Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму тарихы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ...4
І ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму тарихы
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні , түрлері ...5.21
ІІ ТАРАУ. Бағалы қағаздар нарығының ерекшеліктері және оны реттеу.
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы ...22.25
2.2 Бағалы қағаздар нарығын реттелу...26.27
ІІІ ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының проблемалары мен шешу жолдары.
3.1 Бағалы қағаздар нарығындағы проблемалар мен оларды шешу жолдары ...28.32
ҚОРЫТЫНДЫ ...28.33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...34
КІРІСПЕ ...4
І ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму тарихы
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні , түрлері ...5.21
ІІ ТАРАУ. Бағалы қағаздар нарығының ерекшеліктері және оны реттеу.
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы ...22.25
2.2 Бағалы қағаздар нарығын реттелу...26.27
ІІІ ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының проблемалары мен шешу жолдары.
3.1 Бағалы қағаздар нарығындағы проблемалар мен оларды шешу жолдары ...28.32
ҚОРЫТЫНДЫ ...28.33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ...34
Кіріспе
Бағалы қағаздар нарығының дамуы мен оның проблемалары қазіргі нарықтық экономика жағдайында өзекті тақырып болып табылады. Бағалы қағаздар нарығындағы басты қиындық нарықтың ұзақ мерзім бойы қызмет атқармауында. «Бағалы қағаздар нарығы» атты курстық жұмыста бағалы қағаздар нарығына, бағалы қағаздардың түрлеріне кең тоқталынып өтіледі. Курстық жұмыста ең бастысы Қазақстанның бағалы қағаз нарығы негізге алынуында. Бірінші тарауда Қазақстандағы бағалы қағаздардың түрлеріне мемлекеттік бағалы қағаздардың даму тарихы, айналу шарттары мен айналу мерзімдері баяндалады. Бағалы қағаздар нарығының құрылуына түрткі болған жекешелендіру мәселесі, жекешелендіру нәтижесінде кеткен қателіктердің бағалы қағаздар нарығына әсері сипатталады. Бұл бөлімді жазуда ТМД елдерінің тәжрибесі, оның ішінде Ресейдің бағалы қағаздар нарығы негізге алынады.Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығына сипаттама беріледі. Нарықтың басқа нарықтардан айырмашылығы мен ұқсастығы сараланады. Бірінші бөлімді жазуда Б. А.Көшеновтың «Бағалы қағаздар нарығы» атты еңбегі мен Е.Ф. Жуковтың «Рынок ценных бумаг» атты еңбегі экономистердің Қазақстандық бағалы қағаздар жайлы айтқан мақалалары да негізге алынады.
Екінші бөлім толығымен бағалы қағаздар нарығының құрлымы мен қатысушыларына және бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу жайлы толыққанды ақпарат беріледі. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар туралы» заңының негізінде анықталды. Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің ролі мен қай уақытта араласуы керек, қай уақытта араласпау қажеттілігі баяндалады. Бағалы қағаздар нарығының құрлысы жайлы айтылғанда Қазақстанның бағалы қағаз нарығы негізге алынадыБағалы қағаздар нарығынның құрлысында қатысушыларға қойылатын талаптар мен қосымша заңнамалар қамтылады.
Үшінші бөлімде Қазақстанның бағалы қағаз нарығының қазіргі ахуалы, проблемалары мен оларды шешу жолдары қарастырылады. Ресейлік экономист Е.Ф.Жуковтың пайымдауынша Қазақстан нарығына барлық постсоциалистік елдерге тән проблемалар бар. Олар шешудің жалғыз бір жолы елдегі реформаларды қайта қарастыру қажет деп пайымдалады. Курстық жұмыстағы кестелер статистикалық мәліметтер негізінде құрылды.
Бағалы қағаздар нарығының дамуы мен оның проблемалары қазіргі нарықтық экономика жағдайында өзекті тақырып болып табылады. Бағалы қағаздар нарығындағы басты қиындық нарықтың ұзақ мерзім бойы қызмет атқармауында. «Бағалы қағаздар нарығы» атты курстық жұмыста бағалы қағаздар нарығына, бағалы қағаздардың түрлеріне кең тоқталынып өтіледі. Курстық жұмыста ең бастысы Қазақстанның бағалы қағаз нарығы негізге алынуында. Бірінші тарауда Қазақстандағы бағалы қағаздардың түрлеріне мемлекеттік бағалы қағаздардың даму тарихы, айналу шарттары мен айналу мерзімдері баяндалады. Бағалы қағаздар нарығының құрылуына түрткі болған жекешелендіру мәселесі, жекешелендіру нәтижесінде кеткен қателіктердің бағалы қағаздар нарығына әсері сипатталады. Бұл бөлімді жазуда ТМД елдерінің тәжрибесі, оның ішінде Ресейдің бағалы қағаздар нарығы негізге алынады.Сонымен қатар бағалы қағаздар нарығына сипаттама беріледі. Нарықтың басқа нарықтардан айырмашылығы мен ұқсастығы сараланады. Бірінші бөлімді жазуда Б. А.Көшеновтың «Бағалы қағаздар нарығы» атты еңбегі мен Е.Ф. Жуковтың «Рынок ценных бумаг» атты еңбегі экономистердің Қазақстандық бағалы қағаздар жайлы айтқан мақалалары да негізге алынады.
Екінші бөлім толығымен бағалы қағаздар нарығының құрлымы мен қатысушыларына және бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу жайлы толыққанды ақпарат беріледі. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары Қазақстан Республикасының «Бағалы қағаздар туралы» заңының негізінде анықталды. Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің ролі мен қай уақытта араласуы керек, қай уақытта араласпау қажеттілігі баяндалады. Бағалы қағаздар нарығының құрлысы жайлы айтылғанда Қазақстанның бағалы қағаз нарығы негізге алынадыБағалы қағаздар нарығынның құрлысында қатысушыларға қойылатын талаптар мен қосымша заңнамалар қамтылады.
Үшінші бөлімде Қазақстанның бағалы қағаз нарығының қазіргі ахуалы, проблемалары мен оларды шешу жолдары қарастырылады. Ресейлік экономист Е.Ф.Жуковтың пайымдауынша Қазақстан нарығына барлық постсоциалистік елдерге тән проблемалар бар. Олар шешудің жалғыз бір жолы елдегі реформаларды қайта қарастыру қажет деп пайымдалады. Курстық жұмыстағы кестелер статистикалық мәліметтер негізінде құрылды.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Агапков М.М. Учение о ценных бумаг и биржевое дело. Москва Финстатистика.- 1992
2. Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. Москва: Финансы и статистика. - 2000.
3. «Бағалы қағаздар туралы» Қазақстанның заңы 02.06.2003 №461
4. Банковское дело/ Под. Ред. О.И. Лаврушина Москва «Финансы и статистика». - 2002г.
5. Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг Учебное пособие Москва Финансы и статистика
6. Кидуэлл Д.С., Петерсон Р.Л., Блекуэлл Д.У. Финансовые институты, рынки и деньги. СПб: Изд-во «Питер», Серия «Базовый курс», 2002.
7. Концепция развития финансового сектора Республики Казахстана
8. Көшенов Б.А. Бағалы қағаздар нарығы Алматы: Экономика, 1999.
9. «О государственном регулирование и надзоре финансового рынка и финансывых организаций» Закон Республики Казахстан от 04.07.2003. // Казахстанская правда 11.07.2003 №201-202
10. Отчеты KASE, НБ РК.
11. Послание Президента народу Казахстана К конкурентоспособному Казахстану,конкурентоспособной экономике,конкурентоспособный нации Астана,19 марта 2004г.
12. Рынок ценных бумаг в Казахстане Таубаев А.А. Караганда 2001 г.
13. Рынок ценных бумаг. Под ред. В.А. Галанова, А.И.Басова Москва «Финансы и статистика» 2000.
14. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. В.И. Колесников В.С. Торконовскии Москва «Финансы и статистика»
15. Статистикалық мәлімет
16. Сутемгенов Н.Д. Таттибаев К.М. Фондовый рынок. Алматы. часть 1. - 2000.
1. Агапков М.М. Учение о ценных бумаг и биржевое дело. Москва Финстатистика.- 1992
2. Алексеев М.Ю. Рынок ценных бумаг. Москва: Финансы и статистика. - 2000.
3. «Бағалы қағаздар туралы» Қазақстанның заңы 02.06.2003 №461
4. Банковское дело/ Под. Ред. О.И. Лаврушина Москва «Финансы и статистика». - 2002г.
5. Жуков Е.Ф. Рынок ценных бумаг Учебное пособие Москва Финансы и статистика
6. Кидуэлл Д.С., Петерсон Р.Л., Блекуэлл Д.У. Финансовые институты, рынки и деньги. СПб: Изд-во «Питер», Серия «Базовый курс», 2002.
7. Концепция развития финансового сектора Республики Казахстана
8. Көшенов Б.А. Бағалы қағаздар нарығы Алматы: Экономика, 1999.
9. «О государственном регулирование и надзоре финансового рынка и финансывых организаций» Закон Республики Казахстан от 04.07.2003. // Казахстанская правда 11.07.2003 №201-202
10. Отчеты KASE, НБ РК.
11. Послание Президента народу Казахстана К конкурентоспособному Казахстану,конкурентоспособной экономике,конкурентоспособный нации Астана,19 марта 2004г.
12. Рынок ценных бумаг в Казахстане Таубаев А.А. Караганда 2001 г.
13. Рынок ценных бумаг. Под ред. В.А. Галанова, А.И.Басова Москва «Финансы и статистика» 2000.
14. Рынок ценных бумаг и биржевое дело. В.И. Колесников В.С. Торконовскии Москва «Финансы и статистика»
15. Статистикалық мәлімет
16. Сутемгенов Н.Д. Таттибаев К.М. Фондовый рынок. Алматы. часть 1. - 2000.
МАЗМҰНЫ
Жоспар----------------------------- ----------------------------------- ------
------------------3
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
------------------4
І ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму тарихы
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні , түрлері.--------------------------- ----
---5-21
ІІ ТАРАУ. Бағалы қағаздар нарығының ерекшеліктері және оны реттеу.
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы.-------------------------- ----------
22-25
2.2 Бағалы қағаздар нарығын реттелу---------------------------- -------------
----26-27
ІІІ ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының проблемалары мен шешу
жолдары.
3.1 Бағалы қағаздар нарығындағы проблемалар мен оларды шешу жолдары---------
----------------------------------- -----------------------------------------
-----------28-32
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
------28-33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ----------------------------------- -------34
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму тарихы
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні , түрлері
ІІ ТАРАУ. Бағалы қағаздар нарығының ерекшеліктері және оны реттеу.
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы
2.2 Бағалы қағаздар нарығын реттеу.
ІІІ ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының проблемалары мен шешу
жолдары.
3.1 Бағалы қағаздар нарығындағы проблемалар мен оларды шешу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Бағалы қағаздар нарығының дамуы мен оның проблемалары қазіргі нарықтық
экономика жағдайында өзекті тақырып болып табылады. Бағалы қағаздар
нарығындағы басты қиындық нарықтың ұзақ мерзім бойы қызмет атқармауында.
Бағалы қағаздар нарығы атты курстық жұмыста бағалы қағаздар нарығына,
бағалы қағаздардың түрлеріне кең тоқталынып өтіледі. Курстық жұмыста ең
бастысы Қазақстанның бағалы қағаз нарығы негізге алынуында. Бірінші тарауда
Қазақстандағы бағалы қағаздардың түрлеріне мемлекеттік бағалы қағаздардың
даму тарихы, айналу шарттары мен айналу мерзімдері баяндалады. Бағалы
қағаздар нарығының құрылуына түрткі болған жекешелендіру мәселесі,
жекешелендіру нәтижесінде кеткен қателіктердің бағалы қағаздар нарығына
әсері сипатталады. Бұл бөлімді жазуда ТМД елдерінің тәжрибесі, оның ішінде
Ресейдің бағалы қағаздар нарығы негізге алынады.Сонымен қатар бағалы
қағаздар нарығына сипаттама беріледі. Нарықтың басқа нарықтардан
айырмашылығы мен ұқсастығы сараланады. Бірінші бөлімді жазуда Б.
А.Көшеновтың Бағалы қағаздар нарығы атты еңбегі мен Е.Ф. Жуковтың Рынок
ценных бумаг атты еңбегі
экономистердің Қазақстандық бағалы қағаздар жайлы айтқан мақалалары да
негізге алынады.
Екінші бөлім толығымен бағалы қағаздар нарығының құрлымы мен
қатысушыларына және бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу жайлы
толыққанды ақпарат беріледі. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар туралы заңының негізінде
анықталды. Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің ролі мен қай уақытта
араласуы керек, қай уақытта араласпау қажеттілігі баяндалады. Бағалы
қағаздар нарығының құрлысы жайлы айтылғанда Қазақстанның бағалы қағаз
нарығы негізге алынадыБағалы қағаздар нарығынның құрлысында қатысушыларға
қойылатын талаптар мен қосымша заңнамалар қамтылады.
Үшінші бөлімде Қазақстанның бағалы қағаз нарығының қазіргі ахуалы,
проблемалары мен оларды шешу жолдары қарастырылады. Ресейлік экономист
Е.Ф.Жуковтың пайымдауынша Қазақстан нарығына барлық постсоциалистік елдерге
тән проблемалар бар. Олар шешудің жалғыз бір жолы елдегі реформаларды қайта
қарастыру қажет деп пайымдалады. Курстық жұмыстағы кестелер статистикалық
мәліметтер негізінде құрылды.
I ТАРАУ
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні, түрлері
Бағалы қағаздар нарығының мәні мен қызметіне кеңірек тоқталып өтсек.
Бағалы қағаздар нарығына былайша анықтама беруге болады: бағалы
қағаздардың айналымы мен шығарушылар арасындағы жалпы экономикалық қатынас.
Бұл мағынада бағалы қағаздар нарығы басқа да кез келген нарықтан
айырмашылығы жоқ. Айырмашылық ретінде тек зерттеліп отырылған нарықтың
объектісін айтуға болады. Бағалы қағаздар нарығының номенклатурасы жеке
тауарлар нарығына жатпайды, ол кез-келген елдің қаржылық нарығының құрамдас
бөлігі. Бағалы қағаздар нарығының негізі тауарлық нарық, ақша және ақшалық
капитал.
Бұл нарықтың сыныпталуы бағалы қағаздардың түрлерімен ұқсастығы бар
және олардың айырмашылығы төмендегідей:
• Халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы;
• Ұлттық және аймақтық нарықтар;
• Нақты бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.) нарығының
түрлері;
• Мемлекеттік және мемлекеттік емес (корпоративті) бағалы қағаздар
нарығы;
• Бірінші және туынды бағалы қағаздар нарығы.
Бағалы қағаздар нарығын қызметіне орай шартты түрде 2 топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық және ерекше. Бірінші топтың қызметіне мыналар
жатады:
• Коммерциялық – нарықта жүргізілетін операциялардан пайда табу
қызметі;
• Бағалық – нарықтық бағаның қалыптасуын және олардың қозғалысын
қамтамасыз етеді;
• Ақпараттық – сату объектілері мен қатысушылар жайлы ақпаратты
шығарады және қатысушыларға жеткізеді;
• Реттеуші – нарықтың сату және қатысу ережелерін жасап,
келеңсіздіктерді шешу, басқару органдары мен басқаруды ұйымдастыру.
Бағалы қағаздар нарығының ерекше функциялары төмендегідей:
• қайта бөлуші;
• бағалық және қаржылық сақтандыру қызметі;
Қайта бөлу қызметі өз кезегінде 3 бөлімге (қызметке) бөлінеді;
• ақша қаражаттарын салалар арасында қайта бөлу;
• халықтың жинақтарын өндірістік емес формадан өндірістік формаға
көшіру;
• бюджет тапшылығын қосымша ақша қаражаттарын шығармай қаржыландыру.
Бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру немесе хиджирлеу
(хиджирования) қызметі өндірістік бағалы қағаздар фьючерлік және опционды
келісімдердің туындауымен байланысты.
Бағалы қағаздар нарығындағы сату әдісіне орай келесідей түрлері бар:
• бірінші және екінші ретті;
• ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
• биржалық және биржадан тыс;
• дәстүрлі және компьютерленген;
• кассалық және жедел нарықтар.
Бағалы қағаздар нарығының туындауы саудалық және жабдықтаушы
операцияларымен байланысты. Олар вексель мен коносаменттер сияқты бағалы
қағаздардың туындауына түрткі болды. Олардың әрі қарай кең етек жаюы
акционерлік қоғамдардың пайда болуы мен мемлекеттің эмиссиялық іс-әрекетпен
байланысты. ХІХ ғ. ортасы капиталдың бағалы қағаздарға инвестициялануының
кең етек жайған уақыты болып табылады. Осы кезеңде бағалы қағаздар
нарығының едәуір дамуы байқалып, нарық қатысушылары анықталды. Алғашында
оларға жеке трейдерлер ретіндегі жеке тұлғалар, кейін заңды тұлғалар
қосылды.
Бағалы қағаз бағалы қағаз нарығының құралы болып табылады. ҚР
Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаз белгілі формасы мен реквизиті бар,
меншікті құқықты көрсететін, берілуі тек алушыға көрсетілген кезде ғана
іске асырылатын құжат. Бұл заңды анықтамасы. Тауар әлемінің 2 топқа бөлінуі
бағалы қағаздардың экономикалық мағынасын ашады; тауарлар (материалды
активтер, өндіріс құралдары және қызметтер) және ақша. Ақша жай ақша не
қосымша ақша әкелетін капитал болуы мүмкін. Әрқашан заңды тұлғадан немесе
жеке тұлғадан ақшаны басқа біреуге беру қажеттілігі болады. Әлемдік
тәжрибеде ақша берудің 2 тәсілі бар – несиелендіру мен бағалы қағаздарды
шығарып, айналымға енгізу. Тауар нарығында тауардың жолда не әлі
шығарылмаған кездің өзінде тауарды біреуге беру қажеттілігі сияқты
жағдайлар болады. Бағалы қағаз – ақша да, материалды тауар да емес.
Бағалы қағаздардың иесіне беретін құқығы бағалы қағаз құндылығын анықтайды.
Сатып алушы өз капиталын бағалы қағазға айырбастай отырып меншік құқығын
сақтайды және капиталдан түскен пайыз не дивидендті қолдану құқығын
сақтайды.
Тауар мен ақша қазіргі уақыттағы капиталдың бір түрі болып табылады.
Экономикалық көзқарас бойынша бағалы қағаз – нарықта тауар сияқты айналатын
және пайда әкелетін капитал.
Бағалы қағаз – ерекше нарықта айналатын ерекше тауар, бірақ нақты
тауар, қызмет және ақша болып табылмайды. Бағалы қағаздардың ақшаға
айырбасталуы негізгі қасиеті болып табылады (сату-сатып алу, эмитентк
қайтару т.б.). Оны есепке айырысуға, мұраға бірнеше жыл бойы беруге
кепілдікке берілуі мүмкін.
Осылайша, бағалы қағаз қатаң тәртіпке салынған өз иесіне табыс, құқық
және міндетті үшінші бір тұлғаға келісім шарт жасаспай берілетін құқық.
Бағалы қағаздарды бергенде ұсыну міндетті емес, яғни трансакциялық
шығындарды азайтады.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар қызметтерді де атқарады.
- мемлекет арасында, экономикалық салалар арасында, елдер арасында,
топтар арасында ақша қаражаттарын бөледі.
- капиталдан табыс алуға және капиталдың қайтуын қамтамасыз ету;
7. Қазақстандағы бағалы қағаздардың сыныпталуы.
Сипаттама Бағалы қағаз түрлері
Эмитент бойынша мемлекеттік
корпаративтік
жеке
шетелдік
Эмитенттердің міндеттері бойынша үлестік
қарыздық
тауарлы-бөлуші құжат
Аймақтық айналымы бойынша аймақтық
ұлттық
халықаралық
Қолдану құқығы бойынша атаулы
ұсынушылық
ордерлік
Шығару формасы бойынша құжаттық
құжаттық емес
Айналу уақыты бойынша мезгілсіз
мезгілді
қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
орта мерзімді (1 ж-дан 10 ж-ға дейін)
ұзақ мерзімді (10 жылдан артық)
Базистік актив бойынша негізгі, туынды
Табыс төлеу тәсілі бойынша тұрақты төлеу
бірінші ретті төлеу
пайыз мөлшерінен тіркелген қалқымалы
пайыздық мөлшер
Табыс алу тәсілі бойынша инвестициялық
нарықтық
Эмиссия бойынша эмиссиялық
эмиссиялық емес
Валюта номиналы бойынша ұлттық валютадағы номинал
шетелдік валютадағы номинал
екі жақты белгіленген номинал
номиналсыз
Айналу шарты бойынша қайтарымды
қайтарымсыз
ҚР-дағы барлық бағалы қағаздар келесідей категорияларға бөлінеді:
Негізгі бағалы қағаздар. Бұлардың негізіне тауарлар, ақша, капитал,
мүлік пен түрлі ресурстарға мүліктік құқық жатады.
Туынды бағалы қағаздар. Базистік активке негізделген бағалы қағаздар
(базистік активтерге баға, индекстер, пайыздық мөлшерлену). Туынды бағалы
қағаздарға мыналар жатады: фьючерлік келісімдер (тауарлы, валюталы,
пайыздық, индекстік және т.б.), варанттар, опцион еркін айналымы мен
құқығы.
Үлестік бағалы қағаздар кәсіпорын мүлкінің өтімді кезінде ие болуға
құқық береді, жарғылық қордың құрылуына, табыстың бір бөлігін алуға және
кәсіпорынды басқару ісіне араласуға құқық береді. Акциялардың барлық түрі
мен инвестициялық пай үлестік бағалы қағаз болып табылады.
Қарыздық бағалы қағаздар эмитент пен қарыз алушы арасында болатын
қатнас, мұнда клиент ақшаны белгіленген күні қосымша пайызбен қайтарып
беруді өз мойнына алады. Облигациялар, ипотекалық куәлік, қазыналық
міндеттер, ҚР Ұлттық банкінің ноталары қарыздық бағалы қағаздар болып
табылады.
Бағалы қағаздар меншік құқығы бойынша мынадай түрлері болады: Атаулы
бағалы қағаздарда барлық иегерлер идентификацияланады. Ұстаушылар туралы
ақпарат реестрде болады, меншік құқығы біреуге өткенде олар қайта
идентификациялануы қажет. Ордерлі бағалы қағаздар –бұлар бойынша құқық
бағалы қағазда көрсетілген тұлғаға тиесілі, олар бойынша операциялар бағалы
қағаздардағы жеткізу жазбалары – индоссамент арқылы іске асырылады. Мысалы:
Вексель, ипотекалық куәлік.
Ұсынушылық бағалы қағаздар бойынша құқыққа ұсынушы тұлға ие болады. Бұл
бағалы қағаздарды көрсету ондағы құқықтарды іске асыруға жеткілікті
Құжатты – қағаз күйінде;
Құжатсыз – шоттарда жазылған.
Нарықтық бағалы қағаздар – бағамдық айырма бойынша табыс алынатын
бағалы қағаз.
Инвестициялық бағалы қағаздар – дивиденд, купон, пацыз түрінде ағымдық
табыс алуға негізделініп, ұзақ мерзімге алынатын бағалы қағаз.
Қайтарымды бағалы қағаз – мерзімінен бұрын өтелуі мүмкін.
Қайтарымсыз – айналу мерзімі біткенше дейін айналымнан шықпайтын бағалы
қағаз.
ҚР-ның заңнамаларына сәйкес айналымға мынадай бағалы қағаздар түсе
алады:
- Мемлекеттік бағалы қағаздар;
- Акциялар;
- Облигациялар;
- Коносаменттер;
- Ипотекалық куәлік;
- Туынды бағалы қағаз;
- Жай қоймалық куәлік (Қоймалық + кепілдік куәлік);
- ҚР-да айналымға түсуге болатын шетелдік бағалы қағаз;
- Заң актілері бойынша бағалы қағаз болып табылатын өзгеде құжаттар.
Қазақстандағы қаржылық құралдарды негізге ала отырып бағалы қағаздар
нарығының құрлымын былайша көрсетуге болады.
Акция – акционердің акционерлік қоғамның табысының бір бөлігін
дивиденд күйінде алуға, акционерлік қоғамның ісін басқаруға және оның
жабылған кезде мүлкінің бір бөлігін алуға құқық беретін бағалы қағаз.
Акция - акционерлік қоғамның капиталының қатысушылығын
куәландыратын бағалы қағаз. Акцияларды мемлекеттік органдардан басқа
барлық акционерлік қоғамдар шығара алады. Корпарациялармен құрылған капитал
өзіндік капиталдың бір бөлігі болып табылады және корпарация жабылған кезде
бұл капитал қарыздық капиталдар (оның ішінде облигациялар бойынша) бойынша
қарыз жабылғаннан кейін төленеді. Акционерлер салған акцияларының мөлшеріне
сәйкес жауап береді. Сондықтан эмитенттің банкротқа ұшырауы кезінде
инвестицияланған ақшалардың қайту кепілдігі жоқ.
Акцияларды былайша сыныптауға болады:
1. Бір акционерден екінші акционерге беру тәсілі бойынша:
- Атаулы
- Ұсынушылық.
Атаулы акциялар – бұл акциялардың иесі міндетті түрде акционерлер
реестрінде тіркелуі тиіс.
Ұсынушылық акциялар акционерлер реестрінде тіркелмейді. Мұнда акционерлік
қоғамдар акциялар иелерін білмейді.
2. Табыс алуы бойынша:
- Жай;
- Айрықша.
Айрықша акциялар бойынша табыстың көлеміне қатыссыз табыс алады.
Акционерлік қоғамдардың жабылған кезінде айрықша акция иелері қарызы
бірінші болып жабылады.
Айрықша акцияларды өз кезегінде былайша сыныптауға болады:
- акумулятивті – егер дивидендтер уақытылы төленбеген
жағдайда олар барлығы жинақталып төленеді.
- қайтарымды – басқа акциялардан қарағанда мезгілсіз болуына қарамастан
эмитентпен жабылуы мүмкін;
- конверттелетін – шығарушы эмитенттің жай акцияларына айырбастала алады.
- дауыс беру құқығы бар минималды дивиденд көлемі берілетін акциялар;
- дауыс беру құқығы жоқ минималды дивидендтер көлемі. Мұнда акционерлік
қоғам жабылған кезде мүлік бірінші ретті төленді. Егер акциялар бойынша
дивидендтер 3 ай мерзімінде төленбесе акция ұстаушылар акционерлік қоғам
жарлығына сәйкес акционерлік қоғам жабылуы не қайта құрылуы мүмкін.
ҚР-ның заңнамаларына сәйкес акционерлік қоғамдар тек атаулы акциялар
шығара алады. Айрықша акциялар болса Қазақстанда 2 түрге бөлінеді:
1. дауыс беру құқығы бар минималды дивиденд көлемі берілетін акциялар
2. - дауыс беру құқығы жоқ минималды дивидендтер көлемі.
Облигациялар – ұстаушыға шығарушы жағынан бағалы қағаздың номиналды
құнын не кей жағдайларда өзгеде мүліктік эквиваленттін алуға құқық беретін
бағалы қағаз. Облигация ұстаушы бағалы қағаздың номиналды құнының
анықталған пайызын алуға немесе басқа да мүліктерді алуға құқық береді.
Қосымша ақша қаражатын тарту мақсатында эмитент төлем уақыты 3 жылдан
ерте емес және жарғылық капитал көлемінен аспайтын облгациялар шығаруға
құқылы
Облигациялар – эмитенттің қарыздық міндеттерін бектетін құжат, ол
активтерге қарсы қойылады. Облигациялар есебінде жинақталған капитал
акционерлік капитал болып табылмайды. Облигация шығару – капиталды қарызға
алудың бір түрі. Облигациялар бойынша жедел қарыздық міндеттемелердің төлеу
кепілі болып эмитент табылады. Эмитенттің банкротқа ұшыраған кезінде оның
мүлкінің бір бөлігін иеленуге облигация құқық береді.
Корпорациялар үшін облигациялар акциялар сияқты инвестиция тарту көзі
болып табылады. Алайда бұл бағалы қағаздардың айырмашылығы бар:
1. Облигация иесі кредитор болса, ал акция иесі корпарацияның меншік
иегері болып табылады.
2. Облигация иегері эмитент табысына байланыссыз пайыз алады.
Акционердің акциялары жай акция болған жағдайда акционерлік қоғамның табысы
болмаған кезде дивиденд алмайды.
3. Облигация иегерінің дауыс беру құқығы жоқ, акционерлер жиынына
қатыспайды, корпорацияның басқару ісіне араласпайды Акционердің мүліктік
мүддесіне қатысты жайттарда акционердің дауыс беру құқығы болады.
4. Облигация бойынша төлемдер корпорация шығындарына жатады
және салық төлеуге тиісті табысты азайтады. Салық салғаннан кейін қалатын
таза табыс негізінде дивиденд төленді.
5. Облигациялар белгілі бір мерзімге шығарылса, акциялар мерзімсіз
бағалы қағаз болып табылады.
Облигациялардың сыныпталуын былай көрсетуге болады:
1. Эмитентке байланысты
- мемлекеттік
- жергілікті
- корпаративті
- шетелдік.
2. Облигациялық қарыз мерзіміне орай:
- қысқа мерзімді 1жылға дейін
- орта 1 жылдан 3жылға дейін
- ұзақ 3 жылдан 25 жылға дейін
3. Шығару түріне байланысты:
- шоттағы жазба күйіндегі қолма қол емес облигация;
- қолма-қол облигация.
4. Иелік етуі бойынша:
- ұсынушылық;
- атаулы.
5. Табыс алу тәсіліне байланысты:
- табысты, компанияның жеткілікті пайдасы болған жағдайда ғана төленетін;
- пайызсыз номиналды құнынан төмен, яғни дисконтпен сату;
- қалқымалы пайздық, облигация бойынша пайыз банктік пайызбен теңгеріледі,
бірақ белгілі бір деңгейден не жоғары, не төмен болмайды.
6. Жабу тәсілі бойынша:
- сериялық;
- бір ретті.
7. Айналу тәсіліне орай:
- конверттелетін;
- конверттелмейтін.
8. Қамтылуына байланысты:
- кепілдемемен қамтылған;
- үшінші тұлғамен кепілдендірілген;
- кепілдемесіз (қамтылмаған).
9. Айналымына орай:
- еркін айналымдағы;
- айналымы шектелген.
Мемлекетік бағалы қағаздар жергілікті және орталық билік органдарымен
шығарылатын қарыздық бағалы қағаздар. Олар мемлекеттің ішкі және сыртқы
қарыздарының бір түрі. Ішкі мемлекеттік бағалы қағаз қарыз бойынша мүліктік
құқықтарды куәландырады, мұнда қарыз алушы болып Қазақстан Республикасының
Үкіметі, Ұлттық банк, жергілікті атқарушы органдар табылады. Сыртқы
нарықта мемлекеттің еурооблигациялары айналымға түседі. Қазақстан
Республикасының мемлекеттік бағалы қағазының алғашқы орналастырылуы
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі немесе Қазақстан
Республикасының ұлттық банкі арқылы жүзеге асырады. Барлық мемлекеттік
бағалы қағаз құжатсыз күйде шығарылады.
Мемлекеттік бағалы қағаз әр түрлі тәсілдермен орналастырылуы мүмкін
(аукциондар, сауда, ашық сату, жабық тарату және т.б.). Кез келген заңды
тұлға мен жеке тұлға сатып алушы бола алады. Халық, екінші деңгнйлі
банктер, зейнетақы және инвестициялық қорлар мен сақтандыру компаниялары
негізгі инвестор болып табылады.
Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздардың сыныпталуы.
Сипаты Түрі
Эмитент түрі бойынша үкіметтік
жергілікті
Айналу мерзіміне орай Қысқа мерзімді (1жылға дейін)
Ұзақ мерзімді
Айналу тәсілі бойынша Нарықтық
Нарықтан тыс
Табыс алу тәсілі бойынша Пайыздық
Дисконтты
Біріктірілген
Инфляция бойынша индекстелген
Құнсыздану бойынша индекстелген
Пайыз аудару тәсілі бойынша Бекітілген пайыздық мөлшер
Қалқымалы пайыздық мөлшер
Шығару валютасына қарай Ұлттық валютада
Шетелдік валютада
Нарықтық мемлекеттік бағалы қағаздар алғаш рет орналасқаннан кейін
еркін қайта бөлініске түседі.
Нарықтық емес – белгілі бір уақыттан кейін эмитентке қайтарылатын қайта
бөлуге түспейтін мемлекеттік бағалы қағаздар.
Дисконтты мемлекеттік бағалы қағаздар номиналды құнынан төмен
шығарылып, номиналды бағамен өтелетін мемлекеттік бағалы қағаздар.
Купонды бағалы қағаздар номиналды бағамен шығарылып, қосымша пайызбен
өтелінеді.
Біріктірілген - номиналды бағасынан төмен шығарылып, қосымша пайызбен
өтеледі.
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығында айналымға түсетін
мемлекеттік бағалы қағаздардың кейбір түрлері.
№ Атауы Эмитент Шығару шарты
1 МЕККАМ ҚР Қаржы Бағалы қағаздар нарығының диверсификациясы
министрліг(өзгерісі) инфляциялық емес бюджет дефицитінің
і үлесін жабуды үлкейту, мемлекеттік мақсатты
бағдарларын қаржыландыру. Номиналы 100 теңге, 1
жылға дейінгі мерзімге шығарылады, дисконтты
болып табылады.
2 МЕОКАМ ҚР Қаржы Бағалы қағаздар нарығының диверсификациясы
министрліг(өзгерісі) инфляциялық емес бюджет дефицитінің
і үлесін жабуды үлкейту, мемлекеттік мақсатты
бағдарларын қаржыландыру. Номиналы 1000 теңге,
, белгілі пайыз мөлшерімен 2-3 жылға
шығарылады.
3 МЕАКАМ ҚР Қаржы Бағалы қағаздар нарығының диверсификациясы
министрліг(өзгерісі) инфляциялық емес бюджет дефицитінің
і үлесін жабуды үлкейту, мемлекеттік мақсатты
бағдарларын қаржыландыру. Номиналы 1000 теңге,
, белгілі пайыз мөлшерімен 10 жылға шығарылады.
4 АВМЕКАМ ҚР Қаржы Зейнетақы жинақтау қорының салымдарының
министрлігактивтерінің құнсыздануын алдын алу мақсатында
і нарыққа 1999 жылы 12 сәірде шығарылды. Айналым
мерзімі 5 жыл, жылдық купонды мөлшері 6,14%,
АҚШ долларына бағаланып шығарылады. Зейнетақы
қорының портфеліндегі индекстелмеген бағалы
қағаздарды АВМЕКАМ-ға айырбастау нәтижесінде
айналымға енгізілді. Бұл міндеттемелердің көп
бөлігі мемлекеттік зейнетақы жинау қорының
портфелінде жинақталады.
5 МЕКАВМ ҚР Қаржы АҚШ долларымен белгіленген дисконтты бағалы
министрлігқағаз (100 долл) және дисконтты құнымен
і орналастырылады. Инвесторлар бірінші ретті
нарықта бұл қағаздарды алған кезде эмитентке
ресми доллар бағамымен теңге арқылы есеп
айырысады, өтелу кезінде де теңгемен есеп
айырылысады.
6 МЕИКАМ ҚР Қаржы Номиналы 1000 теңгеге тең индекстелген
министрлігқазыналық міндеттеме. Инфляциядан қорғану
і мақсатында шығарылады. Инфляция қарқынына
байланысты қалқымалы пайыздық мөлшері болады.
7 НСО ҚР Қаржы Инфляцияға байланысты емес бюджет дефицитінің
министрлігүлесін жабуды үлкейту, салықтық
і жинақтардыңинфляцияға байланысты құнсыздануын
болдырмау. Номиналы 1000 теңге, МЕККАМЗ
табысына байланысты қалқымалы пайыздық мөлшері
белгіленеді.
8 Ұлттық ҚР Қаржы Айналымдағы ақшаның көлемін реттеу, бағалық
банк министрлігжәне инфляциялық үрдістерге әсер ету, төлем
ноталары і балансының реттелуі, республикалық бюджеттің
кассалық орындалуын қамтамасыз ету.
Елдің бағалы қағаздар нарығында басқа елдердің мемлекеттік және
мемлекеттік емес облигациялары айналымда болуы мүмкін. Еврооблигациялар –
Европа нарығынан ұзақ мерзімді қарыз алғанда, қарыз алушының шығаратын
қарыздық міндеттеме, Еврооблигацияларда қарыз сомасы, өтелу күні мен
шарттар жайлы ақпарат болады, сонымен қатар берілген күнге пайыз алуға
құқық беретін купон болады.
Еврооблигацияларды шығарылуының негізгі ерекшеліктері төмендегідей.
- Бірнеше елдің нарығында орналастырылуы;
- Қарыз ақша кредитор үшін шетелдік болып табылады;
- Орналасуы мен кепілдендіруді бірнеше шетелдік банктік; эмиссиялық
синдикаттар өз мойнына алады;
- Қарыздық ақшалар ретінде қолданылатын валюта мемлекеттің
реттелуіне аз ұшырайды;
- Жай облигациялармен салыстырғанда купон ұстаушыға пайыз толығымен
салық ұсталмай төленеді.
Қазақстан Республикасында тәуелсіздік алғаннан кейін сыртқы қарыз үшін
4 егеменді еврооблигация Европа нарығына шығарылды. Алғашқы эмиссия 1991
жылдың 20 желтоқсанында шығарылып 3 жылдан кейін өтелуі тиіс болды.
Купонның жылдық табыстылығы 9,25%, купон бойынша төлем жылына 2 рет 20
маусым мен 20 желтоқсанда төленді. Екінші еврооблигация 1997 жылы 2
қазанында шығарылып, 2002 жылдың 2 қазанында өтелуі тиіс болды. Купонның
жылдық табысы 8,375%, облигация ұстаушыларына табыс жыл сайын 2 сәуір мен 2
қазанда төленді. Үшінші қазақстандық еврооблигация жалпы сомасы 200 млн.
долларға тең болды және Лондонда 1999 жылдың 27 қыркүйегінде
орналастырылды. Инвесторлар қосымша купондық сыйақы алуға құқылы болды.
Коносамент – құжатта көрсетілген жүкке ие болуға, жүк бойынша құқыққа
иеленуін көрсететін тауар бөлуші құжат. Бұл құжат атаулы, ордерлі,
ұсынушылық және бірнеше данадан тұрады. Бірінші ұсынушылық коносамент
бойынша жүк берілгеннен кейін өзге купон даналары жарамсыз болып қалады.
Басқа да бағалы қағаздар сияқты тауарлы құжаттар ұстаушының белгілі
тауарларға ұйымдық құқығын анықтайды. Коносаментке міндетті түрде жүктің
сақтандыру полисі болуы шарт және қосымша кедендік сақтау мен тіркеу
құжаттары болуы мүмкін.
Консоменттің негізгі реквизиттары мыналар: жеткізуші фирма атауы, жүкті
алу тәсілі, жүкті алу орны, жүкті алушы атауы, жүкті жіберушінің атауы,
жүктің негізгі қасиеттері мен атауы, коносаментті алу орны мен уақыты.
Тұрмыстық сертификаттар – жалпы ауданы бойынша номиналды кез келген
бағалы қағаз немесе міндеттеме. Бұл бағалы қағаз бойынша, заңды және жеке
тұлғаға белгілі бір шарттарды сақтай отырып өз қаражаттарын салу арқылы
салынған құрлыстарды беруді талап ете алады.
Тұрмыстық сертификат – атаулы бағалы қағаз ол құжатты және құжатсыз
күйде болуы мүмкін. Құрлыстық нысанның номиналды құрылу уақытынан екі
жылдан артық емес мерзімде шығарылады.
Тұрмыстық сертификат бойынша құқық ұстаушының пәтердің жалпы көлемінің
100%-ы облигацияларды сатып алғаннан кейін ғана іске асады. Тек осыдан
кейін ғана ұстаушы эмитентпен сатып – сатып алу келісімін жүргізе
алады.
Туынды бағалы қағаздар – бағалы қағаз айналуы базисті активтердің
бағалық ауыткуынан табыс алуға негізделген бағалы қағаздардың бір класы.
Туынды бағалы қағаздардың негізгі ерекшеліктері:
- базистік актив ретінде алынатын басқа да бағалы
қағаздардың бағаларына негізделеді;
- айналуы бойынша бағалы қағаздардан еш
айырмасының болмауы;
- базистік активтермен салыстырғанда өмір сүру
мерзімі шектеулі;
- эмиссиялық емес бағалы болып табылады.
Туынды бағалы қағаздарға мыналар жатады: варранттар, фьючерлік
келісімдер, еркін айналымдағы опциондар және т.б.
Варрант иесі берілген компанияның анықталған бағалы қағаздарын алдын-
ала белгіленген бағамен сатып алуға құқық береді. Варранттардың эмитенті
болып негізгі бағалы қағаздардың шығарушы компания табылады. Қоғам
варрантты акция немесе облигациялармен бірлесе шығара алады. Варрантта
көрсетілген бағалы қағаздар сатылынып алынғанша варрант бағалы қағаздар
нарығында жеке айналымға түседі. Варрант бөлініп шыққаннан кейін бағалы
қағаздардың сату құны варрант құнын шегергенге тең болады.
Варранттағы баға оны сатып алу құқығын ғана көрсетеді және бағамдық
баға мен белгіленген баға айырмасына тәуелді болады. Варрант механизмі мен
өз экономикалық мәні жағынан құқық (право) сияқты бағалы қағазға ұқсас.
Алайда екуінің арасында өзгешіліктері айналу мерзімінде: право 4-5 апта
қызмет атқаратын қысқа мерзімді бағалы қағаз болса, варрант 3-5 және оданда
көп апта қызмет атқаруы мүмкін.
Варрант инвесторға тартымды болуы үшін облигациялар мен акциялармен
қоса шығарылады. Варрант жеке бағалы қағаз ретінде шығарылып, облигация
немесе акциядан жеке сатылынып немесе сатып алынуы мүмкін. Кей жағдайларда
варрант арқылы жеңілдетілген бағамен облигация сатып алуға және басқада
құндылықтарды сатып алуға құқық береді.
Фьючерс – болашақта белгілі бір мерзімде, жақтардың келісілген бағасы
бойынша базистік активтерді стандартты биржалық келісімде сатып алу, сату
құқығын беретін туынды бағалы қағаз.
Фьючерлік келісімнің айрықша ерекшеліктері былайша саралап өтуге
болады: ең алдымен оның әр активтер бойынша биржада шарттары анықталып,
стандартты түрде жасалынуы. Бұл шартар фьючерстердің жоғары өтімділігін
қамтамасыз етеді, олар үшін кең екінші нарық бар, себебі барлық инвесторға
шарт бірдей. Бұған қоса биржа дилерлер институтына негізделе отырып, екінші
нарықты ұйымдастырады, бұл нарықта фьючерс тұрақты түрде сатылады және
сатылып алынады. Осылайша инвестор фьючерлік келісімдерді оңай сатып алып,
оңай сатып жібере алады. Фьючерлік келісімдердің стандартты болуы,
контрагенттер үшін ыңғайсыздықтар тудырады. Мысалы оларға фьючерлік
келісімде көрсетілген тауар санынан көп не аз, мүмкін басқа уақытта және
басқа жерде қажет болуы мүмкін. Немесе нарықта контрагенттерді қызықтыратын
актив мүлдем болмауы мүмкін. Сәйкесінше фьючерлік келісімдердің жасалуы
нақты активтерді жеткізу бойынша келісім емес, контрагенттердің ұстанымын
хеджирлеу немесе баға айырмасындағы ойын. Фьючерлік келісімдердің іске
асыру барысында көптеген ұстанымдар жоғалады.
Опцион – опциондық келісім бойынша бір қатысушы бағалы қағаздарды сату
немесе сатып алу құқығын белгілі бір мерзімде белгіленген бағамен алуға
және екінші қатысушы ақшалай сыйақы үшін (опциондық сыйақы) белгілі бір
бағамен қағазды сатып алуды өз мойнына алатын туынды бағалы қағаздардың
түрі.
Опцион иегері опционды сатып алуға немесе мүлдем бас тартуы мүмкін.
Опцион иегері сыйақы төлеуден басқа міндетті өз мойнына алмайды. Сондықтан
сатып алушы өз коммерциялық мүддесіне орай іс-әрекет жасайды. Сатып
алушының опцион төлеуге жұмсалған ақшасы опцион өткізілмген жағдайда табыс
балып табылады.
Опциондар колл меен пут болып бөлінеді. Колл типті опцион алдын
ала белгіленген бағамен сатып алуға құқық береді, табыс ағымдағы биржалық
курстың сатып алынған баға айырмасы ретінде шығарылады. Пут типті опцион
акция сатуға құқық береді. Мұнда табыс биржадағы акциялардың бағасының
опционда көрсетілген бағадан төмендегенде опцион сатушының белгіленген
бағамен сатып алуын міндеттейді.
Американдық депозитарлы қолхат (АДҚ) американдық инвесторлардың 50-ші
жылдары әлемдік нарыққа шығу ұмтылысынан туындады. Бұл бағалы қағаздардың
инвестор сатып алғысы келген елде емес, американдық биржада айналымға
түсуіне байланысты тәуекелді төмендетеді. АДҚ Морган Гаранти компаниясы
1920 жылдың аяғында британдық Сифриджиз әмбебап дүкенінің акцияларын
шығару барысында ойлап тапты. Морган Гаранти компаниясы бүгінгі күнге
дейін АДҚ-ға кастодиалды қызмет көрсететін ірі компаниялардың бірі.
Депозиттік қолхат – жергілікті нарықта депонирленген бағалы қағаздарды
ұстауға құқық беретін куәлік. Бағалы қағаз ұстаушы (инвестор) жергілікті
емес нарық өкілі болады, яғни бағалы қағаздар депозитарлы қолхат арқылы
шетелде орналасады. АДҚ өзге ғаламдық депозитарлы қолхат (GDR) және
ұлтаралық депзитарлы қолхат (IDR). Бірінші әріптер қолхаттың айналу нарығын
– американдық немесе ұлтаралық нарығын көрсетеді. Бұлардың барлығы құжатты
және құжатты емес күйде шығарылады.
Өз ақша қаражаттарын басқа елдің бағалы қағазына салғысы келген
инвестор халықаралық брокерге жүгінеді, ол өз кезегінде жергілікті брокерге
жүгінеді. Жергілікті брокер өз нарығында қажетті бағалы қағаздарды іздейді.
Егер бағалы қағаз сатылып алынса, жергілікті брокер атына банк кастодионына
тіркеледі. АДҚ операциялар жүргізілгенде халықаралық брокер халықаралық
нарыққа жүгінеді. Бағалы қағаздар инвесторға қолхат беретін американдық
депозитари банкінің шотына тіркеледі. Депозитарлы қолхаттар жай бағалы
қағаздар сияқты сатылады. Бұл қолхатты басқа елдің бағалы қағаздарына кез-
келген мөлшерде айырбасталуы мүмкін. Мысалы, 50 акцияға бір қолхат немесе
бір акцияға 50 қолхат шығарылуы мүмкін
Қазақстан Республикасының егемен еурооблигациялық қарыздарының өлшемдері*
Кесте 10
Өлшемдер Қазақстан – Қазақстан – Қазақстан – Қазақстан –
99 02 04 07
Шығару көлемі, АҚШ200000000 350000000 200000000 350000000
долл.
Айналымның басталу20.12.96 02.10.97 18.10.99 11.05.00
уақыты
Өтелу мерзімі 20.12.99 02.10.02 18.10.04 11.05.07
Жылдық купон 9,25% 8,375% 13,625% 11,125%
мөлшері
Купон түрі Жарты жылдық Жарты жылдық Жарты жылдық Жарты жылдық
Есеп айырысу 30Е360 30360 30Е360 30Е360
базасы
Орналастырудағы 99,880 99,779 98,870 98,347
бағасы АҚШ долл.
Орналастырудағы 9,43 8,431 13,954 11,481
өтеу табыстылығы
Басты менджерлер JP Morgan JP Morgan ABN AMRO BankDeutsche Bank
Securities Securities BV Deutsche AG [London]
Ltd Ltd Bank AG JP Morgan
[London] Securities
Ltd
Листинг Люксембург Люксембург Люксембург Люксембург
Астердам Франкфурт
Есеп айырысулар Euroclear Euroclear Euroclear Euroclear
Бағалы қағаздар нарығында АҚ АТФБанк 1995 жылдан бастап қызмет етуде,
1997 жылдан бері мемлекеттік бағалы қағаздармен жұмыстар атқаруда Алғашқы
Диллері болып табылады.
АҚ АТФБанк заңнамаға сәйкес заңды тұлғалардың Қазақстан Қор
Биржасының листингіне қосылған акцияларын және облигацияларын сатып алуға
құқығы бар. Құралдарды, олардың көлемін, табыстылығын таңдау бекітілген
инвестициялық жоспарға және банктің инвестициялық саясатына сәйкес жүзеге
асырылады.
Филиал бағалы қағаздар шығармайды, сонымен қатар оларды жеке өз бетімен
сатып алмайды. Филиал арқылы клиенттермен бағалы қағаздар бойынша
консультациялар, өтінімдерді алу қызметтері жүргізіледі. Барлық құжаттар
Бас офиске жіберіледі.
Бағалы қағаздарды сатып алу (активтер) және сату (пассивтер)
операциялары АТФБанк Бас офисінде жүргізіледі.
01.01.07 ж. мерзімінде саны 47 000 000 дана банк акциялары тіркелген.
Соның ішінде:
жай акциялар – 35 600 000 дана, артықшылықты акциялар – 11 400 000
дана.
Өтелген акциялар саны – 31 120 000 дана, соның ішінде: жай акциялар –
19 720 000 дана, артықшылықты акциялар – 11 400 000 дана.
Төленген Жарғылық капитал 47,6 млрд теңгеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар----------------------------- ----------------------------------- ------
------------------3
КІРІСПЕ ----------------------------------- ---------------------------------
------------------4
І ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму тарихы
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні , түрлері.--------------------------- ----
---5-21
ІІ ТАРАУ. Бағалы қағаздар нарығының ерекшеліктері және оны реттеу.
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы.-------------------------- ----------
22-25
2.2 Бағалы қағаздар нарығын реттелу---------------------------- -------------
----26-27
ІІІ ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының проблемалары мен шешу
жолдары.
3.1 Бағалы қағаздар нарығындағы проблемалар мен оларды шешу жолдары---------
----------------------------------- -----------------------------------------
-----------28-32
ҚОРЫТЫНДЫ-------------------------- ----------------------------------- ------
------28-33
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ----------------------------------- -------34
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының даму тарихы
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні , түрлері
ІІ ТАРАУ. Бағалы қағаздар нарығының ерекшеліктері және оны реттеу.
2.1 Бағалы қағаздар нарығының құрылымы
2.2 Бағалы қағаздар нарығын реттеу.
ІІІ ТАРАУ. Қазақстанның бағалы қағаздар нарығының проблемалары мен шешу
жолдары.
3.1 Бағалы қағаздар нарығындағы проблемалар мен оларды шешу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Бағалы қағаздар нарығының дамуы мен оның проблемалары қазіргі нарықтық
экономика жағдайында өзекті тақырып болып табылады. Бағалы қағаздар
нарығындағы басты қиындық нарықтың ұзақ мерзім бойы қызмет атқармауында.
Бағалы қағаздар нарығы атты курстық жұмыста бағалы қағаздар нарығына,
бағалы қағаздардың түрлеріне кең тоқталынып өтіледі. Курстық жұмыста ең
бастысы Қазақстанның бағалы қағаз нарығы негізге алынуында. Бірінші тарауда
Қазақстандағы бағалы қағаздардың түрлеріне мемлекеттік бағалы қағаздардың
даму тарихы, айналу шарттары мен айналу мерзімдері баяндалады. Бағалы
қағаздар нарығының құрылуына түрткі болған жекешелендіру мәселесі,
жекешелендіру нәтижесінде кеткен қателіктердің бағалы қағаздар нарығына
әсері сипатталады. Бұл бөлімді жазуда ТМД елдерінің тәжрибесі, оның ішінде
Ресейдің бағалы қағаздар нарығы негізге алынады.Сонымен қатар бағалы
қағаздар нарығына сипаттама беріледі. Нарықтың басқа нарықтардан
айырмашылығы мен ұқсастығы сараланады. Бірінші бөлімді жазуда Б.
А.Көшеновтың Бағалы қағаздар нарығы атты еңбегі мен Е.Ф. Жуковтың Рынок
ценных бумаг атты еңбегі
экономистердің Қазақстандық бағалы қағаздар жайлы айтқан мақалалары да
негізге алынады.
Екінші бөлім толығымен бағалы қағаздар нарығының құрлымы мен
қатысушыларына және бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу жайлы
толыққанды ақпарат беріледі. Бағалы қағаздар нарығының қатысушылары
Қазақстан Республикасының Бағалы қағаздар туралы заңының негізінде
анықталды. Бағалы қағаздар нарығындағы мемлекеттің ролі мен қай уақытта
араласуы керек, қай уақытта араласпау қажеттілігі баяндалады. Бағалы
қағаздар нарығының құрлысы жайлы айтылғанда Қазақстанның бағалы қағаз
нарығы негізге алынадыБағалы қағаздар нарығынның құрлысында қатысушыларға
қойылатын талаптар мен қосымша заңнамалар қамтылады.
Үшінші бөлімде Қазақстанның бағалы қағаз нарығының қазіргі ахуалы,
проблемалары мен оларды шешу жолдары қарастырылады. Ресейлік экономист
Е.Ф.Жуковтың пайымдауынша Қазақстан нарығына барлық постсоциалистік елдерге
тән проблемалар бар. Олар шешудің жалғыз бір жолы елдегі реформаларды қайта
қарастыру қажет деп пайымдалады. Курстық жұмыстағы кестелер статистикалық
мәліметтер негізінде құрылды.
I ТАРАУ
1.1 Бағалы қағаздар нарығының мәні, түрлері
Бағалы қағаздар нарығының мәні мен қызметіне кеңірек тоқталып өтсек.
Бағалы қағаздар нарығына былайша анықтама беруге болады: бағалы
қағаздардың айналымы мен шығарушылар арасындағы жалпы экономикалық қатынас.
Бұл мағынада бағалы қағаздар нарығы басқа да кез келген нарықтан
айырмашылығы жоқ. Айырмашылық ретінде тек зерттеліп отырылған нарықтың
объектісін айтуға болады. Бағалы қағаздар нарығының номенклатурасы жеке
тауарлар нарығына жатпайды, ол кез-келген елдің қаржылық нарығының құрамдас
бөлігі. Бағалы қағаздар нарығының негізі тауарлық нарық, ақша және ақшалық
капитал.
Бұл нарықтың сыныпталуы бағалы қағаздардың түрлерімен ұқсастығы бар
және олардың айырмашылығы төмендегідей:
• Халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы;
• Ұлттық және аймақтық нарықтар;
• Нақты бағалы қағаздар (акциялар, облигациялар және т.б.) нарығының
түрлері;
• Мемлекеттік және мемлекеттік емес (корпоративті) бағалы қағаздар
нарығы;
• Бірінші және туынды бағалы қағаздар нарығы.
Бағалы қағаздар нарығын қызметіне орай шартты түрде 2 топқа бөлуге
болады: жалпы нарықтық және ерекше. Бірінші топтың қызметіне мыналар
жатады:
• Коммерциялық – нарықта жүргізілетін операциялардан пайда табу
қызметі;
• Бағалық – нарықтық бағаның қалыптасуын және олардың қозғалысын
қамтамасыз етеді;
• Ақпараттық – сату объектілері мен қатысушылар жайлы ақпаратты
шығарады және қатысушыларға жеткізеді;
• Реттеуші – нарықтың сату және қатысу ережелерін жасап,
келеңсіздіктерді шешу, басқару органдары мен басқаруды ұйымдастыру.
Бағалы қағаздар нарығының ерекше функциялары төмендегідей:
• қайта бөлуші;
• бағалық және қаржылық сақтандыру қызметі;
Қайта бөлу қызметі өз кезегінде 3 бөлімге (қызметке) бөлінеді;
• ақша қаражаттарын салалар арасында қайта бөлу;
• халықтың жинақтарын өндірістік емес формадан өндірістік формаға
көшіру;
• бюджет тапшылығын қосымша ақша қаражаттарын шығармай қаржыландыру.
Бағалық және қаржылық тәуекелді сақтандыру немесе хиджирлеу
(хиджирования) қызметі өндірістік бағалы қағаздар фьючерлік және опционды
келісімдердің туындауымен байланысты.
Бағалы қағаздар нарығындағы сату әдісіне орай келесідей түрлері бар:
• бірінші және екінші ретті;
• ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;
• биржалық және биржадан тыс;
• дәстүрлі және компьютерленген;
• кассалық және жедел нарықтар.
Бағалы қағаздар нарығының туындауы саудалық және жабдықтаушы
операцияларымен байланысты. Олар вексель мен коносаменттер сияқты бағалы
қағаздардың туындауына түрткі болды. Олардың әрі қарай кең етек жаюы
акционерлік қоғамдардың пайда болуы мен мемлекеттің эмиссиялық іс-әрекетпен
байланысты. ХІХ ғ. ортасы капиталдың бағалы қағаздарға инвестициялануының
кең етек жайған уақыты болып табылады. Осы кезеңде бағалы қағаздар
нарығының едәуір дамуы байқалып, нарық қатысушылары анықталды. Алғашында
оларға жеке трейдерлер ретіндегі жеке тұлғалар, кейін заңды тұлғалар
қосылды.
Бағалы қағаз бағалы қағаз нарығының құралы болып табылады. ҚР
Азаматтық кодексіне сәйкес бағалы қағаз белгілі формасы мен реквизиті бар,
меншікті құқықты көрсететін, берілуі тек алушыға көрсетілген кезде ғана
іске асырылатын құжат. Бұл заңды анықтамасы. Тауар әлемінің 2 топқа бөлінуі
бағалы қағаздардың экономикалық мағынасын ашады; тауарлар (материалды
активтер, өндіріс құралдары және қызметтер) және ақша. Ақша жай ақша не
қосымша ақша әкелетін капитал болуы мүмкін. Әрқашан заңды тұлғадан немесе
жеке тұлғадан ақшаны басқа біреуге беру қажеттілігі болады. Әлемдік
тәжрибеде ақша берудің 2 тәсілі бар – несиелендіру мен бағалы қағаздарды
шығарып, айналымға енгізу. Тауар нарығында тауардың жолда не әлі
шығарылмаған кездің өзінде тауарды біреуге беру қажеттілігі сияқты
жағдайлар болады. Бағалы қағаз – ақша да, материалды тауар да емес.
Бағалы қағаздардың иесіне беретін құқығы бағалы қағаз құндылығын анықтайды.
Сатып алушы өз капиталын бағалы қағазға айырбастай отырып меншік құқығын
сақтайды және капиталдан түскен пайыз не дивидендті қолдану құқығын
сақтайды.
Тауар мен ақша қазіргі уақыттағы капиталдың бір түрі болып табылады.
Экономикалық көзқарас бойынша бағалы қағаз – нарықта тауар сияқты айналатын
және пайда әкелетін капитал.
Бағалы қағаз – ерекше нарықта айналатын ерекше тауар, бірақ нақты
тауар, қызмет және ақша болып табылмайды. Бағалы қағаздардың ақшаға
айырбасталуы негізгі қасиеті болып табылады (сату-сатып алу, эмитентк
қайтару т.б.). Оны есепке айырысуға, мұраға бірнеше жыл бойы беруге
кепілдікке берілуі мүмкін.
Осылайша, бағалы қағаз қатаң тәртіпке салынған өз иесіне табыс, құқық
және міндетті үшінші бір тұлғаға келісім шарт жасаспай берілетін құқық.
Бағалы қағаздарды бергенде ұсыну міндетті емес, яғни трансакциялық
шығындарды азайтады.
Бағалы қағаздар қоғамдық маңызы бар қызметтерді де атқарады.
- мемлекет арасында, экономикалық салалар арасында, елдер арасында,
топтар арасында ақша қаражаттарын бөледі.
- капиталдан табыс алуға және капиталдың қайтуын қамтамасыз ету;
7. Қазақстандағы бағалы қағаздардың сыныпталуы.
Сипаттама Бағалы қағаз түрлері
Эмитент бойынша мемлекеттік
корпаративтік
жеке
шетелдік
Эмитенттердің міндеттері бойынша үлестік
қарыздық
тауарлы-бөлуші құжат
Аймақтық айналымы бойынша аймақтық
ұлттық
халықаралық
Қолдану құқығы бойынша атаулы
ұсынушылық
ордерлік
Шығару формасы бойынша құжаттық
құжаттық емес
Айналу уақыты бойынша мезгілсіз
мезгілді
қысқа мерзімді (1 жылға дейін)
орта мерзімді (1 ж-дан 10 ж-ға дейін)
ұзақ мерзімді (10 жылдан артық)
Базистік актив бойынша негізгі, туынды
Табыс төлеу тәсілі бойынша тұрақты төлеу
бірінші ретті төлеу
пайыз мөлшерінен тіркелген қалқымалы
пайыздық мөлшер
Табыс алу тәсілі бойынша инвестициялық
нарықтық
Эмиссия бойынша эмиссиялық
эмиссиялық емес
Валюта номиналы бойынша ұлттық валютадағы номинал
шетелдік валютадағы номинал
екі жақты белгіленген номинал
номиналсыз
Айналу шарты бойынша қайтарымды
қайтарымсыз
ҚР-дағы барлық бағалы қағаздар келесідей категорияларға бөлінеді:
Негізгі бағалы қағаздар. Бұлардың негізіне тауарлар, ақша, капитал,
мүлік пен түрлі ресурстарға мүліктік құқық жатады.
Туынды бағалы қағаздар. Базистік активке негізделген бағалы қағаздар
(базистік активтерге баға, индекстер, пайыздық мөлшерлену). Туынды бағалы
қағаздарға мыналар жатады: фьючерлік келісімдер (тауарлы, валюталы,
пайыздық, индекстік және т.б.), варанттар, опцион еркін айналымы мен
құқығы.
Үлестік бағалы қағаздар кәсіпорын мүлкінің өтімді кезінде ие болуға
құқық береді, жарғылық қордың құрылуына, табыстың бір бөлігін алуға және
кәсіпорынды басқару ісіне араласуға құқық береді. Акциялардың барлық түрі
мен инвестициялық пай үлестік бағалы қағаз болып табылады.
Қарыздық бағалы қағаздар эмитент пен қарыз алушы арасында болатын
қатнас, мұнда клиент ақшаны белгіленген күні қосымша пайызбен қайтарып
беруді өз мойнына алады. Облигациялар, ипотекалық куәлік, қазыналық
міндеттер, ҚР Ұлттық банкінің ноталары қарыздық бағалы қағаздар болып
табылады.
Бағалы қағаздар меншік құқығы бойынша мынадай түрлері болады: Атаулы
бағалы қағаздарда барлық иегерлер идентификацияланады. Ұстаушылар туралы
ақпарат реестрде болады, меншік құқығы біреуге өткенде олар қайта
идентификациялануы қажет. Ордерлі бағалы қағаздар –бұлар бойынша құқық
бағалы қағазда көрсетілген тұлғаға тиесілі, олар бойынша операциялар бағалы
қағаздардағы жеткізу жазбалары – индоссамент арқылы іске асырылады. Мысалы:
Вексель, ипотекалық куәлік.
Ұсынушылық бағалы қағаздар бойынша құқыққа ұсынушы тұлға ие болады. Бұл
бағалы қағаздарды көрсету ондағы құқықтарды іске асыруға жеткілікті
Құжатты – қағаз күйінде;
Құжатсыз – шоттарда жазылған.
Нарықтық бағалы қағаздар – бағамдық айырма бойынша табыс алынатын
бағалы қағаз.
Инвестициялық бағалы қағаздар – дивиденд, купон, пацыз түрінде ағымдық
табыс алуға негізделініп, ұзақ мерзімге алынатын бағалы қағаз.
Қайтарымды бағалы қағаз – мерзімінен бұрын өтелуі мүмкін.
Қайтарымсыз – айналу мерзімі біткенше дейін айналымнан шықпайтын бағалы
қағаз.
ҚР-ның заңнамаларына сәйкес айналымға мынадай бағалы қағаздар түсе
алады:
- Мемлекеттік бағалы қағаздар;
- Акциялар;
- Облигациялар;
- Коносаменттер;
- Ипотекалық куәлік;
- Туынды бағалы қағаз;
- Жай қоймалық куәлік (Қоймалық + кепілдік куәлік);
- ҚР-да айналымға түсуге болатын шетелдік бағалы қағаз;
- Заң актілері бойынша бағалы қағаз болып табылатын өзгеде құжаттар.
Қазақстандағы қаржылық құралдарды негізге ала отырып бағалы қағаздар
нарығының құрлымын былайша көрсетуге болады.
Акция – акционердің акционерлік қоғамның табысының бір бөлігін
дивиденд күйінде алуға, акционерлік қоғамның ісін басқаруға және оның
жабылған кезде мүлкінің бір бөлігін алуға құқық беретін бағалы қағаз.
Акция - акционерлік қоғамның капиталының қатысушылығын
куәландыратын бағалы қағаз. Акцияларды мемлекеттік органдардан басқа
барлық акционерлік қоғамдар шығара алады. Корпарациялармен құрылған капитал
өзіндік капиталдың бір бөлігі болып табылады және корпарация жабылған кезде
бұл капитал қарыздық капиталдар (оның ішінде облигациялар бойынша) бойынша
қарыз жабылғаннан кейін төленеді. Акционерлер салған акцияларының мөлшеріне
сәйкес жауап береді. Сондықтан эмитенттің банкротқа ұшырауы кезінде
инвестицияланған ақшалардың қайту кепілдігі жоқ.
Акцияларды былайша сыныптауға болады:
1. Бір акционерден екінші акционерге беру тәсілі бойынша:
- Атаулы
- Ұсынушылық.
Атаулы акциялар – бұл акциялардың иесі міндетті түрде акционерлер
реестрінде тіркелуі тиіс.
Ұсынушылық акциялар акционерлер реестрінде тіркелмейді. Мұнда акционерлік
қоғамдар акциялар иелерін білмейді.
2. Табыс алуы бойынша:
- Жай;
- Айрықша.
Айрықша акциялар бойынша табыстың көлеміне қатыссыз табыс алады.
Акционерлік қоғамдардың жабылған кезінде айрықша акция иелері қарызы
бірінші болып жабылады.
Айрықша акцияларды өз кезегінде былайша сыныптауға болады:
- акумулятивті – егер дивидендтер уақытылы төленбеген
жағдайда олар барлығы жинақталып төленеді.
- қайтарымды – басқа акциялардан қарағанда мезгілсіз болуына қарамастан
эмитентпен жабылуы мүмкін;
- конверттелетін – шығарушы эмитенттің жай акцияларына айырбастала алады.
- дауыс беру құқығы бар минималды дивиденд көлемі берілетін акциялар;
- дауыс беру құқығы жоқ минималды дивидендтер көлемі. Мұнда акционерлік
қоғам жабылған кезде мүлік бірінші ретті төленді. Егер акциялар бойынша
дивидендтер 3 ай мерзімінде төленбесе акция ұстаушылар акционерлік қоғам
жарлығына сәйкес акционерлік қоғам жабылуы не қайта құрылуы мүмкін.
ҚР-ның заңнамаларына сәйкес акционерлік қоғамдар тек атаулы акциялар
шығара алады. Айрықша акциялар болса Қазақстанда 2 түрге бөлінеді:
1. дауыс беру құқығы бар минималды дивиденд көлемі берілетін акциялар
2. - дауыс беру құқығы жоқ минималды дивидендтер көлемі.
Облигациялар – ұстаушыға шығарушы жағынан бағалы қағаздың номиналды
құнын не кей жағдайларда өзгеде мүліктік эквиваленттін алуға құқық беретін
бағалы қағаз. Облигация ұстаушы бағалы қағаздың номиналды құнының
анықталған пайызын алуға немесе басқа да мүліктерді алуға құқық береді.
Қосымша ақша қаражатын тарту мақсатында эмитент төлем уақыты 3 жылдан
ерте емес және жарғылық капитал көлемінен аспайтын облгациялар шығаруға
құқылы
Облигациялар – эмитенттің қарыздық міндеттерін бектетін құжат, ол
активтерге қарсы қойылады. Облигациялар есебінде жинақталған капитал
акционерлік капитал болып табылмайды. Облигация шығару – капиталды қарызға
алудың бір түрі. Облигациялар бойынша жедел қарыздық міндеттемелердің төлеу
кепілі болып эмитент табылады. Эмитенттің банкротқа ұшыраған кезінде оның
мүлкінің бір бөлігін иеленуге облигация құқық береді.
Корпорациялар үшін облигациялар акциялар сияқты инвестиция тарту көзі
болып табылады. Алайда бұл бағалы қағаздардың айырмашылығы бар:
1. Облигация иесі кредитор болса, ал акция иесі корпарацияның меншік
иегері болып табылады.
2. Облигация иегері эмитент табысына байланыссыз пайыз алады.
Акционердің акциялары жай акция болған жағдайда акционерлік қоғамның табысы
болмаған кезде дивиденд алмайды.
3. Облигация иегерінің дауыс беру құқығы жоқ, акционерлер жиынына
қатыспайды, корпорацияның басқару ісіне араласпайды Акционердің мүліктік
мүддесіне қатысты жайттарда акционердің дауыс беру құқығы болады.
4. Облигация бойынша төлемдер корпорация шығындарына жатады
және салық төлеуге тиісті табысты азайтады. Салық салғаннан кейін қалатын
таза табыс негізінде дивиденд төленді.
5. Облигациялар белгілі бір мерзімге шығарылса, акциялар мерзімсіз
бағалы қағаз болып табылады.
Облигациялардың сыныпталуын былай көрсетуге болады:
1. Эмитентке байланысты
- мемлекеттік
- жергілікті
- корпаративті
- шетелдік.
2. Облигациялық қарыз мерзіміне орай:
- қысқа мерзімді 1жылға дейін
- орта 1 жылдан 3жылға дейін
- ұзақ 3 жылдан 25 жылға дейін
3. Шығару түріне байланысты:
- шоттағы жазба күйіндегі қолма қол емес облигация;
- қолма-қол облигация.
4. Иелік етуі бойынша:
- ұсынушылық;
- атаулы.
5. Табыс алу тәсіліне байланысты:
- табысты, компанияның жеткілікті пайдасы болған жағдайда ғана төленетін;
- пайызсыз номиналды құнынан төмен, яғни дисконтпен сату;
- қалқымалы пайздық, облигация бойынша пайыз банктік пайызбен теңгеріледі,
бірақ белгілі бір деңгейден не жоғары, не төмен болмайды.
6. Жабу тәсілі бойынша:
- сериялық;
- бір ретті.
7. Айналу тәсіліне орай:
- конверттелетін;
- конверттелмейтін.
8. Қамтылуына байланысты:
- кепілдемемен қамтылған;
- үшінші тұлғамен кепілдендірілген;
- кепілдемесіз (қамтылмаған).
9. Айналымына орай:
- еркін айналымдағы;
- айналымы шектелген.
Мемлекетік бағалы қағаздар жергілікті және орталық билік органдарымен
шығарылатын қарыздық бағалы қағаздар. Олар мемлекеттің ішкі және сыртқы
қарыздарының бір түрі. Ішкі мемлекеттік бағалы қағаз қарыз бойынша мүліктік
құқықтарды куәландырады, мұнда қарыз алушы болып Қазақстан Республикасының
Үкіметі, Ұлттық банк, жергілікті атқарушы органдар табылады. Сыртқы
нарықта мемлекеттің еурооблигациялары айналымға түседі. Қазақстан
Республикасының мемлекеттік бағалы қағазының алғашқы орналастырылуы
Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі немесе Қазақстан
Республикасының ұлттық банкі арқылы жүзеге асырады. Барлық мемлекеттік
бағалы қағаз құжатсыз күйде шығарылады.
Мемлекеттік бағалы қағаз әр түрлі тәсілдермен орналастырылуы мүмкін
(аукциондар, сауда, ашық сату, жабық тарату және т.б.). Кез келген заңды
тұлға мен жеке тұлға сатып алушы бола алады. Халық, екінші деңгнйлі
банктер, зейнетақы және инвестициялық қорлар мен сақтандыру компаниялары
негізгі инвестор болып табылады.
Қазақстандағы мемлекеттік бағалы қағаздардың сыныпталуы.
Сипаты Түрі
Эмитент түрі бойынша үкіметтік
жергілікті
Айналу мерзіміне орай Қысқа мерзімді (1жылға дейін)
Ұзақ мерзімді
Айналу тәсілі бойынша Нарықтық
Нарықтан тыс
Табыс алу тәсілі бойынша Пайыздық
Дисконтты
Біріктірілген
Инфляция бойынша индекстелген
Құнсыздану бойынша индекстелген
Пайыз аудару тәсілі бойынша Бекітілген пайыздық мөлшер
Қалқымалы пайыздық мөлшер
Шығару валютасына қарай Ұлттық валютада
Шетелдік валютада
Нарықтық мемлекеттік бағалы қағаздар алғаш рет орналасқаннан кейін
еркін қайта бөлініске түседі.
Нарықтық емес – белгілі бір уақыттан кейін эмитентке қайтарылатын қайта
бөлуге түспейтін мемлекеттік бағалы қағаздар.
Дисконтты мемлекеттік бағалы қағаздар номиналды құнынан төмен
шығарылып, номиналды бағамен өтелетін мемлекеттік бағалы қағаздар.
Купонды бағалы қағаздар номиналды бағамен шығарылып, қосымша пайызбен
өтелінеді.
Біріктірілген - номиналды бағасынан төмен шығарылып, қосымша пайызбен
өтеледі.
Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығында айналымға түсетін
мемлекеттік бағалы қағаздардың кейбір түрлері.
№ Атауы Эмитент Шығару шарты
1 МЕККАМ ҚР Қаржы Бағалы қағаздар нарығының диверсификациясы
министрліг(өзгерісі) инфляциялық емес бюджет дефицитінің
і үлесін жабуды үлкейту, мемлекеттік мақсатты
бағдарларын қаржыландыру. Номиналы 100 теңге, 1
жылға дейінгі мерзімге шығарылады, дисконтты
болып табылады.
2 МЕОКАМ ҚР Қаржы Бағалы қағаздар нарығының диверсификациясы
министрліг(өзгерісі) инфляциялық емес бюджет дефицитінің
і үлесін жабуды үлкейту, мемлекеттік мақсатты
бағдарларын қаржыландыру. Номиналы 1000 теңге,
, белгілі пайыз мөлшерімен 2-3 жылға
шығарылады.
3 МЕАКАМ ҚР Қаржы Бағалы қағаздар нарығының диверсификациясы
министрліг(өзгерісі) инфляциялық емес бюджет дефицитінің
і үлесін жабуды үлкейту, мемлекеттік мақсатты
бағдарларын қаржыландыру. Номиналы 1000 теңге,
, белгілі пайыз мөлшерімен 10 жылға шығарылады.
4 АВМЕКАМ ҚР Қаржы Зейнетақы жинақтау қорының салымдарының
министрлігактивтерінің құнсыздануын алдын алу мақсатында
і нарыққа 1999 жылы 12 сәірде шығарылды. Айналым
мерзімі 5 жыл, жылдық купонды мөлшері 6,14%,
АҚШ долларына бағаланып шығарылады. Зейнетақы
қорының портфеліндегі индекстелмеген бағалы
қағаздарды АВМЕКАМ-ға айырбастау нәтижесінде
айналымға енгізілді. Бұл міндеттемелердің көп
бөлігі мемлекеттік зейнетақы жинау қорының
портфелінде жинақталады.
5 МЕКАВМ ҚР Қаржы АҚШ долларымен белгіленген дисконтты бағалы
министрлігқағаз (100 долл) және дисконтты құнымен
і орналастырылады. Инвесторлар бірінші ретті
нарықта бұл қағаздарды алған кезде эмитентке
ресми доллар бағамымен теңге арқылы есеп
айырысады, өтелу кезінде де теңгемен есеп
айырылысады.
6 МЕИКАМ ҚР Қаржы Номиналы 1000 теңгеге тең индекстелген
министрлігқазыналық міндеттеме. Инфляциядан қорғану
і мақсатында шығарылады. Инфляция қарқынына
байланысты қалқымалы пайыздық мөлшері болады.
7 НСО ҚР Қаржы Инфляцияға байланысты емес бюджет дефицитінің
министрлігүлесін жабуды үлкейту, салықтық
і жинақтардыңинфляцияға байланысты құнсыздануын
болдырмау. Номиналы 1000 теңге, МЕККАМЗ
табысына байланысты қалқымалы пайыздық мөлшері
белгіленеді.
8 Ұлттық ҚР Қаржы Айналымдағы ақшаның көлемін реттеу, бағалық
банк министрлігжәне инфляциялық үрдістерге әсер ету, төлем
ноталары і балансының реттелуі, республикалық бюджеттің
кассалық орындалуын қамтамасыз ету.
Елдің бағалы қағаздар нарығында басқа елдердің мемлекеттік және
мемлекеттік емес облигациялары айналымда болуы мүмкін. Еврооблигациялар –
Европа нарығынан ұзақ мерзімді қарыз алғанда, қарыз алушының шығаратын
қарыздық міндеттеме, Еврооблигацияларда қарыз сомасы, өтелу күні мен
шарттар жайлы ақпарат болады, сонымен қатар берілген күнге пайыз алуға
құқық беретін купон болады.
Еврооблигацияларды шығарылуының негізгі ерекшеліктері төмендегідей.
- Бірнеше елдің нарығында орналастырылуы;
- Қарыз ақша кредитор үшін шетелдік болып табылады;
- Орналасуы мен кепілдендіруді бірнеше шетелдік банктік; эмиссиялық
синдикаттар өз мойнына алады;
- Қарыздық ақшалар ретінде қолданылатын валюта мемлекеттің
реттелуіне аз ұшырайды;
- Жай облигациялармен салыстырғанда купон ұстаушыға пайыз толығымен
салық ұсталмай төленеді.
Қазақстан Республикасында тәуелсіздік алғаннан кейін сыртқы қарыз үшін
4 егеменді еврооблигация Европа нарығына шығарылды. Алғашқы эмиссия 1991
жылдың 20 желтоқсанында шығарылып 3 жылдан кейін өтелуі тиіс болды.
Купонның жылдық табыстылығы 9,25%, купон бойынша төлем жылына 2 рет 20
маусым мен 20 желтоқсанда төленді. Екінші еврооблигация 1997 жылы 2
қазанында шығарылып, 2002 жылдың 2 қазанында өтелуі тиіс болды. Купонның
жылдық табысы 8,375%, облигация ұстаушыларына табыс жыл сайын 2 сәуір мен 2
қазанда төленді. Үшінші қазақстандық еврооблигация жалпы сомасы 200 млн.
долларға тең болды және Лондонда 1999 жылдың 27 қыркүйегінде
орналастырылды. Инвесторлар қосымша купондық сыйақы алуға құқылы болды.
Коносамент – құжатта көрсетілген жүкке ие болуға, жүк бойынша құқыққа
иеленуін көрсететін тауар бөлуші құжат. Бұл құжат атаулы, ордерлі,
ұсынушылық және бірнеше данадан тұрады. Бірінші ұсынушылық коносамент
бойынша жүк берілгеннен кейін өзге купон даналары жарамсыз болып қалады.
Басқа да бағалы қағаздар сияқты тауарлы құжаттар ұстаушының белгілі
тауарларға ұйымдық құқығын анықтайды. Коносаментке міндетті түрде жүктің
сақтандыру полисі болуы шарт және қосымша кедендік сақтау мен тіркеу
құжаттары болуы мүмкін.
Консоменттің негізгі реквизиттары мыналар: жеткізуші фирма атауы, жүкті
алу тәсілі, жүкті алу орны, жүкті алушы атауы, жүкті жіберушінің атауы,
жүктің негізгі қасиеттері мен атауы, коносаментті алу орны мен уақыты.
Тұрмыстық сертификаттар – жалпы ауданы бойынша номиналды кез келген
бағалы қағаз немесе міндеттеме. Бұл бағалы қағаз бойынша, заңды және жеке
тұлғаға белгілі бір шарттарды сақтай отырып өз қаражаттарын салу арқылы
салынған құрлыстарды беруді талап ете алады.
Тұрмыстық сертификат – атаулы бағалы қағаз ол құжатты және құжатсыз
күйде болуы мүмкін. Құрлыстық нысанның номиналды құрылу уақытынан екі
жылдан артық емес мерзімде шығарылады.
Тұрмыстық сертификат бойынша құқық ұстаушының пәтердің жалпы көлемінің
100%-ы облигацияларды сатып алғаннан кейін ғана іске асады. Тек осыдан
кейін ғана ұстаушы эмитентпен сатып – сатып алу келісімін жүргізе
алады.
Туынды бағалы қағаздар – бағалы қағаз айналуы базисті активтердің
бағалық ауыткуынан табыс алуға негізделген бағалы қағаздардың бір класы.
Туынды бағалы қағаздардың негізгі ерекшеліктері:
- базистік актив ретінде алынатын басқа да бағалы
қағаздардың бағаларына негізделеді;
- айналуы бойынша бағалы қағаздардан еш
айырмасының болмауы;
- базистік активтермен салыстырғанда өмір сүру
мерзімі шектеулі;
- эмиссиялық емес бағалы болып табылады.
Туынды бағалы қағаздарға мыналар жатады: варранттар, фьючерлік
келісімдер, еркін айналымдағы опциондар және т.б.
Варрант иесі берілген компанияның анықталған бағалы қағаздарын алдын-
ала белгіленген бағамен сатып алуға құқық береді. Варранттардың эмитенті
болып негізгі бағалы қағаздардың шығарушы компания табылады. Қоғам
варрантты акция немесе облигациялармен бірлесе шығара алады. Варрантта
көрсетілген бағалы қағаздар сатылынып алынғанша варрант бағалы қағаздар
нарығында жеке айналымға түседі. Варрант бөлініп шыққаннан кейін бағалы
қағаздардың сату құны варрант құнын шегергенге тең болады.
Варранттағы баға оны сатып алу құқығын ғана көрсетеді және бағамдық
баға мен белгіленген баға айырмасына тәуелді болады. Варрант механизмі мен
өз экономикалық мәні жағынан құқық (право) сияқты бағалы қағазға ұқсас.
Алайда екуінің арасында өзгешіліктері айналу мерзімінде: право 4-5 апта
қызмет атқаратын қысқа мерзімді бағалы қағаз болса, варрант 3-5 және оданда
көп апта қызмет атқаруы мүмкін.
Варрант инвесторға тартымды болуы үшін облигациялар мен акциялармен
қоса шығарылады. Варрант жеке бағалы қағаз ретінде шығарылып, облигация
немесе акциядан жеке сатылынып немесе сатып алынуы мүмкін. Кей жағдайларда
варрант арқылы жеңілдетілген бағамен облигация сатып алуға және басқада
құндылықтарды сатып алуға құқық береді.
Фьючерс – болашақта белгілі бір мерзімде, жақтардың келісілген бағасы
бойынша базистік активтерді стандартты биржалық келісімде сатып алу, сату
құқығын беретін туынды бағалы қағаз.
Фьючерлік келісімнің айрықша ерекшеліктері былайша саралап өтуге
болады: ең алдымен оның әр активтер бойынша биржада шарттары анықталып,
стандартты түрде жасалынуы. Бұл шартар фьючерстердің жоғары өтімділігін
қамтамасыз етеді, олар үшін кең екінші нарық бар, себебі барлық инвесторға
шарт бірдей. Бұған қоса биржа дилерлер институтына негізделе отырып, екінші
нарықты ұйымдастырады, бұл нарықта фьючерс тұрақты түрде сатылады және
сатылып алынады. Осылайша инвестор фьючерлік келісімдерді оңай сатып алып,
оңай сатып жібере алады. Фьючерлік келісімдердің стандартты болуы,
контрагенттер үшін ыңғайсыздықтар тудырады. Мысалы оларға фьючерлік
келісімде көрсетілген тауар санынан көп не аз, мүмкін басқа уақытта және
басқа жерде қажет болуы мүмкін. Немесе нарықта контрагенттерді қызықтыратын
актив мүлдем болмауы мүмкін. Сәйкесінше фьючерлік келісімдердің жасалуы
нақты активтерді жеткізу бойынша келісім емес, контрагенттердің ұстанымын
хеджирлеу немесе баға айырмасындағы ойын. Фьючерлік келісімдердің іске
асыру барысында көптеген ұстанымдар жоғалады.
Опцион – опциондық келісім бойынша бір қатысушы бағалы қағаздарды сату
немесе сатып алу құқығын белгілі бір мерзімде белгіленген бағамен алуға
және екінші қатысушы ақшалай сыйақы үшін (опциондық сыйақы) белгілі бір
бағамен қағазды сатып алуды өз мойнына алатын туынды бағалы қағаздардың
түрі.
Опцион иегері опционды сатып алуға немесе мүлдем бас тартуы мүмкін.
Опцион иегері сыйақы төлеуден басқа міндетті өз мойнына алмайды. Сондықтан
сатып алушы өз коммерциялық мүддесіне орай іс-әрекет жасайды. Сатып
алушының опцион төлеуге жұмсалған ақшасы опцион өткізілмген жағдайда табыс
балып табылады.
Опциондар колл меен пут болып бөлінеді. Колл типті опцион алдын
ала белгіленген бағамен сатып алуға құқық береді, табыс ағымдағы биржалық
курстың сатып алынған баға айырмасы ретінде шығарылады. Пут типті опцион
акция сатуға құқық береді. Мұнда табыс биржадағы акциялардың бағасының
опционда көрсетілген бағадан төмендегенде опцион сатушының белгіленген
бағамен сатып алуын міндеттейді.
Американдық депозитарлы қолхат (АДҚ) американдық инвесторлардың 50-ші
жылдары әлемдік нарыққа шығу ұмтылысынан туындады. Бұл бағалы қағаздардың
инвестор сатып алғысы келген елде емес, американдық биржада айналымға
түсуіне байланысты тәуекелді төмендетеді. АДҚ Морган Гаранти компаниясы
1920 жылдың аяғында британдық Сифриджиз әмбебап дүкенінің акцияларын
шығару барысында ойлап тапты. Морган Гаранти компаниясы бүгінгі күнге
дейін АДҚ-ға кастодиалды қызмет көрсететін ірі компаниялардың бірі.
Депозиттік қолхат – жергілікті нарықта депонирленген бағалы қағаздарды
ұстауға құқық беретін куәлік. Бағалы қағаз ұстаушы (инвестор) жергілікті
емес нарық өкілі болады, яғни бағалы қағаздар депозитарлы қолхат арқылы
шетелде орналасады. АДҚ өзге ғаламдық депозитарлы қолхат (GDR) және
ұлтаралық депзитарлы қолхат (IDR). Бірінші әріптер қолхаттың айналу нарығын
– американдық немесе ұлтаралық нарығын көрсетеді. Бұлардың барлығы құжатты
және құжатты емес күйде шығарылады.
Өз ақша қаражаттарын басқа елдің бағалы қағазына салғысы келген
инвестор халықаралық брокерге жүгінеді, ол өз кезегінде жергілікті брокерге
жүгінеді. Жергілікті брокер өз нарығында қажетті бағалы қағаздарды іздейді.
Егер бағалы қағаз сатылып алынса, жергілікті брокер атына банк кастодионына
тіркеледі. АДҚ операциялар жүргізілгенде халықаралық брокер халықаралық
нарыққа жүгінеді. Бағалы қағаздар инвесторға қолхат беретін американдық
депозитари банкінің шотына тіркеледі. Депозитарлы қолхаттар жай бағалы
қағаздар сияқты сатылады. Бұл қолхатты басқа елдің бағалы қағаздарына кез-
келген мөлшерде айырбасталуы мүмкін. Мысалы, 50 акцияға бір қолхат немесе
бір акцияға 50 қолхат шығарылуы мүмкін
Қазақстан Республикасының егемен еурооблигациялық қарыздарының өлшемдері*
Кесте 10
Өлшемдер Қазақстан – Қазақстан – Қазақстан – Қазақстан –
99 02 04 07
Шығару көлемі, АҚШ200000000 350000000 200000000 350000000
долл.
Айналымның басталу20.12.96 02.10.97 18.10.99 11.05.00
уақыты
Өтелу мерзімі 20.12.99 02.10.02 18.10.04 11.05.07
Жылдық купон 9,25% 8,375% 13,625% 11,125%
мөлшері
Купон түрі Жарты жылдық Жарты жылдық Жарты жылдық Жарты жылдық
Есеп айырысу 30Е360 30360 30Е360 30Е360
базасы
Орналастырудағы 99,880 99,779 98,870 98,347
бағасы АҚШ долл.
Орналастырудағы 9,43 8,431 13,954 11,481
өтеу табыстылығы
Басты менджерлер JP Morgan JP Morgan ABN AMRO BankDeutsche Bank
Securities Securities BV Deutsche AG [London]
Ltd Ltd Bank AG JP Morgan
[London] Securities
Ltd
Листинг Люксембург Люксембург Люксембург Люксембург
Астердам Франкфурт
Есеп айырысулар Euroclear Euroclear Euroclear Euroclear
Бағалы қағаздар нарығында АҚ АТФБанк 1995 жылдан бастап қызмет етуде,
1997 жылдан бері мемлекеттік бағалы қағаздармен жұмыстар атқаруда Алғашқы
Диллері болып табылады.
АҚ АТФБанк заңнамаға сәйкес заңды тұлғалардың Қазақстан Қор
Биржасының листингіне қосылған акцияларын және облигацияларын сатып алуға
құқығы бар. Құралдарды, олардың көлемін, табыстылығын таңдау бекітілген
инвестициялық жоспарға және банктің инвестициялық саясатына сәйкес жүзеге
асырылады.
Филиал бағалы қағаздар шығармайды, сонымен қатар оларды жеке өз бетімен
сатып алмайды. Филиал арқылы клиенттермен бағалы қағаздар бойынша
консультациялар, өтінімдерді алу қызметтері жүргізіледі. Барлық құжаттар
Бас офиске жіберіледі.
Бағалы қағаздарды сатып алу (активтер) және сату (пассивтер)
операциялары АТФБанк Бас офисінде жүргізіледі.
01.01.07 ж. мерзімінде саны 47 000 000 дана банк акциялары тіркелген.
Соның ішінде:
жай акциялар – 35 600 000 дана, артықшылықты акциялар – 11 400 000
дана.
Өтелген акциялар саны – 31 120 000 дана, соның ішінде: жай акциялар –
19 720 000 дана, артықшылықты акциялар – 11 400 000 дана.
Төленген Жарғылық капитал 47,6 млрд теңгеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz