Көкпардың жалпы ережелері

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
II Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2.1 Көкпар спорты қалай пайда болды ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
2.2 Көкпардың түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.3 Көкпардың жалпы ережелері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2.4 Көкпар аттарын қалай дайындайды ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2.5 Көкпар ойынының қазіргі уақыттағы дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..10
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .25
IV Пйдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26

I Кіріспе
Көкпар - ұлттық ат спорты ойындарының жақсы бір түрі болып табылады. Ойын атауының шығуына байланысты бірнеше нұсқалар бар екен: "көк бөрі" және "көк бөрте". Тағы бір нұсқасында "көкпар" сөзіндегі "пар" бөлшегі паршалау, пәрелеу деген сөздерден шыққандығы айтылады.
Дәстүрлі қазақ қоғамында Көкпарға жасқа толған серкенің семізі таңдалған. Семіз серке терісіның жыртылмайтыны. Орташа салмағы 20-30кг-дай болады. Басқа малдың терісі жыртылғыш болғандықтан Көкпарға қолданылмайды.
Көкпар - Орталық Азия халықтары арасында кең тараған ойын түрі. Ол қырғыз тілінде "көк бөрү", "улак тартыш (тартуу)", тәжік тілінде "бузкаши" деген атаулар алған. Көкпар тарту сияқты ұлттық ат спорты ойындары басқа да Шығыс елдерінде бары белгілі. Ауғанстанда кең тараған бузавиш ойыны Көкпарға қатты ұқсастығы бар болып шықты. Сонымен қатар, Аргентина халқының да Көкпарға ұқсас ат спорты ойыны болғаны анықталды. Көкпар жігіттердің күш-жігерін, төзімділігін, батылдығы мен ептілігін, ат үстінде мығымдап отыруын қалыптастырады. Сондай-ақ қатар Көкпар - аттың қалай бапталып үйретілгенін, жүйріктігін де сынайтын спорт. Көкпар жаппай немесе дода тартыс болып 2 бөлінеді. Жаппай тартыста әркім Көкпарды өзі иелік етуге тырысады. Дода тартыста құрамы бірдей екі топ қарлысады. Мұны кейде марта тарту деген атауменде атайды.
Қазақстанда 1949 ж. Көкпардың жарысының жаңа ережесі бекітілген екен. Соған сай Көкпар жарысын арнаулы алаңда, командалық сипатта өткізу белгіленеді. Ал 1958 жылдан Көкпар бәйге алаңдарда (ипподромдарда) өткізіліп келе жатыр. Алаң көлемі қатысушылар санына тікелей қатасты болып келеді. Егер әр команда 5 адамнан болса, ұзындығы 300 м, ені 100 м, 10 адам болса - 500х200 м, 15 адамнан болса - 700х300 м, 20 адамнан болса - 1000х500 м болады.
Алаңның әр бұрышына қызыл матадан жасалған белгілер ілініп, ал оның екі жағында диаметрі 10 м-лік шеңбер ("отау") сызықпен бөлінеді. Алаң ортасында диаметрі 6 м болатын шеңбердің нақ ортасына Көкпарға арналған серке тасталады қойылады. Жарыс басталар сәтте командалар орталық шеңбердің сыртында тұрады. Жарыс алаңындағы төрешінің хабары бойынша басталады. Көкпар тарту қатысушылардың санына байланысты 8 - 15 мин аралығында өтеді. Көкпаршылардың мақсаты - орталық шеңберде жатқан Көкпарды өз командасының "отауына" жеткізу. Көкпар "отауға" жеткізілгеннен кейін, ойын алаң ортасынан қайта басталады. Белгіленген уақыт ішінде қай команда Көкпарды өз "отауына" көп жеткізсе, сол жеңіске жетеді.
II Негізгі бөлім
2.1 Көкпар спорты қалай пайда болды?
Көкпар тарту ойындары тек бізде ғана емес, Орталық Азия елдерінің көптеген елдерінде бар мысалы: ауған, қырғыз, өзбек, тәжік сияқты өзге де халықтарында бар екені мәлім. Кейбір зерттеушілердің ақпаратына сай мұхиттың ар жағында орналасқан Аргентина елінде ұқсас ойынды дәлелдеген болатын. Сондықтан 2 мыңжылдық тарихы бар бұл ойынды тек қазақ халқына тиесілі ойын деуге келе қоймас. Бұл спорттың шығу тарихын қаншалықты білеміз? Әуелден, бұл спорттық ойынның қай уақыттан бергі келе жатқанына назар аудару керек. Түркі дәуірінде бұл ойын жауынгерлердің әскери машығын шыңдау әдісі немесе құралының бірі болғаны мәлім. Соның арқасында жауынгер аттарының соғыс барысындағы шапшаңдықтар байқалған. Жігіттердің күш-жігерін, төзімділігін, батылдығы және ептілігін, ат үстінде мығым отыруын қалыптастырады. Содан бері сан ғасырда бұл спорттың мақсаты және міндеті біршама өзгеріске ұшарап келген. 1958 жылдан бастап командалық спорт түрінде өткізілетін ойын, мәре көкпардан өзге түрлері жоғала бастаған екен. Этнографтардың айтуынша, көкпар сөзінің әуелгі атауы көк бөрі сөзінен шыққаны анықталды. Мал баққан көшпелілер көк бөріні соғып алып, оны ат үстінде жүріп бір-бірінен ала қашып, мәз-мейрам болады. Кейіннен ол ұлттық ойынға айнала бастады.
Көкпар деген сөз көк және бөрі деген екі есім сөздің кірігуінен пайда болды деген пікірді А. Қалиұлы айтып кеткен: Көкпар тарту - әскери жаттығулардың бір түрі. Түрік қағанатындағы Дербес бөрі жасақ дегеніміз осындай жаттығудан өтіп сайланған батырлар тобы еді, - деп тұжырымдауға болады. Ал, академик Ә.Х. Марғұлан: Сырдария мен Арал бойын мекендеген Сақ тайпалары жылсайын қасқыр тотемінің құрметіне арнап, қатысушылары қасқыр терісін жамылып, маска киетін атты-спорттық мейрам ұйымдастыратындарын айтқан. Бұл дәстүр түрік-моңғол тайпаларында күні бүгінгі уақытта сақталды. Қазақ, түрікмен, қырғыз елдерінде бұл ойын көкпар - көк бөрі деген атаумен сақталған. Көкпар атты ойынның қазақ халқындағы бір варианты Қыз бөрі - қасқыр терісі мен қасқыр маскасын киетін дәстүрлі сақ ойынының модификациясы болып табылады- деп ойынға ғұрыптық мағылардың беріліп отыратына расталған.
Жазушы Қайрат Жанабаев: Бірақ шын мәнінде, бұл қасқыр немесе қасқырларға табынумен байланысты ежелгі тотемисттік идеялардың көрінісі. Табиғаттағы қасқырлар қасқырларды қалай жыртып, екіншісін жұлып алғанын еске түсірейік (мысалы, көкпарда - баланың ешкі үшін шайқасатын екі команданың ойыншылары, оны қарсыластан алып тастайды).

2.2 Көкпардың түрлері .
Бізге белгілі көкпардың Көптеген түрлері бар . Атап айтқанда : жаппай тарту, ұтысып тарту , дода көкпар , айналма көкпар , мәре көкпар , тақым тартыс т.б. Сондай - ақ көкпардың аталған түрлеріне қатысты жеке - жеке ережелері болған немесе Көкпаршылар ойын үстінде жағдайға қарай келісіп алатын да үрдіс бар . Бірақ бұл біртекті емес үрдіс әр өлке де әрқилы түрлері кездесе береді .
Мысалы , жаппай таруды ( дода ) алатын болсақ : бұл ойын түрінде кәрі - жас , үлкен - кіші дейтін шектеу жоқ . Барлық адам қатысатын болғандықтан жоғарыдағыдай атауға Көкпаршылардың тақым күшін , ептілігін , қол қайратын ететін бұл Көкпардың ерекшелігі барлық өңірге тән екендігінде .
Ұтысып тарту . Ойыншылар екі топқа бөлінеді . Екі жақтан бір - бір адам шығып Көкпарды тартады . Көкпардан айырылғаны немесе ұтылған адам ойыннан шығады . Кей жағдайда өзіне Көкпаршы қарсыластарын жеке - жеке сайысқа шақырып , бір өзі бәрін жеңіп ойыннан шығарып тастайтын кездері болған . Нәтижесінде қарымы мықты , күшіне аты сай жігіт іріктеліп жеңіске жетеді .
Айналма көкпар . Бұны кей өңірлерде шауып тарту деп те атайды . Ойыншылар көкпарды нақты межеленген жерге ( ауылға , жеке үйге , нысаналы орынға т.б. ) жеткізіп тастауы керек . Екінші жақ оларды жібермей қарсылық көрсетеді . Қарсыластарынан айласын асырып , нысанаға көкпарды апарып тастаған адам сыйлыққа ие болады .
Мәре көкпар . Ойынға қатысушылар екі шеттен нысана немесе қазандық белгілеп , қай жеңгені көкпарды сол қазандыққа салып ұпай жинайды . Осылай межеленген уақытта қай топ көп ұпай жинайды солар жеңіске жетеді . Қазіргі таңда еліміз көкпаршылары осы мәре көкпар түрінен сайысуда . Жалпы көкпар ойыны топтасқан жігіттердің ( команданың ) бірлігі мен ептілігін қажет етеді . Ертеректе көкпаршылар ауыл , ата , ру болып
Топтасып екінші py , ата , ауылдың азаматтарымен сайысатын болған . Рудың азаматтары қарсыластарынан жеңіліп қалмау үшін әркез дайындықта , үнемі машық жасайтын болған . Қазақта : Көкпар тарқандікі , қоян қаққандікі деп тегін айтылмаған .

2.3 Көкпардың жалпы ережелері
Қазақстанда 1949 жылы бекітілген ереже бойынша, көкпар арнаулы алаңдар да өткізіледі. Алаң көлемі қатысушылар санына байланысты. Егер әр команда 5 адамнан болса, ұзындығы 300 м, ені 100 м, 10 адам болса - 500х200 м, 15 адамнан болса - 700х300 м, 20 адамнан болса - 1000х500 м болады. Алаңның әр бұрышына қызыл жалаушалар ілініп, ал оның екі жағында диаметрі 10 м-лік шеңбер (отау) сызылады. Алаң ортасында диаметрі 6 метрлік шеңбердің дәл ортасына Көкпар қойылады. Жарыс басталар сәтте командалар орталық шеңбердің сыртында тұрады. Жарыс алаңындағы төрешінің хабары бойынша басталады. Көкпар тарту қатысушылардың санына байланысты 8-15 минут аралығында өтеді. Көкпаршылардың мақсаты - орталық шеңберде жатқан Көкпарды өз командасының отауына жеткізу. Көкпар отауға жеткізілгеннен кейін, ойын алаң ортасынан қайта басталады. Белгіленген уақыт ішінде қай команда Көкпарды өз "отауына" көп жеткізсе, сол жеңіске жетеді.
Дода тартуда топтар сайысады.
2001 жылы күзде Бішкек қаласында халықаралық Көкбөрі федерациясы құрылып, оның жаңа ережесі бекітілді. Бұл көкпардағы үлкен жаңалық еді. Сонда ең алғаш Қазандық ережесі енгізілді. Содан бері көкпар ұзындығы 200, ені 80 метрді құрайтын арнайы алаңда өткізілетін болды. Қазандық арасындағы ұзындық 120 метр, орталықтан бастап қазандыққа дейін 60, қазандықтан бастап ойын алаңының сыртқы сызығына дейін 40 метр. Айып алаңы қазандықтан бастап 20 метр, орталық және айып алаңындағы шеңбердің диаметрі 8 метр.
Салым алып, оны межеге жеткізу көкпардың ортақ ережесі. Дегенмен, ертеректе көкпарға сойылған серкені бір күн бұрын бұлақ суына салып қоятын. Мұндай серке ұзақ шабыста жыртылмайды. Бұрындарыкі жақтағы мәрелерін арасы 1,5-2,0 шақырым болатын. Дода кезінде қалың шаңнан сытылып шыққан аттар тақымын жазып көсіле шабатын. Командалық көкпар ережесі бекігеннен кейін бұл қашықтық бірнеше есе қысқартылып 300 метрге жетті. Ең соңындакеш болып көкпар бітерде ауылға алып қашушы едік. Көкпарды алып ауылға жеткенде оны өз үйіңе апармай, жаңа келін түскен үй, болмаса шілдехана болған шаңыраққа түсіруші едік. Сол үй көкпар етінен қуырдағын жасап көкпаршыларды күтетін.
Жалпы, көкпар жаппай тарту, дода тарту деген екі түрге бөлінеді. Жаппай тартуда жеке адамдардың қол қайратын, тақым күшін, батылдығын, ептілігін толық көрсетуіне мүмкіндігі бар. Ойынға қатысушылардың жасына шектеу қойылмайды, жаппай тарту деп аталуы да сондықтан. Мұнда әркім лақты өзі иемденуге тырысады.
- Жаппай көкпар мен спорттық көкпардың айырмашылығы неде?
- Жаппай көкпар тартыста серкенің салмағы нақты белгіленбейді. Теке тарта ма, тана тарта ма, өздері шешеді. Сосын жүз ат шаба ма, мың ат шаба ма - шектеу қойылмайды. Ал, спорттық көкпар белгілі ережеге сүйенеді.
Соңғы жылдары жаппай көкпар даму үстінде. Өйткені, спорттық көкпар жылына екі-үш өткізілсе, жаппай көкпар аптасына бір рет. Оның үстіне,
жаппай көкпардың жүлде қоры жақсы. Бұл дұрыс шешім деп ойлаймын.
Көкпар жылқысын баптау және таңдау жөніндегі менің ойым
Бізде көкпардың атын баптайтындар аз. Өйткені, көкпар атын баптау күрделі өнер. Оны меңгеру кез-келгеннің қолынан келе бермейді. Бір ғана жайтты айтсам, атын дұрыс баптай алмағанның аты семіз бола тұра қызыл май болып, зорығып өледі. Мұндай жағдайлар көкпарда жиі кездесіп жатады. Жалпы, көкпардың атын баптағанда ұйқысын қандыруға, таза су ішуіне мән беру керек. Әр атбегі жүйрікті баптауда бабын қандырудың тәсілін дұрыс таңдай білуі керек.
Ал, көкпар жылқысын таңдағанда айғырға басымдық беріледі. Себебі, айғырдан басқа жылқы түлігі дода-дуды жарып кіре алмайды, кіргеннің өзінде ұзақ тартысқа шыдас бермейді. Сондықтан тәжірибелі ат бапкерлері көкпарға айғырды таңдайды. Сосын көкпар атының негізгі ерекшелігі жүрегі
жақсы болуы шарт. Одан кейін көкпар атына тән сипат икемді әрі жылдам болуы керек. Көкпар аты ақылды болғаны абзал. Яғни, ақылды жылқы көкпаршының тақымы арқылы маневр жасап, жеңіске жетелейді.
Бұл жарыста салт аттыларға оңай тимейді. Өйткені салмағы 30 - 40 кг немесе 50 - 60 кг болатын бассыз серкені (ешкі) спортшылар жерден көтерулері немесе қарсылас команда ойыншысынан тартып алып мәре салым қарсыласының қазандығына салулары керек. Қарсылас команданың ойыншысынан серкені тартып алуға, басқа ойыншыға беруге рұқсат етіледі. Серкені қанжығаға байлап алуға, қарсылас командалардың аттарын аяғынан ұшырып түсіруге, оларды шықпыртуға, үркітуге, атты екі аяққа көтеруге тиым салынады. Көкпар ойыны арнайы көкпар үшін жабдықталған ұзындығы 200 метр, ені 80 метр, қазандық арасы 120 метр, орталықтан бастап мәре салым қазандыққа дейін 60 метр алаңда бекітілген ережеге сәйкес өткізіледі. Ойын арнайы бекітілген көкпар ойынының ережесіне сай әрқайсысы 20 минуттық 2 кезеңде өткізіледі. Әр кезең аралығында 10 минуттік үзіліс болады. Ойында қарсыласының қазандығына ең көп салым салған команда жеңімпаз болып танылады.
2.4 Көкпар аттарын қалай дайындайды
Көкпар аты қара жұмыс істейтін ат . Көкпар аттары екіге бөлінеді . Жазда , құмда шабылатын және қыста шабылатын . Кейінгі кезде , көбінесе , соңғы мезгілі дұрыс деп табылып жүр . Себебі - тойдың көбі күзде , Қыста , ел адам дарының қолы аз - кем босап , жер кеңі генде өтеді . Жазда ат байланады . Оның мерзімі , ең кемі екі ай , кейде 40 күн . Тіпті , үш ай бойы байланатындары да бар , ол аттың қоңдылығына байланысты .
Байланған атқа жем - су , әрине , тасып беріледі . Күндіз салқын саяда , түнде ашық далада байланады . Жаздыкүні , күндіз жұқа жабу жапқаны жөн . Екі мезгіл - таңертең , кешке суарып , ауыстырып - ауыстырып , аунатып алады . Аттың жаңбырлығы ( сан сызығы ) жабылып , жалы құлаққа жете қабыл болғанша , жілік майы толғанша бағады . Жілігі толған атты , яғни үш - төрт елі қазысы бар атты таң асыру басталады . Бұл кезде құрғақ шөп , арпа беріле бастайды . Кейбір аттарды күштілігіне қарай қаңтару - таңғы , кешкі -- екі мезгілге көшіріледі .
Кешке , жемнен кейін , атқа ешқандай шөп бермей зере қазыққа құр тақырға таң атқанша байлап қояды . Аттың дене тұрқына орай зере қазықтың жерден -биіктігі 1,5-2 метр шамасында болады , мойын кертпеш жасалады , бұл аттың айналып тұруына мүмкіндік береді . Мұның басқа да түрлері болуы мүмкін .
Сонымен , қазақтың көне тәртібінде атты 50-60 күн байлайды. Қаңтарылады . Қысқа жақындағанда 60-70 күн қатары нан мініледі . Содан соң көкпарға салынады .
Осы жолдан өтпеген ат бапқа келмейді . Байланған кезде атты жем - шөптен , судан тартпайды . Мысалы , күніне 2-3 кг жем берсе , ертеңінде 4-5 килограмға көбейтіп , жемді бір килограмға дейін молайта береді . Ат әбден семіру кезіне - күндік норма 2 пұтқа жеткенде келеді . Осы кезден бастап күн сайын , ат жемді қалдыра бастағанда ... бір - екі килограмдап төмендете , кеміте бересің . Менде атты жемдеудің екі әдісі бар.
Бірінші әдіс : арпаны шала қайнатып , сонан соң қуырып беру . Бұл өте сенімді болады . Қазақ бұрын сұлы берген . Ол арпадан да жеңіл . Ал суытқан кезде бидай беру өте ауыр соғады .
Екінші әдіс : аттың тамағы жақсықорытылуы үшін - бойына тез сіңуі үшін бір шелек көк шайды суытып береді . Аттың көп кеткен терін қалпына келтіруге де , тәбетін ашуға да пайдалы .
Ат суыту өте қиын . Мықты көкпар Қыста басталады . Қыста шапқан ат тез арықтайды . Мамыр айынан қазан айына дейін байланған атты байлаудан шыға рарда бірінші рет үш күн бойы жем бермейді . Бұл - ішіндегі ласын тастау үшін қажет . Қырық күн келте байланып , қаңтарылады . Содан соң аздап ұзартуға болады . Бұл кезде аз аунатып , мейлінше сақ болғаны жөн . Аунату , секіртуден қазы жыртылып кетуі мүмкін . Бір апта ер салынып , арқасын үйретеді . Күніне 100 метрден бастап , ұзата - ұзата 30 километрге дейін жеткізу 60-70 күнге созылады . Бұл кезде күндік жем нормасы 3-4 килограмдық режимге өтеді . Арықтағанда 7 килограмға дейін жем беруге болады .
Ат отыз күндей мінген соң , жина қыланып , құстай қомданып қалады . Қадамын жай бастап , желе жортып , одан бусантып , терлетіп алып , қаңтарған дұрыс . Бір тойда үш рет шапса , сонан соң 4 сағаттай жем - су берген жөн . Осыны жасамаған адам атын аяқтан қалдырады .
Ыстықты - суықты етпей суыту керек .
Бәйгенің атын 6 ай жаз мінбей , жетектеп суытады . Көкпар атын суытудың түрі одан бөлек . Бәйге аттың бапкерлері аттың тезегі сулы болса " ішінде әлі май бар екен деп тұз , шөп беріп ішін кеңітеді. Ат өнері жайлы , оны баптау мен күтудің жай - жапсары , оның иесі жайлы бұрынды - соңғы ақын - жыраулар да көп мадақтаулар , немесе кекесінге толы жырлар қалдырған . Ат арқылы оның иесінің жақсы қылықтарын , мінезін , көбінесе жамандық жасауға жақын тұратын билік басындағылардың , топас Тоғышарлардың іс - әрекеттерін әшкере леп , оларды жұртшылық алдында масқаралап отырған .
Мысалы , ұлы Жамбыл " Болысқа деген бірқақпай өлеңінде жарысып аты оза болыстың масқарасын шығарады .
Қастектегі құттық Сейіт ауылында Құдайберген деген болыс болады . Ол алмаған өркөкіректеу , адуын мінезді , тік сөйлейтін адам екен . Бір жолы ол қала жақтан келе жатып , күрең атты бір жас жігітпен кезде седі . Болыс жігіттің атына қызыға қарап :
-Жарысасың ба ? - дейді . Әлгі жігіт :
-Жарыссақ жарысайық , - дейді .
Сонымен екеуі жарысып бірер белден асып кетеді . Атын суытып , баптап жүрген жігіт оған шаңын да көрсетпейді . Оны қайтсем де қуып жетемін деп намысқа тырысқан болыстың аты семіздіктен қызыл май болып зорығып өледі . Бұл жәйт елге лезде тарайды . Оны Жамбыл да естиді . Бір жиында Жамбыл болыстың үйіне кіріп барса , Құдайберген оны кекетіп : " Сенің бір жынды iнiңмен жарысамын деп атымнан айырылдым , депті . Сонда Жамбыл сөзді іліп алып :
-Болысжан , жүрген жерің күнде сауық ,
Пенденің бойында көп қатер - қауіп .
Екейдің жындысымен жарысам деп ,
Сенің де кетіпті ғой есің ауып , - депті .

2.5 Көкпар ойынының қазіргі уақыттағы дамуы
Меніңше, көкпар ойынының екі мыңжыл - дық тарихын төрт кезеңге бөлу дұрыс. Бірінші кезең дәуіріміздің VI - XVIII ғасырлары аралығын қамтиды. Түрік қағанаты, Дешті Қыпшақ, Алтын Орда, Қазақ хандығының даму тұсы XIII ғасырға созылған көшпенділер спортының қалыптасу кезеңі. Екінші кезеңі - Ресей империясының қарама - ғында бодан болған тұсымыздағы көкпар - дың дамуы. Толық XVIII-XIX ғасырлар мен XX ғасырдың басына дейінгі 217 жыл. Байтал түгіл бас қайғы болған заман. Үшінші кезең - Қазан төңкерісі болған 1917 жылдан Кеңес Одағы тараған 1991 жылға дейінгі аралық. Бұл екі кезеңде көкпардың аты сақталғанмен, айтарлықтай дамыды деп айта алмаймыз. Ең соңғы, төртінші кезең - бұл Қазақ - стан тәуелсіздік алған 1991 жылдың 16 желтоқса - нынан бүгінгі күнге дейінгі аралық. Ұлттық ойынымыздың жұлдызы жанып, айы оңынан туа бастаған кезеңі.
Бұл сөзімнің дәлелі ретінде, ең алғашқы жетістігімізді айтар едім. 1996 жылы алғаш рет Венгрияда ұйымдастырылған әлем шабандоздарының бірінші фестиваліне қатыстық. Міне, осы додада 23 мемлекеттің арасында дара шығып, бас жүлдені қанжығамызға байладық. Содан бері қажымай-талмай көкпарды өркендетіп келеміз.
Ат спортын насихаттау және дамыту мақсатында кең-байтақ Қазақстанның барлық өңірлерінде болдым. Алтын мәйегіміз - жүздеген қазақ ауылдарындағы атбегілермен, шабандоздармен, көкпаршылармен кездесіп, ұлт спортына байланысты ой бөлістік. Сонда байқағаным, ежелгі ұлттық ат ойындарымыз бүгін де өздерінің мән-мазмұнын жойған жоқ, қайта жаңарып, түрленіп келеді.
Ұлттық ат спорты - береке-бірліктің дәнекері, шеберліктің, шымырлықтың мектебі екенін баса айтқым келеді. Осыған орай Ұлттық ат спорты федерациясы ауқымды шараларға ұйытқы болып келеді. Федерация азаматтары Абылайхан, Абай, Бекет ата, Жамбыл, Қарасай, Қабанбай, Бөгенбай, Кенесары, Махамбет, М.Әуезов, Барақ, Есет және басқа да даңқты тұлғаларымыздың мерейтойлары Түркістанның 1500, Тараздың 2000 жылдық мерекелері шеңберінде дүбірлі ат жарыстарын ұйымдастырды. Сонымен бірге, федерация мүшелерінің тікелей қатысуымен жыл сайын Қазақстан мен Орталық Азия атбегілерінің фестивалі, Президент кубогына арналған дәстүрлі ат жарысы, Ақ бидай ауыл-село спортшыларының спартакиадасы және елорда күніне арналған ат жарыстары тұрақты өткізіліп тұрады. Тек соңғы үш-төрт жылдың аралығында федерацияның ұйымдастыруымен еліміздің ауыл-селоларында, аудандарында өткізілген 417 ат жарысын, 123 көкпар тартыстарын қалың қауым сүйсіне тамашалады.
Қазір елімізде 12 жылқы зауыты, 19 асыл тұқымды жылқы шаруашылықтары жұмыс істейді. Республика көлемінде тек соңғы екі-үш жылда біздің ұсынысымызбен ат спортының сегіз мектебі ашылды. Әрбір облысқа атбасын тірей жүріп, 16 облыстық, 118 аудандық, 1335 ауылдық ат спорты ұйымдарын құруға мұрындық болдық.
Қазір республикалық Ұлттық ат спорты федерациясының құрамында бір миллионнан астам мүше бар. 2000 жылы біздің ұсынысымызбен Көкбөрі ассоциациясы дүниеге келді. Осы ассоциацияның бас болуымен Өскемен қаласында 2001жылдың 25-27 қыркүйегінде Қазақстан Республикасы көкпаршыларының тұңғыш чемпионаты өткізілді. Оған сегіз облыстың құрама командалары қатысып, күш сынасты. Содан бері көкпардан 14 ұлттық чемпионат өткізілді. Қазір біз жастар және жасөспірімдер арасын - дағы жарыстарды да жүйелі өткізіп тұрамыз.
Ат спортының мамандары қазір көкпарды клубтық жүйеге ауыстыру бағытында ұшан-теңіз жұмыс атқаруда. Клубтық жүйеге көшу арқылы ауыл көкпарын жоғары деңгейде алып шығатынымызға сенімдіміз.
2001 жылы құрылтайшыларының бірі Қазақстан болып табылатын Халықаралық Көкбөрі федерациясы құрылып, оған әлемнің Жапония, Түркия, Қытай, Ресей, Венгрия сияқты 17 елі мүшелікке енді. Бұл біздің көкпарымыздың әлемдік сипатқа ие болуы деген сөз! Әр жыл өткен сайын Халықаралық Көкбөрі федерациясы өз қатарын толықтыра береді. Біздің ендігі мақсатымыз - көкпардан әлем чемпионатын өткізу. Болашақта оны олимпиадалық ойындар бағдарламасына енгізу. Ол үшін, әрине, көкпарға мемлекеттік қолдау қажет. Тек көкпарға ғана емес, аламан бәйгеге, теңге алу ойындарына да Үкімет назар аударып, қамқорлығына алса нұр үстіне нұр болар еді.
Сүйініштісі сол, елімізде көкпар десе ішкен асын жерге қоятын азаматтар аз емес. Солардың бірі атбегілігіне атақты жазушы Ғабит Мүсірепов тәнті болған Бошай Кітапбаев. Тақымы тастай көкпаршы атанған Тараздағы Нәби Момынов ағамызды да біз әркез мақтаныш етеміз. Кезінде Нәби көкпарға түскенде кеудесіне нан піскен күштілердің өзі тайсақтай ығысып қала бергеніне талай жұрт куә болған. Көкпар десе Нәби аға жердің түбі болса да, ат сабылтып барып, доданың дуын қыздырып, көк серкені бір тақымға іліндірсе, тірі пендеге алдырмайды екен. Бірде Көршілес қырғыздарда керемет көкпар ұйымдастырылады дегенді естіп Нәбең үш-төрт үзеңгілестерін ертіп, қырғыз жеріне ат тұяғын іліктірмей ме. Белгіленген уақытта көк серке ортаға тасталады. Содан қырғын дода басталады. Үркердей топтанған қазақ жігіттерінің қолына көкпар тигізбеуді ойлаған қырғыздың намысқой жігіттері барын салып-ақ бақса керек. Сонда серіктерінің сылбыр қимылына күйіп кеткен Нәбең атына дырау қамшыны көміп-көміп алып, қалың доданы жарып кірген дейді. Әлден уақытта қою шаңның жел жағынан серкені салақтата тартып, екі көзі оттай жанып Нәбең суырылып шығыпты. Соңындағы тәмам қырғыз кезек-кезек жармасып, сілкілейді. Жабыла қолдасып та тартқан көрінеді. Нәбеңнің жалғыз қолмен ғана тақымға басқан көкпарын бесін ауғаннан ымырт үйірілгенше қырғыз көкпаршыларының ешбірі жұлып ала алмай пұшайман болып, ақырында Нәбең сол қалпы атбасын Әулиеатаға бұрып, тартып кеткен екен. Ертеректе оның Апыр-ай, дәл өзімдей көкпар тартар бір ұл бұл елден қашан шығар екен? деген сөзін жерлестері жиі естіпті. Құ - дайға шүкір, қазір Әулиеата өңірі көкпар тартудан алдына қара салмай тұр. Нәбең арман - даған жүректі де білекті ұлдары алда келеді.
Қазір біздің көкпарды дамытуға қатысты ұсыныстарымыз аздап болса да қолдау табуда. Сол бізді қуантады. Мысалы, соңғы екі жылдың көлемінде Самұрық-Қазына ұлттық әл-ауқат қоры тарапынан ұлттық спортқа өте мол қаражат бөлінуде. Соның нәтижесінде биыл Астана қаласында Азия чемпионаты өткізілді. Біз осыдан 3-4 жыл бұрын ұлттық спортты дамыту туралы заң жобасын жасап, Үкіметке, Парламентке тапсырған едік, алайда, әлі қозғалыс жоқ. Ал Ұлттық спорттың төрешілері атты заң жобасы спорт агенттігінде жатыр. Ел газеті Егемен Қазақстанның бетінде бірнеше ұсыныс білдіргенді жөн көріп отырмын.
Бірінші, халқымыздың жартысына жуығы ауылда тұрады. Ауылда Fitness. Spa орталықтары, бассейн, гимнастика, аэробика жоқ. Онда көкпар, қыз қуу, аударыспақ, бәйге, күрес, жекпе-жектер бар. Мәселе, осы ойындарды ауыл халқының қажеттілігіне жаратуда болып отыр. Ол үшін елді мекендерде стадиондар, атшабарлар, көкпар, жекпе-жек, күрес алаңдарын салу қажет. Оған біздің Үкіметіміз көңіл бөлуі қажет деп ойлаймын.
Ұлттық спорт агенттігін ашу керек. Ұлттық спортқа барынша мол қаражат бөлініп, көмек көрсетілгені дұрыс болар еді. Біздің барлық ұлттық ойындарымыз, оның ішінде, көкпар төрт түліктің төресі - жылқы жануарымен байланысты. Сондықтан да, жылқыға деген көзқарасты түбегейлі өзгерту керек. Қазақстанда жылқы шаруашылығын дамытуға арналған арнаулы бағдарлама қабылданғаны жөн. Бұл жерде, ең бастысы, Қазанатты түлету керек. Өйткені, қазанат - қазақтың қазынасы, халқымыздың қорғаны, айбыны, заманында ел қорғаған батырларымыздың сенімді серігі, қолғанаты болған. Біз Қазанатты түлетсек, бүкіл әлемді өзімізге қаратар едік.
Ауыздықтарын қарш-қарш шайнаған сәйгүлiктер көкпарға қарай екпiндей ұмтылады. Қарсыластары оларды додаға кiргiзбеудiң әрекетiн жасап, қақпайлап, шеттетiп барады. Осы кезде өзгелерден аласалау қарагер ат төрт тағандап, екi сәйгүлiктiң арасынан сыналай алға ұмтылды. Сол екпiнмен доданы қақ жарды. Жерден ендi ғана екi көкпаршы тартыса көтере берген көк серке көздi ашып-жұмғанша өзiнен-өзi Атабектiң алдына өңгерiле кеткендей болды. Осыны күткен көкпаршы жiгiт те серкенi аса жылдамдықпен тақымына басып үлгердi. "Е, әруақ", деп тақымын қысқан кезде қарагер тағы да алдында тұрғандарды кеудемен қағып, жан-дәрменiмен алға озды. Осы кезде командалас екi жiгiт оны жанамалап келiп, жол ашты... - Болды ендi, көк серкең көмбеден бiрақ шығады. Ендi Атабектiң қарагерiн ұстай алмайды.
Қарсыластары оны додаға кiргiзбеуi керек едi, - деп, менiң жанымда тұрған республикалық Көкбөрi федерациясының бас бапкерi, халықаралық дәрежедегi ат спортының төрешiсi Нәби Момынов алға адымдады. - Неге? Қарсыластары да осал емес, қазiр-ақ көкпарды тартып алуы мүмкiн. Қараңыз, әне... - Жоқ! Әр көкпаршының, команданың, қажет десең аттың әдiс-айласы бар. Мен соны бiлгеннен кейiн айтып отырмын. Көкпар футболдан кем өнер емес. Тiптi одан да артық спорт. Мұнда көкпаршы - ат - команда арасындағы байланыс көп нәрсенi шешедi. Футболыңызда футболшы мен команданың түсiнiстiгi ғана қажет... Әнi, айттым ғой, қарагерге мiнген Нұрдәулет салымды салды. Көрдiң бе, ат доданы жарып кiрудiң әдiсiн меңгерген, көкпаршының қолы да, тақымы да күштi болуы, командаластарының оған өзгелердi жақындатпай қақпайлап кетуi нәтижесiнде салым салынды...
Көкпар күштiнiң, аты мықты жалғыздың ғана емес, ұжымдық және ақылдың, батылдық пен қайсарлықтың ойыны. Көкпар дегенiңiз телегей-теңiз бiр сиқыр, - деген Нәбидiң дауысында масаттану бар едi. Нәби ағамен бұл әңгiме осыдан сегiз жыл бұрын Тараздағы Бауыржан Момышұлы атындағы атшабарда болып едi. Қайран, аға... Шежiрешi едi... Әңгiменi майын тамызып айтатын. Айтқанда да төндiрiп, сендiрiп, бар ынта-жiгерiмен, рахаттанып, өзi ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.