карсылык көрсет-кеніне
қарамастан, кала күш тең болмаған күресте күлады, ал оның түрғын-дарының
көпшілігі кырып тасталды.
Осының барлығы 121920 жылдарда қыс пен көктемде болған еді. Жошы-хан
бүкіл 1220 жыл бойы Арал өңірінде, Жентте калды, ал 1221 жылы кескі-лескен
карсылықтан кейін Солтүстік Хорезмдегі ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.