Орта ғасырлардағы Қытай өркениеті
Тақырыбы: Орта ғасырдағы Шығыс өркениеті.
Жоспар
Кіріспе.
І тарау. Орта ғасырлардағы Қытай, Жапон және Үндістан халықтарының
өркениеті: даму ерекшеліктері мен тарихта алатын орны.
І.1 Орта ғасырлардағы Қытай өркениеті
І.2 Орта ғасырлардағы Жапон өркениеті
І.3 Орта ғасырлардағы Үнді өркениеті
ІІ тарау. Орта ғасырлардағы араб, парсы өркениеттері: дамуы мен
маңызы.
ІІ.1 Орта ғасырлардағы араб-мұсылман (ислам) өркениеті.
ІІ.2 Орта ғасырлардағы парсы өркениеті.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Тақырып өзектілігі: Тарихтағы қазіргі көп проблемалардың ішіндегі ең
методикалық мәні бар проблема – ол, өркениет мәселесі екені анық. Ал
өркениеттік даму туралы зерделі ойлардың өзі арыда ХІІІ ғ. өмір сүрген араб
ғалымы Ибн Халдуннан бастау алып, ХХ ғ. аяғында батыста кеңінен әрі арнайы
зерттеу нысаналарына айналған. Енді көп ғасырлар бойында әлемдік тарихқа
өзіндік өрнегін салған, қайталанбас тарихи құндылықтарын қалдырған- Шығыс
және Батыс дейтін екі толық күрделі карама- қарсылықты дамыған кеңістік
қалыптасқандағы бәрімізге белгілі. Бір ғажабы, сан ғалымдар әлгі дамыған
екі кеңістіктің қайсысы бұрын қалыптасты деген мәселеде әлі күнге таласып
келсе де, бүгін де тарих Шығысты адамзат өркениетінің ең ежелгі ошағы әрі
алтын бесігі ретінде мойындап та қойған. Тіпті, Шығыс пен Батыстың тарихи
дамуы кезеңдеріндегі алшақтық пен ерекшеліктер де белгіленген.
Әйтсе де, соңғы уақытта тарихшылардың көбіне көп Шығыстың
тұйықталып, мейлінше артта қалғандығының тарихи негіздері мен түп тамырлары
айрықша қызықтырып келеді. Шынтуайтында Шығыс қаншалықты артта қалды?
Барлық салалар да ма немесе әлде оны Европа дәйім басып озды ма? Міне, көп
ғалымдарды толғандырған сауалды мәселе осы.
Шын мәнінде, тарихқа жүгінсек, орта ғасырлық Шығыс Европалықтар үшін
ілкіде- ақ мол байлықпен таңғажайып күллі өнер, мәдениет, әдеби
туындыларының бір ірі орталығы ретінде танылды. Шығыстағы өмір сүру деңгейі
де ХІХ ғасырдың соңына дейін Батысқа қарағанда айтарлықтай жоғары болған.
Шығыс Европалықтарды, әсірісе қалаларының саны мен ондағы тұратын халқының
тығыздығы (демографиялық өсімі) жағынан таң- тамаша қалдырған. Батыстың ірі
орталықты қалалары – Лондонда, Прижде, Венецияда және Флоренцияда ХІІІ
ғасырда шамамен 100 мыңға тарта адамдар тұрған болса, сол уақытта ХІ
ғасырда қытайдың өзінде жарты миллионнан миллионға дейін, ал араб шығысында
300-400 мыңға дейін тұрғындары бар қалалар болған. дүние жүзін аралаған
атақты Венециялық жиһанкез Марко Поло өзінің жазбаларында шығыстың бай
мәдени мұрасымен өркениеттің сол кезеңнің деңгейіндегі жетістіктерін
тамсана отырып жазған. Әрине, сол уақыттағы европалықтар және кеңестік
тарихи таным оларды жиһаркездің жай бір қиялынан жасап алған шынайылық деп
қарап, маңыз бермегені түсінікті. Біз оны кешегі коммунистік немесе
европадағы буржуазиялық идеялогияның үстем құрған заманында басқа сунат
типтес халықтарды менсінбей,олардың тарихы мен мәдениетін жоққа шығарып,
әлемдік тарихи даму протесіне зәредей де үлес қоса алмастан артта қалған
үлкен территориялық кеңестік деп қарғанынан білеміз.
Қалай десек те, біз тарихи шынайылықтан ары аса алмаймыз. Тарихи
нақты фактілер орта ғасырлық шығыс өркениеттерінің адамзаттың дамуға қосқан
үлесін айна қатесіз растап та, дәйектеп те көрсете алады осы тұрғыдан
келгенде, орта ғасырлық шығыс өркениеттерінің даму проблемалармен
қорытындыоарына тарихи терең бір зерттеу жасауымызды біз кезі келген
маңызды тақырып деп білеміз.
Тақырыптың тарихнамасы: әлемдік тарихтағы метологиялық мәні маңызды -
өркениет тарихының жүз жылдан астам уақытқа созылған тарихнамасы бар. Олай
болатыны өркениет теориясының түрлі негіздегі ғалымдардың сан алуан ой –
толғандары, тұжырымдары, тарихи анықтамалары мен фактілері кілем
тоқылғандай өрнектеліп бүтіндей бір елмен халықтың өткен болмысының өмір
тарихынан немесе даму төркінен хабар – мәлімет береді. Өркениет тарихын
зерттеушілер оған әртүрлі қырынан келіп, салалы еңбектер жазып қалдырған.
Енді өркениет тарихын зерделеуге асқан білгірлікпен жете көңіл бөлген
ғалымдарды атап айтқанда, П.Сорокин, А.Тойынби, Н.Данилевский, О.Шпенклер,
А.Керебер, А.Швецер, Б.Ц.Ерасов, М.Вебер және т.б. Әрине, біз өркениетті
зерттеуші ғалымдарды осылай жіпке иізгендей сабақтай беруімізге болады.
Аталған тақырымызға байланысты бір қатар ғалымдардың елеулі еңбектерін атап
шықсақ та жеткілікті.Олар: Н.И.Конрад, Запд и Восток , В.И.Гуляевтің
Загадай погибших цивилизации , Б.Ерасовтың Культура, религия и
цивилизация Востока ,Н.Моисеевтің Типи общественных отношений на
востоке в средние века атты еңбектері және т.б. Бұл еңбектерде орта
ғасырлық шығыс өркениеттерінің даму ерекшеліктері мен тарихи тәжірибелері
байыпты зерделенген.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері: Орта ғасырлық ең бір дамыған
елдердің мысалында – Қытай, Жапон, Үнді Ислам және Парсы өркениеттернің
даму ерекшеліктері мен нәтежелерін зерттеуді жұмыстың негізгі мақсаты етіп
алдық. Осыған сәйкес мына төмендегі міндеттер айқындалды.
- Дүние жүзілік өркениет тарихындағы шығыс өркениеттерінің даму
ерекшеліктермен қалдырған тарихи сүбелі үлесін жаңа методолгиялық
негіздегі көзқарстар арқылы қарастыру:
- Орта ғасырлық Шығыс өркениеттерін сол кезеңдегі Батыс өркениеттерімен
салыстыра отырып зерделеу.
- Орта ғасырлық Шығыс елдеріндегі өркениеттің жаңарудың қайталанбас
үлдгілерін көрсету:
Тақырыптың мерзімдік шеңбері. Тарихи дәуірдің үлкен VІІІ ғасырдан
бөлігімен анықталады, яғни Рим империясының құлдырауынан басталған б.з. V
ғасырынан Шығыс реносансының соңы болған ХІ – ХІІ ғасырларға дейінгі
аралықты қамтиды. Аталмыш кезең аралығындағы Қытай, Жапон, Үнді Ислам және
Парсы өркениеттерінің тұтастай бір тарихы, даму жағдайы.
Тақырыптың методологиялық негізіне бұрын және кейін жазылған өркениет
тарихына байланысты орыс және шетелдік ғалымдардың ой – тұжырымдары негізге
алынды. Сондай – ақ көбіне шығыс елінен шыққан ғалым зерттеушілердің
еңбектеріндегі мәліметтерге сүйеніш қылдық. Жұмысты жазуда тарихи
мәселелерді белгілі бір оқиғалармен байланыстыра қарастырылып, біз
жинақтау, талдау, қорыту әдістері қолданылды.
І - ТАРАУ. Орта ғасырлардағы Қытай, Жапон және Үндістан
халықтарыныңдаму ерекшелері мен тарихта алатын орны.
1.1 Орта ғасырлардағы Қытай өркениеті.
Қытайдағы феодалдық қатынастар құл иеленушілік фармацияның ішінде туа
бастады. Феодалдық қатынастардың орнауы едәуір уақытқа созылды. Ол
құлдардың, ерікті жәре жартылай ерікті шаруалардың шиеленіскен күресінің
барысында орнықты.
Жаңа дәуірдің алғашқ кезінде Қытай экономикасының негізін жақсы дамыған
ауыл шаруашылғы қалады. Ол елдің көптеген аудандарында жасанды суару
жүйесі арқылы жүргізілді. Тыңайтқыштарды қолдану, жерді өңдеу мен
өсімдіктерді күтуді жетілдіру өнімді арттырды. Қытайлықтар өте жоғары
сортты темір өндірді , ол темірден жасалған саналы еңбек құралы тек ауыл
шаруашылығының ғана емес, сондай-ақ қол өнерінің, құрылыс ісінің, кеме
жасаудың, сән бұйымдары мен қару-жарақ жасаудың жетіле түсуіне ықпал етті.
Ертеде қытай халқы жібек мата тоқуды ойлап тауып, оның құпиясын көпке
дейін сақтады. Қытайда басы бос шаруалар көп болды. Жер мемлекет меншігі
болып табылды. Ол әр отбасының жұмысқа жарамды адамының санына қарай
үлестірілді. Жер иемденуші шаруалар негізінен азық-түлік салғын (астық,
мал, қолөнер, бұйымдары ) төледі. V-VІ ғасырда басыбайлы шаруалары бар
бақуатты отбасылары пайда бола бастады.Олар өздерінің кедейленген туыстары
мен көршілерін ліріптарлыққа салды. Сонымен қатар будда монастырларының жер
иеліктері де болды.
Көшпелі моғол, түрік тайпаларының шабуылдары алғашқы орта ғасырларға
қарай Қытайды бірнеше дербес мемлекеттерге бөліп жіберген болатын.Қытайды
бірікеіруге алғаш рет Суй династиясы әрекет жасады. Оның негізін қалаушы
янцзянь солтүстік Қытайдағы әскер басшысы болатын. 589 жылы ол солтүстік
және оңтүстік Қытайды өзіне бағындырды оның мұрагері Ян Гуан кезінде Хуанхе
мен Янцзу өз елдерін қосатын, ұзындығы 1000 км Ұлы канал салынып,
ирригациялық жөйе кеңеитіле түсті. Оыны қытайдың түкпір-түкпірінен жиналған
миллионнан астам қазды.
Суй династиясының билігі ұзақ болмпды. 618 жылы шыққан тегі жағынан
жартылай түрік Ли Юань деген Сотүстік Батыс Қытай князі империядағы билікті
тартып алып, жаңа Тан әулетінің негізін қалады. Бұл әулеттің билігі 300
жылға дейін 608 жылдан 907 жылға дейін созылды.
Империя астанасы Чань ань (қазіргі Сиань) болды. Оның халқының саны 1
млн.-нан асып түсті. VІІІ ғасырда Қытай халқының саны 75 млн-ға жетті. Бұл
әулеттің ең күшті императоры Тайцзун (626-649). Ол империя территориясын
ұлғайтты. Тайцзун (Ли-ши-мин) тұсында чиновниктер 9 түрге бөлінді. Әртүрлі
(категориясы) өз атағына сай жер үлесін иемденді. Орталықтандырылған үкімет
6 министрліктен тұрды. Жергілікті жерлерді губернаторлар басқарды. Облыстар
округтерге, округтер-уездерге, уездер-болыстарға, болыстар-ауылдарға
бөлінді. Ең төменгі бірлестік 5 үйден тұратын аула болды. Оның мүшелері бір-
бірі үшін жауапты болды. Азы-түлік, яғни заттай салықтан басқа шаруалар
жылына 20-50 күндік ауыр мемлекеттік барщинаны өтеуге тиіс болды. 884 жылы
көтеріліс басылды. Хуан Чао қаза тапты.
Шаруалар соғыс кезінде көптеген феодалдар мен чиновниктер қырылды,
олардың жерінің бір бөлігі шаруалардың қолына өтті. Уақытша болса да халық
бұқарасы өз жағдайын жақсартты. Шаруалар қозғалысы Тан әулетінің билігін
әлсіретті, көтеріліс басылғаннан кейін бұл әулеттің билігі бүкіл Қытайды
бірдей қамтыды. Солтүстік Қытайда Монғолия билігі мен Манчужуриядан
құрылған Қидандар мемлекеті өмір сүрді. Ол мемлекет Ляо деп аталды да,
астанасын Яньцзин (Пекин) қаласы етті.
904 жылы Тан империясы жойылды. Тек 960 жылға қарай Қытайдың
шаруашылығы қайтадан гүлденіп, Сун династиясының қол астына біріге бастады.
Ол әулеттің негізін Солтүстік Қытайды жеңіп, өзіне бағындырып алған
талантты әскербасы Чжао-хуаньинь қалады. Жаңа әулеттің астанасы алғаш Биань
(қазіргі Кайфун) кейін оңтүстіктегі Ханчжоу қаласы болды.
Сун империясының экономикасы ХІ ғасырда құлдырап кетті. Елді жиі-жиі
ашаршылық жайлап, халық қырылып жатты.
Үкімет жаңа шаруалар көтерілісіне қол бермей, қаңырай бастаған
мемлекеттік қазынаны азда болса толықтыру үшін реформалар жүргізуге мәжбүр
болды. Ол реформаны Сун әулетінің министрі Ван-Ань-Ши (1021-1086) жүргізді.
1069-1074 жылдары Ван-Ань-Ши бірнеше әлеуметтік –экономикалық жаңалықтар
енгізді. Алдымен ол жерді қайтадан есепке алды, қызметкерлерді жер
иеліктері үшін салық төлеуге міндеттеді (олар біртіндеп жер салығын төлеуді
қоя бастаған еді.) Ван-Ань-Ши сонан кейін шаруаларды мемлекеттік барщинадан
босатып, оны ақшалай салықпен алмастырды. өз иеліктеріндегі жерлерінің
салығын шаруалар енді жартылай азық-түлікпен жартылай ақшамен төлеуге
мәжбүр болды.
Ашаршылыққа жолбермеу үшін Ван-Ань-ши мемлекеттік қамбалар
ұйымдастырды. Онда сақталатын егін ашаршылық бола қалғанда халыққа
үлестіретін. Өсімқорлықты шектеу масатымен ВАн Ань-ши сауданы толық
мемлекет тік банктер ашқызды. Шаруалар слол банктен қарыз алатын болды. Ван-
Ань-Ши сауданы толық мемлекет қарамағына бағындыруға сәтсіз әрекет жасады.
1069-1074 жылдарда Ван-ань-Ши бірнеше әлеуметтік-экономикалық жаңалықтар
енгізді: алдымен ол жерді қайтадан есепке алды, қызметкерлерді жер
иеліктері үшін салық төлеуге міндеттеді. (олар біртіндеп жер салығын
төлеуді қоя бастаған еді).Ван-ань-Ши сонан кейін шаруаларды мемлекеттік
барщинадан босатып, оны ақшалай салықпен алмастырды. Өз иеліктеріндегі
жерлерінің салығын шаруалар енді жартыла й азық-түлікпен, жартылай
ақшамен өтеуге мәжбүр болды.
Ашаршылыққа жол бермеу үшін Ван Ань-Ши мемлекеттік қамбалар
ұйымдастырды. Онда сақталатын егін ашаршылық бола қалғанда халыққа
үлестірілетін. Өсімқорлықты шектеу мақсатымен Ван Ань-Ши мемлекеттік
банктер ашқызды. Шаруалар сол банктен қарыз алатын болды. Ван Ань Ши
сауданы толық мемлекет қарамағына бағындыруға сәтсіз әрекет жасады. Ол
сонымен қатар әскерде де үлкен өзгерістер енгізбек болды. Әр үш отбасы бір
жаяу әскер, әрбір он отбасы бір атты әскер жасақтап беруге тиісті еді.
Ван Ань-Шидің бұл әрекеті чиновниктер мен феодалдар наразылығын
туғызды. 1075 жылы ол қызметінен босатылды. Оның бағдарламалары
арамтамақтарды құртып, феодалдық мемлекетті нығайтуға бағытталса да ел
үшін қауіпті деп саналды.
Бірақ Сун империясы нығайып кетпей, керісінше құлдырай түсті. 1127-
1132 жылдары ірі-ірі 93 көтеріліс болды. Ал 1279 жылы империяны Шыңғыс
ханның немересі құбылай жаулап алды. Оның әулеті қытайша Юань деп аталды.
VI-XI ғасырлардағы Қытай мәдениеті өз заманының ең озық мәдениеті
болды. ХІ ғасырда Қытайда 2 мыңнан астам қала болды. VIІІ ғасырдың басында
Қытайда Астана хвбвршысы (Столичный вестник) атты газет шықты. Ол ХХ
ғасырдың басына дейін өмір сүрді.
Қытайлықтарматематиканы, астрономияны, жағрафия мен тарихты жақсы
оқып, үйренді. Олар ІХ-Х ғасырларда компас пен оқ-дәріні ойлап тапты. VIІІ
ғасырда Қытайда Ханьлин академиясы ашылды. Ортағасырлық Қытай жылнамалары
өте көп болды. Тек Сун империясынан (960-1279) 500 томдық жылнама қалды.
Қытайда 100 мыңдаған қолжазбалары бар көптеген үлкен кітапханалар болған.
Орасан зор елді басқару үшін үкіметке сауатты адамдар керек болды. Ірі
қалаларда мектептер болды. Чиновник болып шығу үшін қиын емтихандар
тапсыратын.
Егіншілік, металл қорыту, фарфор жасау, тағы басқа да кәсіптер жөнінен
оқулықтар шығарылды. Қытай дәрігерлері көптеген өсімдіктерден дәрі жасау
тәсілін білді. Олар қиын операциялар жасады. Қытай медицинасының ірі табысы
– шешек ауруына қарсы егу болды. Қтайлықтар өз елінің тарихын мұқият
зерттеді. Бұл туралы Қытай мәтелінде: Өткенді ұмытпа, ол болашақтың
ұстазы делінді.
VIІІ-ІХ ғасырларда Қытай поэзиясының алтын ғасыры деп атайды. Оның
көрнекті өкілдері: Ян Бо (702-762), Ду Фу (712-770), Бо Цзюй-и (772-846)
болды.
Императорлар мен ірі феодалдардың заказдары бойынша зәулім сарайлар
мен пагодалар салынды. Пагода деген көп қабатты мұнара түрінде ағаштан,
тастан, қоладан және темірден храмдар салды. Көптеген үйлер түрлі әшекейлі
оюлармен өрнектелді. Төбесінің жиегі жоғары иілгендігі жалпақ корниздері
оны жеп-жеңіл, көкке қарай қанатын қамдағандай етіп көрсетеді.
Суретшілер арнаулы мектептерде білім алды. Астанада сурет академиясы
ашылды. Бейнелеушілер картиналарды ұзын жібекке немесе бүктемелі қағазға
бояумен немесе тушьпен бояды. Қытайлықтар пейзажды тау және су деп атады.
Бұлар табиғатты аңыз дүниесі, қуаныш пен жарқындық дүниесі деп көрсетеді.
Суретшілер кейінірек суретті тек қана тушьпен салатын болды. Онда немістер,
үлбіреген гүл мен жапырақтар, ааң мен құстар бейнеленді: мұндай суреттерді
гүл мен құстар суреті деп атады. Астанада таңдаулы суретшілер
картиналарының көрмелері ұйымдастырылды.
Орта ғасырларда Қытай халқы ғылымда, техника мен өнерде үлкен
табыстарға жетті.
Қытай өзендер мен көлдерге бай ішкі аймақтары мен батысында өзендер аз
сулы болса, шығыс, оңтүстік пен солтүстік аймақтардың өзендері керісінше
мол сулы болып келеді. Хуанхэ, Янцзы, Синцзян Қытайдың ең үлкен өзендері
болып табылады.
1. Шан династиясы.
Қытай ұрпақтан ұрпаққа өтетін билікке ие әулеттердің (династиялар)
тарапынан басқарылған. Анық мәліметтер бойынша ежелгі Қытайдың билеуші
әулеті Шан (Инь) әулеті болып табылады. Б.з.д. бұрынғы ХІІІ-ХІІ ғасырларда
өмір сүрген бұл әулетке қараты территорияда түрлі тайпалар мен мәдениеттер
болған. Батысы Шансимен, оңтүстігі Янцзымен, солтүстігі Хэбэйдің
оңтүстігімен шекаралас жатқан жерлерге ие Шан әулеті бірнеше мәрте
астанасын өзгертуге мәжбүр болып, б.з.д. 1050 жылы немесе 1111 жылы батыста
орналасқан феодалдық патшалық Чжоу тайпасы тарапынан құрады.
Шан әулетінде көне билеушілердің рухтары мен табиғат күштеріне табыну
сенімі болған. Егін шаруашылығының мұқтаждықтары мен жұмыстарына қолайлы
түрде түжілген күнтізбе қолданылған. Шан өркениетінің жазуы, таңбалар мен
буын формасындағы әріптерге негізделген еді. Қола өндірудің шебері болған
шандықтар соғыс пен егіншілікте жетілдірілген құрал-саймандар қолданған.
Тары, күріш пен бидай егуді игерген болатын. Шандықтардың елінде көптеген
салаларды қамтыған күшті сауда-саттық байланысы болған. Тоқыма өнері де
дамыған еді.
2. Чжоу династиясы.
Чжоулықтар этникалық құрамы және діни сенімі жағынан Шандықтардан
басқа бір қайым болған. Құрбандыққа адам шалу дәстүрін жойған чжоулықтардың
түрік тектес болғандарын айтушылар да бар. Алайда, екі династия да билеуші
ақсүйектердің иерархиялық күшіне сүйенген және мемлекеттің ең үлкен
қаржылық қайнар көзі салық болды.
Чжоулықтардың тұсында кәсіпқой жауынгерлер мен жалдамалы әскерлерден
тұратын армия құрылды. Далалық аймақтарда атты әскер құрамалары жасақталды.
Әскерлік қызмет жалпыға бірдей міндетті болып табылды. Егіншілкке маңыз
беріліп, суғару жерлері құрылды. Аймақтар мен қалалар арасындағы сауда-
саттық жетілдірілді. Шаруалар жер мен мүлік иесі болып, феодалдарға тәуелді
болудан құтылды.
Чжоу династияның билігін мойындаған көне қауымдардың бірі болып
табылатын Цинь әулеті б.з.д. VIІ ғасырдың орталарында Қытайдың батысындағы
ең қуатты мемлекетті басқарып тұрды. Шығыс бағытта ілгерілеу болмағандықтан
батыстағы қытай емес халықтарды бағындырған Цинь мемлекеті басқа
мемлекеттерде орын алған азамат соғыстарына қатыспады. Өзіне тән бір
әкімшілік жүйе құруға, әлеуметтік және экономикалық салаларды жандандыруға
қол жеткізді. Саясатта бәсекелес және қарсылас мемлекеттерді әлсіретіп,
жеке-жеке жойып жіберу (жұтып жіберу) стратегиясын қолданған Цинь мемлекеті
солтүстікте де үлкен территориясы болған Чжоу мемлекетін құлатып, б.з.д.
221 жылы бүкіл елді біріктірген Цинь мемлекетін құрды. Цинь мемлекетінің
патшасы Ши Хуанди (Циньнің бірінші императоры) деген атақпен император
атағын алды.
Феодалдық құрылысты жойған бұл империя бүкіл елді қамтыған билік
жүйесін құрды. Үлкен жол торабын құрып, Бохай шығанағынан Тибетке дейін
созылған Қытай қорғанын соқтырды. Қытайға атын берген Цинь (Сһіn)
династиясының шекарасы кейін ішкі немесе негізгі Қытай деп есептелген
территорияларды қамтитын шекараларға жетті. Көптеген адамдар мен дүние-
мүлік шығынына себеп болған кең ауқымды жазалау әрекетін жүргізген соң
қайтыс болған Ши Хуандидің артынан (б.з.д. 209) қарқынды бөліну үрдісі
болып, Янцзы аймағындағы толқулардан кейін империя құлады. (б.з.д. 206)
оның орнына Хань династиясы келді.
3. Хань династиясы.
Хань династиясы Қытайдың ең үлкен династияларының бірі. Қытайдың
алғашқы ұзақ өмірі империясын басқарған Хань династиясы Лю Банның Гао Цзу
деген император атағын алуының тұсында құрылды. Кейінірек Батыс Хань
династиясы мен Шығыс Хань династиясы болып екіге бөлінген Хань династиясы
өте көп ішкі қырқыстар, сарай ойындары мен үстемдік үшін күрестерге сахна
болды. Осы себептен көптеген императорлар мен императрицалар билік
жүргізіп, таққа шығып, тақтан түсіп жатты.
Императордың ауызша және жазбаша бұйрықтары басқарушы органның заңдары
сияқты еді. Қытай империясының қытай емес халықпен және көрші
мемлекеттермен қарым-қатынастары да император тарапынан белгіленіп отырды.
Хань династиясының басқаруындағы Қытайдың Рим және Жапония мемлекеттерімен,
далалық көшпелі тайпалармен саяси, әскери және сауда-саттық байланыстары
болды.
Хань билігіндегі Қытайда маңызды рухани жетістіктерде болды. Б.з. 105
жылы тұңғыш рет қағаз ойлап табылды. Б.з. 100 жылы тұңғыш қытай тілінің
сөздігі жиналды. Конфуцийге қатысты афоризмдер мен бүкіл классиктер
табылып, зерттелді. Осылацша Қытайдың алғашқы библиографиясы жасалды.
Әсіресе императорды және оның жетістіктерін халыққа тарату жұмыстары
тарихтың жазылуына үлкен үлес қосты.
Қытайда басқа династиялар да билік жүргізді. Олардың түгелге жуығы
орта ғасырда Мұхаммед пайғамбардың (с.а.у) туған және Ислам пайғамбары өмір
сүрген дәуірлері мен Исламның қанат жаю кезеңдерінде билік құрған. Сол
себептен олар туралы қысқаша айтып өтудің пайдасы бар.
4.Алты династия (б.з. 220-539).
Цао Цаоның Вэй династиясын құрғаннан кейін елде ішкі талас-тартыстар,
көтерілістер мен бөлінушілік кезеңі басталды. Вэй династиясына қарсы болған
екі қолбасшы өздерін император деп жариялады. Алайда, Вэй династиясы 266
жылы, оңтүстіктегі Ву династиясы 280 жылы Сима династиясының тарапынан
жойылды.
Солтүстік Қытайда да дәл осылайша Он алты патшалық ретінде танылған
және басында варвар деп аталған әміршілердің тарапынан басқарылған
мемлекет орын алған еді. Бірақ, негізінен әскери аристократияға сүйенген
бұл мемлекеттер өз ерекшеліктерін қорғай алмай Қытай өркениетінен сіңісіп
кетті. Оларға қарағанда ұзақ өмір сүрген және бүкіл солтүстік Қытайды
біріктіре алған Табғаш (Солтүстік Вэй) династиясының (386-536) ақыры да дәл
осылайша аяқталды.
Бұл кезеңде Конфуций ілімі Хань империясының ыдырауын тоқтата
алмауымен қатар халық ішіндегі ықпалы мен абыройын да жоғалтты.
Даосизм мен буддизм сияқты басқа да діндер мен наным-сенім жүйелерінің
Қытай халықтарының арасында тарауына мүмкіндік алды. Нәтижесінде жергілікті
және ұлттық мәдени құндылықтардан туындаған халықтық діндер пайда болды.
5. Сун династиясы (581-618).
Ян Цзяньның тарапынан құрылған бұл династия күшті армияның арқасында
солтүстік Қытайда қысқа уақыт аралығында билікті өз қол астына қаратып,
Даксинг атты жаңа астана құрды. Манчжуриядан Византия мен Сасанидтердің
елдеріне дейінгі үлкен территорияға билігін орнатқан Түрік қағанатының
(Көктүрік империясының) бөлінуін пайдалана отырып, батыс Түрік қағанатын
өзіне қаратуға қол жеткізді. Қытай қорғанын қалпына келтіріп, солтүстіктен
жасалатын шабуылдарды тоқтатты. Оңтүстік Қытайдағы көтерілістерді де басып-
жаншыды. Қылмыс заңын шығарып, мемлекеттік қызметтегі шенеуніктерді
бақылауға алды. Жер үлесі мен салық жүйесін ретке келтіріп, заңдастырды.
Екінші Суй императоры болған Ян Ди (604-617) де осы саясатты жалғастырды.
Алайда, Қытайдағы ішкі талас-тартыстар мен ұрыстар тоқтаған жоқ. Ақыры
Қытай 617 жылы жергілікті әкімшіліктерге бөлініп, жергілікті қолбасшылардың
бақылауына қарады. Осы уақытта Ли Юань (Гао Цзу) армия жинап, астананы
өзіне қаратты. Кейін оңтүстікке жылжып, бір Суй ханзадасын (принцін)
император етіп жариялады.
6. Тан династиясы (618-907).
614 жылдан бастап жергілікті көтерілістер мен тақ таластарын тоқтату
үшін үлкен күрес жүргізген Ли Юань (618-626) Тан династиясын құрды.
Мемлекетті қайта құру мен әлеуметтік, экономикалық және рухани құрылымдарды
жүйеге келтіруде табысқа жеткен Ли Юань ғасырлар бойы қолданылған әрі көрші
елдерге де үлгі болған бір заң жүйесін қалыптастырды.
7. Таңғұттар, қидандар және циньдіктер.
Бұлар Қытайдың ішкі талас-тартыстары мен бөлінуінің салдарынан Тан
өркениетінің ықпалынан кейін құрылған мемлекеттер болып табылады. Солтүстік-
батыста тибет тектес тақғұттар, солтүстік қидандар жеке-жеке мемлекеттер
құрды. Қытай мен Орта Азияның арасындағы сауда-саттыққа бақылау жасаған
және буддизмді ресми дін деп жариялаған тақғұттардың 1038 жылы құрған Кен
Ксия патшалығы моңғол шапқыншылығына дейін өмір сүрді. Ал қидандар болса
Манчжурияның оңтүстігіне дейін созылған Ляо (907-1125) империясын құрды.
Астанасы Яньинь (қазіргі Пекин) болған қидандардың мемлекеті қытайлануға
қарсы дәстүрлі тайпалық құрылымын қорғап, Тан үлгісіндегі басқару жүйесін
құрды.
Ляо империясын құлатқан циньдіктер Солтүстік Қытайға кірді. Солтүстік
Суй мемлекетін жойып, орнына Цинь династиясын құрды. Алайда, уақыт өте
Қытайлық көпшіліктің ішіне сіңіп кетті. Кейінірек Шыңғыс хан құрған моңғол
империясының қол астына кірді.
8. Юань династиясы (1228-1368).
Моңғолдардың Қытайды басып алғаннан кейін құрған династиясы Шыңғыс
ханның (1227) 1206 жылдан кейін Қытайға жасаған шапқыншылықтары оның ішіне
дейін созылды. Моңғол шабуылдары 1230 жылы қайта басталды. Суйлықтар
бірлесе қимылдағананынан Кэйфань құлатылып, Хуэй өзеніне дейінгі жерлер
алынды. Моңғолдар 1250 жылы Мөңке (Менгю) мен Хубилайдың басшылығымен Суй
мемлекетінің шекарасын бұзып, оңтүстік батысқа қарай жылжып, тәуелсіз Дай
мемлекетін құлатып, шекараларын бүгінгі Солтүстік Вьетнамға дейін кеңейтті.
Соғысып, алға жылжыған моңғол армиясы 1276 жылы Лияаньань-ға жетті. Ал 1297
жылы Суй империясын құлатып, Қытайды қол астына қаратты.
Қытайдың Моңғоладр билігіне қарауымен бірге оңтүстік пен солтүстік
арасындағы сауда шекарасы жойылды, үлкен канал қалпына келтіріліп,
егіншілік жетілдірілді. 1280 жылы теңіз арқылы дәнді-дақылдарды тасымалдау
үшін Қытай кәсіпкерлеріне бірсыпыра жеңілдіктер берілді. Қытайда
қолданылатын діндерге көптеген еркіндіктер беріп, буддизм мен конфуцийлік
елде еркін жайылып, Қытай мәдениеті жетілді.
Юань династиясы (Моңғол мемлекеті) кезеңінде Таяу шығыс пен Орта
Азиядан түрлі мұсылман топтар да келді. Құрлық пен теңіз жолдары арқылы
келген түрік, парсы, араб тектес мұсылман саудагерлер Исламның Қытайда
танылыуы мен таралуына маңызды рол атқарған болатын.
Қытайдағы Исламият.
Қытайға Исламның алғаш енуі мен тарауы тақырыбында түрлі жорамалдар
бар. Ғалымдар ежелгі көп жақты байланыстардың Исламның келуінен кейін де
қытайлықтар мен арабтардың арасында жалғасын тапқанын және осы тұста
Исламның Қытайға енуін айтса, жіберілген шақырушылар мен хабаршылар,
мұсылман саудагерлер мен саяхатшылар арқылы жаңа діннің осы жерге жеткенін
жақтаушылар да бар.
Араб түбігі мен Қытай арасындағы байланыстар өте ертеден басталған.
Бұл байланыстар Исламның Араб түбегінен тыс жерлерде тарауының кезеңінде
(VIІ) де дамып, жалғасын тапқан.Қытайдағы Хай, ұйғыр, қазақ, қырғыз, өзбек,
тәжік, татар, дүнген, төнкин, лаоан қауымдарының арасында Исламның тарауы
осыны көрсетеді. Алайда Исламның Қытайға енуі мен қытайлықтардың тарапынан
қабылдануы ұзақ тарихи процесс нәтижесінде жүзеге асқан. Араб және парсы
тектес саудагерлердің жеке күш-жігерлерінің арқасында Ислам діні Қытайға
еніп, Тан, Суй династиялары мен би династиясы кезеңдерінде оңтүстік және
шығыс аймақтарында тарауға мүмкіндік тапқан. Моңғол шапқыншылығынан кейін
Юань және Мин династиялары кезеңдерінде түріктер мен Орта Азияның түрлі
таптарының мұсылман болуы арқылы да Қытайдың ішкі аймақтарына енген. Ал
Шығыс Түркістанда мұсылмандардың билік жүргізуі, елдегі Исламды қабылдау
үрдісін жылдамдатып, күшейтті.
Ислам әлемі мен Қытай арасындағы ресми байланыстардың ІІІ халиф Осман
ибн Аффанның (ол 656) тұсында 651 жылдары басталғаны жазылған. Тарихи
деректерге қарағанда бір-біріне елшілер мен достық делегациялардың
жіберілуіҚытай мен орталық Араб түбегі болып табылатын мұсылман әлемінің
арасындағы байланыстарды дамытты. 651-798 жылдар аралығында Қытайға
жіберілген араб елшілері мен делегацияларының саны 37 болса, 908-1168
жылдар аралығында 49-ға жеткен. Исламның 651 жылдары Қытайға енуі мен
тарауы кезеңіндегі Ислам әлемінің Қытаймен болған байланыстарын баяндайтын
көптеген еңбектер бар. Олардың қатарынан Месудидің муруджи-Зехеб, ад-
Динаверидің аль-Ахбарут-Тываль, ибн Хурдаубихтің аль-Месалик валь-
Мемалик, ибн Баттутаның Тухфетн-нуззар, Хусейн Тахсиннің Қытайда
Исламият және в. Эберхардтың Қытай тарихы атты шығармаларын айтуға
болады. Бұл деректерде Ислам әлемі мен Қытайдың арасындағы алғашқы
байланыстардың теңіз жолы арқылы болғаны, Араб саудагерлерінің Қытайға,
Қытай сауда кемелерінің Арабстанға келгендері мен басқа да оқиғалары туралы
мол мәліметтер бар. Умеядтар, Аббасидтер, Селжұқтар, Үндістандағы мұсылман
түрік сұлтандықтары мен османдықтар кезеідерінде Қытаймен жасалған сауда
байланыстары дамыған сайын Қытай халықтарынан мұсылмандықты
қабылдағандардың саны да жылдам артып отырды. Шет елдерден Қытайға
келгендердің арасында мұсылмандар алғашқы орынды алды.
Тан және Суй династияларының тұсында Ислам құрлық (жібек жолы) арқылы
Қытайға енді. Қытаймен құрлық арқылы жасалған сауда-саттық екі ел
арасындағы байланыстарды дамытса, Аббасидтер кезеңінде Халиф Абу Джафар аль-
Мансур заманында жақын саяси және әскери байланыстар құрылған. Қытай
императоры Су-шанның көтерілісін басуда көмектесуге әскер жіберген аль-
Мансурдың әрекетінің жағымды әсері болып, мұсылман армиясын өте жақсы қарсы
алған. Міне осы армияның мұсылмандары қазіргі Қытай мұсылмандарының
көбісінің ата-бабалары еді. Үйленіп, Қытайда қоныстанып түрлі жұмыстар
атқарған мұсылмандар дінге және ресми қызметтер атқаруда да немқурайлылық
танытпады: адамгершіліктері мен істеген жұмыстары арқылы Исламның осы
континентте тарауына маңызды үлес қосты. Сонымен бірге бірқатар жағымсыз
оқиғалар мен жетістіктер, саяси және идеологиялық жұмыстар Исламның Қытайда
ойдағыдай тарауы мен дамуына мүмкіндік бермеді. Әр кезеңде мұсылмандар
әлеуметтік, экономикалық және саяси қысым көріп отырды.
Моңғол империясы кезеңінде Қытайдың ішкі бөліктерінде көптеген
халықтық топтар арасында тараған Ислам діні Юань және Мин династиялары
кезеңінде маңызды жетістіктерге жетті. Түрік және басқа мұсылмандар
арасында басқарушылар тағайындаған әрі оларға үлкен жауапкершіліктер
жүктеген Юань сарайы Ислам сәулет өнері бойынша салынды. Ислам мәдениеті
қандай жағдайда болса да қолдау тауып, қорғалды. Әсіресе Хубилай мұсылман
ғалымдарға маңызды қолдау көрсетіп отырды. Мұсылмандарды өз саясатының бір
бөлігі ретінде біліп, Исламдық оқу-тәрбиеге дк маңыз берді. Осылайша, осы
жұмыстардың нәтижесінде қытайдың түрлі жерлерінде, әсіресе Қансу, Сучоу,
Йен-ан өңірлерінде мұсылман қоғамдары құрылды.
Мин династиясы кезеңінде де дәл осы жұмыстар жүргізілді. Мұсылмандарды
қорғау үшін айрықша бұйрықтар шығарып отырған Мин әміршілері мұсылман
жамағатқа көп көмек көрсетті. Алайда, Мин династиясының құлауымен бірге
(1644) мұсылмандар кезеңге аяқ басты. Манчжоу империясы кезінде (1644-1911)
мұсылмандарға жақсы көзқарас болған жоқ. Шығыс Түркістан мен Монғолияны
өздеріне қосып алуды көздеген манчжоулар Мин династиясын қалпына келтіру
үшін күрескен және Қытай билігіне қарсы шыққан мұсылмандарға өте қатаң
саясат ұстанды. Осы мақсаттарына қарсы деп тапқан мұсылмандарды
қатыгездікпен дыбыстарын шығармастан өлтірді.
Халықтық Республика кезеңінің (1912-1948) Қытай басшылары манчжурларға
қарағанда жұмсақ саясат ұстанды. Коммунистік партияның пайдасына байланысты
саясат жүргізді.
Бүгінгі күні Қытайдағы елу бес этникалық топтың онын мұсылмандар
құрайды. Бұлардың арасынан ұйғырлар, қазақтар, өзбектер, қырғыздар, салалар
және Шығыс Түркістан мен Чигхай аймақтарында тұратындар түрік тектес болып
табылады. Әсіресе моңғол, парсы, қытай тектес мұсылмандар мен Кансу,
Нинхиея, шығыс Түркістан, Схантунг аймақтарынан бастап Қытайдың көптеген
аймақтары мен қалаларында шашырай қоныстанған мұсылмандар бар.
Қытай мұсылмандарының бүгінгі күнгі жалпы саны 150 млн.-нан көп
екендігі айтылып жүр. Тәжіктерден басқа мұсылман халықтар суннит сенімінде
және ханифа мазхабына тән. Түрлі салаларда маманданған әрі өздеріне тиесілі
оқу-білім және мәдени, ғылыми орталықтарға ие. Алайда, Мао заманында жүзеге
асырылған мәдени төңкеріс кезінде тарихындағы ең қиын және айнышты
кезеңдерінің бірін басынан өткізген.
Қытайдағы мұсылман халықтар барлық қиыншылықтарға қарамастан хижраның
І ғасырынан бастап бүгінге дейін 1356 жыл бойы өмір сүріп келді.
Қытай мәдениетінің екінші бір қайнар бұлағы Конфуций ілімі болып
саналады. Оның негізін қалаушы Кун Фу-Цзы, яғни Кун ұстаз. Конфуций б.з.б.
551 жыл шамасында өмірге келген.
Қытай мәдениетінде сұлу да айбатты таулар, тау-тастар өнер адамдарының
оның ішінде, ақындар мен суретшілердің басты назарында болған.
Қытайлықтардың жастарға үлкен эстетикалық талғаммен қарағандығы соншалық,
көптеген монастырлар жанынан даңққа бөлінген Тастар бақтары жасалынған
еді.
1.2.Орта ғасырлардағы жапон өркениеті.
Жапон тарихы және өркениеті.
Жапон халқының қалыптасуында қазіргі Индонезия мен Үнді-Қытай жарты
аралын мекендеген малазиялықтар мен тағы басқа тайпалар маңызды рол
атқарды. Жапон аралдарына жан-жақтан қоныс аударушылар арасында күрес болып
тұрды, тіпті бара-бара бір-бірімен араласып та кетті. ІІІ ғасырдың аяғы мен
ІV ғасырдың ортасында барлық тайпалардың ішіндегі ең күштісі Ямато болды.
Ол Хонсю аралының орталығында орналасты. Алғаш Жапония осы тайпаның атымен
Ямато деп аталған. Қазіргі Жапония деген аты VI- VIІ ағсырларда
қалыптасқан. Нихон немесе Нижпон деген сөз Күн шығатын ел дегенді
білдіреді. Ағылшын-неміс-француздар Япон деп атап кетті.
Жапонияда егіншілік ерте дамыды. Аңыздар мен дәстүрлер, ғұрыптар
бойынша өңделген егістікке зиян келтіру өте ауыр қылмыс деп есептелді.
Қазіргі жапондықтардың ертедегі ата-бабалары егін егуге қолайлы жерлерге
ғана орналасатын.
Сонау ІІІ- VI ғасырларда-ақ басты ауыл шаруашылық дақылы күріш болды.
Ол суғарылатын жерлерге ғана емес, қуаң далаға да егілетін. Тарихи деректер
егістік алқаптарды суаратын каналдар мен байламалар тұрғызылғандығын
хабарлайды.
Археологиялық қазба материяалдары бар кезде Жапонияда қолөнерінің
өмірге келгендігін байқатады. Тарихи деректер тоқымашылар, ұсталар,
зергерлер туралы баяндайды. ІІІ- VI ғасырлардағы ауыл шаруашылығының,
әсіресе қолөнерінің дамуына Қытай мен Кореядан қоныс аударғандар зор ықпал
етті.
Жапониядағы ерте ыеодалдық мемлекеттің қалыптаса бастауы ІV ғасырдың
екінші жартысына жатады. Ол тайпалар одағының басшысы – Ямато патшалары мен
жергілікті көсемдердің арақатынасынан өз көрінісін тапты: соңғылары орталық
өкіметтің өкілдері ретінде қарастырылды. Көсемдер мен қауым мүшелерінің
арақатынастары да өзгерді. Бұрынғы құрбандықтың (ауланған аңнан беретін
үлес, үйде жасалған бұйымдарды сыйлау) орнын астық салығы – татиқара
басты. Сондай-ақ қолөнер салығы да болды. Ол Мицуги деп аталды. Құрылыс
жұмыстарындағы міндеткерлік енгізілді. Ол этати деп аталды. Феодалдық
өндірістік қатынастардың қалыптасуы қауымдық жерден ата деп аталған
ақсүйек жерінің бөлініп шығуынан да көрінеді. Бөлініп шыққан жердің иесі
феодалға айналды. ол өз жеріндегі жұмысға табэ деп аталған кедейленген
қауым мүшелерін жалдады. Бэ деген сөз құл деген мағынаны білдіреді.
Бұрынғы үй шаруашылығында пайдаланылатын Яцуке деп аталатын құлдан
табэнің айырмашылығы – оның өз мүлкі болды, оны қожасы өлтіре алмады,
сата да алмады. Сондықтан да олады көптеген тарихшылар жартылай ерікті
егіншілер дейді.
Бұл жартылай еріктілер Жапон мемлекетінің құрылуында үлкен рол
атқарды. Себебі олардың еңбегі өндіргіш күштерін дамытты. Мұндай жартылай
еріктілер қатарын қоныс аударған немесе күштеп әкелінген қытайлықтар мен
кәрістер толықтырып отырды.
Бұл Корея мен Қытайдан келгендер мәдениеті, әсіресе жер өңдеу,
егіншілік техникасы жағынан әлдеқайда жоғарылар еді. Қытай мен Кореядан
келгендердің едәуір бөлігі қолөнершілер – тігінші, тоқымашы, зергер,
ұсталар болатын. Үстінен қарап, билік жүргізетін жергілікті тайпа көсемдері
келімсектерге өз мүлкін, құрал-саймандарын иемденуге рұқсат беретін, бірақ
олардың азық-түлігін сыпырып алып, өздерін топ-топ болып, белгілі бір жрде
ғана тұруға міндеттейтін. Сөйтіп өздерінің жағдайы жағынан бұл келімсектер
құлдарға жақын тұратын. Бұл жартылай еріктілерді жапон деректері томобэ,
какибэ деп те атайды. Сөйтіп, феодалдық қатынастардың қалыптасуымен қатар
Жапонияда құл иеленушілік қатынастар да орын алды.
Бірақ, құл иеленушілік қатынастардың одан әрі дамып жетілуіне бірнеше
факторлар кедергі болды. Шаруашылықтың басты саласы – егіншілік негізінен
қауым мүшелерінің қолында болды.
Жапония сияқты таулы елде құлдар еңбегін пайдалануға тиімді мүмкіндік
туғызатын ірі латифундияларға орын болмады. Оның үстіне жұмысшы күшін
толықтыру көзі де шектеулі болды: Құлдарды негізінен Кореяға шабуыл кезінде
қолға түсіретін. Ал жоғарыда айттық: VI ғасырда жарты аралда жеке корей
патшалықтарын біріктірген күшті Силла мемлекеті құрылды. Ол тек жапон
шабуылына тойтарыс беріп қойған жоқ, сонымен қатар 562 жылы жапондарды
Миманыдан да ығыстырды. Сондықтан VIІ ғасырда дамудың құл иеленушілік жолы
жойылды. Жапония құл иеленуші мемлекет болмай, феодализм жолымен дамуға
көшті.
Жапониядағы феодалдық қатынастар үстемдігі VIІ ғасырдың жартысында
орнай бастады. Бұл орнығу үстем таптың жеке топтары арасындағы билік үшін
күреспен қатар жүрді. Сонау VIІ ғасырдың басында-ақ Ямато патшалары өз
биліктерін ерекше екендігін дәлелдеуге тырысты.
605 жылы принц-регент Умаяда (Сетоку-тайси) Ямато патшаларының
деклорациясын – 17 баптан тұратын заңдарды жариялады. Патша-аспан, оның
пенделері-жер. Күн жерге сәуле төгіп тұрғанда тыныштық болып, жылдың төрт
мезгілі бірінен соң бірі ауысып тұрады. Егер күн жерді жапқысы келсе, онда
дүние күйрейді. Сондықтан патшаның айтқанын пенделері тыңдауы керек.
Жоғарыдағыға төмендегі бас июі керек, мемлекетте екі басшы жоқ.
Мемлекеттегі барлық халықтың қожасы – патша. Барлық әкім – қызметкерлер –
патшаның малайы - делінген.
Сол кезде Қытайда 589 жылы құрылған Суй империясына арқа сүйеуге қадам
жасады. Суй сарайына бірінен соң бірі елшіліктер жіберілді. Ол
елшіліктердің жеткізіп жататын сәлемдемелерінде ең алғаш тэнно деген сөз
қолданыла бастады. Бұл сөзбен жапон мемлекет басшысы басқа елдермен
қатынасында өзін осылай атай бастады. Бұл сөз қазірде сақталған. Ол
император дегенді білдіреді.
Бұдан кейінгі оқиғаларда сыртқы факторлар үлкен рол атқарады: Қытайдың
саяси ықпалы, ғылым-білімнің, буддизмнің ықпалы.
Ежелгі Жапония синтоизм дінін (синто-құдай жолы) ұстанды. Жапонида
буддизм VI ғасырдың ортасында тарай бастады. 552 жылы Кореяның Пекче
мемлекетінен елші келді. Ол будда дінін таратуды ұсынды. Бірінші будда
монастыры Хорюдзи 608 жылы Норада тұрғызылады. баспалдақ үлгісімен
ұйымдастырылып, бір орталыққа бағындырылған будда шіркеуі феодалдық
мемлекеттің үлгісі болды. Буддаға табынушылық бұрынғы ру-тайпалық
алауыздықтардың жойылуын қамтамасыз етті. 624 жылы Жапонияда 46 будда
храмы, 816 монах (сопы), 569 әйел-монахииялар болды. Монастырлардың жерлері
шаруалары болды. Умаядо (Сетоку Тайси) өле-өлгенше, яғни 622 жылға дейін
билік құрды. Оол өзін Қытай императорларымен тең ұстауға тырысты. Қытай
императоры месінбегенімен шыдамдылық танытты. Сетоку Тайси жапон жастарын
Қытайға оқуға жәберіп отырды.
646 жылғы жарлық бойынша барлық жер жеке меншіктіктен алынып, мемлекет
қарамағына өтті. Халық мемлекеттің үлесін иемденушілер болып есептелді.
Халықтың басым көпшілігі – шаруалар - әр жеке басына 2 таннан (әр тан-
0,12 га) жер алды. Әйелдер сол 2 танның үштен екі бөлігін алды. Әр алты
жылда бір рет отбасындағы өзгерістерге қарай жер үлестері қайта бөлініп
тұрды. Шаруалар отбасына үйінің төңірегіндегі бау-бақшалық, усадьбалық
учаскелері жеке меншіктікке берілді.
Адам басына үлес алған шаруалар мемлекетке астық салығын және үйде
өндірілетін өнімдерден: матадан, қолөнер бұйымдарынан салық төлеуге тиіс
болды. Азық-түлік рентасынан басқа шаруалар барщина өтеді. Жылына жүз,
тіпті одан да көп күн мемлекет пайдасына тегін жұмыс істеуге тиіс болды.
Шаруаның үлестен бас тартуы немесе үлесті тастап кетуі қатаң жазаланды.
Бұл ерте феодалдық құрылыстың негізгі принциптері 701 жылы
құрастырылған Тайхоре кодексінде бекітілді. Үстем таптың өкілдері де жер
үлестерін алды. бірақ олардың үлестері шаруа үлестерінен әлдеқайда көп
болды. (40 еседен 1000 есеге дейін қызметіне, пайдасына қарай), бірақ
қызметіне қарай берілетін үлес уақытша болды. (Қызметінен кетсе мемлекет
қайта алып қойды).
Мемлекетті басқару үшін үлкен аппарат құрылды. Оны жоғарғы мемлекеттік
кеңес (додзекан) басқарды. ол кеңеске 8 министрлік бағынды. Ел провинцияға
(кулдер) және уездерге (корнер) бөлінді. Жалпыға бірдей әскери міндеткерлік
енгізілді. білім беру жүйесі Қытай үлгісімен құрылды. Қытай тілі үкімет
басшыларының тілі болды. Мықтылар Қытай тілінде сөйледі.
VIІ- VIІІ ғасырларда жапон халқының 10-20 процентке жуығын құлдар
құрады. Олардың еңбектері негізінен құрылыстарда пайдаланылды. VIІІ
ғасырдың аяғына қарай құлдар еңбегі жойыла бастады. Егіншілікке құлдар
еңбегі толық жиылды. 710-794 жылдары жапон тарихнамасында Нара кезеңі деп
аталады. Себебі бұл кезде Жапонияның астанасы Нара қаласы болды. Бұл кезең
елдің материалдық және руханибайлықтарының гүлдене түсуімен сипатталады. ең
алдымен Нара қаласының салынуы соған дәлел. Бұл қала Қытайдың астанасы Чань-
ань қаласының үлгісімен қытай құрылысшыларының басшылығымен салынды.
Нара қаласында 728 жылы салынған Тодайдзи монастырында Дайбуцу
немесе үлкен Будда деп аталатын биіктігі 16 метр қола мүсін тұрғызылды.
Астана маңында 607 жылы тұрғызылған алты қабат Хорюдзи монастыры болды. Ол
тек сыртынан ғана әдемі, таңғажайып болған жоқ, ішкі суреттері де
таңдандырады.
Нара қаласының сарайлары мен храмддарында жапон, корей, қытай
шеберлерінің алтыннан, күмістен, қоладан жасалған әсем бұйымдары сақталды.
Жапонияда алғашқы тарихнамалар пайда болды: 710 жылы Кодзики-ежелгі
тарих, 720 жылы Ниханги жапон жазылды. Бұл шығармаларда ежелгі мифтер
ертегілер, тарихи мұралар, жылнамалар жиналған. Сарай маңындағы ақсүйектер
қатарынан шыққан бұл шығармалардың авторлары император билігінің құдайдан
тарайтындығын дәлелдейді.
VIІІ ғасырдың екінші жартысында Маньясю (Мириад гүлдерінің жиынтығы)
жинағ өмірге келді. Ол жапонның халық өлеңдерімен гүлдене бастаған әдеби
поэзияның алғашқы жинағы еді. жапонияның көрнекті ақындары Хитомара мен
Якомоти болды. Хитомара әсерлі элигиялардың авторы болса, Якомоти махаббат
жайлы лирикалық көрнекті өкілі болды. Сондай-ақ жапон әдебиетінде ақын
Окура айтарлықтай із қалдырды. Оның өлеңдерінде феодалдар езгісінен
қалжыраған халықтың ащы тағдыры көрініс тапты.
Сөйтіп VIІІ ғасырдың аяғына қарай Жапонияда феодалдық қоғам орнығып,
мәдениті гүлдене түсті.
ІХ-Х ғасырларда жекелеген адамдарға берілген мемлекеттік жерлердіің
сол адамдардың жеке меншігіне айналу процесі кең өріс алды. Ол жерлердегі
шаруалар жекелеген феодалодардың басыбайлы шаруаларына айнала бастады.
Мемлекеттік жерді жеке меншікке иемдену жердің кейбір түрлерін сатып
алуға ресми түрде берілген рұқсаттың арқасында жеңілдей түсті: иесіз жерді,
жаңа өңделетін жерді ақысын төлкп, жеке меншікке айналдыруға рұұқсат
берілген болатын. Жапон феодалдары бұл жағдайды ірі жер иеліктерін түзіп
алуға пайдалана қойды.
Феодалдардың барлық топтары өздерінің экономикалық позицияларын
нығайтып, одан әрі күшейтуге, жаңа жерлерді басып алуға тырысты. Жаңа
жерлер басып алу тиімді болды. Ондай жерлер салықтан босатылатын. тіпті
кейбір феодалдар өздерінің ескі иеліктерін жаңа жер деп жаздыруға
тырысты.
Провинциялық чиновниктер жаңа жер деп қазынаның жерінен тырымдап жер
алып қалып отырды. Мемлекеттік шаруалардың үлестерін тартып алу аяқталды.
Жеке адамның басына тиісті үлестерді қайта бөлу ұмыт бола бастады.
Мұндай қайта бөлу әр 6 жылда бір рет жүргізілудің орнына 5060 жылда
жүргізілді. мемлекеттік шаруалардың жер үлесімен қамтамасыз етілуін
бақылайтын чиновниктердің өздері шаруалар жерлерін сіңіріп кетіп отырды.
Жердің көп бөлігінің жеке меншікке айналып отыруына байланысты қазынаға
түсетін азая берді.
Жаңа жерлер иемденіп жатқан феодалдар қуаттылығы күн санап өсе берді.
Х-ХІ ғасырларда олардың иеліктері тек салықтан босатылып қойған жоқ, сондай-
ақ жергілікті өкіметтің қол сұғуынан да қорғалды. Император сарайы мен
астаналық аристокраияның табыстары, керісінше, кеми берді. Олардың табысы
тек мемлекеттік шаруалар жерінен ғана түсіп отырды. Осының салдарынан
шаруаларға салынатын салық ұлғая берді. ауыр мемлекеттік салық төлеумен
қатар, шаруаларды чиновниктер аяусыз қанады. Әсіресе артығымен қайтарылатын
қарыз шаруаларды қатты титықтатты. Губерниялық және уездік қамбаларда
орталыққа жіберілген салықтан қалған егіннен ерекше қор жиналатын. Үкімет
ол қордан мұқтаж шаруаларға қарыз беретін де, кейін артығымен қайтарып
алатын (30 проценттен 50 процентке дейін өсіммен қайтаратын).
Мемлекеттік жердегі шаруа шаруашылықтары күйзеліске ұшырады. Жұрдай
болған шаруалар жерлерін тастап тауға, тоғайға лағып кете бастады. Олар
отрядтар құрап, тонаушылықпен айналысты, сөйтіп, өкіметті, жергілікті
әкімшілікті әбігерге салды. ІХ-Хі ғасырлардың арасында бірнеше ірі шаруалар
көтерілісі болды. Мысалы, ІХ ғасырдың екінші жартысында Ханто ауданында
шаруалар көтеріліске шықты.
Қарулы көтеріліс пен мемлекеттік жерден қашудан басқа шаруалар жеке
феодалдарға паналауға шығарды. Жеке феодалдарға кеткен шаруалар мемлекет
тарапына алынатын салықтардан босатылды. Жаңа қожайынға алғаш тек оброк
төлейтін. Ал бара-бара барщина өтеуге де мәжбүр болатын. ІХ-ХІ ғасырларда
құлдар мен қарызын өтей алмаған шаруалар жағдайлары теңестірілді. Басты
аралдар Кюсю, Синоку және Хонсюды келімсектермен толық қоныстандырған соң
жергілікті халықтарды құлға айналдыру аяқталды. құлдар алу көзі таусылды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе.
І тарау. Орта ғасырлардағы Қытай, Жапон және Үндістан халықтарының
өркениеті: даму ерекшеліктері мен тарихта алатын орны.
І.1 Орта ғасырлардағы Қытай өркениеті
І.2 Орта ғасырлардағы Жапон өркениеті
І.3 Орта ғасырлардағы Үнді өркениеті
ІІ тарау. Орта ғасырлардағы араб, парсы өркениеттері: дамуы мен
маңызы.
ІІ.1 Орта ғасырлардағы араб-мұсылман (ислам) өркениеті.
ІІ.2 Орта ғасырлардағы парсы өркениеті.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Тақырып өзектілігі: Тарихтағы қазіргі көп проблемалардың ішіндегі ең
методикалық мәні бар проблема – ол, өркениет мәселесі екені анық. Ал
өркениеттік даму туралы зерделі ойлардың өзі арыда ХІІІ ғ. өмір сүрген араб
ғалымы Ибн Халдуннан бастау алып, ХХ ғ. аяғында батыста кеңінен әрі арнайы
зерттеу нысаналарына айналған. Енді көп ғасырлар бойында әлемдік тарихқа
өзіндік өрнегін салған, қайталанбас тарихи құндылықтарын қалдырған- Шығыс
және Батыс дейтін екі толық күрделі карама- қарсылықты дамыған кеңістік
қалыптасқандағы бәрімізге белгілі. Бір ғажабы, сан ғалымдар әлгі дамыған
екі кеңістіктің қайсысы бұрын қалыптасты деген мәселеде әлі күнге таласып
келсе де, бүгін де тарих Шығысты адамзат өркениетінің ең ежелгі ошағы әрі
алтын бесігі ретінде мойындап та қойған. Тіпті, Шығыс пен Батыстың тарихи
дамуы кезеңдеріндегі алшақтық пен ерекшеліктер де белгіленген.
Әйтсе де, соңғы уақытта тарихшылардың көбіне көп Шығыстың
тұйықталып, мейлінше артта қалғандығының тарихи негіздері мен түп тамырлары
айрықша қызықтырып келеді. Шынтуайтында Шығыс қаншалықты артта қалды?
Барлық салалар да ма немесе әлде оны Европа дәйім басып озды ма? Міне, көп
ғалымдарды толғандырған сауалды мәселе осы.
Шын мәнінде, тарихқа жүгінсек, орта ғасырлық Шығыс Европалықтар үшін
ілкіде- ақ мол байлықпен таңғажайып күллі өнер, мәдениет, әдеби
туындыларының бір ірі орталығы ретінде танылды. Шығыстағы өмір сүру деңгейі
де ХІХ ғасырдың соңына дейін Батысқа қарағанда айтарлықтай жоғары болған.
Шығыс Европалықтарды, әсірісе қалаларының саны мен ондағы тұратын халқының
тығыздығы (демографиялық өсімі) жағынан таң- тамаша қалдырған. Батыстың ірі
орталықты қалалары – Лондонда, Прижде, Венецияда және Флоренцияда ХІІІ
ғасырда шамамен 100 мыңға тарта адамдар тұрған болса, сол уақытта ХІ
ғасырда қытайдың өзінде жарты миллионнан миллионға дейін, ал араб шығысында
300-400 мыңға дейін тұрғындары бар қалалар болған. дүние жүзін аралаған
атақты Венециялық жиһанкез Марко Поло өзінің жазбаларында шығыстың бай
мәдени мұрасымен өркениеттің сол кезеңнің деңгейіндегі жетістіктерін
тамсана отырып жазған. Әрине, сол уақыттағы европалықтар және кеңестік
тарихи таным оларды жиһаркездің жай бір қиялынан жасап алған шынайылық деп
қарап, маңыз бермегені түсінікті. Біз оны кешегі коммунистік немесе
европадағы буржуазиялық идеялогияның үстем құрған заманында басқа сунат
типтес халықтарды менсінбей,олардың тарихы мен мәдениетін жоққа шығарып,
әлемдік тарихи даму протесіне зәредей де үлес қоса алмастан артта қалған
үлкен территориялық кеңестік деп қарғанынан білеміз.
Қалай десек те, біз тарихи шынайылықтан ары аса алмаймыз. Тарихи
нақты фактілер орта ғасырлық шығыс өркениеттерінің адамзаттың дамуға қосқан
үлесін айна қатесіз растап та, дәйектеп те көрсете алады осы тұрғыдан
келгенде, орта ғасырлық шығыс өркениеттерінің даму проблемалармен
қорытындыоарына тарихи терең бір зерттеу жасауымызды біз кезі келген
маңызды тақырып деп білеміз.
Тақырыптың тарихнамасы: әлемдік тарихтағы метологиялық мәні маңызды -
өркениет тарихының жүз жылдан астам уақытқа созылған тарихнамасы бар. Олай
болатыны өркениет теориясының түрлі негіздегі ғалымдардың сан алуан ой –
толғандары, тұжырымдары, тарихи анықтамалары мен фактілері кілем
тоқылғандай өрнектеліп бүтіндей бір елмен халықтың өткен болмысының өмір
тарихынан немесе даму төркінен хабар – мәлімет береді. Өркениет тарихын
зерттеушілер оған әртүрлі қырынан келіп, салалы еңбектер жазып қалдырған.
Енді өркениет тарихын зерделеуге асқан білгірлікпен жете көңіл бөлген
ғалымдарды атап айтқанда, П.Сорокин, А.Тойынби, Н.Данилевский, О.Шпенклер,
А.Керебер, А.Швецер, Б.Ц.Ерасов, М.Вебер және т.б. Әрине, біз өркениетті
зерттеуші ғалымдарды осылай жіпке иізгендей сабақтай беруімізге болады.
Аталған тақырымызға байланысты бір қатар ғалымдардың елеулі еңбектерін атап
шықсақ та жеткілікті.Олар: Н.И.Конрад, Запд и Восток , В.И.Гуляевтің
Загадай погибших цивилизации , Б.Ерасовтың Культура, религия и
цивилизация Востока ,Н.Моисеевтің Типи общественных отношений на
востоке в средние века атты еңбектері және т.б. Бұл еңбектерде орта
ғасырлық шығыс өркениеттерінің даму ерекшеліктері мен тарихи тәжірибелері
байыпты зерделенген.
Тақырыптың мақсаты мен міндеттері: Орта ғасырлық ең бір дамыған
елдердің мысалында – Қытай, Жапон, Үнді Ислам және Парсы өркениеттернің
даму ерекшеліктері мен нәтежелерін зерттеуді жұмыстың негізгі мақсаты етіп
алдық. Осыған сәйкес мына төмендегі міндеттер айқындалды.
- Дүние жүзілік өркениет тарихындағы шығыс өркениеттерінің даму
ерекшеліктермен қалдырған тарихи сүбелі үлесін жаңа методолгиялық
негіздегі көзқарстар арқылы қарастыру:
- Орта ғасырлық Шығыс өркениеттерін сол кезеңдегі Батыс өркениеттерімен
салыстыра отырып зерделеу.
- Орта ғасырлық Шығыс елдеріндегі өркениеттің жаңарудың қайталанбас
үлдгілерін көрсету:
Тақырыптың мерзімдік шеңбері. Тарихи дәуірдің үлкен VІІІ ғасырдан
бөлігімен анықталады, яғни Рим империясының құлдырауынан басталған б.з. V
ғасырынан Шығыс реносансының соңы болған ХІ – ХІІ ғасырларға дейінгі
аралықты қамтиды. Аталмыш кезең аралығындағы Қытай, Жапон, Үнді Ислам және
Парсы өркениеттерінің тұтастай бір тарихы, даму жағдайы.
Тақырыптың методологиялық негізіне бұрын және кейін жазылған өркениет
тарихына байланысты орыс және шетелдік ғалымдардың ой – тұжырымдары негізге
алынды. Сондай – ақ көбіне шығыс елінен шыққан ғалым зерттеушілердің
еңбектеріндегі мәліметтерге сүйеніш қылдық. Жұмысты жазуда тарихи
мәселелерді белгілі бір оқиғалармен байланыстыра қарастырылып, біз
жинақтау, талдау, қорыту әдістері қолданылды.
І - ТАРАУ. Орта ғасырлардағы Қытай, Жапон және Үндістан
халықтарыныңдаму ерекшелері мен тарихта алатын орны.
1.1 Орта ғасырлардағы Қытай өркениеті.
Қытайдағы феодалдық қатынастар құл иеленушілік фармацияның ішінде туа
бастады. Феодалдық қатынастардың орнауы едәуір уақытқа созылды. Ол
құлдардың, ерікті жәре жартылай ерікті шаруалардың шиеленіскен күресінің
барысында орнықты.
Жаңа дәуірдің алғашқ кезінде Қытай экономикасының негізін жақсы дамыған
ауыл шаруашылғы қалады. Ол елдің көптеген аудандарында жасанды суару
жүйесі арқылы жүргізілді. Тыңайтқыштарды қолдану, жерді өңдеу мен
өсімдіктерді күтуді жетілдіру өнімді арттырды. Қытайлықтар өте жоғары
сортты темір өндірді , ол темірден жасалған саналы еңбек құралы тек ауыл
шаруашылығының ғана емес, сондай-ақ қол өнерінің, құрылыс ісінің, кеме
жасаудың, сән бұйымдары мен қару-жарақ жасаудың жетіле түсуіне ықпал етті.
Ертеде қытай халқы жібек мата тоқуды ойлап тауып, оның құпиясын көпке
дейін сақтады. Қытайда басы бос шаруалар көп болды. Жер мемлекет меншігі
болып табылды. Ол әр отбасының жұмысқа жарамды адамының санына қарай
үлестірілді. Жер иемденуші шаруалар негізінен азық-түлік салғын (астық,
мал, қолөнер, бұйымдары ) төледі. V-VІ ғасырда басыбайлы шаруалары бар
бақуатты отбасылары пайда бола бастады.Олар өздерінің кедейленген туыстары
мен көршілерін ліріптарлыққа салды. Сонымен қатар будда монастырларының жер
иеліктері де болды.
Көшпелі моғол, түрік тайпаларының шабуылдары алғашқы орта ғасырларға
қарай Қытайды бірнеше дербес мемлекеттерге бөліп жіберген болатын.Қытайды
бірікеіруге алғаш рет Суй династиясы әрекет жасады. Оның негізін қалаушы
янцзянь солтүстік Қытайдағы әскер басшысы болатын. 589 жылы ол солтүстік
және оңтүстік Қытайды өзіне бағындырды оның мұрагері Ян Гуан кезінде Хуанхе
мен Янцзу өз елдерін қосатын, ұзындығы 1000 км Ұлы канал салынып,
ирригациялық жөйе кеңеитіле түсті. Оыны қытайдың түкпір-түкпірінен жиналған
миллионнан астам қазды.
Суй династиясының билігі ұзақ болмпды. 618 жылы шыққан тегі жағынан
жартылай түрік Ли Юань деген Сотүстік Батыс Қытай князі империядағы билікті
тартып алып, жаңа Тан әулетінің негізін қалады. Бұл әулеттің билігі 300
жылға дейін 608 жылдан 907 жылға дейін созылды.
Империя астанасы Чань ань (қазіргі Сиань) болды. Оның халқының саны 1
млн.-нан асып түсті. VІІІ ғасырда Қытай халқының саны 75 млн-ға жетті. Бұл
әулеттің ең күшті императоры Тайцзун (626-649). Ол империя территориясын
ұлғайтты. Тайцзун (Ли-ши-мин) тұсында чиновниктер 9 түрге бөлінді. Әртүрлі
(категориясы) өз атағына сай жер үлесін иемденді. Орталықтандырылған үкімет
6 министрліктен тұрды. Жергілікті жерлерді губернаторлар басқарды. Облыстар
округтерге, округтер-уездерге, уездер-болыстарға, болыстар-ауылдарға
бөлінді. Ең төменгі бірлестік 5 үйден тұратын аула болды. Оның мүшелері бір-
бірі үшін жауапты болды. Азы-түлік, яғни заттай салықтан басқа шаруалар
жылына 20-50 күндік ауыр мемлекеттік барщинаны өтеуге тиіс болды. 884 жылы
көтеріліс басылды. Хуан Чао қаза тапты.
Шаруалар соғыс кезінде көптеген феодалдар мен чиновниктер қырылды,
олардың жерінің бір бөлігі шаруалардың қолына өтті. Уақытша болса да халық
бұқарасы өз жағдайын жақсартты. Шаруалар қозғалысы Тан әулетінің билігін
әлсіретті, көтеріліс басылғаннан кейін бұл әулеттің билігі бүкіл Қытайды
бірдей қамтыды. Солтүстік Қытайда Монғолия билігі мен Манчужуриядан
құрылған Қидандар мемлекеті өмір сүрді. Ол мемлекет Ляо деп аталды да,
астанасын Яньцзин (Пекин) қаласы етті.
904 жылы Тан империясы жойылды. Тек 960 жылға қарай Қытайдың
шаруашылығы қайтадан гүлденіп, Сун династиясының қол астына біріге бастады.
Ол әулеттің негізін Солтүстік Қытайды жеңіп, өзіне бағындырып алған
талантты әскербасы Чжао-хуаньинь қалады. Жаңа әулеттің астанасы алғаш Биань
(қазіргі Кайфун) кейін оңтүстіктегі Ханчжоу қаласы болды.
Сун империясының экономикасы ХІ ғасырда құлдырап кетті. Елді жиі-жиі
ашаршылық жайлап, халық қырылып жатты.
Үкімет жаңа шаруалар көтерілісіне қол бермей, қаңырай бастаған
мемлекеттік қазынаны азда болса толықтыру үшін реформалар жүргізуге мәжбүр
болды. Ол реформаны Сун әулетінің министрі Ван-Ань-Ши (1021-1086) жүргізді.
1069-1074 жылдары Ван-Ань-Ши бірнеше әлеуметтік –экономикалық жаңалықтар
енгізді. Алдымен ол жерді қайтадан есепке алды, қызметкерлерді жер
иеліктері үшін салық төлеуге міндеттеді (олар біртіндеп жер салығын төлеуді
қоя бастаған еді.) Ван-Ань-Ши сонан кейін шаруаларды мемлекеттік барщинадан
босатып, оны ақшалай салықпен алмастырды. өз иеліктеріндегі жерлерінің
салығын шаруалар енді жартылай азық-түлікпен жартылай ақшамен төлеуге
мәжбүр болды.
Ашаршылыққа жолбермеу үшін Ван-Ань-ши мемлекеттік қамбалар
ұйымдастырды. Онда сақталатын егін ашаршылық бола қалғанда халыққа
үлестіретін. Өсімқорлықты шектеу масатымен ВАн Ань-ши сауданы толық
мемлекет тік банктер ашқызды. Шаруалар слол банктен қарыз алатын болды. Ван-
Ань-Ши сауданы толық мемлекет қарамағына бағындыруға сәтсіз әрекет жасады.
1069-1074 жылдарда Ван-ань-Ши бірнеше әлеуметтік-экономикалық жаңалықтар
енгізді: алдымен ол жерді қайтадан есепке алды, қызметкерлерді жер
иеліктері үшін салық төлеуге міндеттеді. (олар біртіндеп жер салығын
төлеуді қоя бастаған еді).Ван-ань-Ши сонан кейін шаруаларды мемлекеттік
барщинадан босатып, оны ақшалай салықпен алмастырды. Өз иеліктеріндегі
жерлерінің салығын шаруалар енді жартыла й азық-түлікпен, жартылай
ақшамен өтеуге мәжбүр болды.
Ашаршылыққа жол бермеу үшін Ван Ань-Ши мемлекеттік қамбалар
ұйымдастырды. Онда сақталатын егін ашаршылық бола қалғанда халыққа
үлестірілетін. Өсімқорлықты шектеу мақсатымен Ван Ань-Ши мемлекеттік
банктер ашқызды. Шаруалар сол банктен қарыз алатын болды. Ван Ань Ши
сауданы толық мемлекет қарамағына бағындыруға сәтсіз әрекет жасады. Ол
сонымен қатар әскерде де үлкен өзгерістер енгізбек болды. Әр үш отбасы бір
жаяу әскер, әрбір он отбасы бір атты әскер жасақтап беруге тиісті еді.
Ван Ань-Шидің бұл әрекеті чиновниктер мен феодалдар наразылығын
туғызды. 1075 жылы ол қызметінен босатылды. Оның бағдарламалары
арамтамақтарды құртып, феодалдық мемлекетті нығайтуға бағытталса да ел
үшін қауіпті деп саналды.
Бірақ Сун империясы нығайып кетпей, керісінше құлдырай түсті. 1127-
1132 жылдары ірі-ірі 93 көтеріліс болды. Ал 1279 жылы империяны Шыңғыс
ханның немересі құбылай жаулап алды. Оның әулеті қытайша Юань деп аталды.
VI-XI ғасырлардағы Қытай мәдениеті өз заманының ең озық мәдениеті
болды. ХІ ғасырда Қытайда 2 мыңнан астам қала болды. VIІІ ғасырдың басында
Қытайда Астана хвбвршысы (Столичный вестник) атты газет шықты. Ол ХХ
ғасырдың басына дейін өмір сүрді.
Қытайлықтарматематиканы, астрономияны, жағрафия мен тарихты жақсы
оқып, үйренді. Олар ІХ-Х ғасырларда компас пен оқ-дәріні ойлап тапты. VIІІ
ғасырда Қытайда Ханьлин академиясы ашылды. Ортағасырлық Қытай жылнамалары
өте көп болды. Тек Сун империясынан (960-1279) 500 томдық жылнама қалды.
Қытайда 100 мыңдаған қолжазбалары бар көптеген үлкен кітапханалар болған.
Орасан зор елді басқару үшін үкіметке сауатты адамдар керек болды. Ірі
қалаларда мектептер болды. Чиновник болып шығу үшін қиын емтихандар
тапсыратын.
Егіншілік, металл қорыту, фарфор жасау, тағы басқа да кәсіптер жөнінен
оқулықтар шығарылды. Қытай дәрігерлері көптеген өсімдіктерден дәрі жасау
тәсілін білді. Олар қиын операциялар жасады. Қытай медицинасының ірі табысы
– шешек ауруына қарсы егу болды. Қтайлықтар өз елінің тарихын мұқият
зерттеді. Бұл туралы Қытай мәтелінде: Өткенді ұмытпа, ол болашақтың
ұстазы делінді.
VIІІ-ІХ ғасырларда Қытай поэзиясының алтын ғасыры деп атайды. Оның
көрнекті өкілдері: Ян Бо (702-762), Ду Фу (712-770), Бо Цзюй-и (772-846)
болды.
Императорлар мен ірі феодалдардың заказдары бойынша зәулім сарайлар
мен пагодалар салынды. Пагода деген көп қабатты мұнара түрінде ағаштан,
тастан, қоладан және темірден храмдар салды. Көптеген үйлер түрлі әшекейлі
оюлармен өрнектелді. Төбесінің жиегі жоғары иілгендігі жалпақ корниздері
оны жеп-жеңіл, көкке қарай қанатын қамдағандай етіп көрсетеді.
Суретшілер арнаулы мектептерде білім алды. Астанада сурет академиясы
ашылды. Бейнелеушілер картиналарды ұзын жібекке немесе бүктемелі қағазға
бояумен немесе тушьпен бояды. Қытайлықтар пейзажды тау және су деп атады.
Бұлар табиғатты аңыз дүниесі, қуаныш пен жарқындық дүниесі деп көрсетеді.
Суретшілер кейінірек суретті тек қана тушьпен салатын болды. Онда немістер,
үлбіреген гүл мен жапырақтар, ааң мен құстар бейнеленді: мұндай суреттерді
гүл мен құстар суреті деп атады. Астанада таңдаулы суретшілер
картиналарының көрмелері ұйымдастырылды.
Орта ғасырларда Қытай халқы ғылымда, техника мен өнерде үлкен
табыстарға жетті.
Қытай өзендер мен көлдерге бай ішкі аймақтары мен батысында өзендер аз
сулы болса, шығыс, оңтүстік пен солтүстік аймақтардың өзендері керісінше
мол сулы болып келеді. Хуанхэ, Янцзы, Синцзян Қытайдың ең үлкен өзендері
болып табылады.
1. Шан династиясы.
Қытай ұрпақтан ұрпаққа өтетін билікке ие әулеттердің (династиялар)
тарапынан басқарылған. Анық мәліметтер бойынша ежелгі Қытайдың билеуші
әулеті Шан (Инь) әулеті болып табылады. Б.з.д. бұрынғы ХІІІ-ХІІ ғасырларда
өмір сүрген бұл әулетке қараты территорияда түрлі тайпалар мен мәдениеттер
болған. Батысы Шансимен, оңтүстігі Янцзымен, солтүстігі Хэбэйдің
оңтүстігімен шекаралас жатқан жерлерге ие Шан әулеті бірнеше мәрте
астанасын өзгертуге мәжбүр болып, б.з.д. 1050 жылы немесе 1111 жылы батыста
орналасқан феодалдық патшалық Чжоу тайпасы тарапынан құрады.
Шан әулетінде көне билеушілердің рухтары мен табиғат күштеріне табыну
сенімі болған. Егін шаруашылығының мұқтаждықтары мен жұмыстарына қолайлы
түрде түжілген күнтізбе қолданылған. Шан өркениетінің жазуы, таңбалар мен
буын формасындағы әріптерге негізделген еді. Қола өндірудің шебері болған
шандықтар соғыс пен егіншілікте жетілдірілген құрал-саймандар қолданған.
Тары, күріш пен бидай егуді игерген болатын. Шандықтардың елінде көптеген
салаларды қамтыған күшті сауда-саттық байланысы болған. Тоқыма өнері де
дамыған еді.
2. Чжоу династиясы.
Чжоулықтар этникалық құрамы және діни сенімі жағынан Шандықтардан
басқа бір қайым болған. Құрбандыққа адам шалу дәстүрін жойған чжоулықтардың
түрік тектес болғандарын айтушылар да бар. Алайда, екі династия да билеуші
ақсүйектердің иерархиялық күшіне сүйенген және мемлекеттің ең үлкен
қаржылық қайнар көзі салық болды.
Чжоулықтардың тұсында кәсіпқой жауынгерлер мен жалдамалы әскерлерден
тұратын армия құрылды. Далалық аймақтарда атты әскер құрамалары жасақталды.
Әскерлік қызмет жалпыға бірдей міндетті болып табылды. Егіншілкке маңыз
беріліп, суғару жерлері құрылды. Аймақтар мен қалалар арасындағы сауда-
саттық жетілдірілді. Шаруалар жер мен мүлік иесі болып, феодалдарға тәуелді
болудан құтылды.
Чжоу династияның билігін мойындаған көне қауымдардың бірі болып
табылатын Цинь әулеті б.з.д. VIІ ғасырдың орталарында Қытайдың батысындағы
ең қуатты мемлекетті басқарып тұрды. Шығыс бағытта ілгерілеу болмағандықтан
батыстағы қытай емес халықтарды бағындырған Цинь мемлекеті басқа
мемлекеттерде орын алған азамат соғыстарына қатыспады. Өзіне тән бір
әкімшілік жүйе құруға, әлеуметтік және экономикалық салаларды жандандыруға
қол жеткізді. Саясатта бәсекелес және қарсылас мемлекеттерді әлсіретіп,
жеке-жеке жойып жіберу (жұтып жіберу) стратегиясын қолданған Цинь мемлекеті
солтүстікте де үлкен территориясы болған Чжоу мемлекетін құлатып, б.з.д.
221 жылы бүкіл елді біріктірген Цинь мемлекетін құрды. Цинь мемлекетінің
патшасы Ши Хуанди (Циньнің бірінші императоры) деген атақпен император
атағын алды.
Феодалдық құрылысты жойған бұл империя бүкіл елді қамтыған билік
жүйесін құрды. Үлкен жол торабын құрып, Бохай шығанағынан Тибетке дейін
созылған Қытай қорғанын соқтырды. Қытайға атын берген Цинь (Сһіn)
династиясының шекарасы кейін ішкі немесе негізгі Қытай деп есептелген
территорияларды қамтитын шекараларға жетті. Көптеген адамдар мен дүние-
мүлік шығынына себеп болған кең ауқымды жазалау әрекетін жүргізген соң
қайтыс болған Ши Хуандидің артынан (б.з.д. 209) қарқынды бөліну үрдісі
болып, Янцзы аймағындағы толқулардан кейін империя құлады. (б.з.д. 206)
оның орнына Хань династиясы келді.
3. Хань династиясы.
Хань династиясы Қытайдың ең үлкен династияларының бірі. Қытайдың
алғашқы ұзақ өмірі империясын басқарған Хань династиясы Лю Банның Гао Цзу
деген император атағын алуының тұсында құрылды. Кейінірек Батыс Хань
династиясы мен Шығыс Хань династиясы болып екіге бөлінген Хань династиясы
өте көп ішкі қырқыстар, сарай ойындары мен үстемдік үшін күрестерге сахна
болды. Осы себептен көптеген императорлар мен императрицалар билік
жүргізіп, таққа шығып, тақтан түсіп жатты.
Императордың ауызша және жазбаша бұйрықтары басқарушы органның заңдары
сияқты еді. Қытай империясының қытай емес халықпен және көрші
мемлекеттермен қарым-қатынастары да император тарапынан белгіленіп отырды.
Хань династиясының басқаруындағы Қытайдың Рим және Жапония мемлекеттерімен,
далалық көшпелі тайпалармен саяси, әскери және сауда-саттық байланыстары
болды.
Хань билігіндегі Қытайда маңызды рухани жетістіктерде болды. Б.з. 105
жылы тұңғыш рет қағаз ойлап табылды. Б.з. 100 жылы тұңғыш қытай тілінің
сөздігі жиналды. Конфуцийге қатысты афоризмдер мен бүкіл классиктер
табылып, зерттелді. Осылацша Қытайдың алғашқы библиографиясы жасалды.
Әсіресе императорды және оның жетістіктерін халыққа тарату жұмыстары
тарихтың жазылуына үлкен үлес қосты.
Қытайда басқа династиялар да билік жүргізді. Олардың түгелге жуығы
орта ғасырда Мұхаммед пайғамбардың (с.а.у) туған және Ислам пайғамбары өмір
сүрген дәуірлері мен Исламның қанат жаю кезеңдерінде билік құрған. Сол
себептен олар туралы қысқаша айтып өтудің пайдасы бар.
4.Алты династия (б.з. 220-539).
Цао Цаоның Вэй династиясын құрғаннан кейін елде ішкі талас-тартыстар,
көтерілістер мен бөлінушілік кезеңі басталды. Вэй династиясына қарсы болған
екі қолбасшы өздерін император деп жариялады. Алайда, Вэй династиясы 266
жылы, оңтүстіктегі Ву династиясы 280 жылы Сима династиясының тарапынан
жойылды.
Солтүстік Қытайда да дәл осылайша Он алты патшалық ретінде танылған
және басында варвар деп аталған әміршілердің тарапынан басқарылған
мемлекет орын алған еді. Бірақ, негізінен әскери аристократияға сүйенген
бұл мемлекеттер өз ерекшеліктерін қорғай алмай Қытай өркениетінен сіңісіп
кетті. Оларға қарағанда ұзақ өмір сүрген және бүкіл солтүстік Қытайды
біріктіре алған Табғаш (Солтүстік Вэй) династиясының (386-536) ақыры да дәл
осылайша аяқталды.
Бұл кезеңде Конфуций ілімі Хань империясының ыдырауын тоқтата
алмауымен қатар халық ішіндегі ықпалы мен абыройын да жоғалтты.
Даосизм мен буддизм сияқты басқа да діндер мен наным-сенім жүйелерінің
Қытай халықтарының арасында тарауына мүмкіндік алды. Нәтижесінде жергілікті
және ұлттық мәдени құндылықтардан туындаған халықтық діндер пайда болды.
5. Сун династиясы (581-618).
Ян Цзяньның тарапынан құрылған бұл династия күшті армияның арқасында
солтүстік Қытайда қысқа уақыт аралығында билікті өз қол астына қаратып,
Даксинг атты жаңа астана құрды. Манчжуриядан Византия мен Сасанидтердің
елдеріне дейінгі үлкен территорияға билігін орнатқан Түрік қағанатының
(Көктүрік империясының) бөлінуін пайдалана отырып, батыс Түрік қағанатын
өзіне қаратуға қол жеткізді. Қытай қорғанын қалпына келтіріп, солтүстіктен
жасалатын шабуылдарды тоқтатты. Оңтүстік Қытайдағы көтерілістерді де басып-
жаншыды. Қылмыс заңын шығарып, мемлекеттік қызметтегі шенеуніктерді
бақылауға алды. Жер үлесі мен салық жүйесін ретке келтіріп, заңдастырды.
Екінші Суй императоры болған Ян Ди (604-617) де осы саясатты жалғастырды.
Алайда, Қытайдағы ішкі талас-тартыстар мен ұрыстар тоқтаған жоқ. Ақыры
Қытай 617 жылы жергілікті әкімшіліктерге бөлініп, жергілікті қолбасшылардың
бақылауына қарады. Осы уақытта Ли Юань (Гао Цзу) армия жинап, астананы
өзіне қаратты. Кейін оңтүстікке жылжып, бір Суй ханзадасын (принцін)
император етіп жариялады.
6. Тан династиясы (618-907).
614 жылдан бастап жергілікті көтерілістер мен тақ таластарын тоқтату
үшін үлкен күрес жүргізген Ли Юань (618-626) Тан династиясын құрды.
Мемлекетті қайта құру мен әлеуметтік, экономикалық және рухани құрылымдарды
жүйеге келтіруде табысқа жеткен Ли Юань ғасырлар бойы қолданылған әрі көрші
елдерге де үлгі болған бір заң жүйесін қалыптастырды.
7. Таңғұттар, қидандар және циньдіктер.
Бұлар Қытайдың ішкі талас-тартыстары мен бөлінуінің салдарынан Тан
өркениетінің ықпалынан кейін құрылған мемлекеттер болып табылады. Солтүстік-
батыста тибет тектес тақғұттар, солтүстік қидандар жеке-жеке мемлекеттер
құрды. Қытай мен Орта Азияның арасындағы сауда-саттыққа бақылау жасаған
және буддизмді ресми дін деп жариялаған тақғұттардың 1038 жылы құрған Кен
Ксия патшалығы моңғол шапқыншылығына дейін өмір сүрді. Ал қидандар болса
Манчжурияның оңтүстігіне дейін созылған Ляо (907-1125) империясын құрды.
Астанасы Яньинь (қазіргі Пекин) болған қидандардың мемлекеті қытайлануға
қарсы дәстүрлі тайпалық құрылымын қорғап, Тан үлгісіндегі басқару жүйесін
құрды.
Ляо империясын құлатқан циньдіктер Солтүстік Қытайға кірді. Солтүстік
Суй мемлекетін жойып, орнына Цинь династиясын құрды. Алайда, уақыт өте
Қытайлық көпшіліктің ішіне сіңіп кетті. Кейінірек Шыңғыс хан құрған моңғол
империясының қол астына кірді.
8. Юань династиясы (1228-1368).
Моңғолдардың Қытайды басып алғаннан кейін құрған династиясы Шыңғыс
ханның (1227) 1206 жылдан кейін Қытайға жасаған шапқыншылықтары оның ішіне
дейін созылды. Моңғол шабуылдары 1230 жылы қайта басталды. Суйлықтар
бірлесе қимылдағананынан Кэйфань құлатылып, Хуэй өзеніне дейінгі жерлер
алынды. Моңғолдар 1250 жылы Мөңке (Менгю) мен Хубилайдың басшылығымен Суй
мемлекетінің шекарасын бұзып, оңтүстік батысқа қарай жылжып, тәуелсіз Дай
мемлекетін құлатып, шекараларын бүгінгі Солтүстік Вьетнамға дейін кеңейтті.
Соғысып, алға жылжыған моңғол армиясы 1276 жылы Лияаньань-ға жетті. Ал 1297
жылы Суй империясын құлатып, Қытайды қол астына қаратты.
Қытайдың Моңғоладр билігіне қарауымен бірге оңтүстік пен солтүстік
арасындағы сауда шекарасы жойылды, үлкен канал қалпына келтіріліп,
егіншілік жетілдірілді. 1280 жылы теңіз арқылы дәнді-дақылдарды тасымалдау
үшін Қытай кәсіпкерлеріне бірсыпыра жеңілдіктер берілді. Қытайда
қолданылатын діндерге көптеген еркіндіктер беріп, буддизм мен конфуцийлік
елде еркін жайылып, Қытай мәдениеті жетілді.
Юань династиясы (Моңғол мемлекеті) кезеңінде Таяу шығыс пен Орта
Азиядан түрлі мұсылман топтар да келді. Құрлық пен теңіз жолдары арқылы
келген түрік, парсы, араб тектес мұсылман саудагерлер Исламның Қытайда
танылыуы мен таралуына маңызды рол атқарған болатын.
Қытайдағы Исламият.
Қытайға Исламның алғаш енуі мен тарауы тақырыбында түрлі жорамалдар
бар. Ғалымдар ежелгі көп жақты байланыстардың Исламның келуінен кейін де
қытайлықтар мен арабтардың арасында жалғасын тапқанын және осы тұста
Исламның Қытайға енуін айтса, жіберілген шақырушылар мен хабаршылар,
мұсылман саудагерлер мен саяхатшылар арқылы жаңа діннің осы жерге жеткенін
жақтаушылар да бар.
Араб түбігі мен Қытай арасындағы байланыстар өте ертеден басталған.
Бұл байланыстар Исламның Араб түбегінен тыс жерлерде тарауының кезеңінде
(VIІ) де дамып, жалғасын тапқан.Қытайдағы Хай, ұйғыр, қазақ, қырғыз, өзбек,
тәжік, татар, дүнген, төнкин, лаоан қауымдарының арасында Исламның тарауы
осыны көрсетеді. Алайда Исламның Қытайға енуі мен қытайлықтардың тарапынан
қабылдануы ұзақ тарихи процесс нәтижесінде жүзеге асқан. Араб және парсы
тектес саудагерлердің жеке күш-жігерлерінің арқасында Ислам діні Қытайға
еніп, Тан, Суй династиялары мен би династиясы кезеңдерінде оңтүстік және
шығыс аймақтарында тарауға мүмкіндік тапқан. Моңғол шапқыншылығынан кейін
Юань және Мин династиялары кезеңдерінде түріктер мен Орта Азияның түрлі
таптарының мұсылман болуы арқылы да Қытайдың ішкі аймақтарына енген. Ал
Шығыс Түркістанда мұсылмандардың билік жүргізуі, елдегі Исламды қабылдау
үрдісін жылдамдатып, күшейтті.
Ислам әлемі мен Қытай арасындағы ресми байланыстардың ІІІ халиф Осман
ибн Аффанның (ол 656) тұсында 651 жылдары басталғаны жазылған. Тарихи
деректерге қарағанда бір-біріне елшілер мен достық делегациялардың
жіберілуіҚытай мен орталық Араб түбегі болып табылатын мұсылман әлемінің
арасындағы байланыстарды дамытты. 651-798 жылдар аралығында Қытайға
жіберілген араб елшілері мен делегацияларының саны 37 болса, 908-1168
жылдар аралығында 49-ға жеткен. Исламның 651 жылдары Қытайға енуі мен
тарауы кезеңіндегі Ислам әлемінің Қытаймен болған байланыстарын баяндайтын
көптеген еңбектер бар. Олардың қатарынан Месудидің муруджи-Зехеб, ад-
Динаверидің аль-Ахбарут-Тываль, ибн Хурдаубихтің аль-Месалик валь-
Мемалик, ибн Баттутаның Тухфетн-нуззар, Хусейн Тахсиннің Қытайда
Исламият және в. Эберхардтың Қытай тарихы атты шығармаларын айтуға
болады. Бұл деректерде Ислам әлемі мен Қытайдың арасындағы алғашқы
байланыстардың теңіз жолы арқылы болғаны, Араб саудагерлерінің Қытайға,
Қытай сауда кемелерінің Арабстанға келгендері мен басқа да оқиғалары туралы
мол мәліметтер бар. Умеядтар, Аббасидтер, Селжұқтар, Үндістандағы мұсылман
түрік сұлтандықтары мен османдықтар кезеідерінде Қытаймен жасалған сауда
байланыстары дамыған сайын Қытай халықтарынан мұсылмандықты
қабылдағандардың саны да жылдам артып отырды. Шет елдерден Қытайға
келгендердің арасында мұсылмандар алғашқы орынды алды.
Тан және Суй династияларының тұсында Ислам құрлық (жібек жолы) арқылы
Қытайға енді. Қытаймен құрлық арқылы жасалған сауда-саттық екі ел
арасындағы байланыстарды дамытса, Аббасидтер кезеңінде Халиф Абу Джафар аль-
Мансур заманында жақын саяси және әскери байланыстар құрылған. Қытай
императоры Су-шанның көтерілісін басуда көмектесуге әскер жіберген аль-
Мансурдың әрекетінің жағымды әсері болып, мұсылман армиясын өте жақсы қарсы
алған. Міне осы армияның мұсылмандары қазіргі Қытай мұсылмандарының
көбісінің ата-бабалары еді. Үйленіп, Қытайда қоныстанып түрлі жұмыстар
атқарған мұсылмандар дінге және ресми қызметтер атқаруда да немқурайлылық
танытпады: адамгершіліктері мен істеген жұмыстары арқылы Исламның осы
континентте тарауына маңызды үлес қосты. Сонымен бірге бірқатар жағымсыз
оқиғалар мен жетістіктер, саяси және идеологиялық жұмыстар Исламның Қытайда
ойдағыдай тарауы мен дамуына мүмкіндік бермеді. Әр кезеңде мұсылмандар
әлеуметтік, экономикалық және саяси қысым көріп отырды.
Моңғол империясы кезеңінде Қытайдың ішкі бөліктерінде көптеген
халықтық топтар арасында тараған Ислам діні Юань және Мин династиялары
кезеңінде маңызды жетістіктерге жетті. Түрік және басқа мұсылмандар
арасында басқарушылар тағайындаған әрі оларға үлкен жауапкершіліктер
жүктеген Юань сарайы Ислам сәулет өнері бойынша салынды. Ислам мәдениеті
қандай жағдайда болса да қолдау тауып, қорғалды. Әсіресе Хубилай мұсылман
ғалымдарға маңызды қолдау көрсетіп отырды. Мұсылмандарды өз саясатының бір
бөлігі ретінде біліп, Исламдық оқу-тәрбиеге дк маңыз берді. Осылайша, осы
жұмыстардың нәтижесінде қытайдың түрлі жерлерінде, әсіресе Қансу, Сучоу,
Йен-ан өңірлерінде мұсылман қоғамдары құрылды.
Мин династиясы кезеңінде де дәл осы жұмыстар жүргізілді. Мұсылмандарды
қорғау үшін айрықша бұйрықтар шығарып отырған Мин әміршілері мұсылман
жамағатқа көп көмек көрсетті. Алайда, Мин династиясының құлауымен бірге
(1644) мұсылмандар кезеңге аяқ басты. Манчжоу империясы кезінде (1644-1911)
мұсылмандарға жақсы көзқарас болған жоқ. Шығыс Түркістан мен Монғолияны
өздеріне қосып алуды көздеген манчжоулар Мин династиясын қалпына келтіру
үшін күрескен және Қытай билігіне қарсы шыққан мұсылмандарға өте қатаң
саясат ұстанды. Осы мақсаттарына қарсы деп тапқан мұсылмандарды
қатыгездікпен дыбыстарын шығармастан өлтірді.
Халықтық Республика кезеңінің (1912-1948) Қытай басшылары манчжурларға
қарағанда жұмсақ саясат ұстанды. Коммунистік партияның пайдасына байланысты
саясат жүргізді.
Бүгінгі күні Қытайдағы елу бес этникалық топтың онын мұсылмандар
құрайды. Бұлардың арасынан ұйғырлар, қазақтар, өзбектер, қырғыздар, салалар
және Шығыс Түркістан мен Чигхай аймақтарында тұратындар түрік тектес болып
табылады. Әсіресе моңғол, парсы, қытай тектес мұсылмандар мен Кансу,
Нинхиея, шығыс Түркістан, Схантунг аймақтарынан бастап Қытайдың көптеген
аймақтары мен қалаларында шашырай қоныстанған мұсылмандар бар.
Қытай мұсылмандарының бүгінгі күнгі жалпы саны 150 млн.-нан көп
екендігі айтылып жүр. Тәжіктерден басқа мұсылман халықтар суннит сенімінде
және ханифа мазхабына тән. Түрлі салаларда маманданған әрі өздеріне тиесілі
оқу-білім және мәдени, ғылыми орталықтарға ие. Алайда, Мао заманында жүзеге
асырылған мәдени төңкеріс кезінде тарихындағы ең қиын және айнышты
кезеңдерінің бірін басынан өткізген.
Қытайдағы мұсылман халықтар барлық қиыншылықтарға қарамастан хижраның
І ғасырынан бастап бүгінге дейін 1356 жыл бойы өмір сүріп келді.
Қытай мәдениетінің екінші бір қайнар бұлағы Конфуций ілімі болып
саналады. Оның негізін қалаушы Кун Фу-Цзы, яғни Кун ұстаз. Конфуций б.з.б.
551 жыл шамасында өмірге келген.
Қытай мәдениетінде сұлу да айбатты таулар, тау-тастар өнер адамдарының
оның ішінде, ақындар мен суретшілердің басты назарында болған.
Қытайлықтардың жастарға үлкен эстетикалық талғаммен қарағандығы соншалық,
көптеген монастырлар жанынан даңққа бөлінген Тастар бақтары жасалынған
еді.
1.2.Орта ғасырлардағы жапон өркениеті.
Жапон тарихы және өркениеті.
Жапон халқының қалыптасуында қазіргі Индонезия мен Үнді-Қытай жарты
аралын мекендеген малазиялықтар мен тағы басқа тайпалар маңызды рол
атқарды. Жапон аралдарына жан-жақтан қоныс аударушылар арасында күрес болып
тұрды, тіпті бара-бара бір-бірімен араласып та кетті. ІІІ ғасырдың аяғы мен
ІV ғасырдың ортасында барлық тайпалардың ішіндегі ең күштісі Ямато болды.
Ол Хонсю аралының орталығында орналасты. Алғаш Жапония осы тайпаның атымен
Ямато деп аталған. Қазіргі Жапония деген аты VI- VIІ ағсырларда
қалыптасқан. Нихон немесе Нижпон деген сөз Күн шығатын ел дегенді
білдіреді. Ағылшын-неміс-француздар Япон деп атап кетті.
Жапонияда егіншілік ерте дамыды. Аңыздар мен дәстүрлер, ғұрыптар
бойынша өңделген егістікке зиян келтіру өте ауыр қылмыс деп есептелді.
Қазіргі жапондықтардың ертедегі ата-бабалары егін егуге қолайлы жерлерге
ғана орналасатын.
Сонау ІІІ- VI ғасырларда-ақ басты ауыл шаруашылық дақылы күріш болды.
Ол суғарылатын жерлерге ғана емес, қуаң далаға да егілетін. Тарихи деректер
егістік алқаптарды суаратын каналдар мен байламалар тұрғызылғандығын
хабарлайды.
Археологиялық қазба материяалдары бар кезде Жапонияда қолөнерінің
өмірге келгендігін байқатады. Тарихи деректер тоқымашылар, ұсталар,
зергерлер туралы баяндайды. ІІІ- VI ғасырлардағы ауыл шаруашылығының,
әсіресе қолөнерінің дамуына Қытай мен Кореядан қоныс аударғандар зор ықпал
етті.
Жапониядағы ерте ыеодалдық мемлекеттің қалыптаса бастауы ІV ғасырдың
екінші жартысына жатады. Ол тайпалар одағының басшысы – Ямато патшалары мен
жергілікті көсемдердің арақатынасынан өз көрінісін тапты: соңғылары орталық
өкіметтің өкілдері ретінде қарастырылды. Көсемдер мен қауым мүшелерінің
арақатынастары да өзгерді. Бұрынғы құрбандықтың (ауланған аңнан беретін
үлес, үйде жасалған бұйымдарды сыйлау) орнын астық салығы – татиқара
басты. Сондай-ақ қолөнер салығы да болды. Ол Мицуги деп аталды. Құрылыс
жұмыстарындағы міндеткерлік енгізілді. Ол этати деп аталды. Феодалдық
өндірістік қатынастардың қалыптасуы қауымдық жерден ата деп аталған
ақсүйек жерінің бөлініп шығуынан да көрінеді. Бөлініп шыққан жердің иесі
феодалға айналды. ол өз жеріндегі жұмысға табэ деп аталған кедейленген
қауым мүшелерін жалдады. Бэ деген сөз құл деген мағынаны білдіреді.
Бұрынғы үй шаруашылығында пайдаланылатын Яцуке деп аталатын құлдан
табэнің айырмашылығы – оның өз мүлкі болды, оны қожасы өлтіре алмады,
сата да алмады. Сондықтан да олады көптеген тарихшылар жартылай ерікті
егіншілер дейді.
Бұл жартылай еріктілер Жапон мемлекетінің құрылуында үлкен рол
атқарды. Себебі олардың еңбегі өндіргіш күштерін дамытты. Мұндай жартылай
еріктілер қатарын қоныс аударған немесе күштеп әкелінген қытайлықтар мен
кәрістер толықтырып отырды.
Бұл Корея мен Қытайдан келгендер мәдениеті, әсіресе жер өңдеу,
егіншілік техникасы жағынан әлдеқайда жоғарылар еді. Қытай мен Кореядан
келгендердің едәуір бөлігі қолөнершілер – тігінші, тоқымашы, зергер,
ұсталар болатын. Үстінен қарап, билік жүргізетін жергілікті тайпа көсемдері
келімсектерге өз мүлкін, құрал-саймандарын иемденуге рұқсат беретін, бірақ
олардың азық-түлігін сыпырып алып, өздерін топ-топ болып, белгілі бір жрде
ғана тұруға міндеттейтін. Сөйтіп өздерінің жағдайы жағынан бұл келімсектер
құлдарға жақын тұратын. Бұл жартылай еріктілерді жапон деректері томобэ,
какибэ деп те атайды. Сөйтіп, феодалдық қатынастардың қалыптасуымен қатар
Жапонияда құл иеленушілік қатынастар да орын алды.
Бірақ, құл иеленушілік қатынастардың одан әрі дамып жетілуіне бірнеше
факторлар кедергі болды. Шаруашылықтың басты саласы – егіншілік негізінен
қауым мүшелерінің қолында болды.
Жапония сияқты таулы елде құлдар еңбегін пайдалануға тиімді мүмкіндік
туғызатын ірі латифундияларға орын болмады. Оның үстіне жұмысшы күшін
толықтыру көзі де шектеулі болды: Құлдарды негізінен Кореяға шабуыл кезінде
қолға түсіретін. Ал жоғарыда айттық: VI ғасырда жарты аралда жеке корей
патшалықтарын біріктірген күшті Силла мемлекеті құрылды. Ол тек жапон
шабуылына тойтарыс беріп қойған жоқ, сонымен қатар 562 жылы жапондарды
Миманыдан да ығыстырды. Сондықтан VIІ ғасырда дамудың құл иеленушілік жолы
жойылды. Жапония құл иеленуші мемлекет болмай, феодализм жолымен дамуға
көшті.
Жапониядағы феодалдық қатынастар үстемдігі VIІ ғасырдың жартысында
орнай бастады. Бұл орнығу үстем таптың жеке топтары арасындағы билік үшін
күреспен қатар жүрді. Сонау VIІ ғасырдың басында-ақ Ямато патшалары өз
биліктерін ерекше екендігін дәлелдеуге тырысты.
605 жылы принц-регент Умаяда (Сетоку-тайси) Ямато патшаларының
деклорациясын – 17 баптан тұратын заңдарды жариялады. Патша-аспан, оның
пенделері-жер. Күн жерге сәуле төгіп тұрғанда тыныштық болып, жылдың төрт
мезгілі бірінен соң бірі ауысып тұрады. Егер күн жерді жапқысы келсе, онда
дүние күйрейді. Сондықтан патшаның айтқанын пенделері тыңдауы керек.
Жоғарыдағыға төмендегі бас июі керек, мемлекетте екі басшы жоқ.
Мемлекеттегі барлық халықтың қожасы – патша. Барлық әкім – қызметкерлер –
патшаның малайы - делінген.
Сол кезде Қытайда 589 жылы құрылған Суй империясына арқа сүйеуге қадам
жасады. Суй сарайына бірінен соң бірі елшіліктер жіберілді. Ол
елшіліктердің жеткізіп жататын сәлемдемелерінде ең алғаш тэнно деген сөз
қолданыла бастады. Бұл сөзбен жапон мемлекет басшысы басқа елдермен
қатынасында өзін осылай атай бастады. Бұл сөз қазірде сақталған. Ол
император дегенді білдіреді.
Бұдан кейінгі оқиғаларда сыртқы факторлар үлкен рол атқарады: Қытайдың
саяси ықпалы, ғылым-білімнің, буддизмнің ықпалы.
Ежелгі Жапония синтоизм дінін (синто-құдай жолы) ұстанды. Жапонида
буддизм VI ғасырдың ортасында тарай бастады. 552 жылы Кореяның Пекче
мемлекетінен елші келді. Ол будда дінін таратуды ұсынды. Бірінші будда
монастыры Хорюдзи 608 жылы Норада тұрғызылады. баспалдақ үлгісімен
ұйымдастырылып, бір орталыққа бағындырылған будда шіркеуі феодалдық
мемлекеттің үлгісі болды. Буддаға табынушылық бұрынғы ру-тайпалық
алауыздықтардың жойылуын қамтамасыз етті. 624 жылы Жапонияда 46 будда
храмы, 816 монах (сопы), 569 әйел-монахииялар болды. Монастырлардың жерлері
шаруалары болды. Умаядо (Сетоку Тайси) өле-өлгенше, яғни 622 жылға дейін
билік құрды. Оол өзін Қытай императорларымен тең ұстауға тырысты. Қытай
императоры месінбегенімен шыдамдылық танытты. Сетоку Тайси жапон жастарын
Қытайға оқуға жәберіп отырды.
646 жылғы жарлық бойынша барлық жер жеке меншіктіктен алынып, мемлекет
қарамағына өтті. Халық мемлекеттің үлесін иемденушілер болып есептелді.
Халықтың басым көпшілігі – шаруалар - әр жеке басына 2 таннан (әр тан-
0,12 га) жер алды. Әйелдер сол 2 танның үштен екі бөлігін алды. Әр алты
жылда бір рет отбасындағы өзгерістерге қарай жер үлестері қайта бөлініп
тұрды. Шаруалар отбасына үйінің төңірегіндегі бау-бақшалық, усадьбалық
учаскелері жеке меншіктікке берілді.
Адам басына үлес алған шаруалар мемлекетке астық салығын және үйде
өндірілетін өнімдерден: матадан, қолөнер бұйымдарынан салық төлеуге тиіс
болды. Азық-түлік рентасынан басқа шаруалар барщина өтеді. Жылына жүз,
тіпті одан да көп күн мемлекет пайдасына тегін жұмыс істеуге тиіс болды.
Шаруаның үлестен бас тартуы немесе үлесті тастап кетуі қатаң жазаланды.
Бұл ерте феодалдық құрылыстың негізгі принциптері 701 жылы
құрастырылған Тайхоре кодексінде бекітілді. Үстем таптың өкілдері де жер
үлестерін алды. бірақ олардың үлестері шаруа үлестерінен әлдеқайда көп
болды. (40 еседен 1000 есеге дейін қызметіне, пайдасына қарай), бірақ
қызметіне қарай берілетін үлес уақытша болды. (Қызметінен кетсе мемлекет
қайта алып қойды).
Мемлекетті басқару үшін үлкен аппарат құрылды. Оны жоғарғы мемлекеттік
кеңес (додзекан) басқарды. ол кеңеске 8 министрлік бағынды. Ел провинцияға
(кулдер) және уездерге (корнер) бөлінді. Жалпыға бірдей әскери міндеткерлік
енгізілді. білім беру жүйесі Қытай үлгісімен құрылды. Қытай тілі үкімет
басшыларының тілі болды. Мықтылар Қытай тілінде сөйледі.
VIІ- VIІІ ғасырларда жапон халқының 10-20 процентке жуығын құлдар
құрады. Олардың еңбектері негізінен құрылыстарда пайдаланылды. VIІІ
ғасырдың аяғына қарай құлдар еңбегі жойыла бастады. Егіншілікке құлдар
еңбегі толық жиылды. 710-794 жылдары жапон тарихнамасында Нара кезеңі деп
аталады. Себебі бұл кезде Жапонияның астанасы Нара қаласы болды. Бұл кезең
елдің материалдық және руханибайлықтарының гүлдене түсуімен сипатталады. ең
алдымен Нара қаласының салынуы соған дәлел. Бұл қала Қытайдың астанасы Чань-
ань қаласының үлгісімен қытай құрылысшыларының басшылығымен салынды.
Нара қаласында 728 жылы салынған Тодайдзи монастырында Дайбуцу
немесе үлкен Будда деп аталатын биіктігі 16 метр қола мүсін тұрғызылды.
Астана маңында 607 жылы тұрғызылған алты қабат Хорюдзи монастыры болды. Ол
тек сыртынан ғана әдемі, таңғажайып болған жоқ, ішкі суреттері де
таңдандырады.
Нара қаласының сарайлары мен храмддарында жапон, корей, қытай
шеберлерінің алтыннан, күмістен, қоладан жасалған әсем бұйымдары сақталды.
Жапонияда алғашқы тарихнамалар пайда болды: 710 жылы Кодзики-ежелгі
тарих, 720 жылы Ниханги жапон жазылды. Бұл шығармаларда ежелгі мифтер
ертегілер, тарихи мұралар, жылнамалар жиналған. Сарай маңындағы ақсүйектер
қатарынан шыққан бұл шығармалардың авторлары император билігінің құдайдан
тарайтындығын дәлелдейді.
VIІІ ғасырдың екінші жартысында Маньясю (Мириад гүлдерінің жиынтығы)
жинағ өмірге келді. Ол жапонның халық өлеңдерімен гүлдене бастаған әдеби
поэзияның алғашқы жинағы еді. жапонияның көрнекті ақындары Хитомара мен
Якомоти болды. Хитомара әсерлі элигиялардың авторы болса, Якомоти махаббат
жайлы лирикалық көрнекті өкілі болды. Сондай-ақ жапон әдебиетінде ақын
Окура айтарлықтай із қалдырды. Оның өлеңдерінде феодалдар езгісінен
қалжыраған халықтың ащы тағдыры көрініс тапты.
Сөйтіп VIІІ ғасырдың аяғына қарай Жапонияда феодалдық қоғам орнығып,
мәдениті гүлдене түсті.
ІХ-Х ғасырларда жекелеген адамдарға берілген мемлекеттік жерлердіің
сол адамдардың жеке меншігіне айналу процесі кең өріс алды. Ол жерлердегі
шаруалар жекелеген феодалодардың басыбайлы шаруаларына айнала бастады.
Мемлекеттік жерді жеке меншікке иемдену жердің кейбір түрлерін сатып
алуға ресми түрде берілген рұқсаттың арқасында жеңілдей түсті: иесіз жерді,
жаңа өңделетін жерді ақысын төлкп, жеке меншікке айналдыруға рұұқсат
берілген болатын. Жапон феодалдары бұл жағдайды ірі жер иеліктерін түзіп
алуға пайдалана қойды.
Феодалдардың барлық топтары өздерінің экономикалық позицияларын
нығайтып, одан әрі күшейтуге, жаңа жерлерді басып алуға тырысты. Жаңа
жерлер басып алу тиімді болды. Ондай жерлер салықтан босатылатын. тіпті
кейбір феодалдар өздерінің ескі иеліктерін жаңа жер деп жаздыруға
тырысты.
Провинциялық чиновниктер жаңа жер деп қазынаның жерінен тырымдап жер
алып қалып отырды. Мемлекеттік шаруалардың үлестерін тартып алу аяқталды.
Жеке адамның басына тиісті үлестерді қайта бөлу ұмыт бола бастады.
Мұндай қайта бөлу әр 6 жылда бір рет жүргізілудің орнына 5060 жылда
жүргізілді. мемлекеттік шаруалардың жер үлесімен қамтамасыз етілуін
бақылайтын чиновниктердің өздері шаруалар жерлерін сіңіріп кетіп отырды.
Жердің көп бөлігінің жеке меншікке айналып отыруына байланысты қазынаға
түсетін азая берді.
Жаңа жерлер иемденіп жатқан феодалдар қуаттылығы күн санап өсе берді.
Х-ХІ ғасырларда олардың иеліктері тек салықтан босатылып қойған жоқ, сондай-
ақ жергілікті өкіметтің қол сұғуынан да қорғалды. Император сарайы мен
астаналық аристокраияның табыстары, керісінше, кеми берді. Олардың табысы
тек мемлекеттік шаруалар жерінен ғана түсіп отырды. Осының салдарынан
шаруаларға салынатын салық ұлғая берді. ауыр мемлекеттік салық төлеумен
қатар, шаруаларды чиновниктер аяусыз қанады. Әсіресе артығымен қайтарылатын
қарыз шаруаларды қатты титықтатты. Губерниялық және уездік қамбаларда
орталыққа жіберілген салықтан қалған егіннен ерекше қор жиналатын. Үкімет
ол қордан мұқтаж шаруаларға қарыз беретін де, кейін артығымен қайтарып
алатын (30 проценттен 50 процентке дейін өсіммен қайтаратын).
Мемлекеттік жердегі шаруа шаруашылықтары күйзеліске ұшырады. Жұрдай
болған шаруалар жерлерін тастап тауға, тоғайға лағып кете бастады. Олар
отрядтар құрап, тонаушылықпен айналысты, сөйтіп, өкіметті, жергілікті
әкімшілікті әбігерге салды. ІХ-Хі ғасырлардың арасында бірнеше ірі шаруалар
көтерілісі болды. Мысалы, ІХ ғасырдың екінші жартысында Ханто ауданында
шаруалар көтеріліске шықты.
Қарулы көтеріліс пен мемлекеттік жерден қашудан басқа шаруалар жеке
феодалдарға паналауға шығарды. Жеке феодалдарға кеткен шаруалар мемлекет
тарапына алынатын салықтардан босатылды. Жаңа қожайынға алғаш тек оброк
төлейтін. Ал бара-бара барщина өтеуге де мәжбүр болатын. ІХ-ХІ ғасырларда
құлдар мен қарызын өтей алмаған шаруалар жағдайлары теңестірілді. Басты
аралдар Кюсю, Синоку және Хонсюды келімсектермен толық қоныстандырған соң
жергілікті халықтарды құлға айналдыру аяқталды. құлдар алу көзі таусылды.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz