Шоқан Уалиханов әдебиеттегі орны

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
II Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.1Шоқан Уалиханновтың тұңғыш әдебиетке қосқан үлестері ... ... ... ... ... ..4
2.2 Шоқан Уалиханов әдебиеттегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.3 Ш.Уәлиханов әттебиеттегі жан жақты қырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.4 Шоқан эпостық жырларды және ғашықтық жырларды зерттеген ... ... .20
2.5 Жыр рапсодиясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
VI Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

I Кіріспе
Шоқан Уәлиханов 1853 жылы оқуын бітіріп, Омбыдағы әскери қызметте жұмыс жасайды. Сібір қазақ-орыс әскерлерінің 6-шы әскери полкында офицер болып жұмыс атқарады, іс жүзіне келгенде Батыс Сібір немесе Қазақстанның Солтүстік-Батыс аймағтарындағы генерал-губернаторы Г.X.Гасфорттың адъютанты болып жұмыс жасайды. Сонымен қатар Батыс Сібір өлкесінің басқарма Басшы оған ерекше тапсырмаларды орындайтын офирлерден деп таниды. Қызметінің барысында Шоқан Уәлиханов патша өкіметінің отаршылдық саясатының негізінде туындаған әділетсіздіктермен жан-жақты танысып, оларға қарсы батыл пікірлер білдіргендердің бірі болған. Осы қызметті атқарғанда түрде жүріп, Орта Азия халықтарының тарихын, этнографиясын және географиясын зерттеуге белсене қатысқан ғалым. Омбыдан кетудегі себебі, өзінің туған халқына пайдасын тиетін жұмыстармен айналысуды арманы екенін өзінің жақын достары Ф.М.Достоевский, Қ.Қ.Гутковский жазған хаттарынан анық бйқалады . 1855 жылы Шоқан Уәлиханов Омбыдан Семей, Аякөз, Қапал жолымен, Іле Алатауымен өтіп, Жоңғар қақпасына келіп, қайтар жолында Алакөл, Тарбағатай жерлерінде байқап шығады. Орталық Қазақстан-Қарқаралы, Баянауыл, Көкшетау жолымен Омбыға қвайта оралады. Осы сапарда қазақ халқының тарихы жәнеде әдет-ғұрпы, діни ұғымдары жайында көптеген мәліметтен жинап алады. Сондай-ақ өзінің бірге болған аймақтарының тарихын, ескі қалалардың орынын, шың-тастарағыназуын, белгілерін, көне ескерткіштер, аңыз-әңгімелер, ертегілер,өлеңдерді жазып алған екен. Осы мәліметтердің барысында "Тәңірі", "Қазақтардағы шамандықтың қалдығы" дегенге ұқсас мәлеметтік еңбектерін жазып бастаған болатын.
1856 жылы Шоқан полковник М.М.Хоментовский бастаған ғылыми экспедицияға қатысады. Қырғыз елінде жан-жақты зерттеу, Ыстықкөл аумақтарының картасын түсіруге тиісті болған экспедияцияға қатысуы Шоқанның зерттеу жұмысын ойдағыдай жүргізуіне мүмкіндіктер берген болатын.

II Негізгі бөлім
2.1Шоқан Уалиханновтың тұңғыш әдебиетке қосқан үлестері
Шоқан керекті болған шығармаларға айырықша мән берген болатын. Мәселен, қырғыз халқының "Манас", "Семетей" жайында дастандарының біршама тарауларын тұңғыш болып орыс тіліне аударды, оған ғылыми тұрғыдан толық тарихи немесе әдеби талдаулар жасай білді. Ьұңғыш рет баспаға рұхсат етілді. Көлемі жағынан, оқиғаны құрастыру, адам образдарын бейнелеу барысында әлемдік әдебиетшілердің озық үлгілерімен тайталасқа тұрарлықтай болды, аса құнды туындылар қатарында саналды. "Манас" - қырғыздардың бұрынғы мифтерінен, аңыздарынан, ертегілерінен жиналып, бір адамды Манас төңірегінде жинақтап шыққан энциклопедиясы болды. Бұлар жағынан, "Илиада" болған. Ол аса маңызды эпопеяда қырғыз халқының өмірін, дінін,дәрігерлік ұғымдары. шетелдермен қарым-қатынасы ,толығымен қамтыған болатын. Екіншісы - "Семетей" - "Манастың" жалғандысы болды. Ол қырғыздың "Одиссеясы", - атаумен атаған болатын .
Түркі халықтары тарихында, мәдениетінде, этнографиясында, фольклорында, әдебиетінде, тілін бір-бірімен байланыстырын қарастыру маңыздылығын жоя қойған жоқ. Махмұт Қашқари еңбегінен бері түркі жұртының мәдениетін,мұраларын салыстыра қарастырады, олардың бір-біріне ықпалын жәнеде әсерін, ерекшелігін жәнеде сонылығында, рухани жақындығын зерттеп көптеген ғалымдар еңбегын жарыса жазған болатын. Елдікті және ерлікті дәріптеп, аталардан балаға ауыз әдебиеті арқылы мирас болып келген бағалы жәдігерлердің бірі - Манас эпостық жыры болатын.
Қырғыз халқына тиесілі болған Манас эпосының иесі түркі халықтарының үздік бетке тұтарлары болды. Жауынгерлік рухтағы эпостың басты қайнар көздерін сан ғасырдан жеткен қытайлармен таласаып, батыс қанатын Алтайғв асыра, Балқанға жеткізген ғұндардың заманынан іздемегеннің қасында, көк түріктердің телегей теңіздің толқындарындай дүниені дүркіретіп қорқытқан дәуірінен бастау алғанын байқау керек.
Мысырлардың жазуы жайында сөз қозғалса Франсуа Шампольон, байырғы түрік жазуына қатысты пікірлер туындаса Вильгельм Томсен, Гильгамеш эпосы жайындағы туындыларында Джордж Смит есімдерін бірге аталып келсе, Манасты тұңғыш болып жазып алған, әлемдік ғылыми ортаға таныстырылуына, зерттеу нысанынаың айналуына негіз болған Шоқан Уәлиханов пен эпосты кеңестік репрессиядан арашалап алып қалған Мұхтар Әуезовтің есімдері әдебиет саласында алтын әріптермен қалды.
Шоқан әдебиетті, оның теориясын,мәселелерін жайында сол кездердің өзінде-ақ көптеп жақсы пікірлер, тұжырымдар жасаған, өз халқының тіршілігіе және мәдениетінің дамуына лайықыты түрде араласқан болатын. Сонымен қатар, әр бір халықтың әдебиетінде оның қоғамдық, әлеуметтік өмірімен тығыз байланыста қаралады. Қазақ халқының поэзиясына жан-жақты пікірлер қалдырған болатын. Халықтың рухани серіктерінің бірі поэзия жайындағы пікірі: Бұл халықтың ертеден өзіне тәнті тұрмысында есте қалдырмаған бірде-бір маңызды оқиғасы, бірде-бір таң қалатын адамы жоқтың қасында деген болатын. Солардың бірі суырып-салма ақындар немесе жыршылар жыр етсе, екіншісі біреулерінің атын болашақ ұрпаққа ұмтылмастай еткенінің белгілі бірі сыбызғышы не қобызшы музыканттар тастап кеткен, - жазылған деген пікірлердіде білдірген болатын.
Қазақ өлеңдерінің халықтағы туралы бағалы пікірлерді білдіру, Шоқанның халық әдебиетіне құнды нұсқаларын жасаған немесе ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілерін жырлаған болатын. Орынбай, Шөже, Жанақ, Арыстанбай, Құрымбай сынды ақындардың еңбектеріне сүйенген, мысалдар келтіреді. Сонымен қатар қазақ поэзиясының жанр, түр, өлең құрылысын зерттей келе, мұны орыс ғалымдарына таныстыруды мақсат тұтып жоғары бағалаған болатын.
Шоқан қазақ, өлеңдерін: жыр, жоқтау, қара өлең, қайым өлең, өлең деген атаулармен жіктеп кеткен. Өлеңнің құрылысын,жыршының қобыз немесе домбырасына қосқан түрде айтуларына қарап жіктеген. Өлеңге, суырып-салмаға бейімділіктің барлығын көшпелі елдің өздеріне тән белгісі.
Қазақ халқында ауыз әдебиетінің мұраларын жинақтаған, анықтай келе Шоқан олардың славян халықтарының, орыстардың ауыз әдебиетімен бйланысын ашып нақтылы түрдегі мысалдар келтірген. "Жоңғария очерктерінде" "Көп уақыттан бергі қазақтың ертегілерін, мифтерін, этникалық жырларын және аңыздарын жинақтаумен айналысқан , және оларды Еуропа халықтарына, славяндардың осы сынды туындыларын және сарындастығына қайран қалдым", - дегенін жеткізген болатын. Орыс-қазақ ертегілерін, мақал-мәтелдерін салыстырған түрде нақты дәлелдеп шығады. Менің ойымша: өмір шындығының сәйкестігі әдебиеттегі тақырып, сюжет ұқсастықтарын туғызатынын Шоқан қазақ жәнеде араб поэзиясын салыстыра қарап, дала өмірін жырлап кеткен екі елдің поэзиясының бір-біріне ұқсастығын, көшпелі елдердің тұрмысын,сұлу табиғатын, рулық тартыс, қайшылықтарды суреттеуінен нақты байқалатынын айтқан. Өзектісі, ол халықтарда өлеңдерді суырып-салып айту өнерінің ерекшелігіне көңілін көп бөлген. Қазақтың шешен билері жайында құнды пікірлер айта алған.
Уәлихановтың тарих, география, әдебиет саласындағы зерттеу еңбектері Петербург ғалымдарының назарын өзіне қаратып, құнды ықылас-ілтипаттарына ие болды. П.П.Семенов-Тянь-Шанский өзінің Жетісу сағасындағы зерттеулерін жүргізген уақытта Шоқанның пікірін аса жоғары бағалап , ақылдасып отырды. Ыстықкөл сапарында біршама жерлерді біргелікте аралап шықты. Семенов-Тянь-Шанскийдің ұсынуымен 1857 жылы 27 ақпанында Шоқан Орыс География қоғамының толыққанды мүшелігіне сайланды. Ол орыс қоғамының зиялыларын, орыс ғылымының жас ғалым жазбаларын маңызды бағалаған, ғылымға,мәдениетке қосқан үлесін мойындаған.
1858-1859 жж Шоқан "Жарық жұлдыз", "Қашқария сапары" сынды ғылыми-зерттеуші, ағартушы қарсаңында жаңа белестерге көтерілген. Осы уақытта Қашқария Ресей жағынан зерттеп үлгермеген өлке болып келген. Еуропаның ғылымына белгісіз болған, құпиясы көп ел болған. Меніңше: XII ғасырдың соңында Марко Поло, 1603 жылы саяхатшы Голе Қашқария жерінде болғаннан соң, бұл өлкеге ешкім аяқ баспаған Шоқаннан 1 жыл бұрын Қашқарияға Үндістан жағынан өткен немістің атақты географы Адольф Шлагинвейтті жергілікті басқарушылардың тарапынан басын кесу жазасына іліккен болатын. Адольфтің бұл қайғылы тағдыры жайындда тұңғыш рет мәліметті жеткізген Шоқан болған.
1870 жылы Петербургте Шоқанның "Жонғария очерктері". "Алты шаһардың жәнеде Қытайлық Хан-Лу провинциясының шығыстағы 6 қаласының жағдайы жайында", "Адольф Шлагинтвейттің өлімген ұшыратқан жағдайларын,мәліметтерын" жайында көптеген еңбектерді жариялап шыққан болатын.
Қашқарда болған уақыттарда Шоқан ұйғыр тілін жетік түрде меңгеріп алады. Сол уақыттардығы жазбаларын Қашқардағы ұйғыр тілінде жазған , сол жазбаларында сақталғанынақтылы түрде дәлел. Кіші Бұқарада жаңалай ұйғыр тілінде әдебиет өте бай аударма әдебиеті болады. Кіші Бұқараның әдебиеті аудармаға неғұрлым қанықты болғанымен, өзіне тән төл туынды шығармалары жоқтың қасында еді. Олар өздерінің іштерінен шыққан бір де бір ақыны немесе белгілі бір жазушысы болған еместі. Қытай тарихында Хой-ху, Хой-хор, Қой-ғой деген атаулармен аталғаны белгілі болған халқының Хой-хор әулетіне берген немесе кейіннен осы уақыттағы Шығыс Түркістанға келіп қоныс аударған жат жерлік халықтар елді мекенге таныла бастайды. Шығыстың мәліметтеріне сүйенер болсақ бұл халықтар ұйғыр деген атау алған. Бүгінгі жеті шаһар тұрғындарын қытайлар чапту деп аталған.
Ұйғырлар Шыңғыс ханның уақытында, мұсылман дініндегі сол уақыттағы өзіне тән жазу өнері болған халықтың бар екені дәлел бола алады. Оларды моңғолдар сауаты бар халық ретінде санап хатшылық жұмыстарға,іс жүргізушінің қызметіне қолданған болатын. Сонымен қатар , Шоқанның Ұйғыр деген атаумен белгілі бола бастаған түңғыш уақыттағы монғол жазуының үлгілерін қанша ізденгенімен таба алмағанын қиналып жазған болатын. Бұл аймақтың тарихымен сол кездің қалпын жақсы білетін тұрғындармен, ғалымдарымен, ақындарымен кездесіп мағлұматтар жинақтаған, шығыс қол жазбаларында біршамасын қолына іліктірген болатын. Тау жыныстарының коллекциясы, гербарий жасап шыққан. Солардың бірінде Мирджай тауы немесе Қарақаш өзенінің аңғарынан шыққан нефритті бағалы тасының текшелері болған мүлде бейтаныс елді жан-жақты сипаттаған, әскери, саяси, экономикалық, сауда-саттыққа байланысты үкіметке, ғылымға пайдалы мол материал және сирек кездесетін мәліметтерді жинақтап, қиыншылықтарды,қауіп-қатерлерді көп көрген, Шоқан керуенмен бірге 1859 жылы сәуір айында елге қайтып оралды. Қашқарияға жасаған сапарындағы жетістікпен оралған жемісі - "Алты шаһардың, Қытайдың Нан-Лу провинциясының шығысындағы алты қаланың жайы" сынды еңбектерінде жан-жақты айтады. Қашқария сапарының ғылыми жетістіктері жайында Орыс География қоғамынада мәлімдеме жасап болған соң-ақ, материалдарын Германияда неміс тіліне аударып басылымға басылып щығады . 1865 жылы Лондонда ағылшын тілінде шығарылғаны мәлім болған.Менің ойымша: Қашқария сапарындағы айқындалған мәліметтері Шоқан Уәлихановтың дүниежүзілік география саласына қосқан маңыздылығы жоғары жаңалық болып саналады.
1860 жылғы 8 сәуірдегі Үкіметтің жарлығына сәйкес поручик сұлтан Шоқан Уәлихановты штаб ротмистрлі әскери атағының, 4-дәрежедегі ізгі Владимир атағы жәнеде 500 сом күміс теңге берілген болатын. Шоқанның ұсынысына сүйене, сол экспедицияның жұмысына байланысы болған 22 адамды қоса марапатталған, солардың арасында керуеннің бастығы Мұсабай көпес болған, Семей көпесі Бұқаш, К.К. Гутковский тағы басқалар болған. Уәлиханов Петербургте болған уақыттарында оның ғылыми-шығармашылық қызметінің аса маңызды кезеңдері болды. Меніңше, Бас штабының әскери-ғылыми комитетінің тапсыруна сәйкес, ол Орта Азия және Қазақстанның карталарын жасап шығады. "Балқаш көлі және Алатау жотасының картасы", "Құлжа бекінісінің жобасы", "Ыстықкөл экспедициясының қорытындысына қосымша карта", "Қытай империясының батыс бөлігінің картасы" тағыда басқа карталарды жасап шығуға көмектескен. Мұның өзі Уәлихановтың география, картография салаларына қосқан үлесінің жоғары болғанын айқын дәлелдемесі. Сонымен қатар, Шоқан География құрамында белгілі неміс ғалымы Карл Риттердің еңбектерінде баспаға әзірлеп шағады, сыртқы істер министрлігінің Азия департаменті қасындағы Жоғарғы мектепте, География саласында Шығыс Түркістан, Қырғызстан жайында дәрістерді оқыған, университеттің тарих-философия факультетінде дәрістерге қатысып отырды. Мұның өзі Шоқан бойындағы ғылымға деген ерекше бір ынтаны және ықыласты, қажымас қайратты,мұқалмас жігерді танытқан болатын.
Шоқанның Петербургке барған кезі 1861 жылғы басыбайлылық тәртіпті жою жөніндегі реформаның қарсаңы болатын. Шаруларды патшаға қарсы үндеген, қоғамды сынаған т.б. Чернышевский, Добролюбов, Некрасов дегенмен алдыңғы қатарлы ақын-жазушылардың "Современник" журналында жарияланған мақалалары Шоқанға қатты әсер етіп, саяси әлеуметтік көзқарасының қалыптасуына негіз болады.
Петербургте Шоқан достары П.П.Семенов-Тянь-Шанский мен Ф.М. Достоевскийді кездестіреді, көрнекті орыс ғалымдары А.И. Бекетовпен, шығыс зерттеушілері: Ф.Р. Отен-Сакенмен, И.И. Захаровпен, Е. Кавалевскиймен, ақын А. Манасов Қ. Курачкин, Я. Полонскиймен танысып, араласқан екен. Бұлардың бәрі оның идеялық жағынан көп толып өсуіне бірден-бір себеп болғанын білтілген болады. Ресейдің әлеуметтік өміріндегі өзгерістер, орыстың революцияшыл демократтарының пікірлері соның демократтық көзқарасын тереңдете түседі. Қазақ халқының, әсіресе, соның төменгі тобының ауыр халі мен соның жағдайларына жан ашырлықпен қарап, түсініп көребілді.
1861 жылдың көктемінде денсаулығы төмендеуіне байланысты туған еліне оралған болатын. Оның қазақ халқының тыныс-тіршілігін жақсартып, көмектесуді ойлап, әділеттілікті жақтап, халықтың мұң-мұқтажын түсіне білугеде мақсатымен Атбасар уезіне аға сұлтан болуды ойлады. Сайлауға қатысып, көпшілік дауыс алғанымен, Сібір әкімшілігі оны аға сұлтандыққа бекітпеді. Меніңше, демократтық бағыттағы озық ойлы зерттеуші ғылым билеуші топ мақсытында қауіпті адамдардың бірі болған.
1862 жылы Потанинге жолдаған хатында: "Мұндағы мақсатым - өзі халқымды әкімдер менч зорлықшыл бай қазақтардан қорғау еді", - деп ашық жазды. Ал, А.Г.Майковқа жазған хаттарында Шоқан бұл пікірін тереңдете ұғып: "Жергілікті сұлтандармен немесе қара сүйек қазақтардан шыққан байлармен қазір аразбын", - дейді ол, - мен оларға жалшыларды жақсы ұстаңдар, еңбек ақысын дұрыс төлеңдер дегенді бірнеше рет талап еттім. Мен даланың пролетариатымен жақсы доспын, себебі бір-бірімізді жақсы ұғамыз".
1863-64 жылдары Шоқан Омбыға барып, Сібір қазақтары үшін жасалып жатқан сот реформасын дайындау ісінеде қатысып, бұл реформаның елге тиімді, пайдалы болу жағынан қарастырады. Осы кезде Шоқан "Сот реформасы туралы жазбалар" атты өзінің атақты еңбегін жазған болатын. Менің ойымша: Біздің заманымыз халықтың нағыз мұң-мұқтажына тікелей қатысы бары, халыққа ең маңызды, ең керекті реформа - экономикалық немесе әлеуметтік реформа. Ал саяси реформа сол экономикалық реформаларды жүзеге асырудың құралы есебінде жүргізілмек, өйткені әрбір адам немесе барлық адам баласында өзінің өрлеу жолында түпкілікті бір мақсатқа ұмтылуы керек. Сондай мақсат - өзінің жағдайын жақсыртуға жәрдемдеседі.
"Біздерге, қазақтар, облыстық басқарушылар жылдау қарауды әдепкіге айналдырған", - айқындай келе, Шоқан реформа жайында өте құнды жауаптылықпен қараған, оған қарапайым қазақтарды көбірек қарастырған, олардың сана сезіміндегі ойлармен санасу керек деген, реформаны ақсүйек әулетінен болмаған, көптеген халықтардың талаптарын және мүдделеріне сай жүргізу керектігін талап еткендердің бірі болған. Мұндай шығармасында Шоқанның қазақ қоғамындағы экономикалық, саяси, рухани жағдайлары немесе қазақ халқының болашақ даму негіздері мен жолдарына терең анализдер бере отырып, ең бастысы өз халқының болашағына нақты сеніммен қарағанын байқауға болады. 1864 жылы наурыз айында Уәлихановты Оңтүстік Қазақстанды Ресей аумағына қосу жайындағы полковник М.Т.Черняевтің әскери экспедициясына шақыртып алынады. Алайда, тұрғылықты халықтарға Черняевтің әскери қызметкерлерінің көрсеткен озбырлығы жәнеде қаталдығына қарсы болған түрде, бөлектеніп кеткен. Верный қаласына келіп, Албан руының аға сұлтаны Тезек төренің ауылынан қоныс тебеді. Мұнда тұрғылықты тұрғындардың жалпы жағдайларымен танысады, аңыз-әңгіме, ертегі-жырларды жинақтап алады, зерттеушілік жұмыстарыменда айналысып үлгереді. Сол уақыттағы Батыс Қытайдағы қоғамдық-саяси ақуалдың кикілжіңдерімен байланысты дүнгендер көтерілісіне назарын қаратады. Жұмыс барысымен Қапал бекінісіне жиі-жиі келіп жүрді,бір сапарында Ш.Уәлиханов әскери газетіне Құлжада себеп болған, дүнген қозғалыстарына қатысты мақала жариялайды. Алайдв, қай уақытта болмасын өз елінің ішкі жағдайларына ерекше көңіл аударып отырғанын көруге болады.
Менің ойымша: Орта Азияның түрік тілдес халықтарында көптеген мәселелеріне жан-жақты зерттеулер жүргізіп, талдаулар жасап отырды. Бұл еңбектерін кейінгі зертеушілер жоғаны бағалаған. Шоқан өзінің жан-жақты жоғары бііліктілігінің пайдасында зерттеулерді комплексті түрге жүргізіп, тарихшы, географ, этнограф, публицист, әдебиетші, жазушы болып қатарластыра алып отырғанын нақты деректерге сүйене отырып айта аламыз.

2.2 Шоқан Уалиханов әдебиеттегі орны
Шоқаннан қалған асыл маржандарының бірі - бейнелеу өнері мамандығындағы еңбектері қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі екенін танытқан. Сурет өнеріне балалық шағынан жақсы көрген болатын. Ол портрет, табиғат көрінісі, пейзаж, халықтың тұрмыс-салтын бейнелеу жанрымен айналысады. Суретінің көпшілігі 1860 жылың алғашқы кезінде "Всемирная иллюстрация", "Сакра", "Русский художественный лист" газеттерінде, "Орыс география қоғамының хабаршысында" жарыққа шыққан.
Ш.Уәлихановтың көп мамандықтардың бай мұрасы дүниетанымын, қоғамдық философиялық жағын, ағартушылық жағын, демократтық көзқарастарын өз заманының биік жетістікке жеткенін айқындай түскендей. Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, жарыққа шығару, зерттеу ісінің ғылыми жолға тұңғыш қойылуы қазақ оқымыстысы Шоқан Уәлихановтың атымен байланысы бар. Ол қазақ аңыздарын, аңыз- әңгімелерін, ертегілерін, өлеңдерін, эпостық жырлары мен тарихи жырларының саласында аса құнды мәліметтер жинақтап, тұңғыш рет зерттеу жүргізді. Зерттеу нәтижелерін қазақ халқының өткендегі тарихын танып білуге пайдаланды. Ғалым еңбектерінде қазақ ауыз әдебиетін тұңғыш болып қазақтың мәдени және рухани мұрасын зерттейді. Шоқан Уәлихановтың басқа еңбектеріде әдебиет жайында жазған мақалалары, ғылыми еңбектері, күнделіктерін оның ерекше білімдарлығын, байыптылығын, аңғарымпаздығын, ұқыптылығын айқындай түскендей . Қай халықтың болса да әдебиетті алдымен фольклордан, халық сөз өнерінен басталатынын білуге болады. Осындай заңдылықтар қазақ халқына тән екендігін, оның ауыз әдебиеті бай әрі өзіндік сыр-сипаттарының көп болғандығын Шоқан Уәлихановтың көптеген деректеріне арқа сүйеп дәлелдеді.
Шоқан Уалиханов заманының жан-жақтылы ғалымы,батыл саяхатшы болуымен қатар ,туған елінің мәдениетін,әдебиетін тұңғыш зерттеген ғалым. Қазақ және қырғыз халықтарының әдебиетінің теориясы,тарихы жөнінде демократтар дәстүріне елеулі еңбектер қосып жазып кеткен.
Менің ойымша:Қазақ елінде болған әр түрлі дін қармацынан алып шығып , мәдениетке жететін жаңа жолға бастады.Европа мәдениетіне орыстың Византия жолвмен жетуіне ұқсас, біздің қазаққа татар дәуірін бастан кешіру қаупі туып тұр деген пікір айтқан . Қазақтардың халқының мұнтаздай таза ойынан татар оқуынан ақыл және сезімнің өркендеуін бөгеуден басқа не күтуге болады ? Татар дәуірінен біздің аттап кеткеніміз дұрыс, осы жолда өкімет бізге жәрдемдесуге тиісті . Бұл-суға ағып бара жатқан адамды құтқаруға ұқсас жәрдемдесті .Оның мақсытының бірі татар молдаларын қолдауды өкімет орнына қоюы керек, татар мектептерінің орнына орыс мектептерін ашуы керек деген болатын ол елін мәдениетке жеткізу мақсатында программалық пікірлер ұсынған болатын . Амал не , ол - уақыттарда патша өкіметі тарапынан айтарлықтай көмек бола қоймады. Шоқан патшалық Үкіметтің 2 түрлі сипатында байқай алған ойшыл . Ол Петербургте болған күндерінен бастап бұқарашыл Россияның Современник журналының қасында, университет аудиториясы мен географиялық қоғамның жаңа тобын , өз жүрегімен қалаған жандардың қауымына қосылған. Осыған дейін Омбының шенділерін байқап , олардан түңіле бастаған еді содан олардан бойын алшақ ұстаған , бірен - саран ұстаздары мен достарына ғана сенім артты, оның ендігі көрген адамдары жаңалай келе бастаға толқын болатын . Олар көрнекті қоғамның қайраткерлері мен ақын - жазушылары : Н. А. Некрасов , С. Т. Аксаков , Ф. М. Достоевский , С. Ф. Дуров , Л. Н. Майков , т . б ; үздік ойшыл ғалым - профессорлар А. Н. Пыпин , А. Н. Бекетов , П. П. Семенов - Тянь - шанский , Д. И. Менделеев , т . б ; революцияшыл - демократтар ; Н. Г. Чернышевский , Н. А. Добролюбовтар болған . Шоқанның осы сынды жаңа қауымға араласуы оның өмірінде жаңа кезеңдерді бастау ала бастаған кезі болатын , санасын жоғарылатты. Ол өзіне жаңадар талаптар қоя бастады. Россияның қазақ еліне қаншалықты қажет екенін терең ұғына бастады , солардан өзіне қатты жақын , қатты керекті болған достарының қатарын арттырды. Бірақта , Шоқанның қолы жеткенге қанағаттанып қалатын шолақ ойлы , өрісі төмен адам болмады. Ол танбай еңбектенді,ізденді . Болашақ ғалымның ақыл - ой , парасаты күннен күнге шарықтай түскен болатын . Әлем саяхатшылары және ғалымдарының ( Марко Пола , Христафор Колумб , П. С. Паллас , т . б . ) еңбектерін , күнделікті жаңалықтарн,дүние жүзі әдебие ттін ( Шекспир , Жан - Жак Руссо , Диккенс , Теккерей , т . б . ) жақсы меңгерді. Шоқан ның жақсы көзбен қарауы қалыптасуына петров әулеті көбірек әсерін берді . Солардың ішінде С. Ф. Дуровпен жақын дос болды . Олар Шоқанға тікелей ықпал етіп , көптеген кеңес берген адамеың бірі. С. Ф. Дуров жолдап Шоқан ішкі Россияның ішінде болып жатқан саяси қозғалыстармен танысқан еді. Сезімтал жастың саяси санасын ашуға Дуров тікелей көмек берген еді. Петербургте жүрген уақыттарында Шоқан Е.П.Ковалевский ұйымдастырумен ғалымдар жәнеде жазушылардың қамқорлық қауымына қатысады . Ал Е. П. Ковалевский уақытысында ірі кемеңгер , сыртқы істер жөніндегі қызметкері , ғалым - жазушы . Европа біздерге кейінірек Жетісу және Қашқар өлкелерін аралаған атақты саяхатшы.Осы Ковалевский қоғамына Н. Г. Чернышевский араласып жүрді . Шоқанның бір мәжілісте Н. Г. Чернышевскиймен жолығып ақыл кеңестерімен бөліскен. Мұнда ол ұлы ойшыл революционердің озық ойларымен бөліседі . Кемеңгер сыншыл озық ойлары оның ақылын тез билеп , өз ықпалына бірден тартып алады. Чернышевскийді жақсы жағынан ұғынады, Шоқан соның бұқарашыл ой пікіріне өзінің үлесін қосқан. Осылай өзінің сондай идеясының қазақ жеріндегі қоғаушысы іспетті болды , Чернышевский біздің досымыз қандай тамаша жан еді жәнеде ол орыстан басқа елдердің жағдайын жетік біледі деп таңданған . Н. Г. Чернышевский әсерінен болса керек , Шоқанның таптық көзқарасы да тез өзгереді . Менің ойымша: Жалпы қазақ деп сөйлеу орнына Шоқан еңбекші халықты , көпшілік жұртшылықты ажырата атап , еңбекші жағына болысқан. Математика көзімен қарағанда, - дейді Шоқан , -оннан жүз сенімдіректе , пайдалырақ . Сонымен қатар достарына жазған хаттарында Шоқан жергілікті сұлтандар мен байларға наразы екенін айта келіп , ал даланың пролета риатымен доспын , олармен тез ұғысам деп өзінің еңбекші ел жоғын жоқтап жүргенін жасырмайды .
Қоғамдағы үстем таптың пікірін халықтың мұң - мұқтажына қарсы пікірмен қарауға тиіісті. Себебі , қоғам ішіндегі атақты және бай адамдардың мақсаты мәдениетті елдердің өзінде де еңбекші көпшіліктің мақсатына жау болады дейді ол . Шоқанның бұл пікірлерге келуі , оны ашықтан-ашық айтуы Н. Г. Чернышевский идеясының тікелей әсері екеit дігі сөзсіз . Шоқанның басқа мақалаларында да оның бұл . пікірлері айқын аңғарылады . Ол Қашқар өлкесін зерттей келіп , ондағы әлеуметтік жағдайды да осы тұрғыдан көрсетеді . Үстем таптың озбырлығы , бұқараны рақымсыз қанау , өлкедегі еңбекші халықтың ауыр жағдайы , правосыздығы , тағы басқалар демократиялық идея тұрғысынан сипатталады . Сөз боп отырған сот реформасы туралы ұсыныс пікір лерінде Шоқан үлкен терең ой тұжырымдарын жасап , өзінің озық дүниетану қабілетін сездіреді . Ол реформаның заман тілегіне сай , халықтың мұң - мұқтажына тікелей қа- тысты болуы керек деп білген болатын . Экономика мен саясат бірі мен бірі байланысты нәрсе деп ұққан Шоқан саяси реформа экономикалық өзгерістерді жүзеге асырудың құралы есебінде жүргізілсін деген талаптар қояды . Адам баласы өзінің өрлеу жолында түпкілікті бір мақсатқа ұмтылады .Ол үшін өзінің тұрмысын жақсарту . Прогресс дегені міздің өзі осы болмақ . Біз осы тұрғыдан алып қарайтың болсақ , адамның тұрмысын жақсартуға жағдай туғызатын реформалар қажет демекпіз , -- деген болатын. Бұл реттегі Шоқанның ойы - пікірі өте тамаша . Ол экономиканы , тұрмыс қажетін бірінші орынға қойып , саясат , үкімет шаралары соған қызмет етуге тиісті деп танитын еді . Шоқанның тайсалмай сөйлейтін және тауып айтатын , батыл да тапқыр адам болғанын замандас достары әруа қыт айтып жүрген . Потанин өзінің естеліктерінде Шоқанның халық көтерілістерін жақтайтын пікірлері де айқын еді деп ескертеді . Орыс шаруаларының көтерілісін баста ған Степан Разия туралы Шоқан коп оқып , кейде керек жерінде , оның атын қорықпай атап отырды дспі , Потанин . көзі көрген бір фактыны да келтіре кетеді ) . Жоңғария туралы ла , Орта Азия халықтары туралы , оның үстем таптары мен дін иелері туралыда Шоқан өз нікірін ашық айтқан . Орта Азияның ел билеушілері - дейді ол , - құн сайын салтанатты түрде мешітке барады ,басын шұлғып молдалармен әңгімелеседі ' , Шоқан осыны атап көрсете келіп , олардың елі , халқы үшін істеп жүрген ешбір қамқорлығы жоқ екенін , соның салдарынан , Орта Азиялық елдер азып , қоғамдық , елдік сипаты төмендеп , шаруашылығы нашарлап бара жатқанын айтады . Жоңға рия очерктері деген еңбегінде де Шоқан : өзінің қазіргі қоғамдық құрылысы жағынан Орта Азия тым мүшкіл хал де болып отыр . Ол ілгері дамудың паталогиялық дағдары - сына ұшырауда ? , деп көрсетеді . Халықтың азып , тағыланып бара жатқанын , отырық шы ел бол , қала мәдениетіне көше алмай , езгіге , қорлаушы лыққа ұшырап жатқанын көріп , Шоқанның оған жаны ашыған болатын . Бұрынғы көп қақпалы - құлаған қалалардың орнында көк майсаға тігілген кепелер тұр . Бұларда бір надан , тағы ел өмір сүреді . Оларды бір жағынан жергілікті мықтылар , дін иелері мен монархияшыл деспоттар езсе , екінші жағынан қытайдың полициясы мен озбырлары езіп мүлде аздырып , тоздырып барады З - деп бұл жағдайға батыл ашық наразылық білдіреді . Осылайша , Шоқан езілген халықтарға аяушылық білдіріп , оған мәдениетті ел Россия көмек көрсетуі керек дегенді әрдайым еске салып отырады . Шоқанның дінге көзқарасы да айқын . Ол өзінің Цla манизмнің қазақ салтындағы қалдықтары деген мақала сында қазақта әлі сақталып келе жатқан шаман дінінің сарқыншақтарын айта келіп , өз халқының мұсылман діні не алі әбден беріліп болмағанын дәлелдейді ; византиялық жолды сынаған болатын . Европалық мәдениетке дін жолымен емес , оқу жолымен жетуге болады деп түсінген ғалым , діннің адам санасын бұзатын , мәңгі надандықтың құлы ететін ең зиянды идеология екенін дұрыс түйеді . Халықты дін уынан сақтандырады . Осылайша халық болашағына ерекше көңіл бөліп , олардың правосын қорғауға күш салады.
Шоқанның бізге жеткен біраз зерттеу еңбектері болан . Олардың ішінде мәдениетімізге тікелей қатысы бар ең кө лемділері : Абылай , Шаманизмнің қазақ салтындағы қалдықтары , Елдегі мұсылманшылық туралы , Қыр ғыздар туралы жазбалар , Қазақтың ертедегі қару - жа рақтары , Жоңғария очерктері , Қазақ шежірелері , Жами - ат - тауарихтан , Алты шаһардың хал - жайы , Си бирь тарихынан хаттар , Көкетай ханның өлімі , Си бирьге қарайтын қазақтардың сот құрылысын өзгерту туралы , Құлжа күнделіктері және басқалар . Бұл еңбек тердің ғылым , тарих үшін маңызы зор . Қазақ халқының ертедегі жай - жапсарын анықтау үшін және Шоқанның әлеуметтік көзқарасын түсіну үшін бұлар бағалы материалдар . Ал әдебиет саласындағы зерттеулері , сан салалы ең бектері баға жетпес мол қазына . Шоқанның қолжазба архивы түгелдей табылып , зерттеліп біткен емес . Айтушылар : Шоқан қолжазбасы бай , көп еңбегі қолжазба күйінде қалған еді деседі . Революцияға дейін осы мол дүниенің тек аз бөлегі баспа бетін көрді . Шоқанның орыс достары Г. Потанин және басқалар 1904 жылы шығармаларының қолға түскен бөлегін Н. И. Веселовскийдің редакциясымен бір - ақ рет басты рады . Шоқан шығармаларын халық игілігіне толық айналды ру мүмкіндігі Совет өкіметі тұсында туды . Шоқан шығармалары мен хаттарының жинағы 1949 жылы екі тіл де басылып шықты . 1958 жылы Шоқанның бір томдық көлемді таңдамалы шығармалар жинағын Қазақ ССР Ғылым академиясының тарих институты даярлап , ол академик Ә . Марғұланның редакциясымен жарық көрді . Қазір Шоқанның көп томдық жинағы басылуда . Академик Ә . Марғұлан басшылығымен басылып жат қан Шоқанның бес томдық академиялық шығармалар жи нағы тамаша ғалымның тұлғасын көз алдыңа толық келтіреді . Шоқан шығармаларының баспа бетіне түгелшы , ғуы оның талантының жаңа қырларын тани түсуге де мүмкіндік береді . Сөз болып отырған Шоқан шығармаларының көлемді екі томын еске алсақ , бұнда зерттеуші қазақ халқының мәдениеті мен әдебиетін кең сөз қылғанына ерікОсы томдарға енген шығармалардың бірде бірі әдебиет мәселесіне соқпай кетпейді . Мысалы , ғалым шығармаларының бірінші томына кірген еңбектер ішінде қазақ - қырғыз әдебиетінің тарихы мен теориясын сөз ет пейтіні жоқтың қасында. Ал , олардың кейбірі түгелдей әдеби зерттеу еңбектер . Оның ішінде Қырғыз - қайсақтардың үл кен ордасына қарасты елдердің аңыз - әңгімелері ( 107 120 ) , Бұқардың Абылайды жоқтауы ( 169 -- 171 ) , Абылай туралы жырлар ( 172 -- 187 ) , Орақ жырлары ( 188 -- 194 ) , XVIII ғасыр батырлары туралы тарихи әңгімелер деген ( 220 -- 227 ) , т . б . көлемді еңбектердің қазақ әдебиеті тарихына тікелей қатысты зерттеулер екені әркім ге - ақ мәлім . Ал , Шоқанның Қазақ халық поэзиясының түрі туралы ( 196 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.