Көнерген сөздер мен жаңа сөздер
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ
Берікбаева Қарлығаш
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін арттыру әдістемесі (5 сынып бойынша)
5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Алматы 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БАҒДАРЛАМАСЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде дайындалған оқулық мазмұны,
мақсаты, лингвистикалық негіздері
1.2 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін дамытудың психологиялық мәселелері
1.3 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін дамытудың педагогикалық негіздері
2 ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БАҒДАРЛАМАСЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ
2.1 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін дамытудың тиімді тәсілдері
2.2 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін қалыптастыруға арналған жаттығулар мен тапсырмалар кешені
2.3 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушыларға тәрбие беру
арқылы дүниетанымдық белсенділігін қалыптастырудағы іс-тәжірибе
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ
Қорғауға жіберілді
№ хаттама _____2019 ж
Академик С.Қирабаев атындағы
қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.д.,профессор
_______________Қ.Ө.Есенова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың
дүниетанымдық белсенділігін арттыру әдістемесі (5 сынып бойынша)
5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Орындаған:
Қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығының ІҮ курс студенті Берікбаева
Қарлығаш
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымдарының
кандидаты, аға оқытушы
Кенжебаева Г.М.
Алматы 2019
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында
Әлемдік білім беру кеңістігіне кірігу (интеграция) маңызды, шешімі кезек
күттірмейтін, басты міндеттердің бірі ретінде көрсетілген. Ол білім берудің
құрылымы мен мазмұнын жаңарту, білім беру технологиясын жетілдіру, оны
практикада кеңінен қолдану, ұстаздың ізденуі, теориялық біліммен қарулануы,
білігі арқылы шешіледі. Бұл Заңда бүгінгі пәндердің бағдарламаларына
интеграцияланған білім беретін оқу бағдарламалары – білім беру деңгейі мен
мазмұнының үздіксіздігін және сабақтастығын ескере отырып әзірленген білім
беретін оқу бағдарламалары деп баға берілген. [1 ].
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арналған кезекті Жолдауында
2020 жылға қарай әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің орта білім жүйесінде
қолданылып отырған – 12 жылдық білім жүйесіне көшу, кәсіптік және
технологиялық білімнің еліміздің экономикалық жетістіктеріне, сұраныстарына
негізделіп құрылуы, жоғары білімнің халықаралық талаптарға жауап беріп,
еліміздің жоғарғы оқу орындарының әлемнің жетекші университеттерінің
рейтингісіне ену қажеттілігі жайында талаптар қойды [2 ].
Бұл талаптар – жалпы білім беретін мектептің, орта білім беретін
мектептің, жоғары оқу орындарының алдына білім беруде бәсекеге қабілетті,
білікті, құзыреттілігі жоғары тұлға қалыптастыру міндетін қойды.
Білімді ұрпақ болмаса, экономикалық дамуда да серпіліс болмайтыны анық.
Ол міндет білім саласына реформа қажеттігін байқатты. Осы жаҺандану
кезеңінде өмір сүріп жатқан қоғамға білім жүйесін жаңарту міндетін алға
қойды. Осының негізінде жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша оқытуда
оқушының таным қабілетін жетілдіру алғы орынға шықты. Ал таным мәселесі
пәнаралық байланыстың нәтижесінде жүзеге асатындығы анық. Экономикалық
интеграцияға байланысты жаһандық ғаламдану, ақпараттық технология, әлемдік
қарым-қатынас жүйесі – халықаралық талаптарға жауап беретін оқыту
жүйесінің қажеттігін көрсеттті. Бұл мәселені шешудің жолы – білімді
интеграциялауда жатыр. Сондықтан бүгінгі білім беру жүйесіндегі жағартылған
білім беру бағдарламасында интеграциялау басымдылыққа ие. Интеграция
педагогикалық тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауда әр
түрлі ғылымдарды біріктіреді. Интеграциялаудың сабақ үдерісіндегі бастапқы
моделі пәнаралық байланыс болып табылады. Пәнаралық байланыс – оқушының
танымдық белсенділігін қалыптастыруда маңызды орын ала отырып, танымдық
қызмет үдерісіндегі субъект пен объектінің (білім) арақатынасын, білімнің
шындыққа қатынасын, дүниені танып-білу мүмкіндігін, білімнің ақиқаттығы мен
айқындық критерийлерін зерттеуге үлес қосады.
Сондықтан пәнаралық байланыс оқыту үдерісін барлық деңгейде
жетілдірудің маңызды факторы болып табылып, ғылыми дүниетанымды
қалыптастырады. Пәнаралық байланыс оқушы бойына білім мен біліктілік,
дағды, танымдық белсенділік қалыптастыруға бағытталған дидактикалық құрал
ретінде оқу жұмысының әдістерінің белгілі бір жүйесі арқылы жүзеге асады.
Демек, пәнаралық әрекет – оқушының танымдық белсенділігінің ерекше түрі.
Бүгінгі таңда пәнаралық байланыс мәселесі білім мазмұнын өзгертудің, жаңаша
құрудың құралы ретінде маңызды.
Міне, жаңартылған білім беру бағдарламасындағы пәнаралық байланысқа
қатысты мұндай мәселелер тақырыбымыздың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің нысаны – жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы
оқушының танымдық белсенділігін қалыптастыру үдерісі
Зерттеу пәні – жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушының
танымдық белсенділігін қалыптастыру әдістемесі
Зерттеу пәнінің мақсаты – жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы
оқушының танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдістемелік жүйесін жасау,
тілдік қатынас арқылы сөйлеу мәдениетіне баулудың тиімді жолдарын түсіну,
оны тәрбие арқылы дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушының танымдық
белсенділігін қалыптастырудың әдіснамасын айқындап, әдістемелік негіздерін
жүйелеу;
• жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушының танымдық
белсенділігін қалыптастыруға арналған материалдардың мазмұнын
анықтау;
• жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушының танымдық
белсенділігін арттырудағы білім беру ұстанымдарын, оқыту формалары мен
әдістерін айқындау.
Зерттеу жұмысының болжамы: Егер жаңартылған білім беру бағдарламасы
арқылы оқушының танымдық белсенділігін қалыптастырудың бірыңғай әдіснамасы
жасалса: білім стандартында міндетті және мүмкіндік деңгейі айқындалса;
онда оқушының танымдық белсенділігін жетілдіруге үлес қосады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын баяндау, талдау, жинақтау,
салыстыру, сипаттау кешенді түрде қолданылу негізінде айқындалады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы:
1. Жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушылардың танымдық
белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық, психологиялық, әдістемелік
негіздері ғалымдардың зерттеу еңбектерін талдай, жинақтай отырып анықталды.
2. Жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушылардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруды жүзеге асырудың негізгі ұстанымдары анықталып,
олардың жалпы дидактикалық ұстанымдармен байланысы көрсетілді.
3. Жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушылардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруға қажетті оқу кешендері (бағдарлама, оқулық, оқу
құралдары) талданып, тапсырмалар мен жаттығулар жүйесі жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық, практикалық маңызы. Жалпы білім
беретін орта мектепте жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы
оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың теориялық негіздері
қарастырылды. Зерттеу барысында әдіскер-ғалымдардың зерттеу еңбектерін
пайдалана отырып жасалған тұжырымдар жалпы білім беретін орта мектеп
мұғалімдері, колледж, жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды даярлайтын
арнаулы курстардың мазмұнын толықтыруда пайданалуға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі
тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.
І ТАРАУ ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БАҒДАРЛАМАСЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ
ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде дайындалған оқулық
мазмұны, мақсаты, лингвистикалық негіздері
Тілдік бірліктерді оқытудың жаңа технологиялық мүмкіншіліктерін қолдана
отырып меңгерту көзделіп отырғандықтан, бұл тармақта соңғы шыққан оқулық
пен бағдарламаның өзіндік ерекшеліктеріне оларды алдыңғы бағдарлама мен
оқулықпен салыстыра отырып, талдау жүргіздік.
Бұрынғы жылдары шыққан қазақ тілінің типтік бағдарламасында тіл
білімінің лексика саласын 5 және 6-сыныптарда оқыту міндеттелген. 5-
сыныпта сөз мағынасы туралы түсінік пен сөздің мағыналық топтары ғана
оқытылады да, 6 - сыныпта бұл тақырыптарға қосымша тұрақты сөз тіркестері
мен сөздік құрам және сөздердің қолдану өрісіне байланысты түрлері
меңгертіліп келді. Екі сыныпқа бөліп оқытуда түрліше мақсаттар көзделгені
көрінеді: біріншіден, бағдарламаның құрылымы концентрациялық принциптен
тұрады; екіншіден, лексика мен фразеологиядан берілетін мәліметтердің жеңіл
не күрделілігі тұрғысынан кластарға жас ерекшелігіне сай орналастыру
принципі ұсталынған.
Салыстырайық: Қазақ тілінің 1995 жылғы типтік бағдарламасы бойынша
лексикаға бөлінген сағат саны мен ондағы тақырыптар төмендегідей берілген
[3, 18].
РсЛексика Рс Лексика және фразеология
1 2 3 4
1 Сөз мағынасы туралы 1 +
түсінік
2 Сөздің тура және 2 +
ауыспалы мағынасы
3 Сөздің көп мағыналылығы3 +
4 Омоним сөздер 4 +
5 Синоним сөздер 5 +
6 Антоним сөздер 6 +
7 Жалпылама қолданылатын
сөздер
8 Кірме сөздер
9 Кәсіби сөздер
10 Диалект сөздер
11 Көнерген сөздер
12 Неологизмдер
13 Тұрақты сөз тіркестері
туралы түсінік
14 Мақал және мәтелдер
15 Сөздіктер туралы түсінік
Мұнда екі сыныпта жалпы саны 25 сағат ішінде тілдің ең күрделі саласы
–лексиканы оқыту, толық меңгерту көзделіп отырғандығы байқалады. Шын
мәнінде, сағат саны тым аз берілген. Оның үстіне, лексиканың ішкі көптеген
мәселелерін таныту мүлде көзделмеген. Мұның барлығы бағдарламаның уақыт
талабына сай әлі де толықтырылатынын, дамытылып, өзгертілетінін дәлелдейді.
Ал 2000 жылы шыққан Қазақ тілі бағдарламасында Лексика бөлімі 48сағат
көлемінде бір ғана сынып аясында (5-сынып) оқытылуы белгіленген [4.].
2-кесте Лексикадан берілетін базалық білім мен оның жіктелу
барысы
РсЛексикадан Лексикадан білім мазмұнының
базалық білім жіктелісі (тақырыптар)
мазмұны
1 2 3
1 Сөз және Сөз және оның мағынасы
оның мағынасы лексиканың қарастыратын мәселелері екендігі
2 (28сағат) Сөздің дыбыстық жамылғы мен ішкі
мағыналық бірліктен тұратыны. Сөздің
негізі лексикалық мағына болып
табылатындығы. Сөздің бір мағыналы және
көп мағыналы болатындығы. Сөздің
негізгі қызметі –атау, яғни зат, құбылыс,
әрекетті, олардың белгілерін атап
білдіруі. Сөздердің сөйлемдегі өзара
қатынасы грамматикалық мағына екендігі.
Сөздің тура, ауыспалы және көп
мағыналылығы.
3 Сөздердің Омонимдер.
мағыналық топтары Синонимдер.
Антонимдер.
Табу. Эвфемизмдер мен дисфемизмдер.
4 Фразеологизмдер.
Мақал-мәтелдер.
5 Тілдің сөздік құрамы Сөздік қор және сөздік құрам. Қазақтың
(20 сағат) байырғы төл сөздері және басқа тілден
енген сөздер. Көнерген сөздер мен жаңа сөздер.
6 Сөздердің -жалпылама лексика
қолданылу -диалект сөздер
өрісіне -кәсіби сөздер
байланысты түрлері -терминдер
Бағдарламаның соңғы нұсқасында лексика жаңа тақырыптармен, жаңа
материалдармен толыққаны айқын көрініп тұр. Табу сөздер мен эвфемизм,
дисфемизм сияқты қазақ тілінің ұлттық тіл ерекшеліктерін танытатын
тақырыптар енгізілген. 6-сыныпта танытылып келген фразеологизмдер мен мақал-
мәтелдер бұрынғы бағдарламада қазақ тілі байлығы туралы тақырыптардан
кейін берілсе, жаңа бағдарлама авторлары сөз мағынасына қатысты
тақырыптардан кейін оқытуды ұсынады, яғни жеке сөздердің мағыналық
сипаттары сөз болғаннан кейін, тұрақты тіркестердің, мақал-мәтелдердің
мағынамен қатысы, сөйлеу тіліндегі мәні туралы білім беріледі. Мұнда
авторлардың фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің сөз мағынасымен,
сөйлемдегі немен тығыз байланысты болып келетінін негізге алғандығын
байқауға болады. Лексикалық материалдардың осындай реттілікпен берілуі
оқушыға білімді жүйелі түрде меңгеруге ықпал ете алады.
Жаңа бағдарламада тілдің сөздік құрам бөлігіндегі тақырыптар да жүйеге
түсірілген. Алдымен, сөздік қордың дамуына, баюына, жалпы тілдің қоғам
дамуымен байланысын танытуға қатысты тақырыптар ұсынылады. Мұндай
лексикалық материалдардың өзі өзара салыстырыла, салғастырыла оқытуды
көздеп, ретпен берілген. Мысалы, байырғы төл сөздер мен басқа тілден енген
сөздер, көнерген сөздер мен жаңа сөздер. Бұл тақырыптардан кейін сөздік
құрамдағы сөздер қолданылу өрісіне қарай сараланып берілген. Күнделікті
өмірде халықтың кең көлемде қолданатын сөздері мен қолданылу өрісі тар
сөздерді өзара салыстыра отырып оқыту мақсатында тақырыптар жүйелі түрде
ұсынылады. Мысалы, жалпылама лексика, диалект сөздер, кәсіби сөздер және
термин сөздер. Бұл жерде қолданылу өрісі тар сөздерге жататын тақырыптардың
өзі бірізділікпен, жүйелілікпен берілген.
Бағдарламаны дамытып отыру арқылы оқушылардың ой-өрісін, тілін
дамытуды уақыт талабымен ұштастыра аламыз. Сондықтан соңғы бағдарламаның
жақсы жаңалықтарын санамалап көрсетуге де болады. Атап айтқанда,
бағдарлама:
біріншіден, концентрациялық емес, линиялық принциппен құрылған,
лексиканың толығымен бір сынып көлемінде оқытылуын уақыт дұрыс жағынан
ақтауы мүмкін;
екіншіден, бағдарламада көрсетілген әр жеке тақырыпқа іштей қысқа
түйіндеме беріліп отырған;
үшіншіден, әр тақырыпқа байланысты оқыту әдістемесі де бағдарламаны
құрастырушылардың тарапынан қамтылып отырған;
төртіншіден, әр тақырыпты меңгерту барысында оқушылардың дайындық
деңгейіне қойылатын талаптары екі деңгей көлемінде (міндетті деңгей,
мүмкіндік деңгей бойынша) анықтап көрсетілген;
бесіншіден, лексикаға мол сағат (48 сағат) берілген.
Қазіргі заман педагогикасы оқушыны оқу процесінің белсенді субъектісі
ретінде таниды. Оқушының жеке тұлғасы дамуы барысында өзін қоршаған ортаның
барлық саласымен тығыз қарым-қатыныста болуы басты назарда тұруы керек. Бұл
–оқушы тұлғасы дамуының обьективті қыры десек, енді субьективті қыры
–оқушының ішкі Мен бейнесінің өзін қоршаған ортамен салыстыра, олармен
қарым-қатынас жасай отырып қалыптасуы арқылы танылады. Осынай күрделі жас
кезеңінде білім алу процесінің негізгі тірегі болып табылатын дидактикалық
құралдардың ішінде маңызды орын алатыны –оқулық.
Оқулық – оқушының өз бетімен білім алуына арналған құрал. Ғылым
негіздерінің теориялық заңдылықтары мен оларды бекітетін практикалық
жолдары оқулықта қатарластырыла беріледі. Лексикадан берілетін білім
мазмұнының көлемі мен сипаты, негізінен, бағдарламада орналастырылады. Ал
оқулықта сол мазмұны кең сипатталып, оқушы меңгеруі тиіс теориялық білім
мен соны бекітетін практикалық жаттығулар орналасады. Оқулық оқушыға тек
білім мазмұнын хабарлап қана қоятын анықтамалық көмекші емес. Оқулық
–оқушының ойлауын дамытатын, сөйлеуін қалыптастыратын ерекше құрал.
Сондықтан оның оқу процесі көздеген нәтижеге жетуге қарай бағытталып
жасалғаны қажет.
Әрбір жаңа мақсат орындалуы үшін соған лайық әдіс-тәсілдер және
құралдар жүйесі болуы керек. Жаңа, яғни 2001 жылы шығарылған 5-сынып
оқулығында бағдарламаға сәйкес 18 тақырып берілген. Әр тақырыптың соңынан
берілген жаттығуларды орындатуда оқушылар үшін міндетті деңгейдегі
тапсырмалар, мүмкіндік деңгейдегі тапсырмалар дербес бөлініп берілген. Бұл
–жаңа оқулықтың жаңалығы екенін атап кеткен жөн [5.].
Оқулықтың Лексика тарауына бөлінген көлемі оқулықтың жалпы көлемінің
40 пайызын алады (14-98-беттер). Лексиканы меңгертуге арналған жаттығулар
саны –204. Сол 204 жаттығуда оқушылар бірнеше тапсырма орындауы
міндеттелген. Сонда оқулықпен жұмыс жасау арқылы оқушы өз бетімен білім
алуға терең тамырлы дағдылар қалыптастырады деуге болады.
Көп жағдайда ескі оқулықтарда бір сарындас тапсырмалар орындату
қалыптасқанын байқауға болады. Әрине, бұл –дәстүрлі әдістемеде орын алған
үрдіс екені белгілі. Жаттығуларға бір тапсырма беру –оқушының оқулықпен
терең жұмыс жасай алуына себепкер болады. Соңғы, яғни 5-сынып оқулығындағы
лексикадан берілетін білім көлемі және мазмұнын алдыңғы сынып (бұрынғы 5-
сынып, 6-сынып) оқулықтарындағы білім көлемі мен мазмұнын сандық және
сапалық тұрғыдан 3-кесте арқылы салыстырып көруге болады.
3-кесте
Оқулықтардағы білім көлемі мен мазмұнын сандық және сапалық тұрғыдан
салыстыру
Оқулықтар Шыққан Теориялық Жаттығулар Оқушылар-
жылы тақырыптар саны дың өз беті-
мен орындайтын
тапсырмалар
5-6 сынып 1994ж. 6 23 4
оқулығы
5-6 сынып 1997ж. 9 57 7
оқулығы
3-кестеде көрсетілген сандар білім мазмұнының сапасына да әсерін
тигізетіні анық. Екі сыныпқа бөліп оқытылатын Лексика тарауының соңғы
бағдарламада бір сынып аясына беруі кұптарлық. Бір оқулыққа жинақталуы
барысында оқулықтағы теориялық тақырыптар да, сол теориялық тақырыптарды
бекітуге арналған жаттығулар да сан мен сапа жағынан едәуір өскен деуге
болады. Соңғы жаңа оқулықта берілген жаттығуларда орындалатын тапсырмалар
міндетті деңгей және мүмкіндік деңгей деп белгіленгендігі де оқушылардың
жеке бас ерекшелігін ескеруден туған деп санаймыз.
Ал оқулықта арнайы берілген Теориялық түсінік пен Қосымша түсінік
белгілері оқушылардың семиотикалық білімін дамытуға сеп болады. Енді
жаттығулардың жалпы саны мен лексикаға арналғанын 4-кесте арқылы былайша
көрсетуге болады.
4-кесте
Жаттығулардың жалпы саны мен лексикаға арналған жаттығулар саны
Оқулықтар Шыққан жылы Жалпы жаттығу саныЛексикаға
арналған
1 2 3 4
5-6 сынып 1994 374 23
оқулығы 8.22%
5-6 сынып 1997 445 57
оқулығы 12.5%
5-6 сынып 2001 413 204
оқулығы 49%
Теориялық тақырыпты меңгертуге және қажетті лексикалық білік-дағдыларды
қалыптастыруға арналған жаттығулардың неғұрлым мол болуы әдіс-тәсілдердің
де молдығын көрсетеді. Соңғы жаңа оқулықтағы жаттығулардың дені тұтас
мәтіндерден құралады. Мұның өзі оқушылардың тілі мен ойлауын дамытуға қажет
маңызды факторлардың бірі екені белгілі.
Жаттығуларды орындау барысында оқушылар тек лексикалық бірліктерді
жалаң сыртқы формасы арқылы танып қоймайды. Бір жаттығуға берілген
тапсырманы орындау арқылы оқушының санасында Лексикология туралы білім нық
қалыптаса алады.
Оқулықтағы Лексиканы оқытуда тапсырмаларға беріліп отырған екі деңгей:
біріншіден, лексиканы меңгеру барысында қажетті білік-дағдыларды
қалыптастырады;
екіншіден, оқушылардың ой-өрісін мүмкіндік деңгейді орындай алсам деген
сияқты алға жетелейтін стимул пайда болады.
Лексиканы оқытуда тапсырмаларды қолданудың негізгі мәні – оқушының
жеке тұлғасы дамуына негіз болу. Лексиканы меңгертудің алгоритмдерін
үйренген оқушы тіл заңдылықтарын өмірлік қажеттіліктерімен байланыстыра
алатын дағдыға ие болады.
Бүгінгі Қазақ елі тәуелсіз, кең байтақ жері бар, көп ұлтты мемлекет.
Тәуелсіздігімізді алғалы бүгінгі күннің жастарына еліміздің әлеуметтік-
экономикалық, мәдени-саяси, білім беру жүйесіндегі өзгерістері сансыз
жетістіктерге жол ашуда. Қазіргі жаһандану барысындағы жастар интернет
жастары болғандықтан, оларға қазақтың сақталған сан ғасырлық білімін,
ұлттық санасын, мәдениетін, тарихын ана тілі арқылы бере отырып, жылдам
өзгергіш өмірге жылдам еніп, кез келген қиындықты шеше алатын жеке тұлғаны
тәрбиелеу мемлекетіміздің алға қойған мақсаты болып табылады.
Осы мақсат жолында жалпы білім беретін орта мектептерден бастап, жоғары
оқу орындарына дейін білім мазмұнын реформалау сатылай жүргізіліп жатыр.
2001 жылы Ж.Т.Дәулетбекова мен Қ.С.Қосымовалардың авторлығымен шыққан
оқулықты жаңа буын оқулық деп санап келсек, бүгінде зерттеу тақырыбымызға
арқау болып отырған жаңартылған білім бағдарламасы бойынша дайындалған
оқулықтың құрылымы да жаңаша жасалған. Бұл оқулықта төмендегідей айдарлар
басшылыққа алынған:
Ойтүрткі. Бұл оқушының тақырыпты меңгеруге қызығушылығын ояту, бағдар
беру сипатындағы материалдар топтастырылған бастапқы бөлік болып саналады.
Онда тақырыпаралық байланысқа, оқушының оқу мотвациясын дамытуға
бағытталған сөйлесім әрекетінің негізінде орындалатын тапсырмалар
ұсынылады.
Тыңдалым. Лексикалық тақырыпқа қатысты ойқозғау сипатындағы
материалдары баланың тыңдап түсіну қабілетін шыңдау үшін ұсынылған. Бұл
материалдарды оқушылардың, мұғалімнің оқуы арқылы да, арнайы дайындалған
аудиоқұралдың (үнтаспаның) көмегімен де пайдалануға болады.
Тілдік бағдар. Әрбір бөлімдегі лексикалық тақырыпты меңгерту үшін
бағдарламада көрсетілген грамматикалық материалдар Тілдік бағдар
айдарымен ұсынылады. Ескерте кететін жайт – жаңартылған бағдарлама бойынша
бірінші кезекте оқушының сөйлеу тілін дамыту болғандықтан, бір бөлімдегі
лексикалық тақырыптар бойынша теориялық мәліметтер әрбір сабақ сайын емес,
талап етіліп отырған көлемі мен қажетіне қарай сараланып беріліп отырады.
Оқылым. Лексикалық тақырып пен сабақ тақырыбына сәйкес негізгі оқу
материалы болып саналатын мәтін осы бөлімде қамтылады.
Оқу материалын игеру. Одан кейінгі тапсырмалардың барлығы да осы
мәтінді игеруге бағытталады. Айтылым жұмыстары дербес, жұптық, топтық түрде
жүйеленеді. Онда оқушылардың өзіндік ой-пікірлерін айтуға, төселдіруге,
ауызша сөз мәдениетін қалыптастыруға басымдылық беріледі. Жазылым
тапсырмаларында оқушының жазу сауаттылығын, жазбаша сөйлеу мәдениетін
дамытуға көңіл бөлінеді.
Ойтаразы. Оқу әрекетінің соңғы кезеңінде оқушылардың өзін-өзі және
бірін-бірі бағалауына, осы сабақтан не біліп, нені меңгергенін таразылап
алуына мүмкіндік беріледі. Сонымен қатар болашақта бұл тақырып бойынша нені
білгісі келетіні жөнінде де мұғалім өзіне бағдар ала алады.
Менің бүгінгі дайындаған баяндамама осы жалпы білім беретін орта
мектептің жаңартылған білім бағдарламасы бойынша білім алып жатқан 5 сынып
Қазақ тілінің білім мазмұны арқау болмақ. Ол үшін мен оқулық мазмұнын
салыстыра отырып зерттедім.
2015 жылы Атамұра баспасынан Г.Қосымова мен Ж.Дәулетбекованың
авторлығымен басылып шыққан 5 сынып Қазақ тілі оқулығының мазмұны 4
тараудан тұрады: Лексика, Фонетика, Сөзжасам, Тіл мәдениеті. Соның ішінде
Лексика саласына І тоқсанда 18 сағат бөлінген, ІІ тоқсанда 21 сағат және
ІІІ тоқсанда 6 сағат, барлығы 43 сағат бөлінген, 20 тақырыпшадан тұрады:
Сөз бен мағына, Сөздің тура және ауыспалы мағынасы, Көп мағыналы сөздер,
Омонимдер, Синонимдер, Антонимдер, Табу, Эвфемизм мен Дисфемизм, Тұрақты
тіркестер, Мақал-мәтелдер, Сөздңк қор, Қазақ тілінің сөздік құрамы,
Көнерген сөздер, Жаңа сөздер, Сөздердің қолданылу өрісіне байланысты
түрлері, Жалпылама лексика, Кірме сөздер, Диалект сөздер, Кәсіби сөздер мен
термин сөздер, Лексикадан өткенді қайталау [6.].
Сөз бен мағына тақырыпшасына тоқталатын болсақ, лексикаға жалпы
түсінік берілген де, олардың бастапқы мағынасы қандай екенін, келе-келе
қандай мағынада жұмсалғанын да атап көрсеткен. Мысалы: елу деген сөздің
бастапқы мағынасы түрі елліг болған. Ол бірте-бірте мынандай өзгеріске
түскен: елліг–еліг–елу; ал оғул–оғл–ұл. Осы тақырыпқа қосымша түсінік
берілген. Онда бір сөздің бірнеше мағынасын көрсетеді. Мысалы: қазақ
тілінде малай сөзі біреудің есігінде жалданып жүрген қызметші, жалшы
дегенді білдірсе, башқұрт пен татар тілдерінде бала деген мағынада
қолданылады.
Бала-шаға деген кос сөздегі қосарланып пайдаланылатын шаға сөзі қазақ
тілінде жеке қолданылмағанымен, түрік, әзірбайжан, түркімен тілдерінде
бала деген мағынада қолданылады. Осы тақырып бойынша 13 жаттығу берілген.
Ондағы бірнеше жаттығудың сұрақтарына баса назар аударатын болсақ, бір
жаттығуында түсіндірме сөздікті пайдалана отырып қарточка жасау болса,
екінші жаттығуында берілген сөздердің құрамындағы дыбыстарды пайдалана
отырып, лексикалық мағынасы бар сөздерді құрап жазуға берілген.
Сөздің тура және ауыспалы мағынасы тақырыпшасында сөздердің тура және
ауыспалы мағынасын ашып көрсеткен. Мысалы: аяқ деген сөз тура мағынасында
дене мүшесін білдіреді. Ал жұмыстың аяғы, жиналыстың аяғы және т.б. осы
тәріздес тіркестердегі аяқ - туынды мағына, соңы деген мағынаны
білдіреді. Сонымен қатар, күту деген сөздің тура мағынасы – тосу, аялдау.
Сонымен бірге бұл сөздің сыйлау, құрметтеу деген ауыспалы мағынасы бар.
Мысалы: қонақ күту.
Бұл тақырып бойынша 10 жаттығу берілген. Бұл жаттығулардың тапсырмалары
әртүрлі жолмен берілген. Мысалы: бір жаттығуда бірнеше берілген сөздердің
тура және ауыспалы мағыналарын тауып, басқа сөздермен байланысқа түсіріп,
тіркес құрау болса, басқа жаттығуында балаларға ойын түрінде ойнап көруді
ұсынады.
Ал жаңа бағдарламамен ұсынылып жатқан 2017 жылы Атамұра баспасынан
Г.Қосымова мен Ж.Дәулетбекованың авторлығымен басылып шыққан 5 сынып Қазақ
тілі оқулығының мазмұны тараудан емес, 10 бөлімге бөлінген [7.].
Бұл жаңартылған білім бағдарламасы бойынша дайындалған оқулықта
жаттығуды тапсырма деп берген. Әр бөлім 10 сабақтан тұрады. Негізінен
лексикалық тақырыптарға, таным тұрғысынан ойлануға баса мән берілген.
Грамматикалық тақырыптар аз көлемде берілген. Осының ішінде 1-бөлімге
тоқталатын болсам, онда тілдік бағдар айдарымен фонетиканы береді. Бір
тақырыпта 11 немесе 14 тапсырмадан берілген және әр тапсырма тыңдалым,
айтылым, оқылым, жазылым бойынша берілген. Айтылымның өзі айтылым-
диалог және айтылым-полилог деп 2 бөлінген. Мысалы: бір тапсырмада
мәтінді үнтаспадан тыңдап, ақпараттарды есіне сақтау болса, екінші бір
тапсырмада сол тыңдалған мәтін бойынша сұрақтарға жауап беру. Грамматикалық
тақырыптарға тереңдеп бармайды, тек тілдік бағдар айдарында ғана
көрсетілген. Мысалы: 4 – бөлім Лексика саласын қамтиды және ІІ тоқсанда осы
4- бөлімге 10 сағат бөлінген.
4-бөлім Жануарлар әлемі мен өсімдіктер дүниесі деген үлкен тақырыптан
тұрады. 1-2 сабағы Жануарлар әлемі тақырыбы арқылы Сөздің тура және
ауыспалы мағынасын, 3-4 сабағы Жануарлар және тіршілік тақырыбы арқылы
Синонимдер мен антонимдерді, 5-6 сабағы Төрт түлік тақырыбы арқылы Көп
мағыналы және омоним сөздерді, 7-8 сабақ Өсімдіктер әлемі, 9-10 сабақ
Нәтиже сабақ арқылы нәтиже, қайталау сабағын қарастырады. Ал
тапсырмаларына тоқталатын болсам, 1-2 сабағында тыңдалым бойынша Жануарлар
әлемі арқылы күрделі сөздің қандай мағына беретінін анықтау және оқушыға
оқытып, дыбыс үндестігіне назар аударту. Жазылымда тапсырмасында оқулықта
беріліп отырған тіркестердің тура және ауыспалы мағынаны білдіруіне қарай
бөліп жазу болса, оқылым бойынша оқулықта берілген мәтінді оқып шығып,
оқушылардың бір-біріне сұрақтар дайындату. Айтылымда топтық жұмыс жүргізу
арқылы оқушылардың сөз жарысын өткізу. Тақырыбы Сөз-Бәйге.
Жаңартылған білім бағдарламасы бойынша дайындалған оқулық құрылымына
тоқталатын болсақ, оқулық құрылымы жаңаша жасалған. Сабақ жүйесінде оқудың
әрекет түрі екендігі ескерілген. Әрбір сабақтың мотивациялық, әрекеттік
және бағалау кезеңдерінде оқушының белсенділігін арттыру, оқуға деген ынта-
ықыласын үздіксіз дамыту көзделген. Осы мақсатта оқулық құрылымы
Ойтүрткіден басталып, Ойтаразымен аяқталады. Мысалы:
1. Ойтүрткі. Бұл оқушының иақырыпты меңгеруге қызығушылығын ояту, бағдар
беру сипатындағы материалдар топтастырылған бастапқы бөлік болып
саналады. Онда тақырыпаралық байланысқа, оқушының оқу мотивациясын
дамытуға бағытталған сөйлесім әрекетінің негізінде орындалатын
тапсырмалар ұсынылады.
2. Тыңдалым. Лексикалық тақырыпқа қатысты ойқозғау сипатындағы оқу
материалдары баланың тыңдап түсіну қабілетін шыңдау үшін ұсынылады.
Бұл материалдарды оқушының, мұғалімнің оқуы арқылы да, арнайы
дайындалған үнтаспаның көмегімен де пайдалануға болады.
3. Тілдік бағдар. Әрбір бөлімдегі лексикалық тапырыпты меңгеру үшін
бағдарламада көрсетілген грамматикалық материалдар Тілдік бағдар
айдарымен ұсынылады. Ескерте кететін жайт – жаңартылған бағдарлама
бойынша бірінші кезекте оқушының сөйлеу тілін дамыту болғандықтын, бір
бөлімдегі лексикалық тақырыптар бойынша теориялық мәліметтер әрбір
сабақ сайын емес, талап етіліп отырған көлемі мен қажетіне қарай
сараланып берілген.
4. Оқылым. Лексикалық тақырып пен сабақ тақырыбына сәйкес негізгі оқу
материалы болып саналатын мәтін осы бөлімде қамтылған.
5. Оқу матеиалын игеруі. Одан кейінгі тапсырмалардың барлығы да осы
мәтінді игеруге бағытталады. Айтылым жұмыстары дербес, жұптық, топтық
түрде жүйеленген. Онда оқушылардың өзіндік ой-пікірлерін айтуға
төселдіруге, ауызша сөз мәдениетін қалыптастыруға басымдылық берілген.
Жазылым тапсырмаларында оқушының жазу сауаттылығын, жазбаша сөйлеу
мәдениетін дамытуға көңіл бөлінеді.
6. Ойтаразы. Оқу әрекетінің соңғы кезеңінде оқушылардың өзін-өзі және
бірін-бірі бағалауына, осы сабақтан не біліп, нені меңгергенін
таразылап алуына мүмкіндік беріледі. Срнымен қатар болашақта бұл
тақырып бойынша нені білгісі келетіні жөнінде де мұғалім өзіне бағдар
ала алады. [8.]. Оқулық мазмұнына тоқталар болсақ: Ойтүрткіде
мынадай тапсырмалар беріледі:
1. Жануарлар әлемі деген күрделі сөз қандай мағына береді?
2. Жануарлардың қандай түрлерін білесің? Атауларына қандай сөздер негіз
болған?
Ойтүрткіден кейін 1-тапсырма Тыңдалым кетеді. Онда мынадай тапсырмалар
беріледі:
Ақбөкен туралы мәліметті бір оқушының мәнерлеп оқуынан тыңдаңдар. Ол
дыбыстар үндестігін сақтап оқыды ма? Назар аударыңдар.
Тыңдалымнан кейін 2-тапсырма Айтылым бойынша тапсырмалар беріледі. Онда
мынадай тапсырмалар берілген:
Сұрақтарға жауап бер. 2-тапсырма бойынша берілген сұрақтар реті мынадай:
1.Ақбөкен қандай жануар?
2. Оны қазақтар тағы қандай атаумен атайды?
3. Ақбөкендер қалай сақталады?
4. Киіктердің өзін-өзі емдеуі қандай жолмен жүзеге асады?
5. Жауабыңда қай мағынадағы сөздер басым болды: зат атауы, сын-сапа атауы,
қимыл-қозғалыс атауы. Кестеге салып толтыр.
Айтылымнан кейін Тілдік бағдар айдары берілген. Онда Тілдің тура
және ауыспалы мағынасы деген ережеге түсінік беріп, мысалдар арқылы
дәлелдеген. Содан соң, 3-тапсырма жазылым бойынша: берілген тіркестерді
тура және ауыспалы мағынада қолданып тұрған сөздерді ажыратып, мағынасын
түсіндір.
4-тапсырма. Айтылым. Тура және ауыспалы мағынада қолданып тұрған
сөздерді ажыратып, мағынасын түсіндір.
5-тапсырма. Оқылым. Төмендегі мәтіндерді оқып, шығып, бір-біріңе
сұрақтар дайындаңдар
6-тапсырма. Айтылым. Оқылым мәтіні бойынша сұрақтарға жауап бер.
7-тапсырма. Айтылым. Сөз-Бәйге! Шарты: топқа бөлініп, сөз жарысына
түсіңдер.
8-тапсырма. Айтылым. Дала жануарлары туралы хабарлама жаса. Тура
және ауыспалы мағыналы сөздерді қолдан.
9-тапсырма. Жазылым. Жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі
маңызы өте зор. Олар адамдарға азық-түлік, ет, май, сүт, тері, жүн, бал,
жібек, мүйіз, бақалшық сияқты әртүрлі өнеркәсіп шикізатын береді деген
ақпаратқа сай кластер түзіп, ойыңды дәлелде.
10-тапсырма. Жазылым. Пікірталас
11-тапсырма. Жазылым. Пікірталаста айтылған ақпараттар негізінде
жарнама мәтінін түз.
12-тапсырма. Айтылым. Төмендегі тура және ауыспалы мағыналы сөз
тіркестерін пайдаланып, сөйлем құра.
Соңғы тапсырма Ойтаразы арқылы берілген. 13-тапсырма Жазылым.
Кімнің білімі мықты? Тексер! Бағала! Жануарлар әлемі деп аталатын
балалар энциклопедиясына қарап, тапсырмаларды дұрыс не бұрыс
орындағандарыңды тексеріңдер. Кім қатесіз әрі толық орындаса, сол жеңеді.
Жаңартылған білім бағдарламасы мен бұрынғы оқытылған білім
бағдарламасы арасындағы ерекшеліктер:
1 ерекшелік. 2015 ж шығарылған қазақ тілінде тіл салаларының мына
бөлімдері қамтылса: Лексика (43 сағат), Фонетика (30 сағат), Сөзжасам (10
сағат), Тіл мәдениеті (7 сағат), ал жаңартылған білім бағдарламасы бойынша
дайындалған оқулықта берілген 10 бөлімнің 1,2,3 – бөлімдерінде фонетика
саласы, 4 – бөлімде лексика саласы, 5 – бөлімде морфология саласы,
6,7,8,9,10 – бөлімдерінде тапсырма беруде тілдің барлық салалары қамтылған.
Берілген тілдік бірліктердің ішінде Лексика саласына тоқталар болсам
болсам:
Рс 2015 ж қазақ тілі оқулығы 2017 ж жаңартылған білім
бойынша . Лексикаға-43 сағат. бағдарламасы бойынша дайындалған
оқулықта. Лексикаға-10 сағат.
1 Лексика. Сөз бен мағына
2 Сөздің тура және ауыспалы Сөздің тура және ауыспалы мағынасы
мағынасы
3 Көп мағыналы сөздер
4 Синонимдер мен антонимдер
5 Омонимдер
6 Синонимдер
7 Антонимдер
8 Көп мағыналы және омоним сөздер
9 Табу
10 Эвфемизм мен дисфемизм
11 Тұрақты тіркестер
12 Мақал-мәтелдер
13 Сөздік қор
14 Қазақ тілінің сөздік құрамы
15 Көнерген сөздер
16 Жаңа сөздер
17 Сөздердің қолданылу өрісіне
байланысты түрлері
18 Жалпылама лексика
19 Кірме сөздер
20 Диалект сөздер
21 Кәсіби сөздер мен термин сөздер
22 Лексикадан өткенді қайталау
2 ерекшелік. Бұрын теориялық білім жүйелі түрде беріліп, оны бекітудегі
тапсырмалар нақты берілсе, қазір функционалдық сауаттылыққа баса назар
аударылған.
3 ерекшелік. Жаңа оқулықта грамматикалық жүйе нақты сақталмаған,
тереңдеп бармайды. Әр бөлімдегі берілетін тапсырмалар грамматикаға
негізделмейді, керісінше лексикалық тақырыптарға құрылған. Тапсырмалар
күнделікті өмірден алынған, өмір тіршілігіне қажетті пайдалануға жасалатын
тапсырмалар берілген.
Қорыта келе, оқулық мазмұнын салыстыра отырып, кейінгі оқулықтағы
тапсырмалардың күнделікті өмірде қолдануда балаға тигізер пайдасы бар
екендігіне көз жеткізсек, ал грамматикалық тақырыптың толық қамтылмауы және
жүйе сақталмауы баланың жазу сауатсыздығына әкеліп соқтырады деген ой
туады.
1.2 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін дамытудың психологиялық мәселелері
Оқушы материалдық-әлеуметтік ортада өмір сүре отырып, қоғамдық өмірге
араласады, табиғатпен, адамдармен қарым-қатынас жасайды, осындай жағдайда
ол өзін-өзі басқаратын тұлға ретінде көрінеді. Оның қоршаған ортамен қарым-
қатынасқа түскен кезінде барлық түлғалық қасиеттері ашылады, сан түрлі
психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктері объективті түрде көрінеді.
Кез келген пәнді оқыту психология ғылымы шешіміне сүйенеді. Ақын-
ғалым М.Жұмабаевтың Педагогика кітабында: Педагогика адамның денесін һәм
жанын дұрыс тәрбие қылу жолдарын үйрететін пән болғандықтан, педагогика
пәнін дұрыс пайдалана білу үшін, екінші түрлі айтқанда, адамды дұрыс тәрбие
қыла білу үшін адамның денесі һәм жанының жайын кеңес қылатын басқа
пәндермен таныс болуға тиісті. Бұл пәндер төмендегілер..., – дей келіп,
психология адамның жанын, жан тұрмысын, жан көріністерін, жан күштерін,
ақыл, қайратын, көңілдің жайын баяндайтын пән екендігін айтады [9]. Яғни
тәрбие, оқыту психологиямен тікелей байланысты екендігін көрсетеді. Ғұлама
ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің пікірінше, жан қуаттары өмір барысында, оқу-
тәрбие үстінде дамиды. Ол үшін адам өз бетінше әрекеттенуі, өзіндік
белсенділік танытуы тиіс. Бұл тұрғыдан келгенде оқушының оқуға деген
жауапкершілігі мен дербестігі басым болады.
Психология ғылымының докторы, профессор Р.С.Немов Психология кітабының
Адамның әлемді тануының психологиясы бөлімінде (IV бөлім) адамның
дүниетанымында зейін, қиял, ес, сана, тіл сияқты психологиялық таным
үрдістері қатысатынын айтты. Сезім, қабылдау, қиял, ес – әлемді сезімдік
жағынан танытса, ой мен тіл – ақыл-ой жағынан танытатынын айта келіп,
танымның бұл саласының артықшылығын С помощью мышления и речи человек
узнает о мире нечто такое, что непосредственно в его ощущениях и восприятии
не представлено,– дейді [10].
Ж.Аймауытов қазақ мұғалімдеріне, халық ағарту саласы қызметкерлеріне
психология саласында тыңнан жол салды. Ол еңбектерінде сөз бен ұғым, ойлау
мен сөйлеу, психология арқылы қалыптасатын адамгершілік қасиеттер,
этникалық психологияның (тіл мен мәдениет, салт-сана және дәстүр, фольклор
мен өнер) адам психикасына әсері, әлеуметтік психология мен және адам
мәселелеріне тоқталады. Оқушының сөйлеу, тілдік тәжірибесі коммуникативтік
сөйлесім жағдайында көрінеді. Сонымен қатар тілдің танымдық қызметі – тек
қана логикалық жолмен емес, ойлап табу, интуиция, қиял, әсерленулер бойынша
да пайда болады. Ойлаудың жоғарғы белсенділігі мен оқушының танымдық ынтасы
сәйкес келуі керек.
Ал тақырыбымызға өзек болып отырған жаңартылған білім бағдарламасы
негізінде оқушының танымдық белсенділігін қалыптастыру – оқушыға білім
беруде ойлау операциялары арқылы ассоциациялар тудыру, салыстыру,
абстракциялау, анализ, синтез, индукция, дедукция, т.б. сияқты ақыл-ойды
қалыптастыратын әрі психологиялық-логикалық тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Танымның көрінісі – сана, сананың көрінісі – тіл. Ақыл-ой қызметі ойлау
арқылы қалыптасады.
Адамның жеке басының психологиялық қасиеттерінің қалыптасуы мен дамуына
әсер ететін құбылыс оның танымдық қызығушылығына негізделген – білім.
Білімнің қалыптасуында бір-бірімен байланысты компоненттер болады. Оның
біріншісі – оқу материалын қабылдау. Қабылдау тиімді болу үшін мақсаттылық,
саналылық, игерілетін білім тірек білімге негізделуі, жаңғыртылуы, мұғалім
оқушының көзбен көріп, құлақпен естіп, көңіліне тоқуына жағдай жасауы
қажет. Екінші компонент – оқу материалын ойша өңдеу, жүйелеу. Игерілетін
білімнің сапасы оқушының белсенді ойлауымен (талдау, салыстыру, тұжырымдар
жасау) тығыз байланысты.Үшінші компонент – игерілген білімді іс жүзінде
қолдана білу. Ол үшін оқушы теориялық білім практикалық әрекетінің негізі
екендігін білуі тиіс. Төртінші компонент – білімді бекіту. Бекітудің
тиімді жолы іс-әрекетте десек, ол пәнаралық байланыс арқылы оқытуда ең
жоғары деңгейде дамыған үрдіс.
Білім – кез келген адамның қарапайым істі шешуіне қажетті тәжірибе
мен икемділіктерді және дағдыны қалыптастырудың негізі. Демек, білім
тұлғаның дамуында жетекші орын алады. М.С.Каган тұлғаның психологиялық
құрылымын іс-әрекетпен байланыстырады да, кез келген іс-әрекеттің ақыл-ойды
дамытуға себебі болатындығына ерекше көңіл бөледі. Адам өзінің алға қойған
мақсатына жету үшін еңбек етеді. Ал еңбегінің нәтижелі болуы білім мен
икемділікке байланысты. Білім – іс-әрекеттің, ойлаудың жоғары нәтижесі
болып табылатын ақиқатқа жеткізсе, икемділік адамды іске машықтандырады, іс-
әрекетінің дұрыстығына сенім туғызады. Білім мен икемділік мынадай
психологиялық құрылым негізінде қалыптасады: қабылдау, ұғыну, түсіну,
қорыту, бекіту, қолдану [11]. Қабылдау заттар мен құбылыстардың өз
қасиеттері және бөлшектері жиынтығымен қосылып, сезім мүшелеріне тікелей
әсер етеді. Қабылдау адамның ой, сезім, сөз, ерік, түйсік т.б. психикалық
үдерістерімен тығыз байланыста болады. Қабылдауда адамның игерген білімі
мен тәжірибесі маңызды рөл атқарады. Қабылдау адамның эмоциялық қалпы мен
әсеріне, қиялына да байланысты болады. Сондықтан оқу үдерісінде қабылдауды
ұйымдастыру және оны бағыттай білу өте маңызды. Қабылдау тілдік құбылыстың
мәнін түсінумен, оны саналы түрде ой елегінен өткізіп, қорытумен, тәжірибе
жүзінде қолдана алу іскерлігімен байланысты. Оқу іс-әрекеті белгілі бір
мақсатқа байланысты құрылатындықтан, ол бір жағынан жеке адамға білім
берсе, екінші жағынан тұлғаны қалыптастырады. Білім тек білу үшін ғана
емес, практикалық іс-әрекетті дамытуға да қажетті. Ұлы ғұлама әл-Фараби
жеке тұлғаны қоғамдық ортаның мүшесі ретінде алға қойған мақсатты шешуге
сәйкес қалыптастыру керек екендігін атай отырып, адамды мақсатқа жеткізетін
қабілеттің үш түрін (ерекше жаралған дене құрылысы, жан құмарлығы, ой-
парасаты) атай келе, оны дұрыс жолға қою оқу-тәрбиемен тығыз байланысты
екендігіне тоқталады.
Оқушының танымдық белсенділігін қалыптастыру– тұлғаның танымдық
қабілеттерін және танымдық процестерді: яғни, жадының алуан түрлерін (есту,
көру, қимыл және т.б.) ойлауды, ынтаны, қабылдау қабілетін арнайы жасалған
оқу және танымдық жағдайлар арқылы дамытуға, өзін-өзі бекіту, іздену, қарым-
қатынас, танымдық және шығармашылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталуы тиіс.
Оқушының жеке тұлғасын дамыту үшін ең алдымен олардың қабілеттерін
дамытудың мәні зор. Жалпы қабілет ұғымының мәні өте көп. Философияда
қабілет – жеке тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауына жағдай жасайтын
жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің
нәтижесінде қалыптасып әрі қарай дамып отырады деп есептелсе [12], кейбір
зерттеу еңбектерінде қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай,
нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті. Қабілетті дамыту
үшін адамда тиісті білім жүйесі, икемділік пен дағды болуы керек деп
көрсетіледі [13]. Ал, қабілеттілік – адамның өз бейімділігі негізінде,
шығармашылықпен, ізденіспен жұмыс жасау арқылы қалыптасатын қасиет. Ең
алдымен, қабілет әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділіктен байқалады, Бейімділік – адамның әрекетпен айналысуға
бетбұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттердің алғашқы
белгісі, – деп жазады академик Т.Тәжібаев. Ол бала кезде ерекше көзге
түсетін бейімділік оның келешек қабілетінің көрсеткіші екенін ерекше атайды
[14]. Қабілет жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев
қабілет тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі
дербестік, саналылық, шығармашылық деген пікір айтады. Ол қабілет дамуын
тұлғаның дамуымен байланыстырады және таланттылық деп қабілеттің
көпқырлылығын айтады. Б.Г.Ананьевтің пікірі бойынша, нышан қабілеттердің
алғышарты және олар тек іс-әрекетте ғана қабілетке айналады [15].
Білім алушының ой-өрісін дамыту оқу әрекетімен тығыз байланыста
өтеді. Оқу әрекетінің негізі – білім алушы десек, мақсаты – ой-сананы
дамыту. Ал оқу әрекеті – білім алушының өзін-өзі тануы, өзгертуі. Білім
алушының жеке тұлға ретінде қалыптасуы үшін өзі өмір сүріп отырған қоғамның
ерекшеліктерін тануы, білуі, ойлауы, талдай алуы, өзіндік пікірі болуы
керек. Қазіргі уақыттағы педагогика ғылымының жетістігі – білім алушының
(мектеп жасындағы бала болсын, жоғары оқу орны студенті болсын) тұлғаның
дамуына бағытталған оқытуды негізге алуы.
Біздің зерттеуімізге негіз болып отырған жаңартылған білім
бағдарламасы бойынша оқушының танымдық белсенділігін қалыптастыруда тек
қана білімді белгілі бір көлемде беріп, оны меңгеруге қажетті шеберлік пен
дағдыны қалыптастырумен ғана шектеліп қалмайтын, соған сәйкес, оқушының
жалпы тұлғалық дамуына, ойлау, есте сақтау, қиялдау, елестету, қабылдау,
бекіту сияқты басқа да танымдық қасиеттерінің жан-жақты дамуына
бағытталатын оқытудың түрі. Оқушы – білім алуда негізгі психологиялық
үрдістерді басынан кешуші субъект. Қазіргі кезеңде педагогика-психологияның
өзекті мәселелері қатарында оқу-танымдық қызмет жүйесінің маңызды екі
компоненті – мұғалім мен оқушының субъект – субъектілік қарым-қатынасы
мәселесі қойылып отыр. Оқу үрдісінде оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру
мен дамытуға ерекше орын беріледі.
Оқушының психологиялық бейнесі оның әлеуметтік қоғамның толыққанды
мүшесі бола алу қабілетін танытады. Ол үшін білім алушының ақыл-ойы
адамгершілік бағытында тәрбиеленуі керек. Әлеуметтік орта – заттың және
табиғи әлемнің түйіскен жүйелері, ал білім алушы болса сол жүйелерді
құрайтын адамдық қатынастарды жүзеге асырушы.
Адам психологиясының дамуы адамның миына байланысты. Ал мидың дамуы
адамдық қатынастардың болуына тығыз байланысты әрі тәуелді. Ал оқу әрекеті
білім алушының жоғары психологиялық үдерістерінің дұрыс қалыптасуына және
дамуына арналған.
Дамуға ұлттық ерекшеліктермен қоса, білім алушының тәрбиеленген
ортасы да әсер етеді. Білім алушының жеке психологиясының ерекшелігі оқу
үдерісінде айқындалып, дами түседі. В.В.Давыдовтың айтуынша, оқытудың
негізгі міндеті әрбір жас ерекшелігін ескере отырып, психологиялық дамуды
жетілдіру емес, оны байыту, жас ерекшелігінің мүмкіндіктерін тани отырып,
болашағына қызмет ететіндей күйде дамыту керектігіне назар аудартады.
Қоғамның, ақпараттық технологиялық өркениеттің дамуына байланысты
адамның тұлғалық болмысын сақтап қалу, жоғалтпау мақсатына бағытталған
педагогика-психологиялық идеялар, теориялық және тәжірибелік зерттеулер
туындай бастады.
Дәстүрлі педагогикада тұлғаны дамыту деп – жан-жақты дамыған, белгілі
бір әлеуметтік ортақ типті қалыптастыру үшін сырттан ықпал етуді айтса, ал
тұлғалық субъектілік ұғымда адамның өз бойындағы ішкі мүмкіндіктері арқылы
өзіндік дамытуға бағыттау, яғни адамның өзіндік танымын, қажеттіктерін
бағыттап отыру, қолдау көрсету, өзіндік рефлексия арқылы таңдау, шешім
қабылдау және нәтижесін өзі бағалау секілді қасиеттері деп түсіндіріледі.
Тұлғалық бағдарлы білім беру идеялары туралы зерттеушілер оның негізін
түсіндіруден-түсінуге, монологтен-диалогке, әлеуметтік бақылаудан-дамытуға,
басқарудан өзін-өзі басқаруға көшу деп, ал педагогтің негізгі міндеті қарым-
қатынас жасау деп есептейді. Оның басты идеясы – білім берудегі
субъектаралық қатынастарды қалыптастыру арқылы тұлғаның ынталануына түрткі
болу, сөйтіп, өзіндік таным мен өз бетімен білім алуға, өзіндік бағалауға
жағдай туғызу.
Оқушылардың танымдық көзқарасын байыту, өмірлік ұстанымын қалыптастыру
мұғалімнің шеберлігіне, шығармашылық қызметіне байланысты.
Дұрыс, қалыпты даму жағдайында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ
Берікбаева Қарлығаш
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін арттыру әдістемесі (5 сынып бойынша)
5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Алматы 2019
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БАҒДАРЛАМАСЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде дайындалған оқулық мазмұны,
мақсаты, лингвистикалық негіздері
1.2 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін дамытудың психологиялық мәселелері
1.3 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін дамытудың педагогикалық негіздері
2 ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БАҒДАРЛАМАСЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ
БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӘДІСТЕМЕЛІК ЖОЛДАРЫ
2.1 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін дамытудың тиімді тәсілдері
2.2 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін қалыптастыруға арналған жаттығулар мен тапсырмалар кешені
2.3 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушыларға тәрбие беру
арқылы дүниетанымдық белсенділігін қалыптастырудағы іс-тәжірибе
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ
Қорғауға жіберілді
№ хаттама _____2019 ж
Академик С.Қирабаев атындағы
қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының
меңгерушісі, ф.ғ.д.,профессор
_______________Қ.Ө.Есенова
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың
дүниетанымдық белсенділігін арттыру әдістемесі (5 сынып бойынша)
5В011700- Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы
Орындаған:
Қазақ тілі мен әдебиеті
мамандығының ІҮ курс студенті Берікбаева
Қарлығаш
Ғылыми жетекшісі:
педагогика ғылымдарының
кандидаты, аға оқытушы
Кенжебаева Г.М.
Алматы 2019
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында
Әлемдік білім беру кеңістігіне кірігу (интеграция) маңызды, шешімі кезек
күттірмейтін, басты міндеттердің бірі ретінде көрсетілген. Ол білім берудің
құрылымы мен мазмұнын жаңарту, білім беру технологиясын жетілдіру, оны
практикада кеңінен қолдану, ұстаздың ізденуі, теориялық біліммен қарулануы,
білігі арқылы шешіледі. Бұл Заңда бүгінгі пәндердің бағдарламаларына
интеграцияланған білім беретін оқу бағдарламалары – білім беру деңгейі мен
мазмұнының үздіксіздігін және сабақтастығын ескере отырып әзірленген білім
беретін оқу бағдарламалары деп баға берілген. [1 ].
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына арналған кезекті Жолдауында
2020 жылға қарай әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің орта білім жүйесінде
қолданылып отырған – 12 жылдық білім жүйесіне көшу, кәсіптік және
технологиялық білімнің еліміздің экономикалық жетістіктеріне, сұраныстарына
негізделіп құрылуы, жоғары білімнің халықаралық талаптарға жауап беріп,
еліміздің жоғарғы оқу орындарының әлемнің жетекші университеттерінің
рейтингісіне ену қажеттілігі жайында талаптар қойды [2 ].
Бұл талаптар – жалпы білім беретін мектептің, орта білім беретін
мектептің, жоғары оқу орындарының алдына білім беруде бәсекеге қабілетті,
білікті, құзыреттілігі жоғары тұлға қалыптастыру міндетін қойды.
Білімді ұрпақ болмаса, экономикалық дамуда да серпіліс болмайтыны анық.
Ол міндет білім саласына реформа қажеттігін байқатты. Осы жаҺандану
кезеңінде өмір сүріп жатқан қоғамға білім жүйесін жаңарту міндетін алға
қойды. Осының негізінде жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша оқытуда
оқушының таным қабілетін жетілдіру алғы орынға шықты. Ал таным мәселесі
пәнаралық байланыстың нәтижесінде жүзеге асатындығы анық. Экономикалық
интеграцияға байланысты жаһандық ғаламдану, ақпараттық технология, әлемдік
қарым-қатынас жүйесі – халықаралық талаптарға жауап беретін оқыту
жүйесінің қажеттігін көрсеттті. Бұл мәселені шешудің жолы – білімді
интеграциялауда жатыр. Сондықтан бүгінгі білім беру жүйесіндегі жағартылған
білім беру бағдарламасында интеграциялау басымдылыққа ие. Интеграция
педагогикалық тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауда әр
түрлі ғылымдарды біріктіреді. Интеграциялаудың сабақ үдерісіндегі бастапқы
моделі пәнаралық байланыс болып табылады. Пәнаралық байланыс – оқушының
танымдық белсенділігін қалыптастыруда маңызды орын ала отырып, танымдық
қызмет үдерісіндегі субъект пен объектінің (білім) арақатынасын, білімнің
шындыққа қатынасын, дүниені танып-білу мүмкіндігін, білімнің ақиқаттығы мен
айқындық критерийлерін зерттеуге үлес қосады.
Сондықтан пәнаралық байланыс оқыту үдерісін барлық деңгейде
жетілдірудің маңызды факторы болып табылып, ғылыми дүниетанымды
қалыптастырады. Пәнаралық байланыс оқушы бойына білім мен біліктілік,
дағды, танымдық белсенділік қалыптастыруға бағытталған дидактикалық құрал
ретінде оқу жұмысының әдістерінің белгілі бір жүйесі арқылы жүзеге асады.
Демек, пәнаралық әрекет – оқушының танымдық белсенділігінің ерекше түрі.
Бүгінгі таңда пәнаралық байланыс мәселесі білім мазмұнын өзгертудің, жаңаша
құрудың құралы ретінде маңызды.
Міне, жаңартылған білім беру бағдарламасындағы пәнаралық байланысқа
қатысты мұндай мәселелер тақырыбымыздың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеудің нысаны – жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы
оқушының танымдық белсенділігін қалыптастыру үдерісі
Зерттеу пәні – жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушының
танымдық белсенділігін қалыптастыру әдістемесі
Зерттеу пәнінің мақсаты – жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы
оқушының танымдық белсенділігін қалыптастырудың әдістемелік жүйесін жасау,
тілдік қатынас арқылы сөйлеу мәдениетіне баулудың тиімді жолдарын түсіну,
оны тәрбие арқылы дәлелдеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушының танымдық
белсенділігін қалыптастырудың әдіснамасын айқындап, әдістемелік негіздерін
жүйелеу;
• жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушының танымдық
белсенділігін қалыптастыруға арналған материалдардың мазмұнын
анықтау;
• жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушының танымдық
белсенділігін арттырудағы білім беру ұстанымдарын, оқыту формалары мен
әдістерін айқындау.
Зерттеу жұмысының болжамы: Егер жаңартылған білім беру бағдарламасы
арқылы оқушының танымдық белсенділігін қалыптастырудың бірыңғай әдіснамасы
жасалса: білім стандартында міндетті және мүмкіндік деңгейі айқындалса;
онда оқушының танымдық белсенділігін жетілдіруге үлес қосады.
Зерттеу әдістері. Зерттеу жұмысын баяндау, талдау, жинақтау,
салыстыру, сипаттау кешенді түрде қолданылу негізінде айқындалады.
Зерттеу жұмысының жаңалығы:
1. Жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушылардың танымдық
белсенділігін қалыптастырудың педагогикалық, психологиялық, әдістемелік
негіздері ғалымдардың зерттеу еңбектерін талдай, жинақтай отырып анықталды.
2. Жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушылардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруды жүзеге асырудың негізгі ұстанымдары анықталып,
олардың жалпы дидактикалық ұстанымдармен байланысы көрсетілді.
3. Жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы оқушылардың танымдық
белсенділігін қалыптастыруға қажетті оқу кешендері (бағдарлама, оқулық, оқу
құралдары) талданып, тапсырмалар мен жаттығулар жүйесі жасалды.
Зерттеу жұмысының теориялық, практикалық маңызы. Жалпы білім
беретін орта мектепте жаңартылған білім беру бағдарламасы арқылы
оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастырудың теориялық негіздері
қарастырылды. Зерттеу барысында әдіскер-ғалымдардың зерттеу еңбектерін
пайдалана отырып жасалған тұжырымдар жалпы білім беретін орта мектеп
мұғалімдері, колледж, жоғары оқу орындарында болашақ мамандарды даярлайтын
арнаулы курстардың мазмұнын толықтыруда пайданалуға болады.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі негізгі
тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан
тұрады.
І ТАРАУ ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БАҒДАРЛАМАСЫ НЕГІЗІНДЕ ОҚУШЫЛАРДЫҢ
ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде дайындалған оқулық
мазмұны, мақсаты, лингвистикалық негіздері
Тілдік бірліктерді оқытудың жаңа технологиялық мүмкіншіліктерін қолдана
отырып меңгерту көзделіп отырғандықтан, бұл тармақта соңғы шыққан оқулық
пен бағдарламаның өзіндік ерекшеліктеріне оларды алдыңғы бағдарлама мен
оқулықпен салыстыра отырып, талдау жүргіздік.
Бұрынғы жылдары шыққан қазақ тілінің типтік бағдарламасында тіл
білімінің лексика саласын 5 және 6-сыныптарда оқыту міндеттелген. 5-
сыныпта сөз мағынасы туралы түсінік пен сөздің мағыналық топтары ғана
оқытылады да, 6 - сыныпта бұл тақырыптарға қосымша тұрақты сөз тіркестері
мен сөздік құрам және сөздердің қолдану өрісіне байланысты түрлері
меңгертіліп келді. Екі сыныпқа бөліп оқытуда түрліше мақсаттар көзделгені
көрінеді: біріншіден, бағдарламаның құрылымы концентрациялық принциптен
тұрады; екіншіден, лексика мен фразеологиядан берілетін мәліметтердің жеңіл
не күрделілігі тұрғысынан кластарға жас ерекшелігіне сай орналастыру
принципі ұсталынған.
Салыстырайық: Қазақ тілінің 1995 жылғы типтік бағдарламасы бойынша
лексикаға бөлінген сағат саны мен ондағы тақырыптар төмендегідей берілген
[3, 18].
РсЛексика Рс Лексика және фразеология
1 2 3 4
1 Сөз мағынасы туралы 1 +
түсінік
2 Сөздің тура және 2 +
ауыспалы мағынасы
3 Сөздің көп мағыналылығы3 +
4 Омоним сөздер 4 +
5 Синоним сөздер 5 +
6 Антоним сөздер 6 +
7 Жалпылама қолданылатын
сөздер
8 Кірме сөздер
9 Кәсіби сөздер
10 Диалект сөздер
11 Көнерген сөздер
12 Неологизмдер
13 Тұрақты сөз тіркестері
туралы түсінік
14 Мақал және мәтелдер
15 Сөздіктер туралы түсінік
Мұнда екі сыныпта жалпы саны 25 сағат ішінде тілдің ең күрделі саласы
–лексиканы оқыту, толық меңгерту көзделіп отырғандығы байқалады. Шын
мәнінде, сағат саны тым аз берілген. Оның үстіне, лексиканың ішкі көптеген
мәселелерін таныту мүлде көзделмеген. Мұның барлығы бағдарламаның уақыт
талабына сай әлі де толықтырылатынын, дамытылып, өзгертілетінін дәлелдейді.
Ал 2000 жылы шыққан Қазақ тілі бағдарламасында Лексика бөлімі 48сағат
көлемінде бір ғана сынып аясында (5-сынып) оқытылуы белгіленген [4.].
2-кесте Лексикадан берілетін базалық білім мен оның жіктелу
барысы
РсЛексикадан Лексикадан білім мазмұнының
базалық білім жіктелісі (тақырыптар)
мазмұны
1 2 3
1 Сөз және Сөз және оның мағынасы
оның мағынасы лексиканың қарастыратын мәселелері екендігі
2 (28сағат) Сөздің дыбыстық жамылғы мен ішкі
мағыналық бірліктен тұратыны. Сөздің
негізі лексикалық мағына болып
табылатындығы. Сөздің бір мағыналы және
көп мағыналы болатындығы. Сөздің
негізгі қызметі –атау, яғни зат, құбылыс,
әрекетті, олардың белгілерін атап
білдіруі. Сөздердің сөйлемдегі өзара
қатынасы грамматикалық мағына екендігі.
Сөздің тура, ауыспалы және көп
мағыналылығы.
3 Сөздердің Омонимдер.
мағыналық топтары Синонимдер.
Антонимдер.
Табу. Эвфемизмдер мен дисфемизмдер.
4 Фразеологизмдер.
Мақал-мәтелдер.
5 Тілдің сөздік құрамы Сөздік қор және сөздік құрам. Қазақтың
(20 сағат) байырғы төл сөздері және басқа тілден
енген сөздер. Көнерген сөздер мен жаңа сөздер.
6 Сөздердің -жалпылама лексика
қолданылу -диалект сөздер
өрісіне -кәсіби сөздер
байланысты түрлері -терминдер
Бағдарламаның соңғы нұсқасында лексика жаңа тақырыптармен, жаңа
материалдармен толыққаны айқын көрініп тұр. Табу сөздер мен эвфемизм,
дисфемизм сияқты қазақ тілінің ұлттық тіл ерекшеліктерін танытатын
тақырыптар енгізілген. 6-сыныпта танытылып келген фразеологизмдер мен мақал-
мәтелдер бұрынғы бағдарламада қазақ тілі байлығы туралы тақырыптардан
кейін берілсе, жаңа бағдарлама авторлары сөз мағынасына қатысты
тақырыптардан кейін оқытуды ұсынады, яғни жеке сөздердің мағыналық
сипаттары сөз болғаннан кейін, тұрақты тіркестердің, мақал-мәтелдердің
мағынамен қатысы, сөйлеу тіліндегі мәні туралы білім беріледі. Мұнда
авторлардың фразеологизмдер мен мақал-мәтелдердің сөз мағынасымен,
сөйлемдегі немен тығыз байланысты болып келетінін негізге алғандығын
байқауға болады. Лексикалық материалдардың осындай реттілікпен берілуі
оқушыға білімді жүйелі түрде меңгеруге ықпал ете алады.
Жаңа бағдарламада тілдің сөздік құрам бөлігіндегі тақырыптар да жүйеге
түсірілген. Алдымен, сөздік қордың дамуына, баюына, жалпы тілдің қоғам
дамуымен байланысын танытуға қатысты тақырыптар ұсынылады. Мұндай
лексикалық материалдардың өзі өзара салыстырыла, салғастырыла оқытуды
көздеп, ретпен берілген. Мысалы, байырғы төл сөздер мен басқа тілден енген
сөздер, көнерген сөздер мен жаңа сөздер. Бұл тақырыптардан кейін сөздік
құрамдағы сөздер қолданылу өрісіне қарай сараланып берілген. Күнделікті
өмірде халықтың кең көлемде қолданатын сөздері мен қолданылу өрісі тар
сөздерді өзара салыстыра отырып оқыту мақсатында тақырыптар жүйелі түрде
ұсынылады. Мысалы, жалпылама лексика, диалект сөздер, кәсіби сөздер және
термин сөздер. Бұл жерде қолданылу өрісі тар сөздерге жататын тақырыптардың
өзі бірізділікпен, жүйелілікпен берілген.
Бағдарламаны дамытып отыру арқылы оқушылардың ой-өрісін, тілін
дамытуды уақыт талабымен ұштастыра аламыз. Сондықтан соңғы бағдарламаның
жақсы жаңалықтарын санамалап көрсетуге де болады. Атап айтқанда,
бағдарлама:
біріншіден, концентрациялық емес, линиялық принциппен құрылған,
лексиканың толығымен бір сынып көлемінде оқытылуын уақыт дұрыс жағынан
ақтауы мүмкін;
екіншіден, бағдарламада көрсетілген әр жеке тақырыпқа іштей қысқа
түйіндеме беріліп отырған;
үшіншіден, әр тақырыпқа байланысты оқыту әдістемесі де бағдарламаны
құрастырушылардың тарапынан қамтылып отырған;
төртіншіден, әр тақырыпты меңгерту барысында оқушылардың дайындық
деңгейіне қойылатын талаптары екі деңгей көлемінде (міндетті деңгей,
мүмкіндік деңгей бойынша) анықтап көрсетілген;
бесіншіден, лексикаға мол сағат (48 сағат) берілген.
Қазіргі заман педагогикасы оқушыны оқу процесінің белсенді субъектісі
ретінде таниды. Оқушының жеке тұлғасы дамуы барысында өзін қоршаған ортаның
барлық саласымен тығыз қарым-қатыныста болуы басты назарда тұруы керек. Бұл
–оқушы тұлғасы дамуының обьективті қыры десек, енді субьективті қыры
–оқушының ішкі Мен бейнесінің өзін қоршаған ортамен салыстыра, олармен
қарым-қатынас жасай отырып қалыптасуы арқылы танылады. Осынай күрделі жас
кезеңінде білім алу процесінің негізгі тірегі болып табылатын дидактикалық
құралдардың ішінде маңызды орын алатыны –оқулық.
Оқулық – оқушының өз бетімен білім алуына арналған құрал. Ғылым
негіздерінің теориялық заңдылықтары мен оларды бекітетін практикалық
жолдары оқулықта қатарластырыла беріледі. Лексикадан берілетін білім
мазмұнының көлемі мен сипаты, негізінен, бағдарламада орналастырылады. Ал
оқулықта сол мазмұны кең сипатталып, оқушы меңгеруі тиіс теориялық білім
мен соны бекітетін практикалық жаттығулар орналасады. Оқулық оқушыға тек
білім мазмұнын хабарлап қана қоятын анықтамалық көмекші емес. Оқулық
–оқушының ойлауын дамытатын, сөйлеуін қалыптастыратын ерекше құрал.
Сондықтан оның оқу процесі көздеген нәтижеге жетуге қарай бағытталып
жасалғаны қажет.
Әрбір жаңа мақсат орындалуы үшін соған лайық әдіс-тәсілдер және
құралдар жүйесі болуы керек. Жаңа, яғни 2001 жылы шығарылған 5-сынып
оқулығында бағдарламаға сәйкес 18 тақырып берілген. Әр тақырыптың соңынан
берілген жаттығуларды орындатуда оқушылар үшін міндетті деңгейдегі
тапсырмалар, мүмкіндік деңгейдегі тапсырмалар дербес бөлініп берілген. Бұл
–жаңа оқулықтың жаңалығы екенін атап кеткен жөн [5.].
Оқулықтың Лексика тарауына бөлінген көлемі оқулықтың жалпы көлемінің
40 пайызын алады (14-98-беттер). Лексиканы меңгертуге арналған жаттығулар
саны –204. Сол 204 жаттығуда оқушылар бірнеше тапсырма орындауы
міндеттелген. Сонда оқулықпен жұмыс жасау арқылы оқушы өз бетімен білім
алуға терең тамырлы дағдылар қалыптастырады деуге болады.
Көп жағдайда ескі оқулықтарда бір сарындас тапсырмалар орындату
қалыптасқанын байқауға болады. Әрине, бұл –дәстүрлі әдістемеде орын алған
үрдіс екені белгілі. Жаттығуларға бір тапсырма беру –оқушының оқулықпен
терең жұмыс жасай алуына себепкер болады. Соңғы, яғни 5-сынып оқулығындағы
лексикадан берілетін білім көлемі және мазмұнын алдыңғы сынып (бұрынғы 5-
сынып, 6-сынып) оқулықтарындағы білім көлемі мен мазмұнын сандық және
сапалық тұрғыдан 3-кесте арқылы салыстырып көруге болады.
3-кесте
Оқулықтардағы білім көлемі мен мазмұнын сандық және сапалық тұрғыдан
салыстыру
Оқулықтар Шыққан Теориялық Жаттығулар Оқушылар-
жылы тақырыптар саны дың өз беті-
мен орындайтын
тапсырмалар
5-6 сынып 1994ж. 6 23 4
оқулығы
5-6 сынып 1997ж. 9 57 7
оқулығы
3-кестеде көрсетілген сандар білім мазмұнының сапасына да әсерін
тигізетіні анық. Екі сыныпқа бөліп оқытылатын Лексика тарауының соңғы
бағдарламада бір сынып аясына беруі кұптарлық. Бір оқулыққа жинақталуы
барысында оқулықтағы теориялық тақырыптар да, сол теориялық тақырыптарды
бекітуге арналған жаттығулар да сан мен сапа жағынан едәуір өскен деуге
болады. Соңғы жаңа оқулықта берілген жаттығуларда орындалатын тапсырмалар
міндетті деңгей және мүмкіндік деңгей деп белгіленгендігі де оқушылардың
жеке бас ерекшелігін ескеруден туған деп санаймыз.
Ал оқулықта арнайы берілген Теориялық түсінік пен Қосымша түсінік
белгілері оқушылардың семиотикалық білімін дамытуға сеп болады. Енді
жаттығулардың жалпы саны мен лексикаға арналғанын 4-кесте арқылы былайша
көрсетуге болады.
4-кесте
Жаттығулардың жалпы саны мен лексикаға арналған жаттығулар саны
Оқулықтар Шыққан жылы Жалпы жаттығу саныЛексикаға
арналған
1 2 3 4
5-6 сынып 1994 374 23
оқулығы 8.22%
5-6 сынып 1997 445 57
оқулығы 12.5%
5-6 сынып 2001 413 204
оқулығы 49%
Теориялық тақырыпты меңгертуге және қажетті лексикалық білік-дағдыларды
қалыптастыруға арналған жаттығулардың неғұрлым мол болуы әдіс-тәсілдердің
де молдығын көрсетеді. Соңғы жаңа оқулықтағы жаттығулардың дені тұтас
мәтіндерден құралады. Мұның өзі оқушылардың тілі мен ойлауын дамытуға қажет
маңызды факторлардың бірі екені белгілі.
Жаттығуларды орындау барысында оқушылар тек лексикалық бірліктерді
жалаң сыртқы формасы арқылы танып қоймайды. Бір жаттығуға берілген
тапсырманы орындау арқылы оқушының санасында Лексикология туралы білім нық
қалыптаса алады.
Оқулықтағы Лексиканы оқытуда тапсырмаларға беріліп отырған екі деңгей:
біріншіден, лексиканы меңгеру барысында қажетті білік-дағдыларды
қалыптастырады;
екіншіден, оқушылардың ой-өрісін мүмкіндік деңгейді орындай алсам деген
сияқты алға жетелейтін стимул пайда болады.
Лексиканы оқытуда тапсырмаларды қолданудың негізгі мәні – оқушының
жеке тұлғасы дамуына негіз болу. Лексиканы меңгертудің алгоритмдерін
үйренген оқушы тіл заңдылықтарын өмірлік қажеттіліктерімен байланыстыра
алатын дағдыға ие болады.
Бүгінгі Қазақ елі тәуелсіз, кең байтақ жері бар, көп ұлтты мемлекет.
Тәуелсіздігімізді алғалы бүгінгі күннің жастарына еліміздің әлеуметтік-
экономикалық, мәдени-саяси, білім беру жүйесіндегі өзгерістері сансыз
жетістіктерге жол ашуда. Қазіргі жаһандану барысындағы жастар интернет
жастары болғандықтан, оларға қазақтың сақталған сан ғасырлық білімін,
ұлттық санасын, мәдениетін, тарихын ана тілі арқылы бере отырып, жылдам
өзгергіш өмірге жылдам еніп, кез келген қиындықты шеше алатын жеке тұлғаны
тәрбиелеу мемлекетіміздің алға қойған мақсаты болып табылады.
Осы мақсат жолында жалпы білім беретін орта мектептерден бастап, жоғары
оқу орындарына дейін білім мазмұнын реформалау сатылай жүргізіліп жатыр.
2001 жылы Ж.Т.Дәулетбекова мен Қ.С.Қосымовалардың авторлығымен шыққан
оқулықты жаңа буын оқулық деп санап келсек, бүгінде зерттеу тақырыбымызға
арқау болып отырған жаңартылған білім бағдарламасы бойынша дайындалған
оқулықтың құрылымы да жаңаша жасалған. Бұл оқулықта төмендегідей айдарлар
басшылыққа алынған:
Ойтүрткі. Бұл оқушының тақырыпты меңгеруге қызығушылығын ояту, бағдар
беру сипатындағы материалдар топтастырылған бастапқы бөлік болып саналады.
Онда тақырыпаралық байланысқа, оқушының оқу мотвациясын дамытуға
бағытталған сөйлесім әрекетінің негізінде орындалатын тапсырмалар
ұсынылады.
Тыңдалым. Лексикалық тақырыпқа қатысты ойқозғау сипатындағы
материалдары баланың тыңдап түсіну қабілетін шыңдау үшін ұсынылған. Бұл
материалдарды оқушылардың, мұғалімнің оқуы арқылы да, арнайы дайындалған
аудиоқұралдың (үнтаспаның) көмегімен де пайдалануға болады.
Тілдік бағдар. Әрбір бөлімдегі лексикалық тақырыпты меңгерту үшін
бағдарламада көрсетілген грамматикалық материалдар Тілдік бағдар
айдарымен ұсынылады. Ескерте кететін жайт – жаңартылған бағдарлама бойынша
бірінші кезекте оқушының сөйлеу тілін дамыту болғандықтан, бір бөлімдегі
лексикалық тақырыптар бойынша теориялық мәліметтер әрбір сабақ сайын емес,
талап етіліп отырған көлемі мен қажетіне қарай сараланып беріліп отырады.
Оқылым. Лексикалық тақырып пен сабақ тақырыбына сәйкес негізгі оқу
материалы болып саналатын мәтін осы бөлімде қамтылады.
Оқу материалын игеру. Одан кейінгі тапсырмалардың барлығы да осы
мәтінді игеруге бағытталады. Айтылым жұмыстары дербес, жұптық, топтық түрде
жүйеленеді. Онда оқушылардың өзіндік ой-пікірлерін айтуға, төселдіруге,
ауызша сөз мәдениетін қалыптастыруға басымдылық беріледі. Жазылым
тапсырмаларында оқушының жазу сауаттылығын, жазбаша сөйлеу мәдениетін
дамытуға көңіл бөлінеді.
Ойтаразы. Оқу әрекетінің соңғы кезеңінде оқушылардың өзін-өзі және
бірін-бірі бағалауына, осы сабақтан не біліп, нені меңгергенін таразылап
алуына мүмкіндік беріледі. Сонымен қатар болашақта бұл тақырып бойынша нені
білгісі келетіні жөнінде де мұғалім өзіне бағдар ала алады.
Менің бүгінгі дайындаған баяндамама осы жалпы білім беретін орта
мектептің жаңартылған білім бағдарламасы бойынша білім алып жатқан 5 сынып
Қазақ тілінің білім мазмұны арқау болмақ. Ол үшін мен оқулық мазмұнын
салыстыра отырып зерттедім.
2015 жылы Атамұра баспасынан Г.Қосымова мен Ж.Дәулетбекованың
авторлығымен басылып шыққан 5 сынып Қазақ тілі оқулығының мазмұны 4
тараудан тұрады: Лексика, Фонетика, Сөзжасам, Тіл мәдениеті. Соның ішінде
Лексика саласына І тоқсанда 18 сағат бөлінген, ІІ тоқсанда 21 сағат және
ІІІ тоқсанда 6 сағат, барлығы 43 сағат бөлінген, 20 тақырыпшадан тұрады:
Сөз бен мағына, Сөздің тура және ауыспалы мағынасы, Көп мағыналы сөздер,
Омонимдер, Синонимдер, Антонимдер, Табу, Эвфемизм мен Дисфемизм, Тұрақты
тіркестер, Мақал-мәтелдер, Сөздңк қор, Қазақ тілінің сөздік құрамы,
Көнерген сөздер, Жаңа сөздер, Сөздердің қолданылу өрісіне байланысты
түрлері, Жалпылама лексика, Кірме сөздер, Диалект сөздер, Кәсіби сөздер мен
термин сөздер, Лексикадан өткенді қайталау [6.].
Сөз бен мағына тақырыпшасына тоқталатын болсақ, лексикаға жалпы
түсінік берілген де, олардың бастапқы мағынасы қандай екенін, келе-келе
қандай мағынада жұмсалғанын да атап көрсеткен. Мысалы: елу деген сөздің
бастапқы мағынасы түрі елліг болған. Ол бірте-бірте мынандай өзгеріске
түскен: елліг–еліг–елу; ал оғул–оғл–ұл. Осы тақырыпқа қосымша түсінік
берілген. Онда бір сөздің бірнеше мағынасын көрсетеді. Мысалы: қазақ
тілінде малай сөзі біреудің есігінде жалданып жүрген қызметші, жалшы
дегенді білдірсе, башқұрт пен татар тілдерінде бала деген мағынада
қолданылады.
Бала-шаға деген кос сөздегі қосарланып пайдаланылатын шаға сөзі қазақ
тілінде жеке қолданылмағанымен, түрік, әзірбайжан, түркімен тілдерінде
бала деген мағынада қолданылады. Осы тақырып бойынша 13 жаттығу берілген.
Ондағы бірнеше жаттығудың сұрақтарына баса назар аударатын болсақ, бір
жаттығуында түсіндірме сөздікті пайдалана отырып қарточка жасау болса,
екінші жаттығуында берілген сөздердің құрамындағы дыбыстарды пайдалана
отырып, лексикалық мағынасы бар сөздерді құрап жазуға берілген.
Сөздің тура және ауыспалы мағынасы тақырыпшасында сөздердің тура және
ауыспалы мағынасын ашып көрсеткен. Мысалы: аяқ деген сөз тура мағынасында
дене мүшесін білдіреді. Ал жұмыстың аяғы, жиналыстың аяғы және т.б. осы
тәріздес тіркестердегі аяқ - туынды мағына, соңы деген мағынаны
білдіреді. Сонымен қатар, күту деген сөздің тура мағынасы – тосу, аялдау.
Сонымен бірге бұл сөздің сыйлау, құрметтеу деген ауыспалы мағынасы бар.
Мысалы: қонақ күту.
Бұл тақырып бойынша 10 жаттығу берілген. Бұл жаттығулардың тапсырмалары
әртүрлі жолмен берілген. Мысалы: бір жаттығуда бірнеше берілген сөздердің
тура және ауыспалы мағыналарын тауып, басқа сөздермен байланысқа түсіріп,
тіркес құрау болса, басқа жаттығуында балаларға ойын түрінде ойнап көруді
ұсынады.
Ал жаңа бағдарламамен ұсынылып жатқан 2017 жылы Атамұра баспасынан
Г.Қосымова мен Ж.Дәулетбекованың авторлығымен басылып шыққан 5 сынып Қазақ
тілі оқулығының мазмұны тараудан емес, 10 бөлімге бөлінген [7.].
Бұл жаңартылған білім бағдарламасы бойынша дайындалған оқулықта
жаттығуды тапсырма деп берген. Әр бөлім 10 сабақтан тұрады. Негізінен
лексикалық тақырыптарға, таным тұрғысынан ойлануға баса мән берілген.
Грамматикалық тақырыптар аз көлемде берілген. Осының ішінде 1-бөлімге
тоқталатын болсам, онда тілдік бағдар айдарымен фонетиканы береді. Бір
тақырыпта 11 немесе 14 тапсырмадан берілген және әр тапсырма тыңдалым,
айтылым, оқылым, жазылым бойынша берілген. Айтылымның өзі айтылым-
диалог және айтылым-полилог деп 2 бөлінген. Мысалы: бір тапсырмада
мәтінді үнтаспадан тыңдап, ақпараттарды есіне сақтау болса, екінші бір
тапсырмада сол тыңдалған мәтін бойынша сұрақтарға жауап беру. Грамматикалық
тақырыптарға тереңдеп бармайды, тек тілдік бағдар айдарында ғана
көрсетілген. Мысалы: 4 – бөлім Лексика саласын қамтиды және ІІ тоқсанда осы
4- бөлімге 10 сағат бөлінген.
4-бөлім Жануарлар әлемі мен өсімдіктер дүниесі деген үлкен тақырыптан
тұрады. 1-2 сабағы Жануарлар әлемі тақырыбы арқылы Сөздің тура және
ауыспалы мағынасын, 3-4 сабағы Жануарлар және тіршілік тақырыбы арқылы
Синонимдер мен антонимдерді, 5-6 сабағы Төрт түлік тақырыбы арқылы Көп
мағыналы және омоним сөздерді, 7-8 сабақ Өсімдіктер әлемі, 9-10 сабақ
Нәтиже сабақ арқылы нәтиже, қайталау сабағын қарастырады. Ал
тапсырмаларына тоқталатын болсам, 1-2 сабағында тыңдалым бойынша Жануарлар
әлемі арқылы күрделі сөздің қандай мағына беретінін анықтау және оқушыға
оқытып, дыбыс үндестігіне назар аударту. Жазылымда тапсырмасында оқулықта
беріліп отырған тіркестердің тура және ауыспалы мағынаны білдіруіне қарай
бөліп жазу болса, оқылым бойынша оқулықта берілген мәтінді оқып шығып,
оқушылардың бір-біріне сұрақтар дайындату. Айтылымда топтық жұмыс жүргізу
арқылы оқушылардың сөз жарысын өткізу. Тақырыбы Сөз-Бәйге.
Жаңартылған білім бағдарламасы бойынша дайындалған оқулық құрылымына
тоқталатын болсақ, оқулық құрылымы жаңаша жасалған. Сабақ жүйесінде оқудың
әрекет түрі екендігі ескерілген. Әрбір сабақтың мотивациялық, әрекеттік
және бағалау кезеңдерінде оқушының белсенділігін арттыру, оқуға деген ынта-
ықыласын үздіксіз дамыту көзделген. Осы мақсатта оқулық құрылымы
Ойтүрткіден басталып, Ойтаразымен аяқталады. Мысалы:
1. Ойтүрткі. Бұл оқушының иақырыпты меңгеруге қызығушылығын ояту, бағдар
беру сипатындағы материалдар топтастырылған бастапқы бөлік болып
саналады. Онда тақырыпаралық байланысқа, оқушының оқу мотивациясын
дамытуға бағытталған сөйлесім әрекетінің негізінде орындалатын
тапсырмалар ұсынылады.
2. Тыңдалым. Лексикалық тақырыпқа қатысты ойқозғау сипатындағы оқу
материалдары баланың тыңдап түсіну қабілетін шыңдау үшін ұсынылады.
Бұл материалдарды оқушының, мұғалімнің оқуы арқылы да, арнайы
дайындалған үнтаспаның көмегімен де пайдалануға болады.
3. Тілдік бағдар. Әрбір бөлімдегі лексикалық тапырыпты меңгеру үшін
бағдарламада көрсетілген грамматикалық материалдар Тілдік бағдар
айдарымен ұсынылады. Ескерте кететін жайт – жаңартылған бағдарлама
бойынша бірінші кезекте оқушының сөйлеу тілін дамыту болғандықтын, бір
бөлімдегі лексикалық тақырыптар бойынша теориялық мәліметтер әрбір
сабақ сайын емес, талап етіліп отырған көлемі мен қажетіне қарай
сараланып берілген.
4. Оқылым. Лексикалық тақырып пен сабақ тақырыбына сәйкес негізгі оқу
материалы болып саналатын мәтін осы бөлімде қамтылған.
5. Оқу матеиалын игеруі. Одан кейінгі тапсырмалардың барлығы да осы
мәтінді игеруге бағытталады. Айтылым жұмыстары дербес, жұптық, топтық
түрде жүйеленген. Онда оқушылардың өзіндік ой-пікірлерін айтуға
төселдіруге, ауызша сөз мәдениетін қалыптастыруға басымдылық берілген.
Жазылым тапсырмаларында оқушының жазу сауаттылығын, жазбаша сөйлеу
мәдениетін дамытуға көңіл бөлінеді.
6. Ойтаразы. Оқу әрекетінің соңғы кезеңінде оқушылардың өзін-өзі және
бірін-бірі бағалауына, осы сабақтан не біліп, нені меңгергенін
таразылап алуына мүмкіндік беріледі. Срнымен қатар болашақта бұл
тақырып бойынша нені білгісі келетіні жөнінде де мұғалім өзіне бағдар
ала алады. [8.]. Оқулық мазмұнына тоқталар болсақ: Ойтүрткіде
мынадай тапсырмалар беріледі:
1. Жануарлар әлемі деген күрделі сөз қандай мағына береді?
2. Жануарлардың қандай түрлерін білесің? Атауларына қандай сөздер негіз
болған?
Ойтүрткіден кейін 1-тапсырма Тыңдалым кетеді. Онда мынадай тапсырмалар
беріледі:
Ақбөкен туралы мәліметті бір оқушының мәнерлеп оқуынан тыңдаңдар. Ол
дыбыстар үндестігін сақтап оқыды ма? Назар аударыңдар.
Тыңдалымнан кейін 2-тапсырма Айтылым бойынша тапсырмалар беріледі. Онда
мынадай тапсырмалар берілген:
Сұрақтарға жауап бер. 2-тапсырма бойынша берілген сұрақтар реті мынадай:
1.Ақбөкен қандай жануар?
2. Оны қазақтар тағы қандай атаумен атайды?
3. Ақбөкендер қалай сақталады?
4. Киіктердің өзін-өзі емдеуі қандай жолмен жүзеге асады?
5. Жауабыңда қай мағынадағы сөздер басым болды: зат атауы, сын-сапа атауы,
қимыл-қозғалыс атауы. Кестеге салып толтыр.
Айтылымнан кейін Тілдік бағдар айдары берілген. Онда Тілдің тура
және ауыспалы мағынасы деген ережеге түсінік беріп, мысалдар арқылы
дәлелдеген. Содан соң, 3-тапсырма жазылым бойынша: берілген тіркестерді
тура және ауыспалы мағынада қолданып тұрған сөздерді ажыратып, мағынасын
түсіндір.
4-тапсырма. Айтылым. Тура және ауыспалы мағынада қолданып тұрған
сөздерді ажыратып, мағынасын түсіндір.
5-тапсырма. Оқылым. Төмендегі мәтіндерді оқып, шығып, бір-біріңе
сұрақтар дайындаңдар
6-тапсырма. Айтылым. Оқылым мәтіні бойынша сұрақтарға жауап бер.
7-тапсырма. Айтылым. Сөз-Бәйге! Шарты: топқа бөлініп, сөз жарысына
түсіңдер.
8-тапсырма. Айтылым. Дала жануарлары туралы хабарлама жаса. Тура
және ауыспалы мағыналы сөздерді қолдан.
9-тапсырма. Жазылым. Жануарлардың табиғаттағы және адам өміріндегі
маңызы өте зор. Олар адамдарға азық-түлік, ет, май, сүт, тері, жүн, бал,
жібек, мүйіз, бақалшық сияқты әртүрлі өнеркәсіп шикізатын береді деген
ақпаратқа сай кластер түзіп, ойыңды дәлелде.
10-тапсырма. Жазылым. Пікірталас
11-тапсырма. Жазылым. Пікірталаста айтылған ақпараттар негізінде
жарнама мәтінін түз.
12-тапсырма. Айтылым. Төмендегі тура және ауыспалы мағыналы сөз
тіркестерін пайдаланып, сөйлем құра.
Соңғы тапсырма Ойтаразы арқылы берілген. 13-тапсырма Жазылым.
Кімнің білімі мықты? Тексер! Бағала! Жануарлар әлемі деп аталатын
балалар энциклопедиясына қарап, тапсырмаларды дұрыс не бұрыс
орындағандарыңды тексеріңдер. Кім қатесіз әрі толық орындаса, сол жеңеді.
Жаңартылған білім бағдарламасы мен бұрынғы оқытылған білім
бағдарламасы арасындағы ерекшеліктер:
1 ерекшелік. 2015 ж шығарылған қазақ тілінде тіл салаларының мына
бөлімдері қамтылса: Лексика (43 сағат), Фонетика (30 сағат), Сөзжасам (10
сағат), Тіл мәдениеті (7 сағат), ал жаңартылған білім бағдарламасы бойынша
дайындалған оқулықта берілген 10 бөлімнің 1,2,3 – бөлімдерінде фонетика
саласы, 4 – бөлімде лексика саласы, 5 – бөлімде морфология саласы,
6,7,8,9,10 – бөлімдерінде тапсырма беруде тілдің барлық салалары қамтылған.
Берілген тілдік бірліктердің ішінде Лексика саласына тоқталар болсам
болсам:
Рс 2015 ж қазақ тілі оқулығы 2017 ж жаңартылған білім
бойынша . Лексикаға-43 сағат. бағдарламасы бойынша дайындалған
оқулықта. Лексикаға-10 сағат.
1 Лексика. Сөз бен мағына
2 Сөздің тура және ауыспалы Сөздің тура және ауыспалы мағынасы
мағынасы
3 Көп мағыналы сөздер
4 Синонимдер мен антонимдер
5 Омонимдер
6 Синонимдер
7 Антонимдер
8 Көп мағыналы және омоним сөздер
9 Табу
10 Эвфемизм мен дисфемизм
11 Тұрақты тіркестер
12 Мақал-мәтелдер
13 Сөздік қор
14 Қазақ тілінің сөздік құрамы
15 Көнерген сөздер
16 Жаңа сөздер
17 Сөздердің қолданылу өрісіне
байланысты түрлері
18 Жалпылама лексика
19 Кірме сөздер
20 Диалект сөздер
21 Кәсіби сөздер мен термин сөздер
22 Лексикадан өткенді қайталау
2 ерекшелік. Бұрын теориялық білім жүйелі түрде беріліп, оны бекітудегі
тапсырмалар нақты берілсе, қазір функционалдық сауаттылыққа баса назар
аударылған.
3 ерекшелік. Жаңа оқулықта грамматикалық жүйе нақты сақталмаған,
тереңдеп бармайды. Әр бөлімдегі берілетін тапсырмалар грамматикаға
негізделмейді, керісінше лексикалық тақырыптарға құрылған. Тапсырмалар
күнделікті өмірден алынған, өмір тіршілігіне қажетті пайдалануға жасалатын
тапсырмалар берілген.
Қорыта келе, оқулық мазмұнын салыстыра отырып, кейінгі оқулықтағы
тапсырмалардың күнделікті өмірде қолдануда балаға тигізер пайдасы бар
екендігіне көз жеткізсек, ал грамматикалық тақырыптың толық қамтылмауы және
жүйе сақталмауы баланың жазу сауатсыздығына әкеліп соқтырады деген ой
туады.
1.2 Жаңартылған білім бағдарламасы негізінде оқушылардың дүниетанымдық
белсенділігін дамытудың психологиялық мәселелері
Оқушы материалдық-әлеуметтік ортада өмір сүре отырып, қоғамдық өмірге
араласады, табиғатпен, адамдармен қарым-қатынас жасайды, осындай жағдайда
ол өзін-өзі басқаратын тұлға ретінде көрінеді. Оның қоршаған ортамен қарым-
қатынасқа түскен кезінде барлық түлғалық қасиеттері ашылады, сан түрлі
психологиялық қасиеттері мен ерекшеліктері объективті түрде көрінеді.
Кез келген пәнді оқыту психология ғылымы шешіміне сүйенеді. Ақын-
ғалым М.Жұмабаевтың Педагогика кітабында: Педагогика адамның денесін һәм
жанын дұрыс тәрбие қылу жолдарын үйрететін пән болғандықтан, педагогика
пәнін дұрыс пайдалана білу үшін, екінші түрлі айтқанда, адамды дұрыс тәрбие
қыла білу үшін адамның денесі һәм жанының жайын кеңес қылатын басқа
пәндермен таныс болуға тиісті. Бұл пәндер төмендегілер..., – дей келіп,
психология адамның жанын, жан тұрмысын, жан көріністерін, жан күштерін,
ақыл, қайратын, көңілдің жайын баяндайтын пән екендігін айтады [9]. Яғни
тәрбие, оқыту психологиямен тікелей байланысты екендігін көрсетеді. Ғұлама
ғалым Әбу Насыр әл-Фарабидің пікірінше, жан қуаттары өмір барысында, оқу-
тәрбие үстінде дамиды. Ол үшін адам өз бетінше әрекеттенуі, өзіндік
белсенділік танытуы тиіс. Бұл тұрғыдан келгенде оқушының оқуға деген
жауапкершілігі мен дербестігі басым болады.
Психология ғылымының докторы, профессор Р.С.Немов Психология кітабының
Адамның әлемді тануының психологиясы бөлімінде (IV бөлім) адамның
дүниетанымында зейін, қиял, ес, сана, тіл сияқты психологиялық таным
үрдістері қатысатынын айтты. Сезім, қабылдау, қиял, ес – әлемді сезімдік
жағынан танытса, ой мен тіл – ақыл-ой жағынан танытатынын айта келіп,
танымның бұл саласының артықшылығын С помощью мышления и речи человек
узнает о мире нечто такое, что непосредственно в его ощущениях и восприятии
не представлено,– дейді [10].
Ж.Аймауытов қазақ мұғалімдеріне, халық ағарту саласы қызметкерлеріне
психология саласында тыңнан жол салды. Ол еңбектерінде сөз бен ұғым, ойлау
мен сөйлеу, психология арқылы қалыптасатын адамгершілік қасиеттер,
этникалық психологияның (тіл мен мәдениет, салт-сана және дәстүр, фольклор
мен өнер) адам психикасына әсері, әлеуметтік психология мен және адам
мәселелеріне тоқталады. Оқушының сөйлеу, тілдік тәжірибесі коммуникативтік
сөйлесім жағдайында көрінеді. Сонымен қатар тілдің танымдық қызметі – тек
қана логикалық жолмен емес, ойлап табу, интуиция, қиял, әсерленулер бойынша
да пайда болады. Ойлаудың жоғарғы белсенділігі мен оқушының танымдық ынтасы
сәйкес келуі керек.
Ал тақырыбымызға өзек болып отырған жаңартылған білім бағдарламасы
негізінде оқушының танымдық белсенділігін қалыптастыру – оқушыға білім
беруде ойлау операциялары арқылы ассоциациялар тудыру, салыстыру,
абстракциялау, анализ, синтез, индукция, дедукция, т.б. сияқты ақыл-ойды
қалыптастыратын әрі психологиялық-логикалық тәсілдер арқылы жүзеге асады.
Танымның көрінісі – сана, сананың көрінісі – тіл. Ақыл-ой қызметі ойлау
арқылы қалыптасады.
Адамның жеке басының психологиялық қасиеттерінің қалыптасуы мен дамуына
әсер ететін құбылыс оның танымдық қызығушылығына негізделген – білім.
Білімнің қалыптасуында бір-бірімен байланысты компоненттер болады. Оның
біріншісі – оқу материалын қабылдау. Қабылдау тиімді болу үшін мақсаттылық,
саналылық, игерілетін білім тірек білімге негізделуі, жаңғыртылуы, мұғалім
оқушының көзбен көріп, құлақпен естіп, көңіліне тоқуына жағдай жасауы
қажет. Екінші компонент – оқу материалын ойша өңдеу, жүйелеу. Игерілетін
білімнің сапасы оқушының белсенді ойлауымен (талдау, салыстыру, тұжырымдар
жасау) тығыз байланысты.Үшінші компонент – игерілген білімді іс жүзінде
қолдана білу. Ол үшін оқушы теориялық білім практикалық әрекетінің негізі
екендігін білуі тиіс. Төртінші компонент – білімді бекіту. Бекітудің
тиімді жолы іс-әрекетте десек, ол пәнаралық байланыс арқылы оқытуда ең
жоғары деңгейде дамыған үрдіс.
Білім – кез келген адамның қарапайым істі шешуіне қажетті тәжірибе
мен икемділіктерді және дағдыны қалыптастырудың негізі. Демек, білім
тұлғаның дамуында жетекші орын алады. М.С.Каган тұлғаның психологиялық
құрылымын іс-әрекетпен байланыстырады да, кез келген іс-әрекеттің ақыл-ойды
дамытуға себебі болатындығына ерекше көңіл бөледі. Адам өзінің алға қойған
мақсатына жету үшін еңбек етеді. Ал еңбегінің нәтижелі болуы білім мен
икемділікке байланысты. Білім – іс-әрекеттің, ойлаудың жоғары нәтижесі
болып табылатын ақиқатқа жеткізсе, икемділік адамды іске машықтандырады, іс-
әрекетінің дұрыстығына сенім туғызады. Білім мен икемділік мынадай
психологиялық құрылым негізінде қалыптасады: қабылдау, ұғыну, түсіну,
қорыту, бекіту, қолдану [11]. Қабылдау заттар мен құбылыстардың өз
қасиеттері және бөлшектері жиынтығымен қосылып, сезім мүшелеріне тікелей
әсер етеді. Қабылдау адамның ой, сезім, сөз, ерік, түйсік т.б. психикалық
үдерістерімен тығыз байланыста болады. Қабылдауда адамның игерген білімі
мен тәжірибесі маңызды рөл атқарады. Қабылдау адамның эмоциялық қалпы мен
әсеріне, қиялына да байланысты болады. Сондықтан оқу үдерісінде қабылдауды
ұйымдастыру және оны бағыттай білу өте маңызды. Қабылдау тілдік құбылыстың
мәнін түсінумен, оны саналы түрде ой елегінен өткізіп, қорытумен, тәжірибе
жүзінде қолдана алу іскерлігімен байланысты. Оқу іс-әрекеті белгілі бір
мақсатқа байланысты құрылатындықтан, ол бір жағынан жеке адамға білім
берсе, екінші жағынан тұлғаны қалыптастырады. Білім тек білу үшін ғана
емес, практикалық іс-әрекетті дамытуға да қажетті. Ұлы ғұлама әл-Фараби
жеке тұлғаны қоғамдық ортаның мүшесі ретінде алға қойған мақсатты шешуге
сәйкес қалыптастыру керек екендігін атай отырып, адамды мақсатқа жеткізетін
қабілеттің үш түрін (ерекше жаралған дене құрылысы, жан құмарлығы, ой-
парасаты) атай келе, оны дұрыс жолға қою оқу-тәрбиемен тығыз байланысты
екендігіне тоқталады.
Оқушының танымдық белсенділігін қалыптастыру– тұлғаның танымдық
қабілеттерін және танымдық процестерді: яғни, жадының алуан түрлерін (есту,
көру, қимыл және т.б.) ойлауды, ынтаны, қабылдау қабілетін арнайы жасалған
оқу және танымдық жағдайлар арқылы дамытуға, өзін-өзі бекіту, іздену, қарым-
қатынас, танымдық және шығармашылық қажеттіліктерін қанағаттандыруға
бағытталуы тиіс.
Оқушының жеке тұлғасын дамыту үшін ең алдымен олардың қабілеттерін
дамытудың мәні зор. Жалпы қабілет ұғымының мәні өте көп. Философияда
қабілет – жеке тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауына жағдай жасайтын
жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық-тарихи іс-әрекеттердің
нәтижесінде қалыптасып әрі қарай дамып отырады деп есептелсе [12], кейбір
зерттеу еңбектерінде қабілет – іс-әрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай,
нәтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті. Қабілетті дамыту
үшін адамда тиісті білім жүйесі, икемділік пен дағды болуы керек деп
көрсетіледі [13]. Ал, қабілеттілік – адамның өз бейімділігі негізінде,
шығармашылықпен, ізденіспен жұмыс жасау арқылы қалыптасатын қасиет. Ең
алдымен, қабілет әрекеттің белгілі бір түрімен айналысуға мүмкіндік беретін
бейімділіктен байқалады, Бейімділік – адамның әрекетпен айналысуға
бетбұрысы, оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттердің алғашқы
белгісі, – деп жазады академик Т.Тәжібаев. Ол бала кезде ерекше көзге
түсетін бейімділік оның келешек қабілетінің көрсеткіші екенін ерекше атайды
[14]. Қабілет жайлы ой-пікірлерді әрі қарай өрбіте отырып, Б.Г.Ананьев
қабілет тек білім, білік жиынтығы ғана емес, оларды қолдана білудегі
дербестік, саналылық, шығармашылық деген пікір айтады. Ол қабілет дамуын
тұлғаның дамуымен байланыстырады және таланттылық деп қабілеттің
көпқырлылығын айтады. Б.Г.Ананьевтің пікірі бойынша, нышан қабілеттердің
алғышарты және олар тек іс-әрекетте ғана қабілетке айналады [15].
Білім алушының ой-өрісін дамыту оқу әрекетімен тығыз байланыста
өтеді. Оқу әрекетінің негізі – білім алушы десек, мақсаты – ой-сананы
дамыту. Ал оқу әрекеті – білім алушының өзін-өзі тануы, өзгертуі. Білім
алушының жеке тұлға ретінде қалыптасуы үшін өзі өмір сүріп отырған қоғамның
ерекшеліктерін тануы, білуі, ойлауы, талдай алуы, өзіндік пікірі болуы
керек. Қазіргі уақыттағы педагогика ғылымының жетістігі – білім алушының
(мектеп жасындағы бала болсын, жоғары оқу орны студенті болсын) тұлғаның
дамуына бағытталған оқытуды негізге алуы.
Біздің зерттеуімізге негіз болып отырған жаңартылған білім
бағдарламасы бойынша оқушының танымдық белсенділігін қалыптастыруда тек
қана білімді белгілі бір көлемде беріп, оны меңгеруге қажетті шеберлік пен
дағдыны қалыптастырумен ғана шектеліп қалмайтын, соған сәйкес, оқушының
жалпы тұлғалық дамуына, ойлау, есте сақтау, қиялдау, елестету, қабылдау,
бекіту сияқты басқа да танымдық қасиеттерінің жан-жақты дамуына
бағытталатын оқытудың түрі. Оқушы – білім алуда негізгі психологиялық
үрдістерді басынан кешуші субъект. Қазіргі кезеңде педагогика-психологияның
өзекті мәселелері қатарында оқу-танымдық қызмет жүйесінің маңызды екі
компоненті – мұғалім мен оқушының субъект – субъектілік қарым-қатынасы
мәселесі қойылып отыр. Оқу үрдісінде оқушының жеке тұлғасын қалыптастыру
мен дамытуға ерекше орын беріледі.
Оқушының психологиялық бейнесі оның әлеуметтік қоғамның толыққанды
мүшесі бола алу қабілетін танытады. Ол үшін білім алушының ақыл-ойы
адамгершілік бағытында тәрбиеленуі керек. Әлеуметтік орта – заттың және
табиғи әлемнің түйіскен жүйелері, ал білім алушы болса сол жүйелерді
құрайтын адамдық қатынастарды жүзеге асырушы.
Адам психологиясының дамуы адамның миына байланысты. Ал мидың дамуы
адамдық қатынастардың болуына тығыз байланысты әрі тәуелді. Ал оқу әрекеті
білім алушының жоғары психологиялық үдерістерінің дұрыс қалыптасуына және
дамуына арналған.
Дамуға ұлттық ерекшеліктермен қоса, білім алушының тәрбиеленген
ортасы да әсер етеді. Білім алушының жеке психологиясының ерекшелігі оқу
үдерісінде айқындалып, дами түседі. В.В.Давыдовтың айтуынша, оқытудың
негізгі міндеті әрбір жас ерекшелігін ескере отырып, психологиялық дамуды
жетілдіру емес, оны байыту, жас ерекшелігінің мүмкіндіктерін тани отырып,
болашағына қызмет ететіндей күйде дамыту керектігіне назар аудартады.
Қоғамның, ақпараттық технологиялық өркениеттің дамуына байланысты
адамның тұлғалық болмысын сақтап қалу, жоғалтпау мақсатына бағытталған
педагогика-психологиялық идеялар, теориялық және тәжірибелік зерттеулер
туындай бастады.
Дәстүрлі педагогикада тұлғаны дамыту деп – жан-жақты дамыған, белгілі
бір әлеуметтік ортақ типті қалыптастыру үшін сырттан ықпал етуді айтса, ал
тұлғалық субъектілік ұғымда адамның өз бойындағы ішкі мүмкіндіктері арқылы
өзіндік дамытуға бағыттау, яғни адамның өзіндік танымын, қажеттіктерін
бағыттап отыру, қолдау көрсету, өзіндік рефлексия арқылы таңдау, шешім
қабылдау және нәтижесін өзі бағалау секілді қасиеттері деп түсіндіріледі.
Тұлғалық бағдарлы білім беру идеялары туралы зерттеушілер оның негізін
түсіндіруден-түсінуге, монологтен-диалогке, әлеуметтік бақылаудан-дамытуға,
басқарудан өзін-өзі басқаруға көшу деп, ал педагогтің негізгі міндеті қарым-
қатынас жасау деп есептейді. Оның басты идеясы – білім берудегі
субъектаралық қатынастарды қалыптастыру арқылы тұлғаның ынталануына түрткі
болу, сөйтіп, өзіндік таным мен өз бетімен білім алуға, өзіндік бағалауға
жағдай туғызу.
Оқушылардың танымдық көзқарасын байыту, өмірлік ұстанымын қалыптастыру
мұғалімнің шеберлігіне, шығармашылық қызметіне байланысты.
Дұрыс, қалыпты даму жағдайында ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz