Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың үлгісі
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру
Орыдаған: Баянбекқызы Әсел
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2020
мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың үлгісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
18
1.3. Бастауыш сынып оқушыларына қазақ әндері арқылы патриоттық тәрбие берудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2 Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . .
30
2.1 Қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруда пән сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарының мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ...
30
2.2 Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың эксперимент барысында дәлелденуі және нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... .
57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
КІРІСПЕ
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Қазақстан Республикасы Президенті Қ-Ж.К.Тоқаевтың "Абай және XXI ғасырдағы Қазақстан атты мақаласында Тіпті қазір айтып жүрген интеллектуалды ұлт қалыптастыру идеясы Абайдан бастау алды деуге болады. Ұлы ойшыл әр сөзімен ұлттың өресін өсіруді көздеді. Сондықтан Абайды терең тануға баса мән бергеніміз жөн. Абайды тану - адамның өзін-өзі тануы. Адамның өзін-өзі тануы және үнемі дамып отыруы, ғылымға, білімге басымдық беруі - кемелдіктің көрінісі. Интеллектуалды ұлт дегеніміз де - осы. Осыған орай, Абай сөзі ұрпақтың бағыт алатын темірқазығына айналуы қажет. Абай қазақтың әр баласын ұлт - жанды азамат етіп тәрбиелеуге ша - қыр - ды. Оның мұрасы - парасатты пат - риотизмнің мектебі, елдікті қадірлеудің негізі. Сондықтан азаматтарымыздың көзі ашық болсын десек, Абайды оқу - дан, ақын өлеңін жаттаудан жалық - паған жөн. Біз елді, ұлтты Абайша сүюді үйре - нуіміз керек. Ұлы ақын ұлтының кемшілігін қатты сынаса да, тек бір ғана ойды - қазағын, халқын төрге жетелеуді мақсат тұтты, - деп атап көрсете отырып ұрпақты отаншылдық рухта тәрбиелеу, қазақ халқының сан ғасырлық рухани тәжірибесін пайдалану мақсат ете отырып, көптеген іргелі шаралар жүргізілу үстінде [1]. Расында да, мемлекеттің алдында тұрған негізгі міндет, интеллектуалды қоғамды, интеллектуалды ұлтты қалыптастыру болып табылады. Интеллектуалды ұлтты қалыптастыру үшін рухани - адамгершілік, патриоттық құндылықтары жетілген инттеллектуалды тұлғаны қалыптастырумыз қажет.
Қоғамдағы рухани - адамгершілік, патриоттық құндылықтарды қалыптастыру мәселесі Қазақстан Республикасы Конституциясында [2], Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында [3], Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында[4], Қазақстан Республикасы мемлекеттік білім бағдарламасында[5], Қазақстан Республикасы Тәрбие негіздері тұжырымдамасында [6], Қазақстан Республикасы мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы [7]т.б. құжаттарда негізгі орын алады.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Тәрбие негіздері тұжырымдамасында патриоттық тәрбие беру қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүюге және құрметтеуге, оның таңдаулы дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға, Қазақстанның басқа халықтарының мәдениетін зерттеуге, игеруге негізделген азаматтық ұстанымды және патриоттық сананы, ұлтаралық мәдени қарым-қатынасты, т.б. қалыптастыруы тиіс, - деп патриоттық тәрбие беру қазақ халқының тарихы мен салтын, дәстүрлерін, тілін сүюге және құрметтеуге бағыттайды [6].
Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасында[8], Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасында [9] патриоттық тәрбие берудің қазіргі таңдағы өзекті мәселелері қамтылған. Бағдарламада патриоттық тәрбие - мемлекеттік үкімет органдарының жүйелі және алдына мақсат қою арқылы іске асырылатын іс-әрекеті, - деп көптеген іс шаралар жүргізілді[9, 4 б.].
Патриоттық тәрбие беру мәселесі әл - Фараби [10], Абай[11], Алтынсарин Ы. [12], В.В.Радлов[12], Дулатов М. [13], Құдайбердиев Ш. [14], Жұмабаев М. [15], Сухомлинский В.А. [16] т.б. еңбектерінде негізгі орын алады.
Психология саласы бойынша Жарықбаев Қ. [17], Выготский С. [18],Момышұлы Б. [19], Назайкинский Е. [20], Теплов Б.М. [21] т.б. еңбектерін ерекше атауға болады.
Музыкалық білім және тәрбие беру мәселелері Асафьев Б. [22], Жұбанов А[23],Балтабаев М.Х. [24],Дүйсенбінова Р.Қ. [25], Қарамолдаева Г.Ж. [26,29], Кульманова Ш.Б. [27], Оразалиева М.А[28], Белғозиева Ұ.Б. [29], Ахметова М. [30], Райымбергенов А. [31] т.б.
Патриоттық тәрбие берудің теориялық және әдістемелік негіздері С.Т.Иманбаева [32,33], Таубаева Ш.Т. [35], Берікханова А.Е. [33], А.Қ.Құсайынов [34], Е.Ю.Гундорова[35], О.Н.Омаров[36], Р.А.Матвеева[37], Е.Б.Витель[38],Н.Е.Щуркова[39], Бейсембаева А. [40], Өмірбаева Г.Ш [41]т.б.
Дегенмен де, жоғарыдағы ғылыми-зерттеу жұмыстарында сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру жеткілікті деңгейде қарастырылмаған.
Зерттеуімізге байланысты жүргізілген талдаулар сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру қажеттілігі мен оның жүйелі зерттелмеуі арасында; бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін сыныптан тыс уақытта өтілетін бағдарламаның жоқтығы; қазақ әндері арқылы оқушылардың патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға негізделген әндер жіктемесі мен әдістемесінің болмауы; бастауыш мектеп мұғалімдері тарапынан патриоттық тәрбиені жүргізуге байланысты іс-шаралардың жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшылықтың бар екені анық байқалады.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру мәселелері теориялық тұрғыда зерттелмеуі, сыныптан тыс уақытта бағдарлама мен әдістеменің жеткіліксіздігі тақырыпты Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудеп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты:Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруды теориялық негіздеу және оқу-әдiстемелік тұрғыдан қамтамасыз ету.
Зерттеудің нысаны: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеудің пәнi: Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Бастауыш сынып оқушылардың патриоттық құндылықтары жоғары деңгейде қалыптасады, егер оларды қалыптастырудың мазмұны мен әдістемесін жасаудың теориялық негіздері анықталып, оқу-әдістемелік жағынан қамтамасыз етіліп, оқу-тәрбие үдерісінде іске асырылса, бұл бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс уақытта патриоттық құндылықтарды қазақ әндері арқылы қалыптастырудың мотивациялық-тұлғалық, мазмұндық-когнитивтік, іс-әрекеттік-бағалаушылық құрылымдарының бірлігін қамтамасыз етеді.
Зерттеудің мiндеттерi:
1. Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау.
2. Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың мәнін анықтау.
Жетекшi идея:Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруда қазақ әндерін пайдалану арқылы патриоттық құндылықтарын қалыптастыру - Қазақстан Республикасында "Қазақ елі - мәңгілік ел" идеясын қалыптастыруға негiзделген тәрбие кеңiстiгiн құруға бағытталады.
Зерттеудiң әдiснамалық-теориялық негiздерi: жеке тұлғаның патриоттық құндылығын қалыптастыру іс-әрекет, тұлға, құндылықтар теориялары негізінде, әдiснамалық негiзi мәдениеттану, аксиологиялық, жүйелілік, тұлғалық, іс-әрекеттік тұғырлар тұрғысынан қамтылды. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Бiлiм туралы Заңы, Қазақстан Республикасының Мәдени мұра бағдарламасы, Адам құқықтарының жалпыға бiрдей Декларациясы, Бала құқықтары туралы Конвенциясы, Қазақстан Республикасы "Тәрбие негіздері тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы т.б.
Зерттеудің әдiстерi: философтардың, тарихшылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектерiн талдау арқылы қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында патриоттық тәрбие берудiң ұстанымдарын, мүмкiндiгiн анықтау; оқушылармен тестiк жұмыстар мен сауалнамалар жүргiзу; сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға байланысты тәжiрибесiн жинақтау, салыстыру, талдау, қорытындылау, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижесін айқындау.
Зерттеудің көздерi:
oo Қазақстан Республикасы Тәрбие негіздері тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы бойынша атқарылған іс шаралар алынды;
oo алыс және жақын шетел, Қазақстан ғалымдарының патриоттық тәрбие беруге байланысты философиялық, педагогикалық-психологиялық ғылыми-зерттеу еңбектерi, тұжырымдары;
oo бiлiм беру жүйесiндегi патриоттық тәрбие берудегiiс-тәжiрибелер.
Зерттеудің кезеңдерi:
Бiрiншi кезең (2018-2019 жж.). Зерттеу тақырыбы бойынша философия, тарих, педагогика, психология салаларындағы еңбектерге, қазақ әндері арқылы мектеп оқушыларына сыныптан тыс уақытта патриоттық тәрбиеге талдаулар жүргiзiлдi. Талдау барысында зерттеу жұмысымыздың теориялық негіздері, ғылыми ақпараты айқындалды. Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру патриоттық тәрбие берудегі қазақ әндерінің әлеуеті анықталды.
Зерттеу мәселесіне байланысты бастауыш сынып оқушыларымен тест тапсырмалары, сауалнамалар жүргізілді.
Екiншi кезең (2019-2020 жж). Қазақ әндері арқылы сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру патриоттық тәрбие берудің теориялық моделі, компоненттері, өлшемдері, көрсеткіштері, деңгейлері айқындалды. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық тәрбие беруге арналған оқу-әдiстемелiк ұсыныстар дайындалды.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға бағытталған ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар негiзiнде бастауыш сыныптарда тәжiрибелiк жұмыстар жүргiзіліп, эксперимент барысында дәлелденді. Ғылыми-әдістемелік ұсыныстар дайындалып, дипломдық жұмыс рәсімделді.
Зерттеудің базасы: Алматы қаласындағы Ы.Алтынсарин атындағы № 159 мектеп-гимназияда тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Тәжірибелік-эксперименттік жұмысқа 1-4 сынып аралығында 87 оқушы қатысты.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері анықталды.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың
мотивациялық-тұлғалық, мазмұндық-когнитивтік, іс-әрекеттік-бағалаушылық құрылымының үлгісі, оған сәйкес компоненттері, көрсеткіштері мен өлшемдері, деңгейлері айқындалды.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруда
қазақ әндерінің тәрбиелік әлеуеті айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәндiлiгi:
- Диплом жұмысында ұсынылған сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға бағытталған қазақ әндерінің 1-4 сынып аралығындағы оқушыларға ұсынылған әндер жіктемесі, Елжандылыққа тағзым атты үйірме жұмысына арналған бағдарлама жас ұрпақ бойындағы ұлтжандылықты, қазақстандық және жалпыадамзаттық патриотизмді қалыптастыруға қосқан бiрден-бiр үлес болып табылады;
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға
негізделген оқу-әдiстемелiк ұсыныстар сыныптан тыс жұмыс ба-рысында патриоттық тәрбиені жүргізуді ұйымдастыруға игi ықпал етедi;
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға
негізделген тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижелері сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруға және жетілдіруге мүмкіндік береді;
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері және аксиологиялық, мәдениеттану, жүйелілік, тұлғалық, іс-әрекеттік әдіснамалық тұғырлары.
- Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық моделінің мотивациялық-тұлғалық, мазмұндық-когнитивтік, іс-әрекеттік-бағалаушылық құрылымына сәйкес өлшемдерi мен көрсеткiштерi.
Қазақ әндерінің оқушылардың патриоттық құндылықтарын қалыптастырудағы қазақ әндерінің 1-4 сынып аралығындағы оқушыларға ұсынылған әндер жіктемесі, Елжандылыққа тағзым атты үйірме жұмысына арналған бағдарлама.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға негізделген оқу-әдістемелік ұсыныстар негізінде жүргізілген тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыс нәтижелерi және ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар.
Зерттеудің нәтижелерiн тәжiрибеге ендiру эксперимент барысында және Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде өткен семинарларда баяндалды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кiрiспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен, қосымшалардан тұрады.
Кiрiспе бөлiмiнде зерттеудiң көкейкестiлiгi, зерттеудiң мақсаты, нысанасы, пәнi, мiндеттерi, жетекшi идеясы, әдiснамалық негiздерi, әдiстерi, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнi, қорғауға ұсынылған қағидалары, дәйектілігі мен негiздiлiгi берiледi.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру атты бiрiншi бөлімде сыныптан тыс жұмыс барысында бастауыш сынып оқушыларының қазақ әндері арқылы патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері, аксиологиялық, мәдениеттану, жүйелілік, тұлғалық, іс-әрекеттік-әдіснамалық тұғырлары анықталды.Бастауыш мектептерге негізделген Қазақстан Республикасы Жалпы білім беру тұжырымдамаларына, Қазақстан Республикасы Тәрбие негіздері тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасына, Қазақстан Республикасы жалпы орта бiлiм берудiң мемлекеттiк жалпыға мiндеттi стандарттарына, типтік оқу бағдарламаларына, оқулықтарға талдау жасай отырып, патриоттық тәрбие берудің мазмұнықарастырылды.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың моделі, көрсеткіштері мен өлшемдері анықталды.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың әдістемесі деп аталатын екiншi бөлімде бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің әндердің әдістемесі, оқушыларға патриоттық тәрбие берудің эксперименттік-тәжірибелік жұмыс барысында дәлелденуі, сабақтан тыс уақыттағы жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларға патриоттық тәрбие берудің оқу-әдiстемелiк ұсыныстары бойынша жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері, оқушылардың патриоттық тәрбиеге байланысты бiлiмі мен тәрбиелiгiнiң өсу деңгейі айқындалды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтiн зерттеудiң негiзгi нәтижелерi мен тұжырымдары түйiнделдi, ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар берiлдi.
Қосымшадасыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға негізделген әндер берiлдi.
1. СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫС БАРЫСЫНДА ҚАЗАҚ ӘНДЕРІ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ПАТРИОТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ - ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Тәрбиенің тұжырымдамалық негіздері атты құжатта Мәңгілік ел жалпыұлттық идеясы аясында мемлекеттік саясат, қоғамдық талаптар, отбасылық тәрбие құндылықтары және тұлғаның жеке мүдделері мен мақсаттарының теңгерімі негізінде, сондай-ақ оқу және тәрбие процестерінің өзара кіріктірілуі арқылы тәрбиенің әдіснамасын, мазмұнын жаңартуға, білім беру жүйесінің тәрбиелік әлеуетін арттыруға бағдарланған. Қазақ халқының басты ментальдік ерекшеліктері - туған елін, жерін сүю және отбасылық құндылықтарды қадірлеу, үлкенді сыйлау, толеранттылық, кең пейілділік, қонақжайлылық болып саналады[5].
Тұжырымдамада тәрбиенің мақсаты мен міндеттері жан жақты ашылып беріледі. Жалпы тәрбиенің мақсаты:ата-анасын қадірлеп, қастерлейтін, туған жерін, Отаны Қазақстанды сүйетін, қазақ тілін, мәдениетін, тарихын меңгерген және ардақтайтын, толерантты, халықтар достығын, ел бірлігін сақтайтын, дені сау, жан дүниесі бай, еңбекке бейім, ана тілін және шетел тілдерін білетін, сапалы білім алған азамат тәрбиелеу.
Сонымен қатар, тұжырымдамада жаһандану үдерісіне сай тәрбиенің міндеттері нақты негіздеп ұсынады:
1. Тұлғаның саяси мәдениетін дамытуға, жаңа демократиялық қоғамда
өмір сүруге қабілетті, азамат және патриотты қалыптастыруға көмектесу, олардың бойында балалар мен жастар ортасындағы қатыгездік пен зорлық-зомбылық көріністеріне қарсы тұру дайындығын, құқықтық санасын, балалар мен жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру.
2. Тұлғаның рухани-адамгершілік және этикалық принциптерін, оның
қоғам өмірі дәстүрлері және нормаларымен үйлестірілген моральдық қасиеттері мен мақсаттарын қалыптастыру мүмкіндігін туғызу.
3. Тұлғаның ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарға бағдарлануына, ана тілі мен қазақ халқының, Қазақстан Республикасында тұратын этностар мен этникалық топтардың мәдениетін құрметтеуіне ықпал ету.
4. Бала тұлғасын қалыптастыруда ата-аналардың ағарту жұмысына,
олардың психологиялық-педагогикалық құзыреттіліктерін арттыруға, қамқоршылық кеңестерінің рөлін көтеруге ықпал ету.
5. Білім беру ұйымдарында көпмәдениетті орта құруға ықпал ету,
тұлғаның қоғамдағы жалпы мәдени мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру, оның өнердегі және болмыстағы эстетикалық нысандарды қабылдау, меңгеру және бағалау әзірлігін дамыту.
6.Тұлғаның еңбек дағдыларын, экономикалық ойлауы мен кәсіби
қалыптасуына және өзін-өзі іске асыруына саналы қарым-қатынасын қалыптастыру, табиғат сақтауда белсенді азаматтық ұстанымын тәрбиелеуіне; экологиялық сауаттылығы мен мәдениетін жоғары деңгейде дамытуына жағдай жасау.
7.Әрбір тұлғаның зияткерлік мүмкіндігін, көшбасшылық қасиетін
және дарындылығын дамытуды қамтамасыз ететін уәждемелік кеңістігін, оның ақпараттық мәдениетін қалыптастыруына ықпал ету.
8. Салауатты өмір салты дағдыларын, дене дамуы мен психологиялық
денсаулығын сақтау, денсаулыққа зиян келтіретін факторларды анықтау біліктілігін ойдағыдай қалыптастыру үшін кеңістік орнату[6].
Тәрбие жұмысының басым бағыттары деп төмендегі 8 бағытты ұсынады:
1. Қазақстандық патриотизм және азаматтық тәрбие, құқықтық тәрбие
2. Рухани-адамгершілік тәрбие
3. Ұлттық тәрбие
4. Отбасы тәрбиесі
5. Еңбек, экономикалық және экологиялық тәрбие
6. Зияткерлік тәрбие, ақпараттық мәдениет тәрбиесі
7. Көпмәдениетті және көркем-эстетикалық тәрбие
8. Дене тәрбиесі, салауатты өмір салты[6].
Біз зерттеуімізге нысан етіп алып отырған бірінші бағыт - Қазақстандық патриотизм және азаматтық тәрбие, құқықтық тәрбие. Бұл бағыттың мақсаты: жаңа демократиялық қоғамда өмір сүруге қабілетті азамат және патриот қалыптастыруға, тұлғаның саяси мәдениетін дамытуға ықпал ету, балалар мен жастардың құқықтық мәдениетін, құқықтық санасын, балалар мен жастар ортасында қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа қарсы тұру даярлығын қалыптастыру.
Негізгі Бағалау критерийлері (қарым-қатынасы арқылы):
oo Отанға, мемлекеттік құрылысқа, мемлекеттік саясатқа, мемлекеттік идеологияға;
oo ҚР Конституциясына, заңнамасына, мемлекеттік рәміздерге (елтаңба, әнұран, ту), құқықтық тәртіпке;
oo елдегі ұлтаралық және конфессияаралық келісімге, халықтар достығына;
oo өз елінің экономикалық және әлеуметтік мәдени даму саласындағы және әлемдік аренадағы жетістіктеріне;
oo басқа адамның құндылықтарына, құқықтары мен бостандығына;
oo өз өлкесінің (ауыл, қала, шағын аудан) табиғатына, мәдени-тарихи өміріне;
-құқықтық біліміне;
заң талаптарына, құқықтары мен міндеттеріне;
құқықтың әлеуметтік құндылықтарына құрметпен қарауы, мақтаныш сезімінің болуы және жауапкершілік танытуы[6].
Іске асыру механизмдеріне сабақтар, оқу пәндері, сабақтан тыс іс-әрекеттер, қосымша білім беру. Ерлік, намыс және абырой тағылымдары. Дебат және пікірталас клубтары. Патриоттық форумдар, акциялар. Оқушылардың мемлекеттілік нышандарын және Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін білуге арналған байқаулар мен олимпиадалар. Қазақ халқының, Қазақстанда тұратын басқа да этностардың мәдени мұрасы, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын зерттеу бойынша өлкетану экспедициялары. Мемлекет, әдебиет, өнер, ғылым қайраткерлері, соғыс және еңбек ардагерлері, қоғам қайраткерлерімен, құқық қорғау, әділет органдары қызметкерлерімен кездесулер. Балалар мен жастардың бастамашыл жобаларын дамыту. Балалар және жастар қозғалысымен, қоғамдық қорлармен бірлескен қызмет; әңгімелер, дәрістер, семинарлар, тренингтер, саяхаттар; ақпараттық-құқықтық материалдар тарату; сенім қызметтері, Мен және заң акциясын ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады[6].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру тұжырымдамасында қамтылған бағыттар сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми теориялық негіздерін айқындауда негізгі ұстаным болып табылады:
Қазақстан Республикасы және онда мекендейтін көпұлтты халыққа, Отанға деген сүйіспеншілікті қалыптастыру;
Қазақстан Республикасы Конституциясын құрметтеу және мемлекеттік заңдарды орындау, қоғамдық қатынастарда заңдардың орындалуын нақты іске асырып, бойына сіңіру;
Қазақстан Республикасы мемлекеттік нышандары - Елтаңба, Ту, Қазақстан Республикасы Әнұранына деген құрметті және оған деген мақтаныш сезімді қалыптастыру;
Қазақстанды мекендейтін барлық халықтардың тарихына, дәстүрлеріне, мәдениетіне және ұлттық ерекшеліктеріне құрметпен қарау;
мемлекеттік тілге, яғни қазақ тіліне деген құрмет, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтардың негізін құрайтын көзқарастарды, ұлттық салт-дәстүр және тарихи мұраларға деген сүйіспеншілік сезімдерін қалыптастыру;
әлемдік тілдерге және ұлтаралық тіл болып есептелетін орыс тіліне, Қазақстанды мекендейтін басқа халықтардың тілдеріне құрметпен қарау, орыс тілі Қазақстанның, ТМД, әлемдік кеңістіктегі ұлтаралық тілдік қатынастар құралы екеніне түсінікпен қарау;
ұлтаралық мәдениетті дамытуға және оны қоғамдық қатынастар барысында тұлғаның негізгі қасиетіне айналдыру, дінаралық қатынастар бойынша түсінушілік;
халықтар арасындағы сүйіспеншілік пен достықты қалыптастыруға ықпал ету;
Қазақстан Республикасының бейбітшілігі мен тұтастығын, Отанның экономикалық және экологиялық байлығын дамытуға, Отанды қорғауға әрқашан дайын болу;
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жүйесін негіздей отырып, ұлттық және әлемдік білім нәрінен сусындаған ғылыми-техникалық прогресс көшіне ілесе алатын патриоттық құндылықтары қалыптасқан тұлғаны қалыптастыру;
жалпыадамзаттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық өркениеттілікті бағалау, құрметтеу (бейбітшілік, тыныштық, қауіпсіздік, еркіндік, ізгілік, тұлғаның еркіндігі мен құқығын қамтамасыз ету);
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру субъект-объект-субъект тұрғысынан қарастырыла отырып, әртүрлі әлеуметтік жағдайларда конституциялық және құқықтық нормаларды қадағалау, саясат, патриоттық идеяларды насихаттау, санада Отан алдындағы парыз, сүйіспеншілік, адалдық, мақтаныш сезімін қалыптастыру негізінде іске асырылу керек [7].
Сонымен қатар, зерттеу жұмысымыздың көкейкестілігі мен теориялық негіздерін айқындауда алыс және жақын, республикадағы біз нысана етіп отырған тақырыпқа сәйкес Е.Ю.Гундорова[35], О.Н.Омаров[36], Р.А.Матвеева[37], Е.Б.Витель[38], М.А.Оразалиева [28] т.б. еңбектері негізгі орын алады.
Психолог В.О.Найзинский тұжырымдауы бойынша музыка - адамның көңіл-күй, сезім, сонымен қатар музыка тілі, - ол адамның жан дүниесін қалыптастыруға негізгі себеп болады [20] десе, психолог Б.М.Теплов: Музыка - эмоциялық таным. Музыкада бiз эмоция арқылы дүниенi танимыз, - деген тұжырымдарынан музыканың тұлғаның қалыптасуына музыканы, ән өнерінің тұлғаның көңіл-күй, сезіміне әсерін көрсетеді [21].
Жалпы сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізін айқындауда М.А.Оразалиеваның бастауыш сынып оқушыларына музыкалық-эстетикалық тәрбие беру, бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық аспаптық музыкасына қызығушылығын қалыптастыру[28], Р.Қ.Дүйсембинованың халық әндері арқылы музыкалық-эстетикалық және адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу қазақтың ерлік эпостары арқылы жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беруде эпостық жырларды оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты жырларда кездесетін ерлік қасиеттерге баулу[25], Ш.Б.Құлманованың қазақтың халықтық музыкасын мәдениет тұрғысынан қарастыра отырып, оны құрал ретінде бастауыш сынып оқушыларына тәрбие беру, қазақтың музыкалық фольклорын құрал ретінде қарастырып, сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыру т.б. ғалымдардың ғылыми тұжырымдарын негізге ала отырып зерделедік[27].
Сонымен қатар, зерттеу жұмысымыздың өзектілігін айқындауда Ұ.Белғозиеваның Мектептегі жоғары сынып оқушыларына халық композиторларының мұралары арқылы эстетикалық тәрбие беру атты магистрлік жұмысында жоғары сынып оқушыларына халық композиторларының мұралары арқылы эстетикалық тәрбие беруде ұсынған негізгі қағидалары, тұжырымдарын пайдалана отырып, теориялық негізін нақтылауға мүмкіндік болды[29].
Музыка арқылы патриотизм, патриоттық тәрбие беру мәселесіне алыс және жақын шетел ғалымдарының еңбектерінде аса мән беріледі. О.Н.Омаровтың Ресей Федерациясының мемлекеттік музыкалық рәміздері арқылы жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру атты ғылыми еңбегінде мемлекеттік музыкалық рәміздердің қалыптасуы, музыкалық рәміздер арқылы жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің әдістемесін қамтиды. Музыкалық рәміздерге әнұран, әртүрлі марштарды жатқыза отырып, олардың оқушы бойындағы патриоттық құндылықтарын қалыптастырудағы мүмкіндіктері қарастырылады.
Оқушыларға музыка арқылы патриоттық тәрбие беру атты факультативтік курс бағдарламасын бере отырып, Адам өміріндегі патриоттық музыка, Патриоттық марштар, Ресейдің алғашқы әнұраны, Совет Одағының әнұраны, Таулы аймақтың әндері, Жаңғырған Ресейдің патриоттық музыкалары, т.б. бағыттар қамтылады. Автор зерттеу жұмысын сабақ және сабақтан тыс уақытта қамти отырып, теориялық, эксперименттік-аналитикалық және рефлексивті-бағалаушылық тұрғысынан қарастырады.
Диссертанттың зерттеу жұмысының негізгі құндылығы Ресей Федерациясы мен Дағыстан Республикасының мемлекеттік әнұрандары арқылы оқушылардың бойындағы патриоттық құндылықтардың қаншалықты қалыптасатынын эксперимент арқылы дәлелдейді [36].
Р.А.Матвееваның Классикалық музыкаға балаларды жастайынан тәрбиелеу мен дамыту: теория мен практика атты ғылыми-зерттеу жұмысында баланың жас ерекшелігіне байланысты орыс классикалық музыкасының ықпалы мен әсерін зерттей отырып, олардың бойында рухани құндылықтардың қалыптасуын философияның негізгі категориялары құндылық тұрғысынан қарастырады [37].
Е.Б.Вительдің Оқушылардың музыкалық ынтасын қалыптастыруға студенттерді дайындаудың мазмұны мен әдістері атты диссертациялық жұмысы болашақ мұғалімдерді оқушылардың музыкаға деген бейімділігін анықтау арқылы олардың музыкалық есту қабілетін дамыту үшін жүргізілетін жұмыстың мазмұнын аша отырып, әдістемесін ұсынады [38].
Е.Ю.Гундорованың Музыка сабағында бастауыш сынып оқушыларының орыс халқының ерлік - батырлық операларын менгеруі атты еңбегінде ерлік, патриоттық опералар негізінде бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру мәселесі, ерлік және патриоттық рухтағы операларға толықтай жіктеме жасай отырып, оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты операларды ұсыну арқылы жүзеге асырылған [35].
Жалпы сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру үдерісін зерделеу барысында біз патриотизм ұғымынын мәнін алыс және жақын шетел, қазақстандық ғалымдардың еңбектеріне жан - жақты талдау жасау барысында айқындадық.
Кесте 1 - Ғалымдардың патриотизм ұғымына берген анықтама лары
№
Аты жөні
Мазмұны
1.
Құсайынов А.
Патриотизм дегеніміз - қоғамдық сананың бір формасы, тарихи және таптық категория екенін, яғни ол да қоғам дамуымен бірге дамып, жаңа мазмұнмен толыға түсетінін білдіреді, - дей келе, патриоттық тәрбие процесінде өз Отанына деген сүйіспеншілік, жалпыұлттық намыс, мемлекеттік, экономикалық, ғылыми, моральдық, саяси, әскери және спорттық қуат-қарымын дамытуға ұмтылу, оны идеологиялық, тіпті қажет болса, Отан қорғау қажеттері қалыптасатынын атап көрсетеді етуді мен қазақстандық патриотизмнің бүгінгі шынайы көрінісі [34].
2.
А.Даль
Патриот - Отанын сүйетін, оның байлығын қорғайтын, отансүйгіш, Отаншыл азамат[42]
3.
Философиялық сөздікте
патриотизм (грекше patrіs - отан) - адамгершілік және саяси принцип, әлеуметтік сезім, оның мазмұны - Отанға сүйіспеншілік, оған адалдық, оның өткені мен қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға құлшыныс. Патриотизм - адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің бірі. Туған жерге, тілге, салт-дәстүрлерге адал болып, олардан қол үзбеу түрінде патриотизмнің тарихи элементтері көне заманда-ақ қалыптаса бастаған деп туған елге, жерге, тілге деген махаббатымен бірге, адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген ең терең сезімі екенін көрсетеді[43].
4.
Педагогикалық энциклопедия
Патриотизм - Отанға, өзінің халқына деген махаббат, атам заманнан дамып және бекітіліп келе жатқан ең бір терең сезім, деп атап көрсетсе [44].
5.
Щуркова Н.Е.
Патриотизм әртүрлі жағдайларда көрініс береді: туған өлкеге деген байланыс, отан үшін мақтаныш, отанның байлығы үшін еңбек етуге және оны қорғауға деген дайындығы[39].
6.
Педагогикалық сөздікте
Патриоттық тәрбие - патриоттық сана, туған жерге деген адал сезімді қалыптастыруға жүйелі және мақсатты түрде бағытталған іс-әрекет, Отанды қорғауды азаматтық парыз деп түсіну және оны қорғауға әрқашан дайын тұру[45].
7.
Иманбаева С.Т.
Ұлттық патриотизм - өзінің туған жеріне, өз ұлтының бірлігі, мәдениеті, тілі, дәстүрлеріне деген сезімінен туындайды, жалпыұлттық патриотизм - мемлекет халықтарының бір бөлігі екенін түсінуі, әртүрлі ұлт өкілдерінің өз Отанына деген махаббаты мен шынайы сүйіспеншілігі, жалпықазақстандық патриотизм - республика халықтарының ажырамас бөлігі екенін түсінуі, махаббат сезімі, Қазақстан Республикасына деген шынайы сүйіспеншілігі, халық пен отанының мүддесін қорғау азаматтық парызы[32].
Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс уақытта қазақ әндері арқылы патриоттық тәрбие беруде теориялық-әдіснамалық негіздерін айқындау барысында алыс және жақын шетел, Қазақстан ғалымдарының еңбектеріне талдау жасай отырып, негізгі бағыттарын айқындауға мүмкіндік болды.
Жалпы сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми теориялық негізін айқындауда С.Т.Иманбаеваның ғылыми ұсыныстарын негізге алдық. Ғалым патриотизмнің дамып қалыптасуын төмендегі кезеңдерге бөліп қарастырады: 1) Сақ дәуіріндегі патриотизм; 2) Ғұн кезеңіндегі патриотизм; 3) Түркі қағанаты тұсындағы патриотизм; 4) Алтын Орда тұсындағы патриотизм; 5) ХҮI-ХҮIII ғ.ғ. қазақ халқының патриотизмі; 6) ХIХ ғасырдағы патриотизм; 7) ХХ ғасырдың басындағы патриотизм; 8) Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі патриотизм; 9) 1986 жылғы қазақ жастарының патриоттық рухы; 10) ХХI ғасыр әлемдік жаһандандыру үрдісі кезіндегі қазақстандық патриотизм [32].
Жоғарыда көрсетілген кезеңдерге талдау жасай отырып, әр кезенге тән патриоттық тарихи әндер туындаған. Қазақ әндері арқылы тұлғаның бойындағы ұлттық патриотизмді, елжандылықды, ерлікті т.б. қасиеттерді қалыптастыруға болады.
Ұлттық патриотизм - өзінің туған жеріне, өз ұлтының бірлігі, мәдениеті, тілі, дәстүрлеріне деген сезімінен туындайды, жалпыұлттық патриотизм - мемлекет халықтарының бір бөлігі екенін түсінуі, әртүрлі ұлт өкілдерінің өз Отанына деген махаббаты мен шынайы сүйіспеншілігі, жалпықазақстандық патриотизм - республика халықтарының ажырамас бөлігі екенін түсінуі, махаббат сезімі, Қазақстан Республикасына деген шынайы сүйіспеншілігі, халық пен отанының мүддесін қорғау азаматтық парызы деп атап көрсете отырып, Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мәселесі қазіргі таңда аса көкейкесті мәселелердің бірі болып табылатынына тоқтала отырып, патриотизм, Қазақстандық патриотизм, жалпыадамзаттық патриотизм, ұлттық патриотизм ұғымдарының ара жігін ашып береді.
Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды мекендейтін барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекеті әлемдік биіктен көріну үшін білім, мәдениет, экономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, еліміздегі бейбітшілік, бірлік пен тәуелсіздікті сақтау үшін барлық күш жігерін жұмсау.
Қазақ патриотизмі - елі мен жері, халқының бостандығы және мемлекет ретінде жер бетінде сақталуы үшін, қазақ халқының намысын жоғары дәрежеде ұстау үшін күресу. Әлемдік патриотизм әлемдік тұрғыда патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен қатар, әлемдік дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін сақтау үшін барлық күш-жігерін жұмсау [32, 17 б.].
Қазақтың қаһарман батыры Б.Момышұлы жеке адамның, ұлттың, өз отанына деген мақтаныш сезімін, ұлттық игілікті, дәстүрлерді, барлық халықтар мен барлық ұлттардың барлық ұлы және тамаша нәрселер жасауға қабілетті екенін, ұрыс жүргізуге кедергі келтіретін ұлттық дәстүрлер жоқ, қайта ұрыс жүргізуге көмектесетін ұлттық дәстүрлердің бар екенін ұғынып, түсіне білу керек. Әрбір адам өз ұлтын сүюге тиіс және өз ұлтын терең сүю мен оны мақтан ету арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеп және оларды да сүюге тиіс. Ұлттық мақтаныш - ұлт ішіндегі жеке адам үшін мызғымас әрі қасиетті заң.
Әрбір азамат өз ұлтын сүюге тиіс және өз ұлтына деген терең сүйіспеншілігі мен мақтаныш сезімі арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеп, оларды сүйе білуге тиіс, - деп, ұлттық дәстүрлер арқылы ұлтын сүю мен оны мақтан ету, ұлттық мақтаныш - ұлт ішіндегі жеке адам үшін мызғымас әрі қасиетті заң тұрғысынан қарастырады[19,46].
Б.Момышұлы патриотизм ұғымын Отанға (мемлекетке) деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы, өткен және бүгінгі тарихты білу, мемлекетті нығайтуға қызмет ету, халықтың болашағын ойлау деп тұжырымдайды[19].
Ал, Е.Ө.Жұматаеваның Қазақстан майдангер жазушыларының шығармалары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру атты диссертациялық жұмысында Б.Момышұлы, Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов т.б. еңбектеріндегі ой-пікірлер сараланып, бір жүйеге келтіріліп, оларды ерлік іс әрекеттерін, шығармаларын сыныптан тыс уақытта пайдаланудың ерекшеліктерін қарастырылады. Майдангер жазушылар шығармаларындағы педагогикалық құнды ой-пікірлер атты факультатив курс бағдарламасы мен әдістемесі мектеп оқушыларының бойындағы ерлік қасеиттерді қалыптастырудың негізі болып табылады[47].
Ғалымдардың ғылыми еңбектерінде патриотизмді құндылық тұрғысынан қарастырып, бүгінгі оқушы - жастардың бойында ұлттық патриоизмді қалыптастыруға бағыттайды.
Патриоттық құндылық дегенiмiз - елi мен туған жерiн, Отанын сүю, мемлекеттiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiгiн, әлемдік тыныштықты сақтау үшiн күресу, өзінің ана тілін, ділін, салт-дәстүрін бүгінгі заман талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіру, қоғамдағы iзгiлiк қарым-қатынасты, табиғат пен адам арасындағы мейрiмдiлiктi, ұлтаралық мәдениеттi дамыту, - деген тұжырымынан сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруда елi мен туған жерiн, Отанын сүю, өзінің ана тілін, салт-дәстүрін білуге т.б. қасиеттерді менгеруге бағытталады[32].
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруда патриотизмнің дамып қалыптасуын төмендегі кезеңдердегі Біржан сал, Ақан сері, Абай, Мұхит, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Мәди, Үкілі Ыбырай, Құлтума, Сары, Майра, Естай, Нартай, Кенен т.б. ұлттық өнеріміздің негізін салған әнші композиторлардың мұраларын ерекше атауға болады.
Қазақстандағы әр аймақтағы әндердің ерекшеліктерін ғалым М.Ахметова төрт аймаққа бөліп береді:
Сарыарқаның халық әндері (Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса, Мәди, Үкілі Ыбырай, Естай, т.б.)
Батыс халық әндері, (Мұхит, Нартай, Шашубай, т.б.)
Жетісу халық әндері (Жамбыл, Кенен, Сүйінбай, т.б.)
Шығыстың халық әндері (Абай, Әсет, т.б. ) [30].
Жоғарыда айқындалған кезендерге тоқталатын болсақ көбі ұрпақтан- ұрпаққа ауызша жеткен құнды мұралар болып табылады. Расында да, халық әндерінің ұрпақтан - ұрпаққа ауызша жеткені аян. Кез - келген әншінің әрбір әнді өз өңірінің ерекшеліктеріне, өзінің орындаушылық қабілетіне қарай өңдей айтатыны ақиқат жәйт, - деп атап көрсеткендей, әр аймақтың өзіндік аймақтық, орындаушылық ерекшелігі арқылы ұрпақтан- ұрпаққа мирас болды[ 30 ,4б.]
Қазақ әндерінің ерекшелігін Б.Асафьев Қазақтың ән әуездерінің тамаша бір қасиеті - оның шын жүректен шыққан эмоционалдық сезімталддығымен сезгіштігі... әуендерінің оралымдығы, олардың құлақтан кіріп бойды аларлығы, ән тақырыптарының әр алуандығы - осы қасиеттердің бәрі халық психикасының аса терең толғауын көрсету арқылы, қазақ әншілерінің жарқын орындаулары арқылы айқын сезіліп отырады, - деп қазақ әндерінің шын жүректен шыққан эмоционалдық сезімталдығын баса көрсетеді[39]. Расындада, қазақ әндері өзінің орамы жағынан құлақтан кіріп бойды алатын, адам психикасына ықпалының мол екенін көреміз[22].
И.А.Аллекторовтың Қазақ әні атты мақаласында: Сыртта соғып тұрған боран, мен жылы зілмеңкеде отырып ән тыңдадым. Әнші тері тұлақтың үстінде жайғасып отырып, домбырасының ішегін қаға бастады. Ішектің баяу дірілі, орындаушыға жақындай түскен адамдардың қозғалыс дыбыстары, домбыраның күмбірлеген қайғылы дыбысы маған ерекше бір әсер етті. Мына сияқты қарапайым әнге - қарапайым музыкаға қанша музыка сыйып жатыр! Қолдан істеген екі ішекті домбырадан мұндай нәзік, мұндай әсем дыбыстар шығады дегенге мен еш уақытта сенбеген болар едім! Егерде мына қарапайым, жаныңа тиетін әнді өз құлағыммен есітпеген болсам, мен оның ызыңдаған жаратылыс үнмен ұласатын күшіне де сенбес едім! Орыс ғалымы И.А.Аллекторовтың қарапайым әнге - қарапайым музыкаға қанша музыка сыйып жатыр дей келе, қолдан істеген екі ішекті домбырадан шыққан нәзік, әсем дыбыстардың ерекшелігін аса сүйіспеншілікпен суреттеген.
Мектеп оқушыларының қазақ әндері арқылы сыныптан тыс жұмыс барысында патриоттық құндылықтарын қалыптастыруды жалпыадамзаттық, ұлттық мәдениеттердің жиынтығы және аймақтық ерекшеліктер тұрғысынан қарастырдық. Әр аймаққа бағытталған әндер негізінде оқушылардың тек бір ғана аймақ емес, республиканың әр аймағындағы туындаған шығармаларды меңгеруге еркін мүмкіндігі бар екені айқындалды.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың үлгісі
Құлақтан кіріп бойды алар,
Әсем ән мен тәтті күй,
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең менше сүй,- деп ұлы Абай айтқандай ән өнері тұлғаның бойындағы эмоцианальдық сезімдерді, көңіл - күйді, табиғатқа, ата - анаға, ел мен жерге деген сүйіспеншілікті қалыптастыратын құдіретті күш болып табылады.
Ән мен күй - адамның рухын көтереді, жан сарайын жаңартады, шабытына шабыт, жігеріне жігер қосады. Қазақ елінің қашаннан ән мен жырдың отаны, тума таланттар елі, ғаламат та ғажайып табыстар елі!
Сол байтақ еліміздің байтақ құрылыс, мұхит тәрізді толқыған егін, мыңғырған мал, сансыз ауыл, сайраған жолдар, күміс қайың, қалың қарағайымыз, айдынды көлдер, арналы өзендеріміз, айбарлы азаматтарымыз, міне ән арқау осылар.
... шырқалған әсем әндерде, қосыла шерткен күйлерде замана үні, кешелі бүгінгі ұрпақ дауысы дабыл қағады. Өйткені ән - мәңгілік, жыр - мәңгілік. Сол ән-күйлерімізден халқымыздың дарқан дарынын, өнерсүйгіштік кескін келбетін аңғарғандай боламыз, - деп атап көрсеткендей, ұрпақтан - ұрпаққа жеткен әндер қазақ деген атқа сай лайықты ән жырларды тудырды[29, 3б.].
Қазақ деген атау "хас сақ" деген мағынада, яғни "нағыз сақ"деген мағынаны берген. Көне түркі тіліндегі баламасы "ер жүрек", "еркін адамдар" деген мағынаны білдірген. "Қаз" деген түбірдің өзі "ер" деген мағананы береді. Ш.Уәлихановтың зерттеуі бойынша "ер жүрек", "батыл", Ә.Диваев: "еркін жүрек адам" деп баяндаса, Ш.Құдайбердиев: "өз алдына ел болып, еркін жүрген адам", ал, неміс ғалымы В.В.Радлов "тәуелсіз, еркін, ерікті" адам деп түсіндіреді[12].
М.Ғабдуллиннің Ерлік-тәрбиенің жемісі деген тұжырымнан кешегі Ұлы Отан соғысы кезінде ерлік тәрбиеден туындайтыны Бұлқышев Б., Қайсенов Қ., Қошқарбаев Р., Момышұлы Б., Тоқтаров Т. т.б. және батыр қыздар Мәншүк пен Әлияның ерліктері ұрпақтан ұрпаққа жалғасуы да ұлттық дәстүрдің жемісі.
Жазушы Баубек Бұлқышев "Шығыс ұлына" атты еңбегінде: Ел қорғауға ел намысымен аттанған біздің алдымызда үлкен бел жатыр, Шығыс ұлы! Туған елдің келешегін сақтауға біз міндеттіміз. Ендеше қазақ қыздарының "Елім-ай" деп сары даланы күңірентіп салған зарлы әнін бүгінгі күні жаңа күймен ұрыс алдында біз шырқасақ, оның айып-шамы жоқ. Елін сүйген ер жігіт қазіргі заманда "Елім-ай" десе Ол-Ант! Ол-Серт!,- деген шығыс ұлына арнап туған елдің келешегін сақтауға міндетті екені, "Елім-ай" атты зарлы әні елін сүйген ер жігітке ант, серт түрғысынан бағалайды[51,32б.].
Халық батыры Бауыржан Момышұлы "Ерлік табиғат сыйы емес, ең алдымен өзіңнің ар-намысыңды және азаматтық қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімі, азаматтық парызын орындау үшін осындай адамгершілік, теңдікте өзіңмен сайысқа түсе отырып, тұтас коллектив өмірінің игілігін ғана емес, сонымен қатар қауіп-қатерін де бөлісіп, жауды барынша жою, жанға-жан, қанға-қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және отандастарыңды қауіпсіз етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігуге мәжбүр ету",- деп, отандастарыңды қауіпсіз етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігуге мәжбүр ету Отан алдындағы азаматтық парызды орындауда халықтың тыныш тұрмыс тіршілігі үшін аямай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру
Орыдаған: Баянбекқызы Әсел
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2020
мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3
1 Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың үлгісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
18
1.3. Бастауыш сынып оқушыларына қазақ әндері арқылы патриоттық тәрбие берудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
2 Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың әдістемесі ... ... ... ... ... ... . .
30
2.1 Қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруда пән сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстарының мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ...
30
2.2 Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.3 Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың эксперимент барысында дәлелденуі және нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... .
57
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
63
КІРІСПЕ
Зерттеудiң көкейкестiлiгi. Қазақстан Республикасы Президенті Қ-Ж.К.Тоқаевтың "Абай және XXI ғасырдағы Қазақстан атты мақаласында Тіпті қазір айтып жүрген интеллектуалды ұлт қалыптастыру идеясы Абайдан бастау алды деуге болады. Ұлы ойшыл әр сөзімен ұлттың өресін өсіруді көздеді. Сондықтан Абайды терең тануға баса мән бергеніміз жөн. Абайды тану - адамның өзін-өзі тануы. Адамның өзін-өзі тануы және үнемі дамып отыруы, ғылымға, білімге басымдық беруі - кемелдіктің көрінісі. Интеллектуалды ұлт дегеніміз де - осы. Осыған орай, Абай сөзі ұрпақтың бағыт алатын темірқазығына айналуы қажет. Абай қазақтың әр баласын ұлт - жанды азамат етіп тәрбиелеуге ша - қыр - ды. Оның мұрасы - парасатты пат - риотизмнің мектебі, елдікті қадірлеудің негізі. Сондықтан азаматтарымыздың көзі ашық болсын десек, Абайды оқу - дан, ақын өлеңін жаттаудан жалық - паған жөн. Біз елді, ұлтты Абайша сүюді үйре - нуіміз керек. Ұлы ақын ұлтының кемшілігін қатты сынаса да, тек бір ғана ойды - қазағын, халқын төрге жетелеуді мақсат тұтты, - деп атап көрсете отырып ұрпақты отаншылдық рухта тәрбиелеу, қазақ халқының сан ғасырлық рухани тәжірибесін пайдалану мақсат ете отырып, көптеген іргелі шаралар жүргізілу үстінде [1]. Расында да, мемлекеттің алдында тұрған негізгі міндет, интеллектуалды қоғамды, интеллектуалды ұлтты қалыптастыру болып табылады. Интеллектуалды ұлтты қалыптастыру үшін рухани - адамгершілік, патриоттық құндылықтары жетілген инттеллектуалды тұлғаны қалыптастырумыз қажет.
Қоғамдағы рухани - адамгершілік, патриоттық құндылықтарды қалыптастыру мәселесі Қазақстан Республикасы Конституциясында [2], Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында [3], Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2020-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында[4], Қазақстан Республикасы мемлекеттік білім бағдарламасында[5], Қазақстан Республикасы Тәрбие негіздері тұжырымдамасында [6], Қазақстан Республикасы мемлекеттік Мәдени мұра бағдарламасы [7]т.б. құжаттарда негізгі орын алады.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы Тәрбие негіздері тұжырымдамасында патриоттық тәрбие беру қазақ халқының тарихы мен салтын, тілін сүюге және құрметтеуге, оның таңдаулы дәстүрлерін сақтауға және оны дамытуға, Қазақстанның басқа халықтарының мәдениетін зерттеуге, игеруге негізделген азаматтық ұстанымды және патриоттық сананы, ұлтаралық мәдени қарым-қатынасты, т.б. қалыптастыруы тиіс, - деп патриоттық тәрбие беру қазақ халқының тарихы мен салтын, дәстүрлерін, тілін сүюге және құрметтеуге бағыттайды [6].
Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасында[8], Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасында [9] патриоттық тәрбие берудің қазіргі таңдағы өзекті мәселелері қамтылған. Бағдарламада патриоттық тәрбие - мемлекеттік үкімет органдарының жүйелі және алдына мақсат қою арқылы іске асырылатын іс-әрекеті, - деп көптеген іс шаралар жүргізілді[9, 4 б.].
Патриоттық тәрбие беру мәселесі әл - Фараби [10], Абай[11], Алтынсарин Ы. [12], В.В.Радлов[12], Дулатов М. [13], Құдайбердиев Ш. [14], Жұмабаев М. [15], Сухомлинский В.А. [16] т.б. еңбектерінде негізгі орын алады.
Психология саласы бойынша Жарықбаев Қ. [17], Выготский С. [18],Момышұлы Б. [19], Назайкинский Е. [20], Теплов Б.М. [21] т.б. еңбектерін ерекше атауға болады.
Музыкалық білім және тәрбие беру мәселелері Асафьев Б. [22], Жұбанов А[23],Балтабаев М.Х. [24],Дүйсенбінова Р.Қ. [25], Қарамолдаева Г.Ж. [26,29], Кульманова Ш.Б. [27], Оразалиева М.А[28], Белғозиева Ұ.Б. [29], Ахметова М. [30], Райымбергенов А. [31] т.б.
Патриоттық тәрбие берудің теориялық және әдістемелік негіздері С.Т.Иманбаева [32,33], Таубаева Ш.Т. [35], Берікханова А.Е. [33], А.Қ.Құсайынов [34], Е.Ю.Гундорова[35], О.Н.Омаров[36], Р.А.Матвеева[37], Е.Б.Витель[38],Н.Е.Щуркова[39], Бейсембаева А. [40], Өмірбаева Г.Ш [41]т.б.
Дегенмен де, жоғарыдағы ғылыми-зерттеу жұмыстарында сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру жеткілікті деңгейде қарастырылмаған.
Зерттеуімізге байланысты жүргізілген талдаулар сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру қажеттілігі мен оның жүйелі зерттелмеуі арасында; бастауыш сынып оқушыларымен жүргізілетін сыныптан тыс уақытта өтілетін бағдарламаның жоқтығы; қазақ әндері арқылы оқушылардың патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға негізделген әндер жіктемесі мен әдістемесінің болмауы; бастауыш мектеп мұғалімдері тарапынан патриоттық тәрбиені жүргізуге байланысты іс-шаралардың жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшылықтың бар екені анық байқалады.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру мәселелері теориялық тұрғыда зерттелмеуі, сыныптан тыс уақытта бағдарлама мен әдістеменің жеткіліксіздігі тақырыпты Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудеп таңдауымызға себеп болды.
Зерттеудің мақсаты:Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруды теориялық негіздеу және оқу-әдiстемелік тұрғыдан қамтамасыз ету.
Зерттеудің нысаны: Бастауыш мектептегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеудің пәнi: Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Бастауыш сынып оқушылардың патриоттық құндылықтары жоғары деңгейде қалыптасады, егер оларды қалыптастырудың мазмұны мен әдістемесін жасаудың теориялық негіздері анықталып, оқу-әдістемелік жағынан қамтамасыз етіліп, оқу-тәрбие үдерісінде іске асырылса, бұл бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс уақытта патриоттық құндылықтарды қазақ әндері арқылы қалыптастырудың мотивациялық-тұлғалық, мазмұндық-когнитивтік, іс-әрекеттік-бағалаушылық құрылымдарының бірлігін қамтамасыз етеді.
Зерттеудің мiндеттерi:
1. Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздерін айқындау.
2. Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың мәнін анықтау.
Жетекшi идея:Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруда қазақ әндерін пайдалану арқылы патриоттық құндылықтарын қалыптастыру - Қазақстан Республикасында "Қазақ елі - мәңгілік ел" идеясын қалыптастыруға негiзделген тәрбие кеңiстiгiн құруға бағытталады.
Зерттеудiң әдiснамалық-теориялық негiздерi: жеке тұлғаның патриоттық құндылығын қалыптастыру іс-әрекет, тұлға, құндылықтар теориялары негізінде, әдiснамалық негiзi мәдениеттану, аксиологиялық, жүйелілік, тұлғалық, іс-әрекеттік тұғырлар тұрғысынан қамтылды. Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қазақстан Республикасының Бiлiм туралы Заңы, Қазақстан Республикасының Мәдени мұра бағдарламасы, Адам құқықтарының жалпыға бiрдей Декларациясы, Бала құқықтары туралы Конвенциясы, Қазақстан Республикасы "Тәрбие негіздері тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы т.б.
Зерттеудің әдiстерi: философтардың, тарихшылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектерiн талдау арқылы қоғамның әлеуметтiк даму жағдайында патриоттық тәрбие берудiң ұстанымдарын, мүмкiндiгiн анықтау; оқушылармен тестiк жұмыстар мен сауалнамалар жүргiзу; сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға байланысты тәжiрибесiн жинақтау, салыстыру, талдау, қорытындылау, тәжірибелік-эксперименттік жұмыс нәтижесін айқындау.
Зерттеудің көздерi:
oo Қазақстан Республикасы Тәрбие негіздері тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасы бойынша атқарылған іс шаралар алынды;
oo алыс және жақын шетел, Қазақстан ғалымдарының патриоттық тәрбие беруге байланысты философиялық, педагогикалық-психологиялық ғылыми-зерттеу еңбектерi, тұжырымдары;
oo бiлiм беру жүйесiндегi патриоттық тәрбие берудегiiс-тәжiрибелер.
Зерттеудің кезеңдерi:
Бiрiншi кезең (2018-2019 жж.). Зерттеу тақырыбы бойынша философия, тарих, педагогика, психология салаларындағы еңбектерге, қазақ әндері арқылы мектеп оқушыларына сыныптан тыс уақытта патриоттық тәрбиеге талдаулар жүргiзiлдi. Талдау барысында зерттеу жұмысымыздың теориялық негіздері, ғылыми ақпараты айқындалды. Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру патриоттық тәрбие берудегі қазақ әндерінің әлеуеті анықталды.
Зерттеу мәселесіне байланысты бастауыш сынып оқушыларымен тест тапсырмалары, сауалнамалар жүргізілді.
Екiншi кезең (2019-2020 жж). Қазақ әндері арқылы сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру патриоттық тәрбие берудің теориялық моделі, компоненттері, өлшемдері, көрсеткіштері, деңгейлері айқындалды. Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық тәрбие беруге арналған оқу-әдiстемелiк ұсыныстар дайындалды.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға бағытталған ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар негiзiнде бастауыш сыныптарда тәжiрибелiк жұмыстар жүргiзіліп, эксперимент барысында дәлелденді. Ғылыми-әдістемелік ұсыныстар дайындалып, дипломдық жұмыс рәсімделді.
Зерттеудің базасы: Алматы қаласындағы Ы.Алтынсарин атындағы № 159 мектеп-гимназияда тәжірибелік-эксперименттік жұмыстар жүргізілді. Тәжірибелік-эксперименттік жұмысқа 1-4 сынып аралығында 87 оқушы қатысты.
Зерттеудiң ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері анықталды.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың
мотивациялық-тұлғалық, мазмұндық-когнитивтік, іс-әрекеттік-бағалаушылық құрылымының үлгісі, оған сәйкес компоненттері, көрсеткіштері мен өлшемдері, деңгейлері айқындалды.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруда
қазақ әндерінің тәрбиелік әлеуеті айқындалды.
Зерттеудің практикалық мәндiлiгi:
- Диплом жұмысында ұсынылған сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға бағытталған қазақ әндерінің 1-4 сынып аралығындағы оқушыларға ұсынылған әндер жіктемесі, Елжандылыққа тағзым атты үйірме жұмысына арналған бағдарлама жас ұрпақ бойындағы ұлтжандылықты, қазақстандық және жалпыадамзаттық патриотизмді қалыптастыруға қосқан бiрден-бiр үлес болып табылады;
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға
негізделген оқу-әдiстемелiк ұсыныстар сыныптан тыс жұмыс ба-рысында патриоттық тәрбиені жүргізуді ұйымдастыруға игi ықпал етедi;
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға
негізделген тәжірибелік эксперименттік жұмыстың нәтижелері сыныптан тыс жұмысты ұйымдастыруға және жетілдіруге мүмкіндік береді;
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері және аксиологиялық, мәдениеттану, жүйелілік, тұлғалық, іс-әрекеттік әдіснамалық тұғырлары.
- Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық моделінің мотивациялық-тұлғалық, мазмұндық-когнитивтік, іс-әрекеттік-бағалаушылық құрылымына сәйкес өлшемдерi мен көрсеткiштерi.
Қазақ әндерінің оқушылардың патриоттық құндылықтарын қалыптастырудағы қазақ әндерінің 1-4 сынып аралығындағы оқушыларға ұсынылған әндер жіктемесі, Елжандылыққа тағзым атты үйірме жұмысына арналған бағдарлама.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға негізделген оқу-әдістемелік ұсыныстар негізінде жүргізілген тәжiрибелiк-эксперименттiк жұмыс нәтижелерi және ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар.
Зерттеудің нәтижелерiн тәжiрибеге ендiру эксперимент барысында және Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде өткен семинарларда баяндалды.
Диплом жұмысының құрылымы: диплом жұмысы кiрiспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен, қосымшалардан тұрады.
Кiрiспе бөлiмiнде зерттеудiң көкейкестiлiгi, зерттеудiң мақсаты, нысанасы, пәнi, мiндеттерi, жетекшi идеясы, әдiснамалық негiздерi, әдiстерi, ғылыми жаңалығы, теориялық және практикалық мәнi, қорғауға ұсынылған қағидалары, дәйектілігі мен негiздiлiгi берiледi.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру атты бiрiншi бөлімде сыныптан тыс жұмыс барысында бастауыш сынып оқушыларының қазақ әндері арқылы патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері, аксиологиялық, мәдениеттану, жүйелілік, тұлғалық, іс-әрекеттік-әдіснамалық тұғырлары анықталды.Бастауыш мектептерге негізделген Қазақстан Республикасы Жалпы білім беру тұжырымдамаларына, Қазақстан Республикасы Тәрбие негіздері тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің тұжырымдамасына, Қазақстан Республикасы азаматтарын патриоттық тәрбиелеу жөніндегі мемлекеттік бағдарламасына, Қазақстан Республикасы жалпы орта бiлiм берудiң мемлекеттiк жалпыға мiндеттi стандарттарына, типтік оқу бағдарламаларына, оқулықтарға талдау жасай отырып, патриоттық тәрбие берудің мазмұнықарастырылды.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың моделі, көрсеткіштері мен өлшемдері анықталды.
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың әдістемесі деп аталатын екiншi бөлімде бастауыш сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің әндердің әдістемесі, оқушыларға патриоттық тәрбие берудің эксперименттік-тәжірибелік жұмыс барысында дәлелденуі, сабақтан тыс уақыттағы жұмыстарда бастауыш сынып оқушыларға патриоттық тәрбие берудің оқу-әдiстемелiк ұсыныстары бойынша жүргізілген тәжірибелік-эксперименттік жұмыстардың нәтижелері, оқушылардың патриоттық тәрбиеге байланысты бiлiмі мен тәрбиелiгiнiң өсу деңгейі айқындалды.
Қорытындыда болжамды дәлелдейтiн зерттеудiң негiзгi нәтижелерi мен тұжырымдары түйiнделдi, ғылыми-әдiстемелiк ұсыныстар берiлдi.
Қосымшадасыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруға негізделген әндер берiлдi.
1. СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫС БАРЫСЫНДА ҚАЗАҚ ӘНДЕРІ АРҚЫЛЫ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ПАТРИОТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ - ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негіздері
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Тәрбиенің тұжырымдамалық негіздері атты құжатта Мәңгілік ел жалпыұлттық идеясы аясында мемлекеттік саясат, қоғамдық талаптар, отбасылық тәрбие құндылықтары және тұлғаның жеке мүдделері мен мақсаттарының теңгерімі негізінде, сондай-ақ оқу және тәрбие процестерінің өзара кіріктірілуі арқылы тәрбиенің әдіснамасын, мазмұнын жаңартуға, білім беру жүйесінің тәрбиелік әлеуетін арттыруға бағдарланған. Қазақ халқының басты ментальдік ерекшеліктері - туған елін, жерін сүю және отбасылық құндылықтарды қадірлеу, үлкенді сыйлау, толеранттылық, кең пейілділік, қонақжайлылық болып саналады[5].
Тұжырымдамада тәрбиенің мақсаты мен міндеттері жан жақты ашылып беріледі. Жалпы тәрбиенің мақсаты:ата-анасын қадірлеп, қастерлейтін, туған жерін, Отаны Қазақстанды сүйетін, қазақ тілін, мәдениетін, тарихын меңгерген және ардақтайтын, толерантты, халықтар достығын, ел бірлігін сақтайтын, дені сау, жан дүниесі бай, еңбекке бейім, ана тілін және шетел тілдерін білетін, сапалы білім алған азамат тәрбиелеу.
Сонымен қатар, тұжырымдамада жаһандану үдерісіне сай тәрбиенің міндеттері нақты негіздеп ұсынады:
1. Тұлғаның саяси мәдениетін дамытуға, жаңа демократиялық қоғамда
өмір сүруге қабілетті, азамат және патриотты қалыптастыруға көмектесу, олардың бойында балалар мен жастар ортасындағы қатыгездік пен зорлық-зомбылық көріністеріне қарсы тұру дайындығын, құқықтық санасын, балалар мен жастардың құқықтық мәдениетін қалыптастыру.
2. Тұлғаның рухани-адамгершілік және этикалық принциптерін, оның
қоғам өмірі дәстүрлері және нормаларымен үйлестірілген моральдық қасиеттері мен мақсаттарын қалыптастыру мүмкіндігін туғызу.
3. Тұлғаның ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтарға бағдарлануына, ана тілі мен қазақ халқының, Қазақстан Республикасында тұратын этностар мен этникалық топтардың мәдениетін құрметтеуіне ықпал ету.
4. Бала тұлғасын қалыптастыруда ата-аналардың ағарту жұмысына,
олардың психологиялық-педагогикалық құзыреттіліктерін арттыруға, қамқоршылық кеңестерінің рөлін көтеруге ықпал ету.
5. Білім беру ұйымдарында көпмәдениетті орта құруға ықпал ету,
тұлғаның қоғамдағы жалпы мәдени мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру, оның өнердегі және болмыстағы эстетикалық нысандарды қабылдау, меңгеру және бағалау әзірлігін дамыту.
6.Тұлғаның еңбек дағдыларын, экономикалық ойлауы мен кәсіби
қалыптасуына және өзін-өзі іске асыруына саналы қарым-қатынасын қалыптастыру, табиғат сақтауда белсенді азаматтық ұстанымын тәрбиелеуіне; экологиялық сауаттылығы мен мәдениетін жоғары деңгейде дамытуына жағдай жасау.
7.Әрбір тұлғаның зияткерлік мүмкіндігін, көшбасшылық қасиетін
және дарындылығын дамытуды қамтамасыз ететін уәждемелік кеңістігін, оның ақпараттық мәдениетін қалыптастыруына ықпал ету.
8. Салауатты өмір салты дағдыларын, дене дамуы мен психологиялық
денсаулығын сақтау, денсаулыққа зиян келтіретін факторларды анықтау біліктілігін ойдағыдай қалыптастыру үшін кеңістік орнату[6].
Тәрбие жұмысының басым бағыттары деп төмендегі 8 бағытты ұсынады:
1. Қазақстандық патриотизм және азаматтық тәрбие, құқықтық тәрбие
2. Рухани-адамгершілік тәрбие
3. Ұлттық тәрбие
4. Отбасы тәрбиесі
5. Еңбек, экономикалық және экологиялық тәрбие
6. Зияткерлік тәрбие, ақпараттық мәдениет тәрбиесі
7. Көпмәдениетті және көркем-эстетикалық тәрбие
8. Дене тәрбиесі, салауатты өмір салты[6].
Біз зерттеуімізге нысан етіп алып отырған бірінші бағыт - Қазақстандық патриотизм және азаматтық тәрбие, құқықтық тәрбие. Бұл бағыттың мақсаты: жаңа демократиялық қоғамда өмір сүруге қабілетті азамат және патриот қалыптастыруға, тұлғаның саяси мәдениетін дамытуға ықпал ету, балалар мен жастардың құқықтық мәдениетін, құқықтық санасын, балалар мен жастар ортасында қатыгездік пен зорлық-зомбылыққа қарсы тұру даярлығын қалыптастыру.
Негізгі Бағалау критерийлері (қарым-қатынасы арқылы):
oo Отанға, мемлекеттік құрылысқа, мемлекеттік саясатқа, мемлекеттік идеологияға;
oo ҚР Конституциясына, заңнамасына, мемлекеттік рәміздерге (елтаңба, әнұран, ту), құқықтық тәртіпке;
oo елдегі ұлтаралық және конфессияаралық келісімге, халықтар достығына;
oo өз елінің экономикалық және әлеуметтік мәдени даму саласындағы және әлемдік аренадағы жетістіктеріне;
oo басқа адамның құндылықтарына, құқықтары мен бостандығына;
oo өз өлкесінің (ауыл, қала, шағын аудан) табиғатына, мәдени-тарихи өміріне;
-құқықтық біліміне;
заң талаптарына, құқықтары мен міндеттеріне;
құқықтың әлеуметтік құндылықтарына құрметпен қарауы, мақтаныш сезімінің болуы және жауапкершілік танытуы[6].
Іске асыру механизмдеріне сабақтар, оқу пәндері, сабақтан тыс іс-әрекеттер, қосымша білім беру. Ерлік, намыс және абырой тағылымдары. Дебат және пікірталас клубтары. Патриоттық форумдар, акциялар. Оқушылардың мемлекеттілік нышандарын және Қазақстан Республикасының мемлекеттік рәміздерін білуге арналған байқаулар мен олимпиадалар. Қазақ халқының, Қазақстанда тұратын басқа да этностардың мәдени мұрасы, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын зерттеу бойынша өлкетану экспедициялары. Мемлекет, әдебиет, өнер, ғылым қайраткерлері, соғыс және еңбек ардагерлері, қоғам қайраткерлерімен, құқық қорғау, әділет органдары қызметкерлерімен кездесулер. Балалар мен жастардың бастамашыл жобаларын дамыту. Балалар және жастар қозғалысымен, қоғамдық қорлармен бірлескен қызмет; әңгімелер, дәрістер, семинарлар, тренингтер, саяхаттар; ақпараттық-құқықтық материалдар тарату; сенім қызметтері, Мен және заң акциясын ұйымдастыру арқылы жүзеге асырылады[6].
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру тұжырымдамасында қамтылған бағыттар сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми теориялық негіздерін айқындауда негізгі ұстаным болып табылады:
Қазақстан Республикасы және онда мекендейтін көпұлтты халыққа, Отанға деген сүйіспеншілікті қалыптастыру;
Қазақстан Республикасы Конституциясын құрметтеу және мемлекеттік заңдарды орындау, қоғамдық қатынастарда заңдардың орындалуын нақты іске асырып, бойына сіңіру;
Қазақстан Республикасы мемлекеттік нышандары - Елтаңба, Ту, Қазақстан Республикасы Әнұранына деген құрметті және оған деген мақтаныш сезімді қалыптастыру;
Қазақстанды мекендейтін барлық халықтардың тарихына, дәстүрлеріне, мәдениетіне және ұлттық ерекшеліктеріне құрметпен қарау;
мемлекеттік тілге, яғни қазақ тіліне деген құрмет, тұлғаның бойындағы патриоттық құндылықтардың негізін құрайтын көзқарастарды, ұлттық салт-дәстүр және тарихи мұраларға деген сүйіспеншілік сезімдерін қалыптастыру;
әлемдік тілдерге және ұлтаралық тіл болып есептелетін орыс тіліне, Қазақстанды мекендейтін басқа халықтардың тілдеріне құрметпен қарау, орыс тілі Қазақстанның, ТМД, әлемдік кеңістіктегі ұлтаралық тілдік қатынастар құралы екеніне түсінікпен қарау;
ұлтаралық мәдениетті дамытуға және оны қоғамдық қатынастар барысында тұлғаның негізгі қасиетіне айналдыру, дінаралық қатынастар бойынша түсінушілік;
халықтар арасындағы сүйіспеншілік пен достықты қалыптастыруға ықпал ету;
Қазақстан Республикасының бейбітшілігі мен тұтастығын, Отанның экономикалық және экологиялық байлығын дамытуға, Отанды қорғауға әрқашан дайын болу;
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің жүйесін негіздей отырып, ұлттық және әлемдік білім нәрінен сусындаған ғылыми-техникалық прогресс көшіне ілесе алатын патриоттық құндылықтары қалыптасқан тұлғаны қалыптастыру;
жалпыадамзаттық құндылықтар мен жалпыадамзаттық өркениеттілікті бағалау, құрметтеу (бейбітшілік, тыныштық, қауіпсіздік, еркіндік, ізгілік, тұлғаның еркіндігі мен құқығын қамтамасыз ету);
мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие беру субъект-объект-субъект тұрғысынан қарастырыла отырып, әртүрлі әлеуметтік жағдайларда конституциялық және құқықтық нормаларды қадағалау, саясат, патриоттық идеяларды насихаттау, санада Отан алдындағы парыз, сүйіспеншілік, адалдық, мақтаныш сезімін қалыптастыру негізінде іске асырылу керек [7].
Сонымен қатар, зерттеу жұмысымыздың көкейкестілігі мен теориялық негіздерін айқындауда алыс және жақын, республикадағы біз нысана етіп отырған тақырыпқа сәйкес Е.Ю.Гундорова[35], О.Н.Омаров[36], Р.А.Матвеева[37], Е.Б.Витель[38], М.А.Оразалиева [28] т.б. еңбектері негізгі орын алады.
Психолог В.О.Найзинский тұжырымдауы бойынша музыка - адамның көңіл-күй, сезім, сонымен қатар музыка тілі, - ол адамның жан дүниесін қалыптастыруға негізгі себеп болады [20] десе, психолог Б.М.Теплов: Музыка - эмоциялық таным. Музыкада бiз эмоция арқылы дүниенi танимыз, - деген тұжырымдарынан музыканың тұлғаның қалыптасуына музыканы, ән өнерінің тұлғаның көңіл-күй, сезіміне әсерін көрсетеді [21].
Жалпы сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың теориялық негізін айқындауда М.А.Оразалиеваның бастауыш сынып оқушыларына музыкалық-эстетикалық тәрбие беру, бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық аспаптық музыкасына қызығушылығын қалыптастыру[28], Р.Қ.Дүйсембинованың халық әндері арқылы музыкалық-эстетикалық және адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеу қазақтың ерлік эпостары арқылы жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беруде эпостық жырларды оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты жырларда кездесетін ерлік қасиеттерге баулу[25], Ш.Б.Құлманованың қазақтың халықтық музыкасын мәдениет тұрғысынан қарастыра отырып, оны құрал ретінде бастауыш сынып оқушыларына тәрбие беру, қазақтың музыкалық фольклорын құрал ретінде қарастырып, сынып оқушыларының эстетикалық мәдениетін қалыптастыру т.б. ғалымдардың ғылыми тұжырымдарын негізге ала отырып зерделедік[27].
Сонымен қатар, зерттеу жұмысымыздың өзектілігін айқындауда Ұ.Белғозиеваның Мектептегі жоғары сынып оқушыларына халық композиторларының мұралары арқылы эстетикалық тәрбие беру атты магистрлік жұмысында жоғары сынып оқушыларына халық композиторларының мұралары арқылы эстетикалық тәрбие беруде ұсынған негізгі қағидалары, тұжырымдарын пайдалана отырып, теориялық негізін нақтылауға мүмкіндік болды[29].
Музыка арқылы патриотизм, патриоттық тәрбие беру мәселесіне алыс және жақын шетел ғалымдарының еңбектерінде аса мән беріледі. О.Н.Омаровтың Ресей Федерациясының мемлекеттік музыкалық рәміздері арқылы жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбие беру атты ғылыми еңбегінде мемлекеттік музыкалық рәміздердің қалыптасуы, музыкалық рәміздер арқылы жоғары сынып оқушыларына патриоттық тәрбие берудің әдістемесін қамтиды. Музыкалық рәміздерге әнұран, әртүрлі марштарды жатқыза отырып, олардың оқушы бойындағы патриоттық құндылықтарын қалыптастырудағы мүмкіндіктері қарастырылады.
Оқушыларға музыка арқылы патриоттық тәрбие беру атты факультативтік курс бағдарламасын бере отырып, Адам өміріндегі патриоттық музыка, Патриоттық марштар, Ресейдің алғашқы әнұраны, Совет Одағының әнұраны, Таулы аймақтың әндері, Жаңғырған Ресейдің патриоттық музыкалары, т.б. бағыттар қамтылады. Автор зерттеу жұмысын сабақ және сабақтан тыс уақытта қамти отырып, теориялық, эксперименттік-аналитикалық және рефлексивті-бағалаушылық тұрғысынан қарастырады.
Диссертанттың зерттеу жұмысының негізгі құндылығы Ресей Федерациясы мен Дағыстан Республикасының мемлекеттік әнұрандары арқылы оқушылардың бойындағы патриоттық құндылықтардың қаншалықты қалыптасатынын эксперимент арқылы дәлелдейді [36].
Р.А.Матвееваның Классикалық музыкаға балаларды жастайынан тәрбиелеу мен дамыту: теория мен практика атты ғылыми-зерттеу жұмысында баланың жас ерекшелігіне байланысты орыс классикалық музыкасының ықпалы мен әсерін зерттей отырып, олардың бойында рухани құндылықтардың қалыптасуын философияның негізгі категориялары құндылық тұрғысынан қарастырады [37].
Е.Б.Вительдің Оқушылардың музыкалық ынтасын қалыптастыруға студенттерді дайындаудың мазмұны мен әдістері атты диссертациялық жұмысы болашақ мұғалімдерді оқушылардың музыкаға деген бейімділігін анықтау арқылы олардың музыкалық есту қабілетін дамыту үшін жүргізілетін жұмыстың мазмұнын аша отырып, әдістемесін ұсынады [38].
Е.Ю.Гундорованың Музыка сабағында бастауыш сынып оқушыларының орыс халқының ерлік - батырлық операларын менгеруі атты еңбегінде ерлік, патриоттық опералар негізінде бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру мәселесі, ерлік және патриоттық рухтағы операларға толықтай жіктеме жасай отырып, оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты операларды ұсыну арқылы жүзеге асырылған [35].
Жалпы сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыру үдерісін зерделеу барысында біз патриотизм ұғымынын мәнін алыс және жақын шетел, қазақстандық ғалымдардың еңбектеріне жан - жақты талдау жасау барысында айқындадық.
Кесте 1 - Ғалымдардың патриотизм ұғымына берген анықтама лары
№
Аты жөні
Мазмұны
1.
Құсайынов А.
Патриотизм дегеніміз - қоғамдық сананың бір формасы, тарихи және таптық категория екенін, яғни ол да қоғам дамуымен бірге дамып, жаңа мазмұнмен толыға түсетінін білдіреді, - дей келе, патриоттық тәрбие процесінде өз Отанына деген сүйіспеншілік, жалпыұлттық намыс, мемлекеттік, экономикалық, ғылыми, моральдық, саяси, әскери және спорттық қуат-қарымын дамытуға ұмтылу, оны идеологиялық, тіпті қажет болса, Отан қорғау қажеттері қалыптасатынын атап көрсетеді етуді мен қазақстандық патриотизмнің бүгінгі шынайы көрінісі [34].
2.
А.Даль
Патриот - Отанын сүйетін, оның байлығын қорғайтын, отансүйгіш, Отаншыл азамат[42]
3.
Философиялық сөздікте
патриотизм (грекше patrіs - отан) - адамгершілік және саяси принцип, әлеуметтік сезім, оның мазмұны - Отанға сүйіспеншілік, оған адалдық, оның өткені мен қазіргісіне деген мақтаныш, Отан мүддесін қорғауға құлшыныс. Патриотизм - адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген ең терең сезімдерінің бірі. Туған жерге, тілге, салт-дәстүрлерге адал болып, олардан қол үзбеу түрінде патриотизмнің тарихи элементтері көне заманда-ақ қалыптаса бастаған деп туған елге, жерге, тілге деген махаббатымен бірге, адамның мыңдаған жылдар бойы бекіген ең терең сезімі екенін көрсетеді[43].
4.
Педагогикалық энциклопедия
Патриотизм - Отанға, өзінің халқына деген махаббат, атам заманнан дамып және бекітіліп келе жатқан ең бір терең сезім, деп атап көрсетсе [44].
5.
Щуркова Н.Е.
Патриотизм әртүрлі жағдайларда көрініс береді: туған өлкеге деген байланыс, отан үшін мақтаныш, отанның байлығы үшін еңбек етуге және оны қорғауға деген дайындығы[39].
6.
Педагогикалық сөздікте
Патриоттық тәрбие - патриоттық сана, туған жерге деген адал сезімді қалыптастыруға жүйелі және мақсатты түрде бағытталған іс-әрекет, Отанды қорғауды азаматтық парыз деп түсіну және оны қорғауға әрқашан дайын тұру[45].
7.
Иманбаева С.Т.
Ұлттық патриотизм - өзінің туған жеріне, өз ұлтының бірлігі, мәдениеті, тілі, дәстүрлеріне деген сезімінен туындайды, жалпыұлттық патриотизм - мемлекет халықтарының бір бөлігі екенін түсінуі, әртүрлі ұлт өкілдерінің өз Отанына деген махаббаты мен шынайы сүйіспеншілігі, жалпықазақстандық патриотизм - республика халықтарының ажырамас бөлігі екенін түсінуі, махаббат сезімі, Қазақстан Республикасына деген шынайы сүйіспеншілігі, халық пен отанының мүддесін қорғау азаматтық парызы[32].
Бастауыш сынып оқушыларына сыныптан тыс уақытта қазақ әндері арқылы патриоттық тәрбие беруде теориялық-әдіснамалық негіздерін айқындау барысында алыс және жақын шетел, Қазақстан ғалымдарының еңбектеріне талдау жасай отырып, негізгі бағыттарын айқындауға мүмкіндік болды.
Жалпы сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың ғылыми теориялық негізін айқындауда С.Т.Иманбаеваның ғылыми ұсыныстарын негізге алдық. Ғалым патриотизмнің дамып қалыптасуын төмендегі кезеңдерге бөліп қарастырады: 1) Сақ дәуіріндегі патриотизм; 2) Ғұн кезеңіндегі патриотизм; 3) Түркі қағанаты тұсындағы патриотизм; 4) Алтын Орда тұсындағы патриотизм; 5) ХҮI-ХҮIII ғ.ғ. қазақ халқының патриотизмі; 6) ХIХ ғасырдағы патриотизм; 7) ХХ ғасырдың басындағы патриотизм; 8) Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі патриотизм; 9) 1986 жылғы қазақ жастарының патриоттық рухы; 10) ХХI ғасыр әлемдік жаһандандыру үрдісі кезіндегі қазақстандық патриотизм [32].
Жоғарыда көрсетілген кезеңдерге талдау жасай отырып, әр кезенге тән патриоттық тарихи әндер туындаған. Қазақ әндері арқылы тұлғаның бойындағы ұлттық патриотизмді, елжандылықды, ерлікті т.б. қасиеттерді қалыптастыруға болады.
Ұлттық патриотизм - өзінің туған жеріне, өз ұлтының бірлігі, мәдениеті, тілі, дәстүрлеріне деген сезімінен туындайды, жалпыұлттық патриотизм - мемлекет халықтарының бір бөлігі екенін түсінуі, әртүрлі ұлт өкілдерінің өз Отанына деген махаббаты мен шынайы сүйіспеншілігі, жалпықазақстандық патриотизм - республика халықтарының ажырамас бөлігі екенін түсінуі, махаббат сезімі, Қазақстан Республикасына деген шынайы сүйіспеншілігі, халық пен отанының мүддесін қорғау азаматтық парызы деп атап көрсете отырып, Қазақстандық патриотизмді қалыптастыру мәселесі қазіргі таңда аса көкейкесті мәселелердің бірі болып табылатынына тоқтала отырып, патриотизм, Қазақстандық патриотизм, жалпыадамзаттық патриотизм, ұлттық патриотизм ұғымдарының ара жігін ашып береді.
Қазақстандық патриотизм - Қазақстанды мекендейтін барлық ұлт пен ұлыстардың, халықтардың Қазақстан мемлекеті әлемдік биіктен көріну үшін білім, мәдениет, экономика, әлеуметтік тұрғыда дамуына жағдай жасай отырып, еліміздегі бейбітшілік, бірлік пен тәуелсіздікті сақтау үшін барлық күш жігерін жұмсау.
Қазақ патриотизмі - елі мен жері, халқының бостандығы және мемлекет ретінде жер бетінде сақталуы үшін, қазақ халқының намысын жоғары дәрежеде ұстау үшін күресу. Әлемдік патриотизм әлемдік тұрғыда патриотизм ұғымы халықтар мен ұлттардың өз Отанына, мемлекетіне деген сүйіспеншілігімен қатар, әлемдік дамудың тыныштығы мен бейбітшілігін сақтау үшін барлық күш-жігерін жұмсау [32, 17 б.].
Қазақтың қаһарман батыры Б.Момышұлы жеке адамның, ұлттың, өз отанына деген мақтаныш сезімін, ұлттық игілікті, дәстүрлерді, барлық халықтар мен барлық ұлттардың барлық ұлы және тамаша нәрселер жасауға қабілетті екенін, ұрыс жүргізуге кедергі келтіретін ұлттық дәстүрлер жоқ, қайта ұрыс жүргізуге көмектесетін ұлттық дәстүрлердің бар екенін ұғынып, түсіне білу керек. Әрбір адам өз ұлтын сүюге тиіс және өз ұлтын терең сүю мен оны мақтан ету арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеп және оларды да сүюге тиіс. Ұлттық мақтаныш - ұлт ішіндегі жеке адам үшін мызғымас әрі қасиетті заң.
Әрбір азамат өз ұлтын сүюге тиіс және өз ұлтына деген терең сүйіспеншілігі мен мақтаныш сезімі арқылы басқа ұлттарды танып, құрметтеп, оларды сүйе білуге тиіс, - деп, ұлттық дәстүрлер арқылы ұлтын сүю мен оны мақтан ету, ұлттық мақтаныш - ұлт ішіндегі жеке адам үшін мызғымас әрі қасиетті заң тұрғысынан қарастырады[19,46].
Б.Момышұлы патриотизм ұғымын Отанға (мемлекетке) деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы, өткен және бүгінгі тарихты білу, мемлекетті нығайтуға қызмет ету, халықтың болашағын ойлау деп тұжырымдайды[19].
Ал, Е.Ө.Жұматаеваның Қазақстан майдангер жазушыларының шығармалары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру атты диссертациялық жұмысында Б.Момышұлы, Ә.Шәріпов, Қ.Қайсенов т.б. еңбектеріндегі ой-пікірлер сараланып, бір жүйеге келтіріліп, оларды ерлік іс әрекеттерін, шығармаларын сыныптан тыс уақытта пайдаланудың ерекшеліктерін қарастырылады. Майдангер жазушылар шығармаларындағы педагогикалық құнды ой-пікірлер атты факультатив курс бағдарламасы мен әдістемесі мектеп оқушыларының бойындағы ерлік қасеиттерді қалыптастырудың негізі болып табылады[47].
Ғалымдардың ғылыми еңбектерінде патриотизмді құндылық тұрғысынан қарастырып, бүгінгі оқушы - жастардың бойында ұлттық патриоизмді қалыптастыруға бағыттайды.
Патриоттық құндылық дегенiмiз - елi мен туған жерiн, Отанын сүю, мемлекеттiң тәуелсiздiгi мен бейбiтшiлiгiн, әлемдік тыныштықты сақтау үшiн күресу, өзінің ана тілін, ділін, салт-дәстүрін бүгінгі заман талабына сай ұлттық мүдде негізінде жетілдіру, қоғамдағы iзгiлiк қарым-қатынасты, табиғат пен адам арасындағы мейрiмдiлiктi, ұлтаралық мәдениеттi дамыту, - деген тұжырымынан сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруда елi мен туған жерiн, Отанын сүю, өзінің ана тілін, салт-дәстүрін білуге т.б. қасиеттерді менгеруге бағытталады[32].
Сыныптан тыс жұмыс барысында қазақ әндері арқылы бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастыруда патриотизмнің дамып қалыптасуын төмендегі кезеңдердегі Біржан сал, Ақан сері, Абай, Мұхит, Балуан Шолақ, Жаяу Мұса, Мәди, Үкілі Ыбырай, Құлтума, Сары, Майра, Естай, Нартай, Кенен т.б. ұлттық өнеріміздің негізін салған әнші композиторлардың мұраларын ерекше атауға болады.
Қазақстандағы әр аймақтағы әндердің ерекшеліктерін ғалым М.Ахметова төрт аймаққа бөліп береді:
Сарыарқаның халық әндері (Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса, Мәди, Үкілі Ыбырай, Естай, т.б.)
Батыс халық әндері, (Мұхит, Нартай, Шашубай, т.б.)
Жетісу халық әндері (Жамбыл, Кенен, Сүйінбай, т.б.)
Шығыстың халық әндері (Абай, Әсет, т.б. ) [30].
Жоғарыда айқындалған кезендерге тоқталатын болсақ көбі ұрпақтан- ұрпаққа ауызша жеткен құнды мұралар болып табылады. Расында да, халық әндерінің ұрпақтан - ұрпаққа ауызша жеткені аян. Кез - келген әншінің әрбір әнді өз өңірінің ерекшеліктеріне, өзінің орындаушылық қабілетіне қарай өңдей айтатыны ақиқат жәйт, - деп атап көрсеткендей, әр аймақтың өзіндік аймақтық, орындаушылық ерекшелігі арқылы ұрпақтан- ұрпаққа мирас болды[ 30 ,4б.]
Қазақ әндерінің ерекшелігін Б.Асафьев Қазақтың ән әуездерінің тамаша бір қасиеті - оның шын жүректен шыққан эмоционалдық сезімталддығымен сезгіштігі... әуендерінің оралымдығы, олардың құлақтан кіріп бойды аларлығы, ән тақырыптарының әр алуандығы - осы қасиеттердің бәрі халық психикасының аса терең толғауын көрсету арқылы, қазақ әншілерінің жарқын орындаулары арқылы айқын сезіліп отырады, - деп қазақ әндерінің шын жүректен шыққан эмоционалдық сезімталдығын баса көрсетеді[39]. Расындада, қазақ әндері өзінің орамы жағынан құлақтан кіріп бойды алатын, адам психикасына ықпалының мол екенін көреміз[22].
И.А.Аллекторовтың Қазақ әні атты мақаласында: Сыртта соғып тұрған боран, мен жылы зілмеңкеде отырып ән тыңдадым. Әнші тері тұлақтың үстінде жайғасып отырып, домбырасының ішегін қаға бастады. Ішектің баяу дірілі, орындаушыға жақындай түскен адамдардың қозғалыс дыбыстары, домбыраның күмбірлеген қайғылы дыбысы маған ерекше бір әсер етті. Мына сияқты қарапайым әнге - қарапайым музыкаға қанша музыка сыйып жатыр! Қолдан істеген екі ішекті домбырадан мұндай нәзік, мұндай әсем дыбыстар шығады дегенге мен еш уақытта сенбеген болар едім! Егерде мына қарапайым, жаныңа тиетін әнді өз құлағыммен есітпеген болсам, мен оның ызыңдаған жаратылыс үнмен ұласатын күшіне де сенбес едім! Орыс ғалымы И.А.Аллекторовтың қарапайым әнге - қарапайым музыкаға қанша музыка сыйып жатыр дей келе, қолдан істеген екі ішекті домбырадан шыққан нәзік, әсем дыбыстардың ерекшелігін аса сүйіспеншілікпен суреттеген.
Мектеп оқушыларының қазақ әндері арқылы сыныптан тыс жұмыс барысында патриоттық құндылықтарын қалыптастыруды жалпыадамзаттық, ұлттық мәдениеттердің жиынтығы және аймақтық ерекшеліктер тұрғысынан қарастырдық. Әр аймаққа бағытталған әндер негізінде оқушылардың тек бір ғана аймақ емес, республиканың әр аймағындағы туындаған шығармаларды меңгеруге еркін мүмкіндігі бар екені айқындалды.
1.2 Бастауыш сынып оқушыларының патриоттық құндылықтарын қалыптастырудың үлгісі
Құлақтан кіріп бойды алар,
Әсем ән мен тәтті күй,
Көңілге түрлі ой салар,
Әнді сүйсең менше сүй,- деп ұлы Абай айтқандай ән өнері тұлғаның бойындағы эмоцианальдық сезімдерді, көңіл - күйді, табиғатқа, ата - анаға, ел мен жерге деген сүйіспеншілікті қалыптастыратын құдіретті күш болып табылады.
Ән мен күй - адамның рухын көтереді, жан сарайын жаңартады, шабытына шабыт, жігеріне жігер қосады. Қазақ елінің қашаннан ән мен жырдың отаны, тума таланттар елі, ғаламат та ғажайып табыстар елі!
Сол байтақ еліміздің байтақ құрылыс, мұхит тәрізді толқыған егін, мыңғырған мал, сансыз ауыл, сайраған жолдар, күміс қайың, қалың қарағайымыз, айдынды көлдер, арналы өзендеріміз, айбарлы азаматтарымыз, міне ән арқау осылар.
... шырқалған әсем әндерде, қосыла шерткен күйлерде замана үні, кешелі бүгінгі ұрпақ дауысы дабыл қағады. Өйткені ән - мәңгілік, жыр - мәңгілік. Сол ән-күйлерімізден халқымыздың дарқан дарынын, өнерсүйгіштік кескін келбетін аңғарғандай боламыз, - деп атап көрсеткендей, ұрпақтан - ұрпаққа жеткен әндер қазақ деген атқа сай лайықты ән жырларды тудырды[29, 3б.].
Қазақ деген атау "хас сақ" деген мағынада, яғни "нағыз сақ"деген мағынаны берген. Көне түркі тіліндегі баламасы "ер жүрек", "еркін адамдар" деген мағынаны білдірген. "Қаз" деген түбірдің өзі "ер" деген мағананы береді. Ш.Уәлихановтың зерттеуі бойынша "ер жүрек", "батыл", Ә.Диваев: "еркін жүрек адам" деп баяндаса, Ш.Құдайбердиев: "өз алдына ел болып, еркін жүрген адам", ал, неміс ғалымы В.В.Радлов "тәуелсіз, еркін, ерікті" адам деп түсіндіреді[12].
М.Ғабдуллиннің Ерлік-тәрбиенің жемісі деген тұжырымнан кешегі Ұлы Отан соғысы кезінде ерлік тәрбиеден туындайтыны Бұлқышев Б., Қайсенов Қ., Қошқарбаев Р., Момышұлы Б., Тоқтаров Т. т.б. және батыр қыздар Мәншүк пен Әлияның ерліктері ұрпақтан ұрпаққа жалғасуы да ұлттық дәстүрдің жемісі.
Жазушы Баубек Бұлқышев "Шығыс ұлына" атты еңбегінде: Ел қорғауға ел намысымен аттанған біздің алдымызда үлкен бел жатыр, Шығыс ұлы! Туған елдің келешегін сақтауға біз міндеттіміз. Ендеше қазақ қыздарының "Елім-ай" деп сары даланы күңірентіп салған зарлы әнін бүгінгі күні жаңа күймен ұрыс алдында біз шырқасақ, оның айып-шамы жоқ. Елін сүйген ер жігіт қазіргі заманда "Елім-ай" десе Ол-Ант! Ол-Серт!,- деген шығыс ұлына арнап туған елдің келешегін сақтауға міндетті екені, "Елім-ай" атты зарлы әні елін сүйген ер жігітке ант, серт түрғысынан бағалайды[51,32б.].
Халық батыры Бауыржан Момышұлы "Ерлік табиғат сыйы емес, ең алдымен өзіңнің ар-намысыңды және азаматтық қасиетті абыройын ұятқа қалу, опасыздық пен масқара болу сезімінен қорғай отырып, адамның ең ұлы сезімі, азаматтық парызын орындау үшін осындай адамгершілік, теңдікте өзіңмен сайысқа түсе отырып, тұтас коллектив өмірінің игілігін ғана емес, сонымен қатар қауіп-қатерін де бөлісіп, жауды барынша жою, жанға-жан, қанға-қанмен аяусыз кек алу жолымен жеке басыңды және отандастарыңды қауіпсіз етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігуге мәжбүр ету",- деп, отандастарыңды қауіпсіз етуге ұмтылу, саналы түрде қауіп-қатерге бас тігуге мәжбүр ету Отан алдындағы азаматтық парызды орындауда халықтың тыныш тұрмыс тіршілігі үшін аямай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz