Ғылыми - техникалық мәтіндердің функционалды стильдік ерекшеліктері
Кіріспе
Бүгінгі таңда техниканың мәні өте маңызды. Техникасыз өмір сүру
деңгейі де дамымас еді, және де әрбір ашылған жаңа құрал–жабдық біздің
өмірімізді жақсартып келеді. Шет мемлекеттермен ғылыми-техникалық
ынымақтастық пен ақпарат алмасудың нығаюы нәтижелеріне орай ғылыми-
техникалық әдебиеттерді аудару қабілеттілігі маңыздылығы ерекше артты.
Аударманың басқа түрлеріне қарағанда ғылыми-техникалық аударманың
алатын орны маңызды. Ғылыми-техникалық аударманың негізгі міндеті –
жариаланған ақпаратты оқырмандарға анық және дәл жеткізу. Ғылыми-техникалық
аударманы зерттеу нақты аударманы көздейтін өзекті де маңызды мәселе. Бұл
ғылым мен техниканың соңғы жетістіктері туралы ақпарат алмасуды жеделдетуге
ықпал етеді. Бұл жұмыста біз ғылыми-техникалық аударма стилін, әсіресе
Мұнай және Газ өндірісіндегі ашып көрсетуге тырысамыз. Елімізде
Қазақстан Республикасын әлемдегі ірі мұнай шығарушы елдер санатына
қосатындай елеулі мұнай және газ қорлары бар. Минералдар еліміздің басқы
табиғи ресурстарына жатады. Олар өндіріс өнімдерінің негізін құрайды,
көбінесе олар әлемнің минерал шикізат нарығында маңызды орын алуға
мүмкіндік беретін, елдің экономикалық шамасын анықтайды. Ал басқы қор ол –
мұнай.
Мұнай жаңа заман экономикасы мен халықаралық қатынастарда қуат қоры
ретінде зор қызмет атқарады. Қазақстан жер қойнауы көп бөлігі әлі де дами
қоймаған табиғи қорларға толы. Айтуға негіз болғандықтан, Совет Одағы
кезінде Қазақстан жер қойнауында Менделеев кестесіндегі барлық химиялық
элементтер бар. Қазақстан өз қойнауындағылардың жүздеген бөлігін әле
дамыта қоймаған делінген еді.
Ғылыми-техника саласындағы халықаралық ынтымақтастықтың дамуы әр түрлі
тілде сөйлейтін адамдар арасында арнайы ақпараттың алмасуын талап етеді.
Аудармашының міндеті – барынша тура аудармамен қамтамасыз ету, ол дегеніміз
тура атаулар табу мен үдірісті дәл сипаттау.
Бұл дипломдық жұмыс ағылшын және қазақ тілдеріндегі Мұнай және Газ
саласындағы тақырыптарды салыстыру мен айырмашылығын табуға бағытталған.
Аударманың мұндай түріне деген сұраныс техникалық құрал–жабдықтарды
сипаттау мен техникалық атау сөздерді тарату кезінде туындайды. Мысалға,
жаңа құрылғылардың нұсқауларын аудару айтарлықтай қиынға соғады. Ғылыми-
техникалық аударма техникалық мағлұматтардың әр түрлі түсіндірмесі. Ғылыми-
техникалық аударманың басқа аударма стильдерінен айырмашылығы, оның ең
маңызды нысаны – қандай да бір саланың теориялық зерттелуі емес, керісінше
құрал-жабдықтар мен саймандар, құрылғылар, моторлар, машиналар мен тетіктер
және де жұмыс нұсқауларын пайдалану бойынша ұсыныстар. Сондықтан ғылыми-
техникалық тақырыптардың негізгі айырмашылық ерекшелігі олардың техникалық
атауларға бай болуында. [1;323].
Тақырыптың өзектілігі әлемдік қоғамдастықта ақпарат алмасу мен таралуы
әдісі ретінде ғылыми-техникалық аударма маңыздылығының артуына негізделеді.
Бүгінгі таңда бірқатар ашылған құрылғылар бар. Тақырыптың маңыздылығы
технологияның шапшаң дамуы нәтижесіне байланысты. Сонымен қатар біздің
өмірімізде түрлі техникалық құралдардың ашылуына байланысты пайда болған
көптеген жаңа атаулар бар. Түрлі атауларға байланысты Мұнай және Газ
саласының аудармасы күрделеніп барады, бұл адамдардың тілді жай ғана біліп
қоюы жеткіліксіз, арнайы бір маманға дайындығы болғаны лазым дегенді
білдіреді. Берілген жұмыс бойынша зерттеу мағлұматтарын орындау арқылы
мұнай және газ саласының түрлі тақырыптарын аудару барысында лексикалық
қиындықтар жинағын табуға болады. Осыған байланысты берілген мәселені
зерттеу айтарлықтай өзекті, ол біздің зерттеу тақырыбымызды Ғылыми-
техникалық аударманың ерекшеліктері (мұнайгаз саласында) таңдауымызды
анықтайды. Берілген жұмыстың маңыздылығы Мұнай және Газ саласынан да
хабары бар мұнайгаз өндірісі аудармасы атаулары ерекшеліктерін білетін
білікті аудармашыларға деген сұраныстың артуынан тұрады.
Ғылыми стиль қазіргі заман тәжірибесінде кеңінен пайдаланылып
жүр, өйткені жаңа заман ғылым дамуы жылдамырақ. Сондықтан ғалымдар әлемнің
түкпір-түкпірінен өзара ақпарат алмасып отырады. Олар ғылыми- техникалық
әдебиеттерді ұдайы аударып отырады. Қазіргі таңда Мұнайгаз өндірісінің
Қазақстанның бүгіні мен ертеңі үшін маңызы зор. Сондықтан мұнайгаз өндірісі
аудармасы ғылыми-техникалық әдебиетте лайықты орын алады. Бұл дипломдық
жұмыс Мұнайгаз атау сөздері мен арнайы сөз қорының оқылуына ықпал етеді
және де тәжірибелік бөлімі еліміздің байлығы қара алтынның қалай
өндірілетіні туралы жалпы мәлімет алуға мүмкіндік береді.
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты ағылшын және қазақ тілдеріндегі
Мұнай және Газ саласы тақырыптары аудармаларынының ерекшеліктері мен
өзіндік айырмасын анықтау мен оқудың нәтижесінде алынған салыстырмалы
талдау. Ол берілген аударма стилінің әрі қарай дамуы мен түсіндірілуін
зерттейді.
Мақсатқа жетуде мына мәселелер әрекет етеді:
• ғылыми-техникалық стиль сипаттамасын белгілеу;
• ғылыми-техникалық тақырыптардың негізгі түрлерін белгілеу;
• мұнайгаз өндірісі аудармасының лексикалық ерекшеліктерін анықтау;
• мұнайгаз саласына байланысты барлық атаулардың басты аударма
қиыншылықтарын түсіндіру;
• мұнайгаз атауларын пайдалана отырып мысалдар келтіру, және де ағылшын
ғылыми стилін қазақ ғылыми стилімен салыстыру
Зерттеу мағлұматтары ғылыми-техникалық әдебиеттері мен Мұнай және
Газ саласы журналдары мәтіндері және мақалаларынан, Мұнай және Газ
саласы арнайы әдебиеттерінен және арнайы сөз қорларының сөздіктерінен
тұрады.
Зерттеудің нысаны мұнайгаз бағытындағы ғылыми-техникалық тақырыптар,
лексикалық ерекшеліктерін анықтауда қызығушылық туғызатын сұрақтар.
Зерттеудің пәні Мұнай және Газ тақырыптары аудармаларындағы
лексикалық жағынан туындайтын қиындықтары және де сөздік қорының мәні.
Зерттеудің теоретикалық негізі мынадай алдыңғы қатардағы жұмыстарға
негізделген
• аударма теориясы (Комиссаров В.Н., Латышев Л.К., Пумпянский А.Л.,
Коваленко А.Я., Ванников Ю.В. және т.б., )
• мәтін теориясы (Власов С., Арнольд И.В. және т.б..)
Зерттеудің әдістері. Жұмыста мәтіндердің салыстырмалы талдауына
негізделген әдістеме ғылымы пайдаланылады.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігінде ғылыми стиль ерекшеліктерінің ғылыми-
техникалық мәтіндер аудармасына әсерін анықтауға тырысады. Бұл бөлімде
лексикалық ерекшеліктерді тәжірибеде түсіну үшін көптеген мұнай және газ
саласына байланысты атаулар кездесетін мәтіндерді көрсетеді. Бұл жұмыстың
нәтижелері мұнайгаз өндірісі мәтіндерінің аудармаларында пайдалы
мағлұматтар ретінде пайдаланылады.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттерден және қосымшадан тұрады .
Жұмыстың бірінші бөлімінде ғылыми-техникалық стиль міндетті стиль түрі
ретінде қозғалады. Сонымен қатар бұл бөлімде ғылыми-техникалық мәтіндердің
негізгі түрін белгілеуге тырысады.
Екінші бөлімде ғылыми-техникалық стильдің арнайы түрін талдауға
тырысады. Бұл бөлім мұнайгаз өндірісіне, оның ағылшын және қазақша
мәтіндерінің лексикалық ерекшеліктеріне арналған. Талдауға әр түрлі
мәтіндер арқылы мұнайгаз атау сөздерінің аударма мәселелері кіреді. Сондай-
ақ бұл бөлімде мұнайгаз өндірісіндегі осы сияқты басқа мәтіндердің атау
сөздерін аудару бойынша ұсыныстар мен әдістемелер берілген.
І БӨЛІМ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1. Аударма – мәдениаралық және тіларалық коммуникация тәсілі
Бүкіл адамзат тарихында түрлі халықтар бір–бірімен сауда, әскери,
саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми байланыста болды, сондықтан аударма
адамның саналы әрекеттерінің көне түрлерінің бірі болып табылады. Көне
заманнан бері аударма адамдардың тіларалық және мәдениаралық қарым–қатынас
жасауына септігін тигізді, тек мемлекеттер арасында ғана емес, сонымен
қатар, көпұлтты елдердің аумағында да. Көпұлтты мемлекеттерде аудармашылар
айрықша мәртебеге ие болды. Мысалы, Ежелгі Карфагенде аудармашылар кастасы
жоғары мәртебе мен құрметке ие болған, ал олардың эмблемасы жарқын да сәнді
тоты болды. Қауырсындарының көп бояулығы аудармашының қай тілмен жұмыс
істейтіндігін көрсеткен.
Аударма дамуының негізгі кезеңдерінің біріне жазудың пайда болуы
жатады. Біріншіден, бұл адам әрекетінің түрлі саласындағы құндылықтары мен
жетістіктерінің мәдениаралық алмасуына қуатты серпіліс берді, екіншіден,
аударма практикасының жаңа түрі, яғни жазбаша аударма пайда болды және ол
ауызша аудармамен қатар қолданыла бастады.
Бүгінгі таңда біз ғылым мен техника саласындағы аудармашылық
серпілістің куәсі болып отырмыз. Аудармашылардың 70 пайыздан астамы нақ осы
салада қызмет етуде. Аударма көлемінің басым бөлігі іскерлік
хат–хабарларға, тұтынушылық ақпараттық мәтіндерге (нұсқаулар, анықтамалар
және т.б.), ғылыми–техникалық құжаттарға, санқилы келісім шарттарға,
техникалық сипаттамаларға тиесілі болып отыр. [2;93-96].
Соның негізінде, аударма әдісімен жүзеге асырылатын және аудармаға
бағытталған салыстырмалы, контрастивті зерттеулер (нақты тілдер жұбына
арналған жеке аударма теориясы) өз бастауын сонда алды. Теоретикалық
ізденістердің нәтижесінде аударма теориясының ұғымы қалыптасып, негізгі
мәселелері айқындалды.
Қазіргі аударма теориясы ғылыми бағыт ретінде XX ғасырдың ортасында
қалыптасты. Оның пайда болып, ілгері дамуына елеулі қажеттіліктерді
қанағаттандыратын аударма практикасының күрт кеңеюі себепкер болды. Екінші
Дүниежүзілік соғыс, онымен тура және жанама байланысы бар кейінгі саяси
оқиғалар мен өзгерістер (Нюрнберг процесі, отыршылдық жүйенің ыдырауы,
БҰҰ, ЮНЕСКО халықаралық ұйымдарының пайда болуы, НАТО, Варшава келісімі
әскери блоктарының құрылуы) халықаралық қарым–қатынасқа жаңа халықтарды,
жаңа ұлттық тілдерді таратты.
Әралуан ұлттар өкілдерінің қарым–қатынас жасауын қамтамасыз ететін
аударма тіларалық және мәдениаралық коммуникация тәсілі болып табылады. А.
Д. Швейцердің пайымдауынша аударма тіларалық және мәдениаралық
коммуникацияның бір бағыты және екі сатылы үрдісі, нәтижесінде мақсатты
(аудармашылық) талдауға алынған бастапқы мәтіннің негізінде екінші мәтін
(метамәтін) құрылып, алғашқысы өзге тілдік, мәдени ортада алмастырылады ...
Алғашқы мәтіннің коммуникативтік әсерін жеткізумен сипатталатын үрдіс екі
тіл, екі мәдениет және екі коммуникативтік жағдай арасындағы өзгешелікті
модификациялауға бағытталған. [3;75].
Аударма тілдік дәнекерліктің бір түрі болып саналады. Тілдік
дәнекерліктің бұдан басқа рефераттау, аннотациялау, мазмұндама деген
түрлері бар. Олар жеткізілетін ақпараттың көлемі және формаларымен
ерекшеленеді. Аударма негізгі нұсқаның мазмұны мен форма бірлігін қайта
жаңғыртатын үрдіс болғандықтан, қысқартылған баяндама, мазмұндау және басқа
да тілдік дәнекерлерден мейлінше өзгешеленеді. Аудару дегеніміз бір тілдің
әдістерімен екінші тілде айтылған лебізді дәл және толық жеткізу. [3;75].
Аударманы қарастырған кезде көңіл бөлетін принципті жағдайлардың бірі
ол қарым–қатынастың жеке тұлғалар арасындағы өзара әрекет екендігін ұғыну,
соның барысында коммуниканттар мәдениет субъектісі, белгілі лингвомәдени
қауымның өкілі ретінде қарастырылады. Аударманы мәдениаралық коммуникация
ретінде бағалау тілдің мәдениеттің құрамдас бөлігі, тілдің біртұтас
әлеуметтік–мәдени құрылым деген ұғымдарға негізделген.
Тілдердің бәрінің бірдей сөздік қоры мен сөздік құрамы, оның
сөзжасам тәсілдері т.т. толып жатқан мүмкіндіктері бір–біріне сәйкес келе
бермейтіні заңды. Аудармашылардың қиналатын жері де осы тұстан туындап
жатады, өйткені тілдердің құрылымдық, стильдік, грамматикалық жүйелері,
лексикалық байлығы әралуан тарихи негізде туып, жасалып қалыптасқан. Міне
осындай әрқилылық аударма ісіне әсер етпей тұрмайды. [4;131]. Алайда бұдан
қайсібір тілдерді аударуға болатын, ал екінші біреулерін аударуға болмайтын
тіл деп саралауға болмайды. Негізінде өз ұлтына қатықсыз қызмет етіп
отырған тілдердің қай–қайсысында да аударма ісі жандана алады. Ендеше
тілдер табиғатындағы әлгіндей ерекшеліктерден шошынудың жөні жоқ. Қайта
ондай ерекшеліктердің әсерімен өз тілінің жаңа бір мүмкіндігі іске қосылып,
жаңаша қыры ашылып жатады. Тілдердің бір–біріне игі әсері, өзара ықпалы
дегенде оның осындай прогрестік мәнін ерекше ескеріп отырғаны дұрыс.
1.2. Аудармашы туралы түсінік және оның қалыптасу кезеңдері
Қазіргі заманғы аудармашылар үшін Вавилон – олардың кәсібінің рәмізі.
Сондықтан болар, аудармашылардың Халықаралық федерациясы “BABEL” деп
аталады. Көне еврей тілінде бұрындары Вавилон осылай айтылса керек.
Вавилондық мұнара рәмізі аудармаға арналған кейбір кітаптардың беттерінде
де кездесіп тұрады. Аудармашылық қызметтің б.э.д. ІІІ мыңжылдықтан бері
келе жатқандығын Ассирия астанасы Ниневияның кітапханасынан табылған саз
тақтайшалар да дәлелдейді. Ассириялық патшалар арасында алғашқы болып хат
танығандардың бірі – Ашшурбанипал (б.э.д. 669-633) өз сарайларының
біреуінде бүкіл көне вавилондық және шумерлік жазбаларды жинақтауға бұйрық
береді. Сонда әлемдегі ең алғаш кітапхананың басым бөлігін шумерлер мен
вавилондықтар аудару үшін қолданған көптілді сөздіктер құраған екен. Сол
сөздіктердің ең көнелері өз ерліктерін империяның түрлі тілдерінде
мадақтауды ұнатқан Саргон Аккадскийдің (б.э.д. 2872-2817жж.) билік еткен
кезіне сәйкес келеді. Ертеде, аудармашы кәсібі құрметті де сыйлы болған
кезде, түрлі тілдерде сөйлейтін алуан елдің өкілдері тұратын ежелгі
Карфагенде “кәсіби аудармашылардың” ерекше бір кастасы (жабық қауымы)
болған. Карфагеннің аудармашылары сол кезде айырықша құқықтық мәртебеге ие
болған көрінеді. Олар аудармашылық қызметтен басқа барлық міндеттерден
түгелдей босатылса керек. Кейбір аударма тарихын зерттеумен арнайы
айналысатындардың дәлелдеуі бойынша, аудармашылар кастасының мүшелері
сыртқы түр кейіптерімен де қалған адамдардан ерекшеленетін: олардың
барлықтарының шаштары тақырланып алынған және денесінде татуировка (теріге
бояу жағылған инемен пістелене салынатын сурет) болған көрінеді. Олар
татуировканы қазіргідей тек сән үшін емес, өзінің кәсіби деңгейінен ақпарат
беретін рәміз ретінде қолданған. Бірнеше тілдерден аудара алатындардың
денесінде қанатын жайған тотықұс бейнеленген, ал тек бір тілмен жұмыс
істейтін аудармашылардың денесінде қанатын жаймаған тотықұстың суреті
салынатын болған. Бір қызығы, көне Карфагендегі аудармашылық геральдикадан
мүлдем хабары жоқ адамдар көп жағдайда бүгінгі күннің өзінде аудармашыны
тотықұспен теңдестіріп жатады. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, Ежелгі
Римде interpres (аудармашы) сөзі біршама кемсітушілік сипатта болыпты;
interpres деп мәселенің байыбына бара қоймайтын, сөзбе-сөз аударуға
дағдыланған, қабілетсіз аудармашыны атаған. Ежелгі Русьте оларды толмачтар
дейтін болған. Сірә, ол атау біздің түркі тіліндегі “тілмәш” сөзінен шыққан
болар. Сол көне замандардың өзінде-ақ аудармашылар дипломатиялық
келіссөздерге қатысып, әскерлермен шетелге сапарларға бірге шығып отыратын
болған. Соған қарамастан, аудармашыларға қолбала ретінде жоғарыдан төмен
қарау қай мәдениетте болсын кездесіп тұратын жағдай. Аудармашы тек тілмәш,
көшірмеші, қарапайым билингв, түпнұсқаның мәтінінен ауытқымайтын кірпияз
ділмар, сөздің құлы ма әлде оның ұстасы ма? Түпнұсқаның мәтінін өзгертіп
жіберетін сатқын ба әлде жан-жақты білімді интеллектуал, лингвист және
этнограф, философ және психолог, тарихшы, жазушы және тіл тапқыры ма? Ол,
кез келген оқырман секілді, түпнұсқа мәтінін “өзіндік жолмен” оқудан бас
тартпайтын еркін суреткер ме әлде зейінді әрі сезімтал басқа тілді екінші
автор ма? Аудармашы түпнұсқаны өз заманының адамдары мен өзінің жеке бас
мәнеріне қарай қайта жасаушы, “өзгертуші-түзетуші”, сөйтіп, “керемет
қателіктердің” негізін салушы ма әлде алдына басқа тілдік мәдениет
адамдарын түпнұсқаның мазмұнына толығымен қанық етуді мақсат етіп қоятын
төзімді еңбеккер ме? Қойылған сұрақтардың қай-қайсысы болсын біржақты
жауабын ала қоймаған ашық сұрақтар. Ендігі жерде аударманың ел мен елді
байланыстырушы сұхбаттылық пәрменіне тоқталатын болсақ, онда мәдениетаралық
коммуникация, мәдениеттер сұхбаттастығы терминдері өзара ажыратуды,
арақатынастарды саралауды қажет ететіндігін айтуымыз керек. Коммуникация
термині бізге орыс тіліндегі әдебиеттерден келгенмен, әуел баста латын
тілінен шыққаны белгілі. Қазақ тіліне бұл термин “қатынас” деп аударылады
әрі дәл аударылады деп ойлаймын. Қатынастың да түр-түрі болады. Солардың
барлығын екі негізгі топқа бөліп қарау мүмкін. Олар: тікелей қатынас,
жанама қатынас. Тікелей қатынасты біз “араласу” деген ұғым арқылы да
жеткізе аламыз. Ол адамдардың өзара, бөгде біреулерсіз, тікелей, бетпе-бет
қатынасқа түсуін білдіреді. Басқа жақтан келгендер өздерімен қазақ тілін
білетін тілмаш ұстаған. Тілмаштар тек ауызша аударған, қазіргі тілде
синхронды аударма дейміз, бұл сала қазір аудармашылардың ең әлсіз жері,
әсіресе орыс тілінен қазақ тіліне синхронды аудару әдістемесі әлі дамымай
отыр. Ал жазбаша аударма түрі атамыз Баласағұниден бастау алған. Тілмаш-
аудармашы жан-жақты білімдар болған. Тәуелсіздік алғаннан бері тіл
мамандарына, әсіресе, қазақ тіл мамандарына, орыс, ағылшын, т.б тіл
мамандарына сұраныс артып келеді. Ал бірақ білікті аудармашы табу қиын. Әр
саладағы кез-келген маман, басшы өзі қазақ тілін оқып- үйренудің машақаты
көптігін көріп, іс-қағаздарды мемлекеттік тілге көшіруде оңай жол –
аудармашыны жұмысқа алады. Енді сол аудармашы көз майын тауысып аударған
құжаттар оқылмайды да, жай, орыс тіліндегі құжатқа тіркеліп, күнін кешеді.
Әр мекемедегі аудармашы өз сорпасында өзі қайнап, өз шамаларынша күн
көруде. Салалық кеңес орындары бір жерде болса, кейсалады ол жоқ.
Мемлекеттік тілде іс жүргізудің түпкі мақсаты- сол құжат қазақ тілінде
жасалып, яғни қазақ тілінде дайындалуы тиіс, сосын басқа тілге керек болса,
аударылуы мүмкін. 90 жыл бойы орыс тілінде жасалып, қалыптасқан құжаттар,
стандарт нысандар, Заңға сәйкес, мемлекеттік тілге аударылып, қазақша
құжаттар туындауда. Әр салаға тән терминдер де, халықаралық терминдер де
қазақшаланып жатыр. Оны біреу түсініп, біреу түсінбей, біреуі қолданылып,
ал біреуі қолданыстан түсіп те қалып жатыр. Аудармашы көз майын тауысып, әр
терминнің аудармасын іздеп, салыстырып, құжатты Заңға сәйкес талаптарға сай
жасайды. Сол құжатты орыс тілінде дайындаған маман немесе басшы осы қазақша
құжатты, қазақ тілін жақсы білгеннің өзінде де, тез түсіне кетуі екі-талай.
Неге - дейсіз ғой. Себебі, осы саладағы қалыптасқан терминдер орыс немесе
латын, ағылшын тілінде жасалған сөздер. Оның қазақшасын ол маман көбінесе
білмейді де. Аудармашы оны көптеген сөздіктерден іздеп, электрондық Заң
бағдарламасынан, немесе тағы басқа жолмен табуы мүмкін. Адамдар бір-бірін
тіл арқылы түсінетін болса, сол тілдің басты құралы сөз. Сөз дегеніміз –
заттың, түрлі құбылыстың, қимыл-әрекеттердің атауы. Әрбір сөздің білдіретін
жеке ұғымы болады. Сөз білдіретін мағына бірдей, біркелкі бола бермейді.
Әдетте сөз мағынасы екі тұрғыдан екіге бөлініп қаралады: лексикалық мағына
және грамматикалық мағына. Сөздің жеке тұрғанда немесе сөйлемде білдіретін
негізгі ұғымы лексикалық мағына, ал сөздердің сөз тұлғасы, сөз таптары,
сөйлемдегі қызметі тұрғысынан қарастырғанда, олардың білдіретін мағыналары
грамматикалық мағына. Ағылшын тілінен қазақ тіліне тез және дұрыс аудару
үшін грамматикалық дұрыс және сөздік қорының мол болуы жеткіліксіз. Ағылшын
тілінен қазақ тіліне аударғанда сөйлемнің мағынасы өзгермейді, бірақ оның
лексикалық және грамматикалық түрі өзгереді. Аудару барысында грамматика
мен лексика өзара тығыз байланыста болады. Тек сөйлем құрамында ғана сөздің
мәні ашылып, оның негізгі мағынасы анықталады. Аударма барысында аудармашы
әрдайым мағынасы жуық ағылшын сөзі мен қазақ тілі сөзін салыстыру
қажеттілігіне тіреледі. Яғни аударылып отырған тілдегі сөз мағынасы
түпнұсқадағы сөзге сай келе ме, оны қолдануға бола ма деген сауалдарға
жауап іздеп табу. Нақты мәтінді аудару барысында ағылшын және қазақ тілі
лексика бірліктерін дұрыс салыстыру үшін аудармашы мынадай салыстырулардың
маңызды түрлерімен таныс болуы тиіс. Олар эквивалент және варианттық
сәйкестік эквиваленттік сәйкестік ағылшын сөзінің мағынасы қазақ тіліндегі
сөздің мағынасымен толық сәйкес келеді. Мысалға, Monday – дүйсенбі. Ағылшын
тіліндегі сөздің мағынасы қазақ тіліндегі сөздің бірнеше мағынасымен
сипатталады. Мысалға plate сөзі 1. табақша; 2. қалың қалықтыр табағы; 3.
аккумулятордың электроды; 4. зауыттық марка; 5. анод; 6. гальваникалық
жабу.
1.2.1. Аудармашыға қойылатын талаптар
Аударма – түпнұсқаның ойын жаңғыртуға бағытталған күрделі де қиын,
шығамашылық аналитикалық–интегративтік үрдіс болғандықтан, аудармашының
барлық ресурстары іске қосылады. Аудармашыға орасан зор жұмысты атқаруға
тура келеді: ол мәтін мазмұнының бағдарын анықтап, автор ойын сын көзбен
саралап, әр түрлі аударма тәсілдерін қолданады, содан кейін, шыққан
нәтижені қорытып аударманы түпнұсқамен салыстырады.
Жалпы аударма үрдісі, тәжірибелі мамандар мен аудармашы зерттеушілер
айтуына қарағанда, шынында да екі бөліктен тұратын тәрізді. Яғни, аудару
үшін аудармашы әуелі түпнұсқамен түбегейлі танысып, аударуға келеді деген
негізгі әрі маңызды тілдік элементтерін ойша іріктеп, қиындық туғызар
тұстарын белгілеп, түстеп, түсініп алуға тиіс, екіншіден аудару үшін
аударма тілінің әлгіндей тілдік, стильдік ерекшеліктерін әйгілеп тұрған
қатпарларына сәйкес келер сөздерді, сөз тіркестерін және грамматикалық
амалдарды аударылар тілден іздестіріп табуы шарт.
Аудармашының рөлі өте маңызды, сондықтан оған жоғары талаптар
қойылады. Ол жоғары білімді әрі білікті адам, кең және жан–жақты
білгірліктің иегері болуы тиіс. Ғылыми–техникалық әдебиеттің аудармашысы
аталған мамандықты білуі шарт, ал газеттік–публицистикалық материалдарды
аударумен шұғылданатын аудармашы болса бүгінгі халықаралық оқиғаларды
назарында ұстап, әралуан мемлекеттердің саяси құрылымын, экономикасын,
географиясын жете білуі тиіс. Кез–келген аудармашы өзге халықтардың
әдебиетін, тарихын, мәдениетін жақсы білгені жөн. Мысалы, егер тұлға
ағылшын тілінің аудармашысы болса, онда ол сол халықтың тұрмысымен,
әдет–ғұрыптарымен, яғни реалийімен таныс болуы керек. Реалий дегеніміз
өмірдің, тұрмыстың ерекшеліктері, әр елдің мемлекеттік құрылымы, оның
салт–дәстүрлері, әдет–ғұрыптары, наным–сенімдері, яғни елдің өзіндік,
ұлттық бейнесін көрсететін ерекшеліктер. Реалийден хабарсыз болу аудармада
қателіктерге жол бермек, соның салдарынан аударманың мәні кетіп, ұлттық
реңкі жоғалады. Хабарсыздықтың салдарынан өрескел қате жіберіліп, мемлекет
және оның халқы туралы теріс көзқарас қалыпасуы мүмкін. [5;8].
Бұдан басқа, аудармашының жалпы филологиялық білімі болуы қажет,
өйткені аударманың көптеген мәселелері тек кең филологиялық негізде ғана
шешілуі мүмкін. Сол себепті, ауқымды дайындықтың арқасында ғана аудармашы
қателікке бой алдырмайды. Тілдің ұлтық сипатын жете білген аудармашы басқа
тілдік конструкцияларды қолданудан бас тартады, сөйтіп, ана тілінің
нормаларын бұзбайды. Аудармашы екі тілді жетік білуге міндетті: бастапқы
тілді және аударма тілді. Тілді жетік білу дегеніміз оның барлық
аспектілерін, яғни фонетикасын, грамматикасын, лексикологиясын және
стилистикасын терең білу, себебі онсыз грамматикалық, лексикалық және
стилистикалық қиындықтарды шешу мүлдем мүмкін болмайды.
Аударма теорисы тілдің жоғарыда аталған аспектілерімен байланысты
аударма мәселелерін шешуге өзіндік көмегін тигізеді. Оның міндеті екі
тілдегі лексикалық, грамматикалық және стилистикалық сәйкестіктердің,
айырмашылықтардың барын анықтау және аударма тәсілдерінің лайықты жолдарын
көрсету. Әйтсе де, аударма теориясы аударудың рецептілер жинағы емес. Кей
кездерде аудармашы өзінің жұмысында сол әдістерді көмекші ретінде қолдана
алады. Дегенмен, көптеген жағдайлар мүлдем жекелеген шешімді қажет етеді.
Аудармашының теоретикалық дайындығы мен өнері осындай қиындықтарды лайықты
шешім қабылдауда, сонымен қатар, жиған–терген практикалық тәжірибесін
қолдана білуде байқалады.
Тек жан–жақты және арнайы білімінің арқасында ғана аудармашы
толыққанды әдеби аударма жасай алады, сонда ғана қойылған мақсатқа жетеді.
Басқаша айтқанда, аудармашы автордың барлық ойын, аударылатын мәтіннің
мазмұнын толыққанды беріп қоймай, оларды тиісті формада, аударма тілінің
нормаларына сәйкес жеткізеді. [5;8].
1.3. Аударма материалдарының жанрлық-стилистикалық
жіктелуі
Аударма мәтіндері жанры, стилі және қызметі бойынша өте әралуан болып
келеді. Сондықтан аудармашының мәтіннің қандай түрін аударатынын білгені
абзал. Мәтіндердің түріне сәйкес аудармаға әдістеме және талаптар
анықталады, сонымен қатар, аударма тәсілдері таңдалып, аударманың
түпнұсқаға деген сәйкестік дәрежесі айқындалады. Аудармашының мақсаты мен
міндеті оның аударатын материалына (поэма немесе роман, ғылыми мақала
немесе газеттік ақпарат, құжат немесе техникалық нұсқау) байланысты әр
түрлі болуы мүмкін. Әрбір жанрды аудару заңдылықтарының өзіндік
айырмашылықтары болады. [6;15].
Филологтар көптен бері мәтіндерді жіктеуге тырысып бағуда. Алайда оны
іске асыру оңай дүние емес, себебі олардың әралуандығы өте басым және
бірқатар мәтін түрлерінде тілдік құралдардың және сөйлеу әрекеттері
түрлерінің өзара сіңісуі анық байқалады. Нақ мәтін түрі қалай аудару керек
екендігін көрсетеді, және бірінші кезекте лайықты аударма тәсілдерін
таңдауға демеулік етеді.
Көп уақыттан бері аударма мәселесін қарастырған зерттеулерде
прагматикалық және көркем аударманың арасында принципті айырмашылық
байқалып келеді. Әйткенмен, бұл айырмашылық басым жағдайда прагматикалық
аударма аз қиындық тудырады, сондықтан арнайы зерттеуді қажет етпейді деп
түсіндіріліп келді. Алайда әдеби–көркем аударманың теориясы сол уақытта
дамып, жетіліп, қызу талқыға түсіп жатқан еді. Әрине, жіктелудің жүргізілуі
заңды болып табылады. Мысалы, В. Е. Зюскиндтің пайымдауынша әдеби
аудармашының прагматикалық аудармашыға, яғни арнайы аудармашыға қарағанда
жазушылық таланты болуы керек. [7;312]. Мұнымен әрине сөзсіз келусіге
болады, өйткені прагматикалық мәтіндерде тіл коммуникация, ақпарат беру
қызметін атқарады. Ал көркем прозалық немесе поэзиялық мәтіндерде тіл
көркем образды жандандырып, туындының эстетикалық мәнділігін жеткізеді.
Дегенмен, жеңілдетілген жағдайда мәтіндерді мұндай екі түрге бөлу
жеткіліксіз, себебі осы екі топтың өзінде де мәтіндер саналуан түрлерге
жіктеледі. Ал олар өз кезегінде мүлдем басқа мәселелерді қарастырып, өзге
аударма тәсілдерінің қолданылуын қажет етеді, оның үстіне, әртүрлі
заңдылықтарға бағынады. Прагматикалық мәтіндердің ортақ сипаттары бар,
сөйте тұра, тауар маманданымы, заңнамалық құжат, әлде философиялық зерттеу
аударылып, талданып жатса, оған немқұрайлы қарауға болмайды. Екінші
жағынан, көркем аударманың өзінде де саналуан жіктеуші факторлар
жеткілікті, мысалы стилистикалық ажарланған эссенің аударылуы лирикалық
өлеңнің аударылуына қарағанда басқа заңдарға бағынады.
Бұл маңызды қағида соңғы онжылдықтарды едәуір нығайған еді. Бірақ
та, мәтіннің түрлерін өзіндік белгілеріне негіздеп жіктеу осы уақытқа дейін
жүйесіз орындалып келгендіктен, бірыңғай тұжырымдама әлі қабылданбады.
Эльза Таберниг де Пуккиарелли өзінің Aspectos tecnicos y literarios
de la traduccion атты еңбегінде мәтіннің мынадай үш түрін анықтайды: 1)
техникалық мәтіндер және жаратылыстану ғылымдарының мәтіндері, мұнда пәнді
білу тілді білуден маңыздырақ, ал тілді білу дегеніміз арнайы терминдерден
хабардар болу; 2) философиялық мәтіндер, мұнда аудармашы арнайы
терминологияны білумен қатар, автор ойынының бағытына ілесіп отыру керек;
3) әдеби мәтіндер, мұнда мазмұннан басқа, көркемдік пішін [8;188].
Мәтіндерді жіктеуге Карл Тиме де талпыныс жасады. Ол мәтіндердің
мынадай шынайы төрт түрін ұсынады: діни, әдеби, іскерлік және ресми
мәтіндер. Сонымен қатар, ол осы мәтіндер әртүрлі рецепторлар тобына
арналады және әр жағдайда әрқилы аударылу керек деп тұжырымдады. [9;210].
А. Федоров жіктеуінің негізіне аударылатын материалдар
сипаттарындағы айырмашылықтар ұйытқы болды. Сөйтіп ол жіктеуді былай
топтады: 1) ақпараттық мәтіндер, құжаттық мәтіндер (сауда және іскерлік
сипаттағы) және ғылыми мәтіндер; 2) қоғамдық–саяси мәтіндер; 3) әдеби
мәтіндер. [10;253]. Ал, Виноградов болса мәтіндердің негізгі алты
функционалды–стилдік түрін топтастырады:
1) Ауызекі мәтіндер. Олар ауызекі–тұрмыстық, ауызекі–іскерлік және т.б.
түрлерге бөлініп, қарым–қатынас қызметін атқарады, сонымен қатар, ауызша
диалогтік түрде болып, әлдебір мақсат үшін өзара қарым–қатынас жасауға
бағытталады.
2) Ресми–іскерлік мәтіндер. Оларға мыналар жатады: мемлекеттік, саяси,
дипломатиялық, коммерциялық, заңнамалық және т.б. толып жатқан құжаттар.
Олардың негізгі қызметі ақпарат беру.
3) Қоғамдық–ақпараттық мәтіндер. Олар жаппай коммуникация каналдары (газет,
журнал, радио және телевизия) арқылы таралатын әралуан ақпараттан тұрады.
4) Ғылыми мәтіндер. Олардың білім саласына және міндеттеріне байланысты
саналуан түрлері болады. Олардың ішінде кәсіпқорларға арналған арнайы
мәтіндер, ал жаппай оқырманға арналған ғылыми–көпшілік мәтіндер болады.
Бәрінің қызметі ақпарат беру, және және мазмұнды логикалық бірізді,
объективті әрі дәлелді баяндау.
5) Әдеби мәтіндер. Бұған көркем әдебиеттің, әдеби сынның, публицистиканың
барлық жанрлық әралуандылығы кіреді. Олардың мынадай негізгі екі
сабақтасқан мәтін түзуші қызметі болады: ықпал етуші және эстетикалық.
Мұндай мәтіндерде баяндаудың түрі ерекше мағынаға ие.
6) Діни шығаралар. Олардың мазмұны мен сипаттары айрықша ерекшеленеді.
Әдетте, олардың қатарына Қасиетті жазудың каноникалық кітаптары,
апокрифтер, уағыздар және теологиялық шығармалар кіреді. [11;5-8].
1950 жылдардың басында International Journal of American Linguists
журналында Дж. Касагранденің Аударманың мән–мақсаты атты мақаласы жарық
көреді. Онда автор аударманың 4 түрін топтастырады: 1) Прагматикалық
аударма, оның мақсаты – ақпаратты неғұрлым дәлірек жеткізу; 2)
Эстетикалық–поэтикалық аударма, оның мақсаты – әдеби немесе эстетикалық
форманы жаңадан жаңғырту; 3) Этнографиялық аударма, оның мақсаты –
түпнұсқаның мәдени контекстін түсіндіру; 4) Лингвистиалық аударма, оның
мақсаты – түпнұсқа морфемнің мағынасын ашу.
Ал В.Н. Комиссаровтың пайымдауынша, аударма түрінің негізгі екі
жіктелуі болады. Олар: аударылатын мәтіндердің сипаты бойынша және
аудармашының аударма барысында сөйлеу әрекетінің қолдану сипаты бойынша.
Алғашқы жіктеу түпнұсқаның жанрлық–стилистикалық ерекшеліктерімен
байланысты, ал екіншісі сөйлеу әрекеттерінің жазбаша және ауызша түрінің
психолингвистикалық ерекшеліктерімен байланысты.
Аударманың жанрлық–стилистикалық жіктелуінің түпнұсқасының
жанрлық–стилистикалық ерекшеліктерімен байланысты екі функционалды түрі
болады: көркем (әдеби) аударма, ақпараттық (арнайы) аударма. [12;11].
Көркем аудармаға көркем әдебиет туындыларының аударылуы жатады. Көркем
әдебиет шығармалары барлық өзгеде тілдік шығармаларға қарама–қарсы
қойылады, өйткені оларда жалғыз коммуникативтік қызметі басым болады, яғни
көркем–эстетикалық немесе поэтикалық.
Ақпараттық аударма дегеніміз әлдебір мәліметтерді жеткізетін
мәтіндердің аударылуы. Оның негізгі қызметіне оқырманға әдеби–эстетикалық
әсер ету емес, керісінше тек қана ақпарат жеткізу жатады. Мұндай мәтіндерге
ғылыми, іскрлік, қоғамдық–саяси, тұрмыстық және басқа да сипаттағы барлық
мәтіндер жатады.
Ақпараттық аударманың түрлерге бөлінуі аударылатын мәтіндердің ТТ
әралуан функционалдық стилдеріне жатуына негізделеді. Сондықтан түпнұсқаның
функционалды–стилистикалық ерекшеліктері мұндай мәтіндердің өзіндік
аударылатын сипаттары айқындалады. Осы белгілер бойынша ақпараттық
аударманың мынадай түрлері топтастырылады: ғылыми–техникалық мәтіндердің
аударылуы, ресми–іскерлік мәтіндердің аударылуы, саяси–публицистикалық
мәтіндердің аударылуы, газет–ақпараттық мәтіндердің аударылуы.
Осы дипломдық жұмыс мұнай-газ саласындағы мәтіндердің аударылу
ерекшеліктерін қарастырады. Мұнай-газ мәтіндері функционалды–стилдік түрі
бойынша – ғылыми мәтіндерге жатады (В.Виноградовтың жіктеуін негізге ала
отырып). Ал аударманың жанрлық–стилистикалық түрі бойынша – ақпараттық
аудармаға жатады (В.Н.Комиссаровтың негізге ала отырып).
1.3.1. Ғылыми-техникалық мәтіндердің функционалды стильдік
ерекшеліктері
Бөлек функционалды стильдер әдеби тілдің тарихи даму процесінде пайда
болады; олар бір-бірінен тілдік қатынастың мақсаты мен міндеттерін
анықтайтын тілдік құрал жүйесімен ажыратылады. Әдеби тіл мен функционалды
стильдің арасында жалпы және жалқы қатынас бар; әрбір функционалды стилде
әдеби тіл нормасының дамуының жалпы бағыттарын көруге болады; әдеби тілдің
функционалды стилі әдеби тілдің дамуының әрбір сатысындағы бірлікті
қамтамасыз ететін өзара әрекеттестік процесінде болады.
20ғ басталған ғылыми-техникалық прогресс өмірде қарқынды ақпараттың
алмасуы мен басты қызметі когнитивті ақпарат болып табылатын ғылыми-
техникалық стильдің қалыптасуына түрткі болды. Лингвистикалық зерттеулердің
нысаны болып болып табылатын көркем әдебиет тілінен өзгеше, 20ғ
лингвистердің назарларын аударатын ғылыми техникалық басылымдардың қарқынды
дамуы байқалды. [13;315].
Ағылшын тілінің техникалық стилі және онық аудармасын зерттеуде
Пумпянский А.Л., Борисова Л.Ю., Ванников Ю.З., Смирнов И.П., Савина Е.С.
және тағы басқа ғалымдар үлес қосты.
Ғылыми-техникалық әдебиет тілін лингвистикалық жағынан зерттеулер,
ғылыми-техникалық әдебеиеттің барлық түрлерінің тілдік қарым-қатынас құралы
ретінде маңызды дәрежеге ие екенін, өзіне қатысты ерекшеліктері мен белгілі
тілдік құрылымдық стилі бар екенін көрсетеді.
Ғылыми техникалық әдебиеттің өзіне тән ерекшеліктері оның
лексикасына, грамматикасына және стилистикалық белгілеріне де қатысты. Бұл
жерде ең маңызды мәселе, ғылыми-техникалық әдебиет барлық тілдерге тән
болғанымен де, оның ерекшеліктері, тілден тілге сол күйінде берілмейді, әр
тілде өзінше аударылады. Бұл өзіндік сандық және сапалық сипатқа ие.
Сапалық өзіндік әр тілдегі белгілі қатынас немесе ерекшеліктерді ұқсас
тілдік құрал арқылы емес, лексикалық құрал грамматикалыққа ауыстырылып
берілуінде, ал сандық ерекшелік лексикалық, грамматикалық немесе
стилистикалық құралдардың әртүрлі жиелікте қолдануында көрінеді.
Сонымен қатар, ғылыми-техникалық әдебиет аудармасымен жұмыс істей
отырып, жүйелі-адекватты аударма алу үшін берілген тілдің ғылыми-
техникалық әдебиетін жалпы және арнайы ерекшеліктеріне көңіл бөлу керек.
Жалпы әр функционалды стильде аударма барысы мен нәтижесіне маңызды әсер
беретін кейбір тілдік ерекшеліктерді бөліп көрсетуге болады. Мысалыға
Комиссаров В.Н. [3,V бөлім] бойынша ғылыми техникалық стильде – ғылыми-
техникалық материалдардың лексико-грамматикалық ерекшеліктері, бірінші
орында терминология және арнайы лексика болып табылады. Ғылыми-техникалық
стильге қатысты ерекшелік – оның ақпараттылығы (мазмұндылығы), қиcындылығы
(қатаң жүйелік, басқы ой мен бөліктерінің арасындағы байланыс), дәлдік және
дұрыстық және осы ерекшеліктерден шығатын айқындық пен түсініктілік.
[14;253].
Осы стильге қатысты мәтіндер аз немесе көп дәрежеде ережеге сәйкес
ерекшеліктерге ие болуы мүмкін. Бірақ та осы сияқты мәтіндерде, осы сала
қарым-қатынасына түрткі болатын, басымырақ қолданысқа ие құралдар бар.
Лексика саласында барлығынан бұрын ғылыми-техникалық терминология және
арнайы лексиканың қолданылу аясы бірінші орында тұрады. Термин дегеніміз –
ғылым немесе техниканың белгілі саласында мамандар пайдаланатын арнайы
обьекті мен мағынаны білдіретін сөздер мен сөз тіркестерін айтады. Термин
ретінде тек осы стильде қолданылатын сөздерге қоса арнайы мағынаға ие жалпы
халықтық сөздер де қолданылуы мүмкін. Мысалы, gasoline, drilling, oil-rig,
petrol секілді мұнай саласына қатысты лексикалық бірліктерді ғылыми-
техникалық материалдан тыс кездестіру өте қиын. Сонымен қатар, осы
мәтіндерде термин ретінде барлығына таныс, жалпы қолданыста болатын
industry, market, design engineers, production сөздері де қолданылады.
Терминдер нақты обьектілер мен құбылыстарға нақты және дәл нұсқау көрсетуді
қамтамасыз ету, мамандардың берген ақпаратына бір мағыналы түсініктеме
орнатуы керек. Сондықтан да осы типке қатысты сөздерге ерекше талап
қойылады. Барлығынан бұрын термин дәл болуы керек, яғни берілген ғылым
немесе техника саласындағы терминнің орнын табатын, қисынды анықтау арқылы
мағынасын ашатын қатаң белгілі бір мағынаға ие болуы тиіс. [15;188].
Ағылшын тіліндегі ғылыми-техникалық материалдарда грамматикалық
ерекшеліктер кездеседі. Әрине ғылыми-техникалық грамматика жоқ. Басқа
функционалды стильдерде қолданылатын синтаксистік құрылымдар және
морфологиялық формалар ғылыми-техникалық мәтіндерде де қолданылады.
Дегенмен бұл стильде басқаларға қарағанда грамматикалық өзгерістер көп
қолданысқа ие. [16;304].
Басқа авторларға қарағанда Комиссаров В.Н. ғылыми техникалық
стильдің грамматикалық ерекшеліктерін толығырақ жазады: ... ..бұл сияқты
материалдарға нақты обьетінің қасиетін көрсете отырып суреттеу және
мағынасын анықтайтын сипатқа ие. Бұл мынандай тұжырымдамалар жасайды:
а) А дегеніміз Б құрылымының кең қолданылуы, яғни байланыстырушы
етістік пен предикативтен құралатын бағыныңқылы етістігі бар құрмалас
сөйлем. Мысалы:
Control is by a foot switch-Басқару аяқ педалімен іске асырылады.
The refrigerants are nontoxic and nonirritating-Тоңазытқыштардың еш
зияны жоқ.
б) Жасырынулы анықтауыштар болып табылатын көптеген атрибутивті
топтар зат пен құбылыстың әртүрлі белгілерін көрсетуге мүмкіндік береді.
Мысалы:
A differential pressure type specific gravity measuring instrument-
Қысым төмендету тәсілін қолданатын салмақ өлшейтін құрал.
в) Ғылыми техникалық стильдегі дәйектілік және зат есімдік
құрылымының басым болуы нақты заттарға негізделуден туады.
Зерттеулерден көрсеткендей бұндай мәтіндерде үрдістің сипатталуы да
іс әрекет те қалыптасады. Мысалы, to dean after the welding деудің орнына
маман to do post welding cleaning деп айтуды жөн көреді-желімдеуден кейін
тазарту жүргізу.
г) Ғылыми техникалық мәтіндерде оператор етістіктердің кең
қолдануы байқалады. Бұл іс қимылдың шындық бейнелеуінің функциясы заттық
ұғымға берілумен байланысты. Ал баяндауыш сөйлемде тек іс әрекетті
білдіруші, заттың операторы болып табылады. Төмендегі етістіктер оператор
қызметін атқарады: to effect, to assure, to perform, to obtain, to provide,
to give, to involve, to entail, to imply, to result in, to lead to, etc.,
олардың мағынасы мен аудармасы толығымен сөйлемдегі негізгі мағынаға ие зат
есімге тәуелді.
д) Үстеуді сөйлемнің заттық сөз тіркестерімен алмастыру дәйектілеу салдары
болып табылады. Мысалы accurately сөзін with accuracy very easy-with
greatest ease немесе the easy way түрінде беруге болады. Бірақ бұның
күшейткіш үстеулерге қатысы жоқ, олар ғылыми техникалық мәтіндерде негізгі
модальды экпрессивті әдіс ретінде қолданылады. Атап айтатын болсақ мына
үстеулер: clearly, completely, perfectly, positively, markedly,
essentially, etc. Мысалы the energy loss is markedly reduced-қуаттың
жойылуы айтарлықтай қысқаруда.
e) Етістіктердің орнына демеулігі бар етістіктен туған сын
есімдердің кең қолданылуы ғылыми-техникалық стильдің етістікке қарсы
үрдісінің бірден бір көрінісі болып табылады. Мысалы: to attendant on-
қызмет көрсетуші, to be conductive to-бір нәрсе әкеп соғушы, to be
destructive of-бір нәрседен жойылу, to be incidental to-әсер етуші, to be
responsive to-бір нәрсеге сезімтал болу.
This system is conductive to high volumetric efficiency-
Бұл жүйе көлемді нәтиже береді.
ж) Етістікті қолданудың ерекшелігі ғылыми техникалық мәтіндердегі
етістіктен туатын баяндауыш саны көркем әдебиет туындыларына қарағанда екі
есе аз. Ырықсыз форма мен нақ осы шақ формасының басымдылығы байқалады.
Аудармашы арнайы мәтіндерді ырықсыз етістік мағынаны ауыспалы емес
формасында ауыспалы етісіктің қолдануына рекше көңіл бөлуі керек.
The steel forges well-Болат жақсы балқытылады.
и) Ағылшын тіліндегі ғылыми-техникалық стильдің маңызды белгісі
мазмұнды қысқа түрде берілуі болып табылады, ал эллиптикалық құрылымның
айтарлықтай кең қолданылуында көрініс табады.
A remote crane немесе a liquid rocket сөз тіркесін аудару
барысында аудармашы сөз тіркестердің эллиптикалық формасын тани білуі тиіс.
A remote operated crane-қашықтықтан басқарылатын кран,
A liquid fuelled rocket-сұйық жанармаймен ұшатын ракета
Мазмұнды қысқа түрде беру үрдісі айқындауышты бағыныңқылы сөйлемді
жанама сын есіммен ауыстыруға (әсіресе –able, -ive және т.б. суффикстері)
және сол мақсатпен инфинитивті форманың анықтауыш функциясында қолдануына
себеп болады. Мысалы:
The materials available-қол жетерлік материалдар, problems
difficult with ordinary equipment-арнайы құрал жабдықты қажет ететін
күрделі жағдай, the properties to be expected-күтілген қасеттер, the
product to be cooled-салқындатуды қажет ететін өнім.
к) Ғылыми-техникалық мәтіндерде артикльді, әсіресе белгілі
артикльді, түсіру жағдайының жиі кездесуін атап көрсетуге болады, басқа
типті мәтіндерде де. Мысалы, реттік сан есім және нақты бөлшек атауының
алдында: First oil production in the region was- ... .Осы аймақтағы тұңғыш
мұнай өндіру ... .
л) Ағылшын тіліндегі ғылыми мәтіннің жиі кездесетін грамматикалық
ерекшеліктеріне өлшенбейтін зат есімдердің көпше түрінің кең қолданылуы
жатады. (fats-майлар, oils-мұнай, greases-май, steels-болат, rare earths-
сирек кездесетін жер үсті элементтері, sands-құм, wools-жүн, gasolines-
жанармай) құрал сайман атауларының көпше түрі (clippers-тістеуіш, jointers-
жақша, dwiders-циркуль, өлшеуіш);
атрибутивті сөз тіркестерін type, design, pattern, grade сөздерімен
қолдану:
dry chemical type fire extinguisher-ұнтақты от сөндіруші;
туыстық қатынасты беру үшін of демеулігін қолдану: the fuel of
kerosene-жанармайды керосин.
м) Ғылыми мазмұнның жүйелілігі мен дәлелденуіне байланысты қарқынды
түрде қолданылуы байқалады. Мысалы, since-содан бері, therefore-сондықтан,
thus-осылайша, it involves-бұған қатысты, it results in-бұл әкеп соғады.
Жоғарыда аталып өткендерге Алексееваның қызықты бақылауларын қосуға
болады.
Кез-келген ғылыми-техникалық мәтін басқалардан көмекші белгілік
жүйенің көптігімен өзгешеленеді (ғылыми мәтіндердегі схема мен сызбаларды
қоса санағанда). Көптеген төл тілде сөйлеушілерге бұл белгілер белгісіз,
себебі мәтін, осы білім саласындағы мамандарға арналған. Автор өз атынан
емес осы саладағы барлық мамандардың өкілі ретінде шығады.
Ғылыми-техникалық мәтін когнитивті ақпарат тарату үшін қолданылады.
Ғылыми-техникалық мәтіннің жетекші тілдік әдістеріне мыналарды жатқызуға
болады:
а) Бастауыштың дәйекті семантикасы. Бастауыш ретінде осы білім
саласының тақырыбы аясында зат есімнің қолданылуы. Бірінші
шақтағы жіктеу есімдігі сирек қолданылады.
b) Бастауыш формасына қатысты ырықсыздықты білдіру тәсілі,
жақсыз және атаулы сөйлемдер.
c) Осы шақтың жиі қолданылуы әсіресе нақ осы шақты білдіруі, ол
жеткізіп отырған ақпаратты нағыз дәйекті уақытта тәуелді
ретінде
көрсетуге мүмкіндік береді.
d) күрделі сөздер мен абстрактілі мағынаның басымдылығы. Бұл
тілдегі мағлұматтардың жалпылығының, олардың дәйектілігінің
жоғары деңгейін көрсетеді.
e) мәтіннің нақты дәйектілігі зат есімнің басымдылығы іс-әрекеттің
етістік арқылы емес, етістіктен туған зат есім арқылы білдіру,
бұл
мазмұнның обьективтілігін және абстрактілік деңгейін
жоғарылатады.
Аталып кеткен ерекшеліктерден басқа, автор ғылыми-техникалық
мәтінге тән белгілерді атап көрсетеді. Мысалы: термин және жалпы ғылыми
лексика, қысқартулар, сандар, формулалар, сызба нұсқалардың көптігі,
логикалық құрылымының графикалық әдісі.
Ғылыми-техникалық мәтіннің комуникативті мақсаты – осы білім
саласындағы жаңа мағлұматты хабарлау. Ол тек түпнұсқа мен аудармаға жалпы
болып табылатын базалық биіктіліктің жоғары деңгейінде ғана жүзеге
асырылады. Сол себепті ғылыми мәтін бұл саладан хабарсыз адамдарға
түсініксіз. [17;381].
Ғылыми-техникалық мәтіннің классификациясының ерекшілігі оған тек
ғылыми және техникалық мәтіндер ғана емес осы саладағы ресми-іскерлік және
аралас стильді мәтіндер сияқты басқа да мәтіндердің жатуы болып табылады.
Ғылыми-техникалық мәтіндер – ғылыми, техникалық және ғылыми-ақпаратты болып
бөлінеді. Техникалық мәтіндерге өндірістік-техникалық (техникалық
құралдардың, өндіріс және технологияның тәсілдері, өндірісті ұйымдастыру
мен эксплуатация тәжірибесін сипаттау) мәтіндер жатады.
Ресми-іскерлік мәтіндер-заңдық, басқару және іскерлік
корреспонденция мәтіндерінен тұрады. Аралас стильді мәтіндер дегеніміз –
ғылыми іскерлік құжат пен ғылыми публицистикалық әдебиет. Ғылыми іскерлік
құжат – ғылыми-техникалық пен ресми-іскерлік функционалды стильдердің
белгілерін қамтиды. Ал ғылыми публицистикалық әдебиет болса ғылыми және
публицистикалық стильдердің белгілерін қамтиды. [18;608].
1.3.2. Ғылыми-техникалық аудармаға қойылатын талаптар
Ғылыми-техникалық мәтінге қойылатын басты талап адекваттылық, яғни
түпнұсқа мәтінге аударма тура келуі. Адекватты аударма деп түпнұсқа
мәтіннің орнына жүретін, түпнұсқа мәтіннің ақпаратты-коммуникативті
қызметін атқара алатын аударманы айтамыз.[19;175]. Ақпаратты аударманың
түрлері секілді ғылыми-техникалық аударманың адекватты мәселесінің де
өзіндік ерекшеліктері бар. Көркемәдеби аудармада образдық ұқсастық болу
керек болса, яғни семантика-стилистикалық адекваттық, ғылыми-техникалық
аудармада басқа тілдегі ғылыми-техникалық ақпаратты дәлме-дәл берілуін
қамтамасыз етуі керек. Стильдік ерекшеліктерді аудару қосымша мағынаға ие.
Аудармада стандартты немесе нормалық қолданбалы терминология болуы тиіс, ал
оның стилі аударылып жатқан тілдегі ғылыми-техникалық әдебиеттің нормасы
және түпнұсқаның стильдік ерекшеліктеріне сай болуы керек. Ғылыми-
техникалық аударманың адекваттылығы негізгі 3 критерилер бойынша
бағаланады:
1) лексика, 2) грамматика, 3) баяндау тәсілі.
И.П.Смирнов бойынша аударманың эквиваленттілігі және түпнұсқа
мәтінге әртүрлі дәрежеде ұқсастығы көп мөлшерде аутенттік аудармада
кездеседі. Аутенттік аудармаға қойылатын талаптар құқық техникасына қатысты
бәрінен бұрын ресми және потентті документтерде көрінеді. Аутенттік
(өмірден алынған) дегеніміз тек қана толық адекватты аударма емес, сонымен
қатар ресми құжат ретінде қолдануға болатын дұрыс аударма.[20;107].
Техникалық жоба мәтіндерінің аутенттік аудармасы, аудару көлемі мен
уақытына байланысты қол жеткіліксіз. Мысалы, мұнай өндіру бағдарламасы
қуатстанциясы жобасының ағылшыншадан қазақшаға аударылуында “Control panel”-
“Басқару панелі” терминдік сөз тіркесі алынған, алайда осы жүйеде “Басқару
щиті” сөз тіркесін қолдану керек. Мәтіндегі “redundant” шамадан тыс
мағынасын білдіреді, бірақ артық деп аударылған. Оған қарамастан жалпы
мағынасы сақталған, өйткені инженерлерге арнайы жасалған бұл аударма оларға
түсінікті болып келеді.
Ғылыми-техникалық аударманы дұрыс аудару үшін аудармашыда терең
лингвистикалық негіз болуы, ТТ мен АТ жетік білу, ғылыми білімі болу, алдын
ала аударылатын мәтін жайлы хабардар болуы, сондай-ақ аударма процесін
дұрыс ұйымдастыра білуі қажет.[21;64].
Жазбаша аударма процесіне дайындалу кезеңі, аударманың өзі және
аударманы қайта қарап шығу кіреді. Дайындау кезеңіне қосымша материалмен
бірге аударатын мәтінді басынан аяғына дейін алдын-алу оқу кіреді. Осы
кезде түсініксіз мәселелер мен қысқартылған сөздер белгіленеді, Бұл
аудармашыға маманмен консультация өткізуге және анықтама әдебиет тізімін
белгілемеуге мүмкіндік береді.
Жалпы аударма аударылып жатқан бірліктің (сөйлем) және аударылып
жатқан тілдік құрал арқылы ондағы ақпаратты қайта қарап шығу және қайта
қарап шығу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бүгінгі таңда техниканың мәні өте маңызды. Техникасыз өмір сүру
деңгейі де дамымас еді, және де әрбір ашылған жаңа құрал–жабдық біздің
өмірімізді жақсартып келеді. Шет мемлекеттермен ғылыми-техникалық
ынымақтастық пен ақпарат алмасудың нығаюы нәтижелеріне орай ғылыми-
техникалық әдебиеттерді аудару қабілеттілігі маңыздылығы ерекше артты.
Аударманың басқа түрлеріне қарағанда ғылыми-техникалық аударманың
алатын орны маңызды. Ғылыми-техникалық аударманың негізгі міндеті –
жариаланған ақпаратты оқырмандарға анық және дәл жеткізу. Ғылыми-техникалық
аударманы зерттеу нақты аударманы көздейтін өзекті де маңызды мәселе. Бұл
ғылым мен техниканың соңғы жетістіктері туралы ақпарат алмасуды жеделдетуге
ықпал етеді. Бұл жұмыста біз ғылыми-техникалық аударма стилін, әсіресе
Мұнай және Газ өндірісіндегі ашып көрсетуге тырысамыз. Елімізде
Қазақстан Республикасын әлемдегі ірі мұнай шығарушы елдер санатына
қосатындай елеулі мұнай және газ қорлары бар. Минералдар еліміздің басқы
табиғи ресурстарына жатады. Олар өндіріс өнімдерінің негізін құрайды,
көбінесе олар әлемнің минерал шикізат нарығында маңызды орын алуға
мүмкіндік беретін, елдің экономикалық шамасын анықтайды. Ал басқы қор ол –
мұнай.
Мұнай жаңа заман экономикасы мен халықаралық қатынастарда қуат қоры
ретінде зор қызмет атқарады. Қазақстан жер қойнауы көп бөлігі әлі де дами
қоймаған табиғи қорларға толы. Айтуға негіз болғандықтан, Совет Одағы
кезінде Қазақстан жер қойнауында Менделеев кестесіндегі барлық химиялық
элементтер бар. Қазақстан өз қойнауындағылардың жүздеген бөлігін әле
дамыта қоймаған делінген еді.
Ғылыми-техника саласындағы халықаралық ынтымақтастықтың дамуы әр түрлі
тілде сөйлейтін адамдар арасында арнайы ақпараттың алмасуын талап етеді.
Аудармашының міндеті – барынша тура аудармамен қамтамасыз ету, ол дегеніміз
тура атаулар табу мен үдірісті дәл сипаттау.
Бұл дипломдық жұмыс ағылшын және қазақ тілдеріндегі Мұнай және Газ
саласындағы тақырыптарды салыстыру мен айырмашылығын табуға бағытталған.
Аударманың мұндай түріне деген сұраныс техникалық құрал–жабдықтарды
сипаттау мен техникалық атау сөздерді тарату кезінде туындайды. Мысалға,
жаңа құрылғылардың нұсқауларын аудару айтарлықтай қиынға соғады. Ғылыми-
техникалық аударма техникалық мағлұматтардың әр түрлі түсіндірмесі. Ғылыми-
техникалық аударманың басқа аударма стильдерінен айырмашылығы, оның ең
маңызды нысаны – қандай да бір саланың теориялық зерттелуі емес, керісінше
құрал-жабдықтар мен саймандар, құрылғылар, моторлар, машиналар мен тетіктер
және де жұмыс нұсқауларын пайдалану бойынша ұсыныстар. Сондықтан ғылыми-
техникалық тақырыптардың негізгі айырмашылық ерекшелігі олардың техникалық
атауларға бай болуында. [1;323].
Тақырыптың өзектілігі әлемдік қоғамдастықта ақпарат алмасу мен таралуы
әдісі ретінде ғылыми-техникалық аударма маңыздылығының артуына негізделеді.
Бүгінгі таңда бірқатар ашылған құрылғылар бар. Тақырыптың маңыздылығы
технологияның шапшаң дамуы нәтижесіне байланысты. Сонымен қатар біздің
өмірімізде түрлі техникалық құралдардың ашылуына байланысты пайда болған
көптеген жаңа атаулар бар. Түрлі атауларға байланысты Мұнай және Газ
саласының аудармасы күрделеніп барады, бұл адамдардың тілді жай ғана біліп
қоюы жеткіліксіз, арнайы бір маманға дайындығы болғаны лазым дегенді
білдіреді. Берілген жұмыс бойынша зерттеу мағлұматтарын орындау арқылы
мұнай және газ саласының түрлі тақырыптарын аудару барысында лексикалық
қиындықтар жинағын табуға болады. Осыған байланысты берілген мәселені
зерттеу айтарлықтай өзекті, ол біздің зерттеу тақырыбымызды Ғылыми-
техникалық аударманың ерекшеліктері (мұнайгаз саласында) таңдауымызды
анықтайды. Берілген жұмыстың маңыздылығы Мұнай және Газ саласынан да
хабары бар мұнайгаз өндірісі аудармасы атаулары ерекшеліктерін білетін
білікті аудармашыларға деген сұраныстың артуынан тұрады.
Ғылыми стиль қазіргі заман тәжірибесінде кеңінен пайдаланылып
жүр, өйткені жаңа заман ғылым дамуы жылдамырақ. Сондықтан ғалымдар әлемнің
түкпір-түкпірінен өзара ақпарат алмасып отырады. Олар ғылыми- техникалық
әдебиеттерді ұдайы аударып отырады. Қазіргі таңда Мұнайгаз өндірісінің
Қазақстанның бүгіні мен ертеңі үшін маңызы зор. Сондықтан мұнайгаз өндірісі
аудармасы ғылыми-техникалық әдебиетте лайықты орын алады. Бұл дипломдық
жұмыс Мұнайгаз атау сөздері мен арнайы сөз қорының оқылуына ықпал етеді
және де тәжірибелік бөлімі еліміздің байлығы қара алтынның қалай
өндірілетіні туралы жалпы мәлімет алуға мүмкіндік береді.
Бұл дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты ағылшын және қазақ тілдеріндегі
Мұнай және Газ саласы тақырыптары аудармаларынының ерекшеліктері мен
өзіндік айырмасын анықтау мен оқудың нәтижесінде алынған салыстырмалы
талдау. Ол берілген аударма стилінің әрі қарай дамуы мен түсіндірілуін
зерттейді.
Мақсатқа жетуде мына мәселелер әрекет етеді:
• ғылыми-техникалық стиль сипаттамасын белгілеу;
• ғылыми-техникалық тақырыптардың негізгі түрлерін белгілеу;
• мұнайгаз өндірісі аудармасының лексикалық ерекшеліктерін анықтау;
• мұнайгаз саласына байланысты барлық атаулардың басты аударма
қиыншылықтарын түсіндіру;
• мұнайгаз атауларын пайдалана отырып мысалдар келтіру, және де ағылшын
ғылыми стилін қазақ ғылыми стилімен салыстыру
Зерттеу мағлұматтары ғылыми-техникалық әдебиеттері мен Мұнай және
Газ саласы журналдары мәтіндері және мақалаларынан, Мұнай және Газ
саласы арнайы әдебиеттерінен және арнайы сөз қорларының сөздіктерінен
тұрады.
Зерттеудің нысаны мұнайгаз бағытындағы ғылыми-техникалық тақырыптар,
лексикалық ерекшеліктерін анықтауда қызығушылық туғызатын сұрақтар.
Зерттеудің пәні Мұнай және Газ тақырыптары аудармаларындағы
лексикалық жағынан туындайтын қиындықтары және де сөздік қорының мәні.
Зерттеудің теоретикалық негізі мынадай алдыңғы қатардағы жұмыстарға
негізделген
• аударма теориясы (Комиссаров В.Н., Латышев Л.К., Пумпянский А.Л.,
Коваленко А.Я., Ванников Ю.В. және т.б., )
• мәтін теориясы (Власов С., Арнольд И.В. және т.б..)
Зерттеудің әдістері. Жұмыста мәтіндердің салыстырмалы талдауына
негізделген әдістеме ғылымы пайдаланылады.
Жұмыстың тәжірибелік бөлігінде ғылыми стиль ерекшеліктерінің ғылыми-
техникалық мәтіндер аудармасына әсерін анықтауға тырысады. Бұл бөлімде
лексикалық ерекшеліктерді тәжірибеде түсіну үшін көптеген мұнай және газ
саласына байланысты атаулар кездесетін мәтіндерді көрсетеді. Бұл жұмыстың
нәтижелері мұнайгаз өндірісі мәтіндерінің аудармаларында пайдалы
мағлұматтар ретінде пайдаланылады.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттерден және қосымшадан тұрады .
Жұмыстың бірінші бөлімінде ғылыми-техникалық стиль міндетті стиль түрі
ретінде қозғалады. Сонымен қатар бұл бөлімде ғылыми-техникалық мәтіндердің
негізгі түрін белгілеуге тырысады.
Екінші бөлімде ғылыми-техникалық стильдің арнайы түрін талдауға
тырысады. Бұл бөлім мұнайгаз өндірісіне, оның ағылшын және қазақша
мәтіндерінің лексикалық ерекшеліктеріне арналған. Талдауға әр түрлі
мәтіндер арқылы мұнайгаз атау сөздерінің аударма мәселелері кіреді. Сондай-
ақ бұл бөлімде мұнайгаз өндірісіндегі осы сияқты басқа мәтіндердің атау
сөздерін аудару бойынша ұсыныстар мен әдістемелер берілген.
І БӨЛІМ ЗЕРТТЕУДІҢ ТЕОРЕТИКАЛЫҚ АЛҒЫШАРТТАРЫ
1.1. Аударма – мәдениаралық және тіларалық коммуникация тәсілі
Бүкіл адамзат тарихында түрлі халықтар бір–бірімен сауда, әскери,
саяси, экономикалық, мәдени, ғылыми байланыста болды, сондықтан аударма
адамның саналы әрекеттерінің көне түрлерінің бірі болып табылады. Көне
заманнан бері аударма адамдардың тіларалық және мәдениаралық қарым–қатынас
жасауына септігін тигізді, тек мемлекеттер арасында ғана емес, сонымен
қатар, көпұлтты елдердің аумағында да. Көпұлтты мемлекеттерде аудармашылар
айрықша мәртебеге ие болды. Мысалы, Ежелгі Карфагенде аудармашылар кастасы
жоғары мәртебе мен құрметке ие болған, ал олардың эмблемасы жарқын да сәнді
тоты болды. Қауырсындарының көп бояулығы аудармашының қай тілмен жұмыс
істейтіндігін көрсеткен.
Аударма дамуының негізгі кезеңдерінің біріне жазудың пайда болуы
жатады. Біріншіден, бұл адам әрекетінің түрлі саласындағы құндылықтары мен
жетістіктерінің мәдениаралық алмасуына қуатты серпіліс берді, екіншіден,
аударма практикасының жаңа түрі, яғни жазбаша аударма пайда болды және ол
ауызша аудармамен қатар қолданыла бастады.
Бүгінгі таңда біз ғылым мен техника саласындағы аудармашылық
серпілістің куәсі болып отырмыз. Аудармашылардың 70 пайыздан астамы нақ осы
салада қызмет етуде. Аударма көлемінің басым бөлігі іскерлік
хат–хабарларға, тұтынушылық ақпараттық мәтіндерге (нұсқаулар, анықтамалар
және т.б.), ғылыми–техникалық құжаттарға, санқилы келісім шарттарға,
техникалық сипаттамаларға тиесілі болып отыр. [2;93-96].
Соның негізінде, аударма әдісімен жүзеге асырылатын және аудармаға
бағытталған салыстырмалы, контрастивті зерттеулер (нақты тілдер жұбына
арналған жеке аударма теориясы) өз бастауын сонда алды. Теоретикалық
ізденістердің нәтижесінде аударма теориясының ұғымы қалыптасып, негізгі
мәселелері айқындалды.
Қазіргі аударма теориясы ғылыми бағыт ретінде XX ғасырдың ортасында
қалыптасты. Оның пайда болып, ілгері дамуына елеулі қажеттіліктерді
қанағаттандыратын аударма практикасының күрт кеңеюі себепкер болды. Екінші
Дүниежүзілік соғыс, онымен тура және жанама байланысы бар кейінгі саяси
оқиғалар мен өзгерістер (Нюрнберг процесі, отыршылдық жүйенің ыдырауы,
БҰҰ, ЮНЕСКО халықаралық ұйымдарының пайда болуы, НАТО, Варшава келісімі
әскери блоктарының құрылуы) халықаралық қарым–қатынасқа жаңа халықтарды,
жаңа ұлттық тілдерді таратты.
Әралуан ұлттар өкілдерінің қарым–қатынас жасауын қамтамасыз ететін
аударма тіларалық және мәдениаралық коммуникация тәсілі болып табылады. А.
Д. Швейцердің пайымдауынша аударма тіларалық және мәдениаралық
коммуникацияның бір бағыты және екі сатылы үрдісі, нәтижесінде мақсатты
(аудармашылық) талдауға алынған бастапқы мәтіннің негізінде екінші мәтін
(метамәтін) құрылып, алғашқысы өзге тілдік, мәдени ортада алмастырылады ...
Алғашқы мәтіннің коммуникативтік әсерін жеткізумен сипатталатын үрдіс екі
тіл, екі мәдениет және екі коммуникативтік жағдай арасындағы өзгешелікті
модификациялауға бағытталған. [3;75].
Аударма тілдік дәнекерліктің бір түрі болып саналады. Тілдік
дәнекерліктің бұдан басқа рефераттау, аннотациялау, мазмұндама деген
түрлері бар. Олар жеткізілетін ақпараттың көлемі және формаларымен
ерекшеленеді. Аударма негізгі нұсқаның мазмұны мен форма бірлігін қайта
жаңғыртатын үрдіс болғандықтан, қысқартылған баяндама, мазмұндау және басқа
да тілдік дәнекерлерден мейлінше өзгешеленеді. Аудару дегеніміз бір тілдің
әдістерімен екінші тілде айтылған лебізді дәл және толық жеткізу. [3;75].
Аударманы қарастырған кезде көңіл бөлетін принципті жағдайлардың бірі
ол қарым–қатынастың жеке тұлғалар арасындағы өзара әрекет екендігін ұғыну,
соның барысында коммуниканттар мәдениет субъектісі, белгілі лингвомәдени
қауымның өкілі ретінде қарастырылады. Аударманы мәдениаралық коммуникация
ретінде бағалау тілдің мәдениеттің құрамдас бөлігі, тілдің біртұтас
әлеуметтік–мәдени құрылым деген ұғымдарға негізделген.
Тілдердің бәрінің бірдей сөздік қоры мен сөздік құрамы, оның
сөзжасам тәсілдері т.т. толып жатқан мүмкіндіктері бір–біріне сәйкес келе
бермейтіні заңды. Аудармашылардың қиналатын жері де осы тұстан туындап
жатады, өйткені тілдердің құрылымдық, стильдік, грамматикалық жүйелері,
лексикалық байлығы әралуан тарихи негізде туып, жасалып қалыптасқан. Міне
осындай әрқилылық аударма ісіне әсер етпей тұрмайды. [4;131]. Алайда бұдан
қайсібір тілдерді аударуға болатын, ал екінші біреулерін аударуға болмайтын
тіл деп саралауға болмайды. Негізінде өз ұлтына қатықсыз қызмет етіп
отырған тілдердің қай–қайсысында да аударма ісі жандана алады. Ендеше
тілдер табиғатындағы әлгіндей ерекшеліктерден шошынудың жөні жоқ. Қайта
ондай ерекшеліктердің әсерімен өз тілінің жаңа бір мүмкіндігі іске қосылып,
жаңаша қыры ашылып жатады. Тілдердің бір–біріне игі әсері, өзара ықпалы
дегенде оның осындай прогрестік мәнін ерекше ескеріп отырғаны дұрыс.
1.2. Аудармашы туралы түсінік және оның қалыптасу кезеңдері
Қазіргі заманғы аудармашылар үшін Вавилон – олардың кәсібінің рәмізі.
Сондықтан болар, аудармашылардың Халықаралық федерациясы “BABEL” деп
аталады. Көне еврей тілінде бұрындары Вавилон осылай айтылса керек.
Вавилондық мұнара рәмізі аудармаға арналған кейбір кітаптардың беттерінде
де кездесіп тұрады. Аудармашылық қызметтің б.э.д. ІІІ мыңжылдықтан бері
келе жатқандығын Ассирия астанасы Ниневияның кітапханасынан табылған саз
тақтайшалар да дәлелдейді. Ассириялық патшалар арасында алғашқы болып хат
танығандардың бірі – Ашшурбанипал (б.э.д. 669-633) өз сарайларының
біреуінде бүкіл көне вавилондық және шумерлік жазбаларды жинақтауға бұйрық
береді. Сонда әлемдегі ең алғаш кітапхананың басым бөлігін шумерлер мен
вавилондықтар аудару үшін қолданған көптілді сөздіктер құраған екен. Сол
сөздіктердің ең көнелері өз ерліктерін империяның түрлі тілдерінде
мадақтауды ұнатқан Саргон Аккадскийдің (б.э.д. 2872-2817жж.) билік еткен
кезіне сәйкес келеді. Ертеде, аудармашы кәсібі құрметті де сыйлы болған
кезде, түрлі тілдерде сөйлейтін алуан елдің өкілдері тұратын ежелгі
Карфагенде “кәсіби аудармашылардың” ерекше бір кастасы (жабық қауымы)
болған. Карфагеннің аудармашылары сол кезде айырықша құқықтық мәртебеге ие
болған көрінеді. Олар аудармашылық қызметтен басқа барлық міндеттерден
түгелдей босатылса керек. Кейбір аударма тарихын зерттеумен арнайы
айналысатындардың дәлелдеуі бойынша, аудармашылар кастасының мүшелері
сыртқы түр кейіптерімен де қалған адамдардан ерекшеленетін: олардың
барлықтарының шаштары тақырланып алынған және денесінде татуировка (теріге
бояу жағылған инемен пістелене салынатын сурет) болған көрінеді. Олар
татуировканы қазіргідей тек сән үшін емес, өзінің кәсіби деңгейінен ақпарат
беретін рәміз ретінде қолданған. Бірнеше тілдерден аудара алатындардың
денесінде қанатын жайған тотықұс бейнеленген, ал тек бір тілмен жұмыс
істейтін аудармашылардың денесінде қанатын жаймаған тотықұстың суреті
салынатын болған. Бір қызығы, көне Карфагендегі аудармашылық геральдикадан
мүлдем хабары жоқ адамдар көп жағдайда бүгінгі күннің өзінде аудармашыны
тотықұспен теңдестіріп жатады. Кейбір зерттеушілердің айтуынша, Ежелгі
Римде interpres (аудармашы) сөзі біршама кемсітушілік сипатта болыпты;
interpres деп мәселенің байыбына бара қоймайтын, сөзбе-сөз аударуға
дағдыланған, қабілетсіз аудармашыны атаған. Ежелгі Русьте оларды толмачтар
дейтін болған. Сірә, ол атау біздің түркі тіліндегі “тілмәш” сөзінен шыққан
болар. Сол көне замандардың өзінде-ақ аудармашылар дипломатиялық
келіссөздерге қатысып, әскерлермен шетелге сапарларға бірге шығып отыратын
болған. Соған қарамастан, аудармашыларға қолбала ретінде жоғарыдан төмен
қарау қай мәдениетте болсын кездесіп тұратын жағдай. Аудармашы тек тілмәш,
көшірмеші, қарапайым билингв, түпнұсқаның мәтінінен ауытқымайтын кірпияз
ділмар, сөздің құлы ма әлде оның ұстасы ма? Түпнұсқаның мәтінін өзгертіп
жіберетін сатқын ба әлде жан-жақты білімді интеллектуал, лингвист және
этнограф, философ және психолог, тарихшы, жазушы және тіл тапқыры ма? Ол,
кез келген оқырман секілді, түпнұсқа мәтінін “өзіндік жолмен” оқудан бас
тартпайтын еркін суреткер ме әлде зейінді әрі сезімтал басқа тілді екінші
автор ма? Аудармашы түпнұсқаны өз заманының адамдары мен өзінің жеке бас
мәнеріне қарай қайта жасаушы, “өзгертуші-түзетуші”, сөйтіп, “керемет
қателіктердің” негізін салушы ма әлде алдына басқа тілдік мәдениет
адамдарын түпнұсқаның мазмұнына толығымен қанық етуді мақсат етіп қоятын
төзімді еңбеккер ме? Қойылған сұрақтардың қай-қайсысы болсын біржақты
жауабын ала қоймаған ашық сұрақтар. Ендігі жерде аударманың ел мен елді
байланыстырушы сұхбаттылық пәрменіне тоқталатын болсақ, онда мәдениетаралық
коммуникация, мәдениеттер сұхбаттастығы терминдері өзара ажыратуды,
арақатынастарды саралауды қажет ететіндігін айтуымыз керек. Коммуникация
термині бізге орыс тіліндегі әдебиеттерден келгенмен, әуел баста латын
тілінен шыққаны белгілі. Қазақ тіліне бұл термин “қатынас” деп аударылады
әрі дәл аударылады деп ойлаймын. Қатынастың да түр-түрі болады. Солардың
барлығын екі негізгі топқа бөліп қарау мүмкін. Олар: тікелей қатынас,
жанама қатынас. Тікелей қатынасты біз “араласу” деген ұғым арқылы да
жеткізе аламыз. Ол адамдардың өзара, бөгде біреулерсіз, тікелей, бетпе-бет
қатынасқа түсуін білдіреді. Басқа жақтан келгендер өздерімен қазақ тілін
білетін тілмаш ұстаған. Тілмаштар тек ауызша аударған, қазіргі тілде
синхронды аударма дейміз, бұл сала қазір аудармашылардың ең әлсіз жері,
әсіресе орыс тілінен қазақ тіліне синхронды аудару әдістемесі әлі дамымай
отыр. Ал жазбаша аударма түрі атамыз Баласағұниден бастау алған. Тілмаш-
аудармашы жан-жақты білімдар болған. Тәуелсіздік алғаннан бері тіл
мамандарына, әсіресе, қазақ тіл мамандарына, орыс, ағылшын, т.б тіл
мамандарына сұраныс артып келеді. Ал бірақ білікті аудармашы табу қиын. Әр
саладағы кез-келген маман, басшы өзі қазақ тілін оқып- үйренудің машақаты
көптігін көріп, іс-қағаздарды мемлекеттік тілге көшіруде оңай жол –
аудармашыны жұмысқа алады. Енді сол аудармашы көз майын тауысып аударған
құжаттар оқылмайды да, жай, орыс тіліндегі құжатқа тіркеліп, күнін кешеді.
Әр мекемедегі аудармашы өз сорпасында өзі қайнап, өз шамаларынша күн
көруде. Салалық кеңес орындары бір жерде болса, кейсалады ол жоқ.
Мемлекеттік тілде іс жүргізудің түпкі мақсаты- сол құжат қазақ тілінде
жасалып, яғни қазақ тілінде дайындалуы тиіс, сосын басқа тілге керек болса,
аударылуы мүмкін. 90 жыл бойы орыс тілінде жасалып, қалыптасқан құжаттар,
стандарт нысандар, Заңға сәйкес, мемлекеттік тілге аударылып, қазақша
құжаттар туындауда. Әр салаға тән терминдер де, халықаралық терминдер де
қазақшаланып жатыр. Оны біреу түсініп, біреу түсінбей, біреуі қолданылып,
ал біреуі қолданыстан түсіп те қалып жатыр. Аудармашы көз майын тауысып, әр
терминнің аудармасын іздеп, салыстырып, құжатты Заңға сәйкес талаптарға сай
жасайды. Сол құжатты орыс тілінде дайындаған маман немесе басшы осы қазақша
құжатты, қазақ тілін жақсы білгеннің өзінде де, тез түсіне кетуі екі-талай.
Неге - дейсіз ғой. Себебі, осы саладағы қалыптасқан терминдер орыс немесе
латын, ағылшын тілінде жасалған сөздер. Оның қазақшасын ол маман көбінесе
білмейді де. Аудармашы оны көптеген сөздіктерден іздеп, электрондық Заң
бағдарламасынан, немесе тағы басқа жолмен табуы мүмкін. Адамдар бір-бірін
тіл арқылы түсінетін болса, сол тілдің басты құралы сөз. Сөз дегеніміз –
заттың, түрлі құбылыстың, қимыл-әрекеттердің атауы. Әрбір сөздің білдіретін
жеке ұғымы болады. Сөз білдіретін мағына бірдей, біркелкі бола бермейді.
Әдетте сөз мағынасы екі тұрғыдан екіге бөлініп қаралады: лексикалық мағына
және грамматикалық мағына. Сөздің жеке тұрғанда немесе сөйлемде білдіретін
негізгі ұғымы лексикалық мағына, ал сөздердің сөз тұлғасы, сөз таптары,
сөйлемдегі қызметі тұрғысынан қарастырғанда, олардың білдіретін мағыналары
грамматикалық мағына. Ағылшын тілінен қазақ тіліне тез және дұрыс аудару
үшін грамматикалық дұрыс және сөздік қорының мол болуы жеткіліксіз. Ағылшын
тілінен қазақ тіліне аударғанда сөйлемнің мағынасы өзгермейді, бірақ оның
лексикалық және грамматикалық түрі өзгереді. Аудару барысында грамматика
мен лексика өзара тығыз байланыста болады. Тек сөйлем құрамында ғана сөздің
мәні ашылып, оның негізгі мағынасы анықталады. Аударма барысында аудармашы
әрдайым мағынасы жуық ағылшын сөзі мен қазақ тілі сөзін салыстыру
қажеттілігіне тіреледі. Яғни аударылып отырған тілдегі сөз мағынасы
түпнұсқадағы сөзге сай келе ме, оны қолдануға бола ма деген сауалдарға
жауап іздеп табу. Нақты мәтінді аудару барысында ағылшын және қазақ тілі
лексика бірліктерін дұрыс салыстыру үшін аудармашы мынадай салыстырулардың
маңызды түрлерімен таныс болуы тиіс. Олар эквивалент және варианттық
сәйкестік эквиваленттік сәйкестік ағылшын сөзінің мағынасы қазақ тіліндегі
сөздің мағынасымен толық сәйкес келеді. Мысалға, Monday – дүйсенбі. Ағылшын
тіліндегі сөздің мағынасы қазақ тіліндегі сөздің бірнеше мағынасымен
сипатталады. Мысалға plate сөзі 1. табақша; 2. қалың қалықтыр табағы; 3.
аккумулятордың электроды; 4. зауыттық марка; 5. анод; 6. гальваникалық
жабу.
1.2.1. Аудармашыға қойылатын талаптар
Аударма – түпнұсқаның ойын жаңғыртуға бағытталған күрделі де қиын,
шығамашылық аналитикалық–интегративтік үрдіс болғандықтан, аудармашының
барлық ресурстары іске қосылады. Аудармашыға орасан зор жұмысты атқаруға
тура келеді: ол мәтін мазмұнының бағдарын анықтап, автор ойын сын көзбен
саралап, әр түрлі аударма тәсілдерін қолданады, содан кейін, шыққан
нәтижені қорытып аударманы түпнұсқамен салыстырады.
Жалпы аударма үрдісі, тәжірибелі мамандар мен аудармашы зерттеушілер
айтуына қарағанда, шынында да екі бөліктен тұратын тәрізді. Яғни, аудару
үшін аудармашы әуелі түпнұсқамен түбегейлі танысып, аударуға келеді деген
негізгі әрі маңызды тілдік элементтерін ойша іріктеп, қиындық туғызар
тұстарын белгілеп, түстеп, түсініп алуға тиіс, екіншіден аудару үшін
аударма тілінің әлгіндей тілдік, стильдік ерекшеліктерін әйгілеп тұрған
қатпарларына сәйкес келер сөздерді, сөз тіркестерін және грамматикалық
амалдарды аударылар тілден іздестіріп табуы шарт.
Аудармашының рөлі өте маңызды, сондықтан оған жоғары талаптар
қойылады. Ол жоғары білімді әрі білікті адам, кең және жан–жақты
білгірліктің иегері болуы тиіс. Ғылыми–техникалық әдебиеттің аудармашысы
аталған мамандықты білуі шарт, ал газеттік–публицистикалық материалдарды
аударумен шұғылданатын аудармашы болса бүгінгі халықаралық оқиғаларды
назарында ұстап, әралуан мемлекеттердің саяси құрылымын, экономикасын,
географиясын жете білуі тиіс. Кез–келген аудармашы өзге халықтардың
әдебиетін, тарихын, мәдениетін жақсы білгені жөн. Мысалы, егер тұлға
ағылшын тілінің аудармашысы болса, онда ол сол халықтың тұрмысымен,
әдет–ғұрыптарымен, яғни реалийімен таныс болуы керек. Реалий дегеніміз
өмірдің, тұрмыстың ерекшеліктері, әр елдің мемлекеттік құрылымы, оның
салт–дәстүрлері, әдет–ғұрыптары, наным–сенімдері, яғни елдің өзіндік,
ұлттық бейнесін көрсететін ерекшеліктер. Реалийден хабарсыз болу аудармада
қателіктерге жол бермек, соның салдарынан аударманың мәні кетіп, ұлттық
реңкі жоғалады. Хабарсыздықтың салдарынан өрескел қате жіберіліп, мемлекет
және оның халқы туралы теріс көзқарас қалыпасуы мүмкін. [5;8].
Бұдан басқа, аудармашының жалпы филологиялық білімі болуы қажет,
өйткені аударманың көптеген мәселелері тек кең филологиялық негізде ғана
шешілуі мүмкін. Сол себепті, ауқымды дайындықтың арқасында ғана аудармашы
қателікке бой алдырмайды. Тілдің ұлтық сипатын жете білген аудармашы басқа
тілдік конструкцияларды қолданудан бас тартады, сөйтіп, ана тілінің
нормаларын бұзбайды. Аудармашы екі тілді жетік білуге міндетті: бастапқы
тілді және аударма тілді. Тілді жетік білу дегеніміз оның барлық
аспектілерін, яғни фонетикасын, грамматикасын, лексикологиясын және
стилистикасын терең білу, себебі онсыз грамматикалық, лексикалық және
стилистикалық қиындықтарды шешу мүлдем мүмкін болмайды.
Аударма теорисы тілдің жоғарыда аталған аспектілерімен байланысты
аударма мәселелерін шешуге өзіндік көмегін тигізеді. Оның міндеті екі
тілдегі лексикалық, грамматикалық және стилистикалық сәйкестіктердің,
айырмашылықтардың барын анықтау және аударма тәсілдерінің лайықты жолдарын
көрсету. Әйтсе де, аударма теориясы аударудың рецептілер жинағы емес. Кей
кездерде аудармашы өзінің жұмысында сол әдістерді көмекші ретінде қолдана
алады. Дегенмен, көптеген жағдайлар мүлдем жекелеген шешімді қажет етеді.
Аудармашының теоретикалық дайындығы мен өнері осындай қиындықтарды лайықты
шешім қабылдауда, сонымен қатар, жиған–терген практикалық тәжірибесін
қолдана білуде байқалады.
Тек жан–жақты және арнайы білімінің арқасында ғана аудармашы
толыққанды әдеби аударма жасай алады, сонда ғана қойылған мақсатқа жетеді.
Басқаша айтқанда, аудармашы автордың барлық ойын, аударылатын мәтіннің
мазмұнын толыққанды беріп қоймай, оларды тиісті формада, аударма тілінің
нормаларына сәйкес жеткізеді. [5;8].
1.3. Аударма материалдарының жанрлық-стилистикалық
жіктелуі
Аударма мәтіндері жанры, стилі және қызметі бойынша өте әралуан болып
келеді. Сондықтан аудармашының мәтіннің қандай түрін аударатынын білгені
абзал. Мәтіндердің түріне сәйкес аудармаға әдістеме және талаптар
анықталады, сонымен қатар, аударма тәсілдері таңдалып, аударманың
түпнұсқаға деген сәйкестік дәрежесі айқындалады. Аудармашының мақсаты мен
міндеті оның аударатын материалына (поэма немесе роман, ғылыми мақала
немесе газеттік ақпарат, құжат немесе техникалық нұсқау) байланысты әр
түрлі болуы мүмкін. Әрбір жанрды аудару заңдылықтарының өзіндік
айырмашылықтары болады. [6;15].
Филологтар көптен бері мәтіндерді жіктеуге тырысып бағуда. Алайда оны
іске асыру оңай дүние емес, себебі олардың әралуандығы өте басым және
бірқатар мәтін түрлерінде тілдік құралдардың және сөйлеу әрекеттері
түрлерінің өзара сіңісуі анық байқалады. Нақ мәтін түрі қалай аудару керек
екендігін көрсетеді, және бірінші кезекте лайықты аударма тәсілдерін
таңдауға демеулік етеді.
Көп уақыттан бері аударма мәселесін қарастырған зерттеулерде
прагматикалық және көркем аударманың арасында принципті айырмашылық
байқалып келеді. Әйткенмен, бұл айырмашылық басым жағдайда прагматикалық
аударма аз қиындық тудырады, сондықтан арнайы зерттеуді қажет етпейді деп
түсіндіріліп келді. Алайда әдеби–көркем аударманың теориясы сол уақытта
дамып, жетіліп, қызу талқыға түсіп жатқан еді. Әрине, жіктелудің жүргізілуі
заңды болып табылады. Мысалы, В. Е. Зюскиндтің пайымдауынша әдеби
аудармашының прагматикалық аудармашыға, яғни арнайы аудармашыға қарағанда
жазушылық таланты болуы керек. [7;312]. Мұнымен әрине сөзсіз келусіге
болады, өйткені прагматикалық мәтіндерде тіл коммуникация, ақпарат беру
қызметін атқарады. Ал көркем прозалық немесе поэзиялық мәтіндерде тіл
көркем образды жандандырып, туындының эстетикалық мәнділігін жеткізеді.
Дегенмен, жеңілдетілген жағдайда мәтіндерді мұндай екі түрге бөлу
жеткіліксіз, себебі осы екі топтың өзінде де мәтіндер саналуан түрлерге
жіктеледі. Ал олар өз кезегінде мүлдем басқа мәселелерді қарастырып, өзге
аударма тәсілдерінің қолданылуын қажет етеді, оның үстіне, әртүрлі
заңдылықтарға бағынады. Прагматикалық мәтіндердің ортақ сипаттары бар,
сөйте тұра, тауар маманданымы, заңнамалық құжат, әлде философиялық зерттеу
аударылып, талданып жатса, оған немқұрайлы қарауға болмайды. Екінші
жағынан, көркем аударманың өзінде де саналуан жіктеуші факторлар
жеткілікті, мысалы стилистикалық ажарланған эссенің аударылуы лирикалық
өлеңнің аударылуына қарағанда басқа заңдарға бағынады.
Бұл маңызды қағида соңғы онжылдықтарды едәуір нығайған еді. Бірақ
та, мәтіннің түрлерін өзіндік белгілеріне негіздеп жіктеу осы уақытқа дейін
жүйесіз орындалып келгендіктен, бірыңғай тұжырымдама әлі қабылданбады.
Эльза Таберниг де Пуккиарелли өзінің Aspectos tecnicos y literarios
de la traduccion атты еңбегінде мәтіннің мынадай үш түрін анықтайды: 1)
техникалық мәтіндер және жаратылыстану ғылымдарының мәтіндері, мұнда пәнді
білу тілді білуден маңыздырақ, ал тілді білу дегеніміз арнайы терминдерден
хабардар болу; 2) философиялық мәтіндер, мұнда аудармашы арнайы
терминологияны білумен қатар, автор ойынының бағытына ілесіп отыру керек;
3) әдеби мәтіндер, мұнда мазмұннан басқа, көркемдік пішін [8;188].
Мәтіндерді жіктеуге Карл Тиме де талпыныс жасады. Ол мәтіндердің
мынадай шынайы төрт түрін ұсынады: діни, әдеби, іскерлік және ресми
мәтіндер. Сонымен қатар, ол осы мәтіндер әртүрлі рецепторлар тобына
арналады және әр жағдайда әрқилы аударылу керек деп тұжырымдады. [9;210].
А. Федоров жіктеуінің негізіне аударылатын материалдар
сипаттарындағы айырмашылықтар ұйытқы болды. Сөйтіп ол жіктеуді былай
топтады: 1) ақпараттық мәтіндер, құжаттық мәтіндер (сауда және іскерлік
сипаттағы) және ғылыми мәтіндер; 2) қоғамдық–саяси мәтіндер; 3) әдеби
мәтіндер. [10;253]. Ал, Виноградов болса мәтіндердің негізгі алты
функционалды–стилдік түрін топтастырады:
1) Ауызекі мәтіндер. Олар ауызекі–тұрмыстық, ауызекі–іскерлік және т.б.
түрлерге бөлініп, қарым–қатынас қызметін атқарады, сонымен қатар, ауызша
диалогтік түрде болып, әлдебір мақсат үшін өзара қарым–қатынас жасауға
бағытталады.
2) Ресми–іскерлік мәтіндер. Оларға мыналар жатады: мемлекеттік, саяси,
дипломатиялық, коммерциялық, заңнамалық және т.б. толып жатқан құжаттар.
Олардың негізгі қызметі ақпарат беру.
3) Қоғамдық–ақпараттық мәтіндер. Олар жаппай коммуникация каналдары (газет,
журнал, радио және телевизия) арқылы таралатын әралуан ақпараттан тұрады.
4) Ғылыми мәтіндер. Олардың білім саласына және міндеттеріне байланысты
саналуан түрлері болады. Олардың ішінде кәсіпқорларға арналған арнайы
мәтіндер, ал жаппай оқырманға арналған ғылыми–көпшілік мәтіндер болады.
Бәрінің қызметі ақпарат беру, және және мазмұнды логикалық бірізді,
объективті әрі дәлелді баяндау.
5) Әдеби мәтіндер. Бұған көркем әдебиеттің, әдеби сынның, публицистиканың
барлық жанрлық әралуандылығы кіреді. Олардың мынадай негізгі екі
сабақтасқан мәтін түзуші қызметі болады: ықпал етуші және эстетикалық.
Мұндай мәтіндерде баяндаудың түрі ерекше мағынаға ие.
6) Діни шығаралар. Олардың мазмұны мен сипаттары айрықша ерекшеленеді.
Әдетте, олардың қатарына Қасиетті жазудың каноникалық кітаптары,
апокрифтер, уағыздар және теологиялық шығармалар кіреді. [11;5-8].
1950 жылдардың басында International Journal of American Linguists
журналында Дж. Касагранденің Аударманың мән–мақсаты атты мақаласы жарық
көреді. Онда автор аударманың 4 түрін топтастырады: 1) Прагматикалық
аударма, оның мақсаты – ақпаратты неғұрлым дәлірек жеткізу; 2)
Эстетикалық–поэтикалық аударма, оның мақсаты – әдеби немесе эстетикалық
форманы жаңадан жаңғырту; 3) Этнографиялық аударма, оның мақсаты –
түпнұсқаның мәдени контекстін түсіндіру; 4) Лингвистиалық аударма, оның
мақсаты – түпнұсқа морфемнің мағынасын ашу.
Ал В.Н. Комиссаровтың пайымдауынша, аударма түрінің негізгі екі
жіктелуі болады. Олар: аударылатын мәтіндердің сипаты бойынша және
аудармашының аударма барысында сөйлеу әрекетінің қолдану сипаты бойынша.
Алғашқы жіктеу түпнұсқаның жанрлық–стилистикалық ерекшеліктерімен
байланысты, ал екіншісі сөйлеу әрекеттерінің жазбаша және ауызша түрінің
психолингвистикалық ерекшеліктерімен байланысты.
Аударманың жанрлық–стилистикалық жіктелуінің түпнұсқасының
жанрлық–стилистикалық ерекшеліктерімен байланысты екі функционалды түрі
болады: көркем (әдеби) аударма, ақпараттық (арнайы) аударма. [12;11].
Көркем аудармаға көркем әдебиет туындыларының аударылуы жатады. Көркем
әдебиет шығармалары барлық өзгеде тілдік шығармаларға қарама–қарсы
қойылады, өйткені оларда жалғыз коммуникативтік қызметі басым болады, яғни
көркем–эстетикалық немесе поэтикалық.
Ақпараттық аударма дегеніміз әлдебір мәліметтерді жеткізетін
мәтіндердің аударылуы. Оның негізгі қызметіне оқырманға әдеби–эстетикалық
әсер ету емес, керісінше тек қана ақпарат жеткізу жатады. Мұндай мәтіндерге
ғылыми, іскрлік, қоғамдық–саяси, тұрмыстық және басқа да сипаттағы барлық
мәтіндер жатады.
Ақпараттық аударманың түрлерге бөлінуі аударылатын мәтіндердің ТТ
әралуан функционалдық стилдеріне жатуына негізделеді. Сондықтан түпнұсқаның
функционалды–стилистикалық ерекшеліктері мұндай мәтіндердің өзіндік
аударылатын сипаттары айқындалады. Осы белгілер бойынша ақпараттық
аударманың мынадай түрлері топтастырылады: ғылыми–техникалық мәтіндердің
аударылуы, ресми–іскерлік мәтіндердің аударылуы, саяси–публицистикалық
мәтіндердің аударылуы, газет–ақпараттық мәтіндердің аударылуы.
Осы дипломдық жұмыс мұнай-газ саласындағы мәтіндердің аударылу
ерекшеліктерін қарастырады. Мұнай-газ мәтіндері функционалды–стилдік түрі
бойынша – ғылыми мәтіндерге жатады (В.Виноградовтың жіктеуін негізге ала
отырып). Ал аударманың жанрлық–стилистикалық түрі бойынша – ақпараттық
аудармаға жатады (В.Н.Комиссаровтың негізге ала отырып).
1.3.1. Ғылыми-техникалық мәтіндердің функционалды стильдік
ерекшеліктері
Бөлек функционалды стильдер әдеби тілдің тарихи даму процесінде пайда
болады; олар бір-бірінен тілдік қатынастың мақсаты мен міндеттерін
анықтайтын тілдік құрал жүйесімен ажыратылады. Әдеби тіл мен функционалды
стильдің арасында жалпы және жалқы қатынас бар; әрбір функционалды стилде
әдеби тіл нормасының дамуының жалпы бағыттарын көруге болады; әдеби тілдің
функционалды стилі әдеби тілдің дамуының әрбір сатысындағы бірлікті
қамтамасыз ететін өзара әрекеттестік процесінде болады.
20ғ басталған ғылыми-техникалық прогресс өмірде қарқынды ақпараттың
алмасуы мен басты қызметі когнитивті ақпарат болып табылатын ғылыми-
техникалық стильдің қалыптасуына түрткі болды. Лингвистикалық зерттеулердің
нысаны болып болып табылатын көркем әдебиет тілінен өзгеше, 20ғ
лингвистердің назарларын аударатын ғылыми техникалық басылымдардың қарқынды
дамуы байқалды. [13;315].
Ағылшын тілінің техникалық стилі және онық аудармасын зерттеуде
Пумпянский А.Л., Борисова Л.Ю., Ванников Ю.З., Смирнов И.П., Савина Е.С.
және тағы басқа ғалымдар үлес қосты.
Ғылыми-техникалық әдебиет тілін лингвистикалық жағынан зерттеулер,
ғылыми-техникалық әдебеиеттің барлық түрлерінің тілдік қарым-қатынас құралы
ретінде маңызды дәрежеге ие екенін, өзіне қатысты ерекшеліктері мен белгілі
тілдік құрылымдық стилі бар екенін көрсетеді.
Ғылыми техникалық әдебиеттің өзіне тән ерекшеліктері оның
лексикасына, грамматикасына және стилистикалық белгілеріне де қатысты. Бұл
жерде ең маңызды мәселе, ғылыми-техникалық әдебиет барлық тілдерге тән
болғанымен де, оның ерекшеліктері, тілден тілге сол күйінде берілмейді, әр
тілде өзінше аударылады. Бұл өзіндік сандық және сапалық сипатқа ие.
Сапалық өзіндік әр тілдегі белгілі қатынас немесе ерекшеліктерді ұқсас
тілдік құрал арқылы емес, лексикалық құрал грамматикалыққа ауыстырылып
берілуінде, ал сандық ерекшелік лексикалық, грамматикалық немесе
стилистикалық құралдардың әртүрлі жиелікте қолдануында көрінеді.
Сонымен қатар, ғылыми-техникалық әдебиет аудармасымен жұмыс істей
отырып, жүйелі-адекватты аударма алу үшін берілген тілдің ғылыми-
техникалық әдебиетін жалпы және арнайы ерекшеліктеріне көңіл бөлу керек.
Жалпы әр функционалды стильде аударма барысы мен нәтижесіне маңызды әсер
беретін кейбір тілдік ерекшеліктерді бөліп көрсетуге болады. Мысалыға
Комиссаров В.Н. [3,V бөлім] бойынша ғылыми техникалық стильде – ғылыми-
техникалық материалдардың лексико-грамматикалық ерекшеліктері, бірінші
орында терминология және арнайы лексика болып табылады. Ғылыми-техникалық
стильге қатысты ерекшелік – оның ақпараттылығы (мазмұндылығы), қиcындылығы
(қатаң жүйелік, басқы ой мен бөліктерінің арасындағы байланыс), дәлдік және
дұрыстық және осы ерекшеліктерден шығатын айқындық пен түсініктілік.
[14;253].
Осы стильге қатысты мәтіндер аз немесе көп дәрежеде ережеге сәйкес
ерекшеліктерге ие болуы мүмкін. Бірақ та осы сияқты мәтіндерде, осы сала
қарым-қатынасына түрткі болатын, басымырақ қолданысқа ие құралдар бар.
Лексика саласында барлығынан бұрын ғылыми-техникалық терминология және
арнайы лексиканың қолданылу аясы бірінші орында тұрады. Термин дегеніміз –
ғылым немесе техниканың белгілі саласында мамандар пайдаланатын арнайы
обьекті мен мағынаны білдіретін сөздер мен сөз тіркестерін айтады. Термин
ретінде тек осы стильде қолданылатын сөздерге қоса арнайы мағынаға ие жалпы
халықтық сөздер де қолданылуы мүмкін. Мысалы, gasoline, drilling, oil-rig,
petrol секілді мұнай саласына қатысты лексикалық бірліктерді ғылыми-
техникалық материалдан тыс кездестіру өте қиын. Сонымен қатар, осы
мәтіндерде термин ретінде барлығына таныс, жалпы қолданыста болатын
industry, market, design engineers, production сөздері де қолданылады.
Терминдер нақты обьектілер мен құбылыстарға нақты және дәл нұсқау көрсетуді
қамтамасыз ету, мамандардың берген ақпаратына бір мағыналы түсініктеме
орнатуы керек. Сондықтан да осы типке қатысты сөздерге ерекше талап
қойылады. Барлығынан бұрын термин дәл болуы керек, яғни берілген ғылым
немесе техника саласындағы терминнің орнын табатын, қисынды анықтау арқылы
мағынасын ашатын қатаң белгілі бір мағынаға ие болуы тиіс. [15;188].
Ағылшын тіліндегі ғылыми-техникалық материалдарда грамматикалық
ерекшеліктер кездеседі. Әрине ғылыми-техникалық грамматика жоқ. Басқа
функционалды стильдерде қолданылатын синтаксистік құрылымдар және
морфологиялық формалар ғылыми-техникалық мәтіндерде де қолданылады.
Дегенмен бұл стильде басқаларға қарағанда грамматикалық өзгерістер көп
қолданысқа ие. [16;304].
Басқа авторларға қарағанда Комиссаров В.Н. ғылыми техникалық
стильдің грамматикалық ерекшеліктерін толығырақ жазады: ... ..бұл сияқты
материалдарға нақты обьетінің қасиетін көрсете отырып суреттеу және
мағынасын анықтайтын сипатқа ие. Бұл мынандай тұжырымдамалар жасайды:
а) А дегеніміз Б құрылымының кең қолданылуы, яғни байланыстырушы
етістік пен предикативтен құралатын бағыныңқылы етістігі бар құрмалас
сөйлем. Мысалы:
Control is by a foot switch-Басқару аяқ педалімен іске асырылады.
The refrigerants are nontoxic and nonirritating-Тоңазытқыштардың еш
зияны жоқ.
б) Жасырынулы анықтауыштар болып табылатын көптеген атрибутивті
топтар зат пен құбылыстың әртүрлі белгілерін көрсетуге мүмкіндік береді.
Мысалы:
A differential pressure type specific gravity measuring instrument-
Қысым төмендету тәсілін қолданатын салмақ өлшейтін құрал.
в) Ғылыми техникалық стильдегі дәйектілік және зат есімдік
құрылымының басым болуы нақты заттарға негізделуден туады.
Зерттеулерден көрсеткендей бұндай мәтіндерде үрдістің сипатталуы да
іс әрекет те қалыптасады. Мысалы, to dean after the welding деудің орнына
маман to do post welding cleaning деп айтуды жөн көреді-желімдеуден кейін
тазарту жүргізу.
г) Ғылыми техникалық мәтіндерде оператор етістіктердің кең
қолдануы байқалады. Бұл іс қимылдың шындық бейнелеуінің функциясы заттық
ұғымға берілумен байланысты. Ал баяндауыш сөйлемде тек іс әрекетті
білдіруші, заттың операторы болып табылады. Төмендегі етістіктер оператор
қызметін атқарады: to effect, to assure, to perform, to obtain, to provide,
to give, to involve, to entail, to imply, to result in, to lead to, etc.,
олардың мағынасы мен аудармасы толығымен сөйлемдегі негізгі мағынаға ие зат
есімге тәуелді.
д) Үстеуді сөйлемнің заттық сөз тіркестерімен алмастыру дәйектілеу салдары
болып табылады. Мысалы accurately сөзін with accuracy very easy-with
greatest ease немесе the easy way түрінде беруге болады. Бірақ бұның
күшейткіш үстеулерге қатысы жоқ, олар ғылыми техникалық мәтіндерде негізгі
модальды экпрессивті әдіс ретінде қолданылады. Атап айтатын болсақ мына
үстеулер: clearly, completely, perfectly, positively, markedly,
essentially, etc. Мысалы the energy loss is markedly reduced-қуаттың
жойылуы айтарлықтай қысқаруда.
e) Етістіктердің орнына демеулігі бар етістіктен туған сын
есімдердің кең қолданылуы ғылыми-техникалық стильдің етістікке қарсы
үрдісінің бірден бір көрінісі болып табылады. Мысалы: to attendant on-
қызмет көрсетуші, to be conductive to-бір нәрсе әкеп соғушы, to be
destructive of-бір нәрседен жойылу, to be incidental to-әсер етуші, to be
responsive to-бір нәрсеге сезімтал болу.
This system is conductive to high volumetric efficiency-
Бұл жүйе көлемді нәтиже береді.
ж) Етістікті қолданудың ерекшелігі ғылыми техникалық мәтіндердегі
етістіктен туатын баяндауыш саны көркем әдебиет туындыларына қарағанда екі
есе аз. Ырықсыз форма мен нақ осы шақ формасының басымдылығы байқалады.
Аудармашы арнайы мәтіндерді ырықсыз етістік мағынаны ауыспалы емес
формасында ауыспалы етісіктің қолдануына рекше көңіл бөлуі керек.
The steel forges well-Болат жақсы балқытылады.
и) Ағылшын тіліндегі ғылыми-техникалық стильдің маңызды белгісі
мазмұнды қысқа түрде берілуі болып табылады, ал эллиптикалық құрылымның
айтарлықтай кең қолданылуында көрініс табады.
A remote crane немесе a liquid rocket сөз тіркесін аудару
барысында аудармашы сөз тіркестердің эллиптикалық формасын тани білуі тиіс.
A remote operated crane-қашықтықтан басқарылатын кран,
A liquid fuelled rocket-сұйық жанармаймен ұшатын ракета
Мазмұнды қысқа түрде беру үрдісі айқындауышты бағыныңқылы сөйлемді
жанама сын есіммен ауыстыруға (әсіресе –able, -ive және т.б. суффикстері)
және сол мақсатпен инфинитивті форманың анықтауыш функциясында қолдануына
себеп болады. Мысалы:
The materials available-қол жетерлік материалдар, problems
difficult with ordinary equipment-арнайы құрал жабдықты қажет ететін
күрделі жағдай, the properties to be expected-күтілген қасеттер, the
product to be cooled-салқындатуды қажет ететін өнім.
к) Ғылыми-техникалық мәтіндерде артикльді, әсіресе белгілі
артикльді, түсіру жағдайының жиі кездесуін атап көрсетуге болады, басқа
типті мәтіндерде де. Мысалы, реттік сан есім және нақты бөлшек атауының
алдында: First oil production in the region was- ... .Осы аймақтағы тұңғыш
мұнай өндіру ... .
л) Ағылшын тіліндегі ғылыми мәтіннің жиі кездесетін грамматикалық
ерекшеліктеріне өлшенбейтін зат есімдердің көпше түрінің кең қолданылуы
жатады. (fats-майлар, oils-мұнай, greases-май, steels-болат, rare earths-
сирек кездесетін жер үсті элементтері, sands-құм, wools-жүн, gasolines-
жанармай) құрал сайман атауларының көпше түрі (clippers-тістеуіш, jointers-
жақша, dwiders-циркуль, өлшеуіш);
атрибутивті сөз тіркестерін type, design, pattern, grade сөздерімен
қолдану:
dry chemical type fire extinguisher-ұнтақты от сөндіруші;
туыстық қатынасты беру үшін of демеулігін қолдану: the fuel of
kerosene-жанармайды керосин.
м) Ғылыми мазмұнның жүйелілігі мен дәлелденуіне байланысты қарқынды
түрде қолданылуы байқалады. Мысалы, since-содан бері, therefore-сондықтан,
thus-осылайша, it involves-бұған қатысты, it results in-бұл әкеп соғады.
Жоғарыда аталып өткендерге Алексееваның қызықты бақылауларын қосуға
болады.
Кез-келген ғылыми-техникалық мәтін басқалардан көмекші белгілік
жүйенің көптігімен өзгешеленеді (ғылыми мәтіндердегі схема мен сызбаларды
қоса санағанда). Көптеген төл тілде сөйлеушілерге бұл белгілер белгісіз,
себебі мәтін, осы білім саласындағы мамандарға арналған. Автор өз атынан
емес осы саладағы барлық мамандардың өкілі ретінде шығады.
Ғылыми-техникалық мәтін когнитивті ақпарат тарату үшін қолданылады.
Ғылыми-техникалық мәтіннің жетекші тілдік әдістеріне мыналарды жатқызуға
болады:
а) Бастауыштың дәйекті семантикасы. Бастауыш ретінде осы білім
саласының тақырыбы аясында зат есімнің қолданылуы. Бірінші
шақтағы жіктеу есімдігі сирек қолданылады.
b) Бастауыш формасына қатысты ырықсыздықты білдіру тәсілі,
жақсыз және атаулы сөйлемдер.
c) Осы шақтың жиі қолданылуы әсіресе нақ осы шақты білдіруі, ол
жеткізіп отырған ақпаратты нағыз дәйекті уақытта тәуелді
ретінде
көрсетуге мүмкіндік береді.
d) күрделі сөздер мен абстрактілі мағынаның басымдылығы. Бұл
тілдегі мағлұматтардың жалпылығының, олардың дәйектілігінің
жоғары деңгейін көрсетеді.
e) мәтіннің нақты дәйектілігі зат есімнің басымдылығы іс-әрекеттің
етістік арқылы емес, етістіктен туған зат есім арқылы білдіру,
бұл
мазмұнның обьективтілігін және абстрактілік деңгейін
жоғарылатады.
Аталып кеткен ерекшеліктерден басқа, автор ғылыми-техникалық
мәтінге тән белгілерді атап көрсетеді. Мысалы: термин және жалпы ғылыми
лексика, қысқартулар, сандар, формулалар, сызба нұсқалардың көптігі,
логикалық құрылымының графикалық әдісі.
Ғылыми-техникалық мәтіннің комуникативті мақсаты – осы білім
саласындағы жаңа мағлұматты хабарлау. Ол тек түпнұсқа мен аудармаға жалпы
болып табылатын базалық биіктіліктің жоғары деңгейінде ғана жүзеге
асырылады. Сол себепті ғылыми мәтін бұл саладан хабарсыз адамдарға
түсініксіз. [17;381].
Ғылыми-техникалық мәтіннің классификациясының ерекшілігі оған тек
ғылыми және техникалық мәтіндер ғана емес осы саладағы ресми-іскерлік және
аралас стильді мәтіндер сияқты басқа да мәтіндердің жатуы болып табылады.
Ғылыми-техникалық мәтіндер – ғылыми, техникалық және ғылыми-ақпаратты болып
бөлінеді. Техникалық мәтіндерге өндірістік-техникалық (техникалық
құралдардың, өндіріс және технологияның тәсілдері, өндірісті ұйымдастыру
мен эксплуатация тәжірибесін сипаттау) мәтіндер жатады.
Ресми-іскерлік мәтіндер-заңдық, басқару және іскерлік
корреспонденция мәтіндерінен тұрады. Аралас стильді мәтіндер дегеніміз –
ғылыми іскерлік құжат пен ғылыми публицистикалық әдебиет. Ғылыми іскерлік
құжат – ғылыми-техникалық пен ресми-іскерлік функционалды стильдердің
белгілерін қамтиды. Ал ғылыми публицистикалық әдебиет болса ғылыми және
публицистикалық стильдердің белгілерін қамтиды. [18;608].
1.3.2. Ғылыми-техникалық аудармаға қойылатын талаптар
Ғылыми-техникалық мәтінге қойылатын басты талап адекваттылық, яғни
түпнұсқа мәтінге аударма тура келуі. Адекватты аударма деп түпнұсқа
мәтіннің орнына жүретін, түпнұсқа мәтіннің ақпаратты-коммуникативті
қызметін атқара алатын аударманы айтамыз.[19;175]. Ақпаратты аударманың
түрлері секілді ғылыми-техникалық аударманың адекватты мәселесінің де
өзіндік ерекшеліктері бар. Көркемәдеби аудармада образдық ұқсастық болу
керек болса, яғни семантика-стилистикалық адекваттық, ғылыми-техникалық
аудармада басқа тілдегі ғылыми-техникалық ақпаратты дәлме-дәл берілуін
қамтамасыз етуі керек. Стильдік ерекшеліктерді аудару қосымша мағынаға ие.
Аудармада стандартты немесе нормалық қолданбалы терминология болуы тиіс, ал
оның стилі аударылып жатқан тілдегі ғылыми-техникалық әдебиеттің нормасы
және түпнұсқаның стильдік ерекшеліктеріне сай болуы керек. Ғылыми-
техникалық аударманың адекваттылығы негізгі 3 критерилер бойынша
бағаланады:
1) лексика, 2) грамматика, 3) баяндау тәсілі.
И.П.Смирнов бойынша аударманың эквиваленттілігі және түпнұсқа
мәтінге әртүрлі дәрежеде ұқсастығы көп мөлшерде аутенттік аудармада
кездеседі. Аутенттік аудармаға қойылатын талаптар құқық техникасына қатысты
бәрінен бұрын ресми және потентті документтерде көрінеді. Аутенттік
(өмірден алынған) дегеніміз тек қана толық адекватты аударма емес, сонымен
қатар ресми құжат ретінде қолдануға болатын дұрыс аударма.[20;107].
Техникалық жоба мәтіндерінің аутенттік аудармасы, аудару көлемі мен
уақытына байланысты қол жеткіліксіз. Мысалы, мұнай өндіру бағдарламасы
қуатстанциясы жобасының ағылшыншадан қазақшаға аударылуында “Control panel”-
“Басқару панелі” терминдік сөз тіркесі алынған, алайда осы жүйеде “Басқару
щиті” сөз тіркесін қолдану керек. Мәтіндегі “redundant” шамадан тыс
мағынасын білдіреді, бірақ артық деп аударылған. Оған қарамастан жалпы
мағынасы сақталған, өйткені инженерлерге арнайы жасалған бұл аударма оларға
түсінікті болып келеді.
Ғылыми-техникалық аударманы дұрыс аудару үшін аудармашыда терең
лингвистикалық негіз болуы, ТТ мен АТ жетік білу, ғылыми білімі болу, алдын
ала аударылатын мәтін жайлы хабардар болуы, сондай-ақ аударма процесін
дұрыс ұйымдастыра білуі қажет.[21;64].
Жазбаша аударма процесіне дайындалу кезеңі, аударманың өзі және
аударманы қайта қарап шығу кіреді. Дайындау кезеңіне қосымша материалмен
бірге аударатын мәтінді басынан аяғына дейін алдын-алу оқу кіреді. Осы
кезде түсініксіз мәселелер мен қысқартылған сөздер белгіленеді, Бұл
аудармашыға маманмен консультация өткізуге және анықтама әдебиет тізімін
белгілемеуге мүмкіндік береді.
Жалпы аударма аударылып жатқан бірліктің (сөйлем) және аударылып
жатқан тілдік құрал арқылы ондағы ақпаратты қайта қарап шығу және қайта
қарап шығу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz